1

20/2015
shkurt

Nisma pr KOMRA

CIP -
,
341.322.5(497.1)"1991/1999"
GLAS
!Glas Inicijative za Rekom. - Beograd :
Inicijativa za REKOM, 2012 (Beograd :
Publikum). - 28 str. : fotogr. ; 21 cm
Tira 1.000
ISBN 978-86-7932-048-3
1.
a) - - 1991-1999
COBISS.SR-ID 193321996

IMPRESSUM
!Zri sht botim i Nisms pr KOMRA-n, i cili botohet njher n muaj.
T gjith numrat jan n dispozicion n faqen e internetit ZaREKOM.org.
Lajmet mbi Nismn pr KOMRA-n mund t ndiqen edhe n profilin Facebook: http://www.facebook.com/
ZaREKOM.PerKOMRA.ForRECOM, si dhe n Twitter: @ZaREKOMPerKOMRA
Kontakti:
email: office@hlc-kosovo.org; Tel: +381 (0)38 243 488; Fax: +381 (0)38 243 490; Mob: +377 (0)44 944 755
Nisma pr KOMRA

PRMBAJTJE
HYRJE
Zdravko Grebo
!Do tia dalim....................2
AKTUALE
!Koalicioni pr KOMRA i ka prkrahur
Ndryshimet e Statutit t KOMRA-s....................5
!Debati mbi ballafaqimin
me t kaluarn n Teatrin Kombtar kroat n ....................6
AKTUALE
Oliver Frljiq
!sht e lavdishme q ta harrosh atdheun ....................8
INTERVIST
Pjer Zhalica
!Kemi fshehur s teprmi fshehtsi t zeza ....................11
Zlatko Pakoviq
!Nevoja pr ndryshim t plot shoqror sht e madhe ....................14
AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N
!Raporti mbi procesin KOMRA: tetor dhjetor 2014......................19
Kuvendi VII i Koalicionit pr KOMRA....................19
Letr presidentve/antarve t Presidencs s BeH....................20
!Forumi X pr drejtsin tranzicionale n vendet postjugosllave....................21
Paneli I: T arriturat dhe prioritetet n drejtsin penale vlersimi nga kndi i shoqris civile....................22
Reparacionet pr krime lufte n ish Jugosllavi....................25
Paneli II: T arriturat dhe prioritetet e drejtsis tranzicionale vlersimi nga
kndvshtrimi i komunitetit akademik....................25
Diskutimi....................26
Paneli III: Nga kndi i viktimave....................29
Paneli IV: Prdorimi i fakteve n shfaqjet teatrore....................32
Paneli V: Prdorimi i fakteve t lufts n filma....................32
Fjala prmbyllse....................33
Nisma pr KOMRA n media....................34
Komisioni Evropian.
Ky dokument sht prodhuar me ndihmn financiare t Bashkimit Evropian.
Prmbajtja e ktij dokumenti sht prgjegjsi e vetme e
Fondit pr t Drejten Humanitare dhe n asnj rrethan nuk mund t
konsiderohet si pasqyrim i pozicionit t Bashkimit Evropian.

HYRJE

!Do tia
dalim
Zdravko Grebo
Foto: Sutra.ba

Nse e vendosni n kllapa pahijshmrin e lavdrimit t projektit n t cilin vet jeni t prfshir,
mendoj se pr gjith kto vite KOMRA vrtet ka br gjra t mdha. Pikspari pr shkak
se as nismtart dhe as dizajnuesit e projektit nuk e kishin pasur t qart se sa potencial ka n
at veprimtari, duke pasur parasysh se kur nisma KOMRA filloi me aksionin e vet edhe pr ti
shpjeguar qllimet e saj, ajo akoma ishte nj ind i lndueshm i ish Jugosllavis. Ishte vshtir.
Kujtimet e lufts t cilat edhe sot e ksaj dite nuk jan larguar plotsisht ishin shum t nxehta e t
ndjeshme. Dhe nse n nj aksion ia keni dalur t grumbulloni grupe t ndryshme interesi, grupe
sociale e viktimologjike njerzish, dhe nse keni dshmuar se sht e mundur t paktn nj bised a
dialog (vshtir nj konsenzus), nse keni dshmuar se sht e mundur t bhen bashk shoqatat e
t burgosurve, shoqatat e viktimave, t veteranve, juristve e puntorve t mediave ku gjithsecili
nga ana e vet u prpoq ti kontribuonte ides, mendoj se ky sht nj kontribut i hatashm.
Suksesi m i madh sht se megjithse ideja fillestare e cila edhe sot kundrshtohet nga
pikpamjet e ndryshme dhe n mnyra t ndryshme ajo ka arritur t mbijetoj gjat gjith
ksaj kohe, duke marr parasysh llojllojshmrin e pjesmarrsve dhe grupeve e individve
t cilt megjithat e shtyen kt ide deri n nivelin n t ciln ajo tani sht. Pra, nse ideja
e KOMRA-s sht vrtetimi i humbjeve njerzore n konflikte t armatosura, qllimisht
po i prdori termet neutrale, n luft, n luftra t cilat kan ndodhur n hapsirn e ish
Jugosllavis, nse ia dilni q t tuboni rreth ides njerz pr t cilt as nuk mund ta merrni me
mend se t paktn do ta shikonin njri tjetrin dhe t bisedonin, mendoj se kjo sht arritja m e
madhe e Koalicionit pr KOMRA.
Kjo vrtet sht nism e vetme regjionale e cila edhe n mesin e avokuesve m t zjarrt
nuk kalonte pa konflikte, pa kundrthnie, pa kundrshtime, dhe n vijn e skajshme, pse t
mos them ekzistojn miqt e mi, e kam fjaln pr personalitete t shquara n Koalicionin pr
KOMRA t cilt edhe sot e ksaj dite kan disa rezerva n gjith kt. Megjithat, KOMRA
Nisma pr KOMRA

vrtet sht nism e vetme regjionale, nse nuk konsiderojm e kjo do t ishte mjaft cinike
se gjykata e Hags sht nj institucion regjional n t cilin gjykohen krimet e lufts nga Serbia,
Kroacia, Kosova dhe kshtu me radh.

Nse ia dilni q rreth ides t

Prandaj, kjo sht nj ide e cila prpiqet, sipas gjykimit tim,
tuboni njerz pr t cilt as nuk
n mnyr shum t ndershme ta arrij qllimin afatmesm
mund ta merrni me mend se t
dshiron t vrtetoj humbjet njerzore. Ajo ka edhe dy
paktn do ta shikonin njri tjetrin
qllime afatgjata: 1. q t mos prsritet q, sikur pas Lufts
dhe t bisedonin, mendoj se
s Dyt Botrore, kurr t mos vrtetohen faktet, dhe 2. q t
kjo sht arritja m e madhe e
mos ndodh manipulimi me fakte n ann e fitimtarve dhe t
Koalicionit pr KOMRA
humbsve, nuk ka rndsi, q ato t mos prdoren pr qllime
politike, qllime politikansh dhe q saher q krijohen kushtet
e duhura, kur keni konflikt, tu kltheheni atyre fakteve. Shembulli m i spikatur sht Jasenovac-i.
A jan vrar n Jasenovac 700.000 njerz, apo sipas Zheraljiqit 70.000 apo sipas Franjo
Tugjmanit 7.000. Pavarsisht se kush e ka mir, sht e qart se askush nuk e ka mir. Edhe nj
jet njeriu llogaritet, do jet njeriu llogaritet, e ata njerz gjithmon nxirren e keqprdoren, me
qllimin prfundimtar edhe t legjitimimit t konflikteve t armatorura.
Pr kt arsye, e arritura e Koalicionit pr KOMRA sht e madhe. Natyrisht, askush kurr nuk
ka arritur n at nivel regjional, n vendet n t cilat u zhvilluan konfliktet, t vertetoj fakte
rreth asaj se sa njerz jan vrar, me emr e mbiemr. Ajo q edhe m tej mbetet n mesin
ton kur them ton mendoj n familjen KOMRA, jan rrethanat n t cilat kta njerz jan
vrar. Ne, n fund, n Statut jemi pajtuar q n Preambul t figuroj edhe kjo, q t flitet pr
rrethanat. Megjithat, ajo, pr ka njerzit n Sarajev m thon sht tradhti, sht shtja
e vrtetimit t shkaqeve. Tradhti, pse sepse ne jemi viktima, sepse ata na kan sulmuar, sepse
ata jan agresor, sepse n Bosnje e Hercegovin u krye gjenocid, sepse ne kishim varreza
masive, kampe koncentrimi dhe kjo nuk sht e ndershme. Dhe prgjigjia ime sht KOMRA
dshiron ti vrtetoj faktet. Tingllon keq kur prmendim numra, njerzit nuk jan numra,
e sidomos jett e humbura nuk jan numra, ajo dshiron ti vrtetoj edhe rrethanat n t
cilat kta njerz i humbn jett e tyre, por analiza, vlersimi i shkakut t konfliktit sht nj
rrfim krejt tjetr, dhe ai nuk sht rrfim pr KOMRA-n. Natyrisht, leht sht t thuhet
se kt duhet ta vrtetojn analistt politik, historiant e kshtu me radh. Megjithat, un
prsonalisht n gjith kt kam nj mendim tejet preciz, un e di se kush e ka filluar luftn n
ishullin tim, e di se kush i ka frymzuar ato krime, por ky sht nj nivel krejt tjetr i rrfimit.
Pra, si nivel t par e kemi vrtetimin e fakteve, pastaj e kemi interpretimin historik t fillimit
dhe n vijn e fundit, po t doni, edhe prfundimin e konfliktit, ndrsa si nivel t tret e kemi
dnimin e kriminelve t lufts, q sht pun e drejtsis. Ai nivel i tret i rrfimit sht poashtu
nj gj mjaft e uditshme q po ndodh n kohn e fundit, e ky sht Tribunali i Hags. Andaj,
vrtet mendoj se nse t dy nivelet tjera analiza e shkakut t konfliktit dhe gjykimet bhen
kundrthnse, niveli i par vrtetimi i fakteve mund t kontribuoj shum n parandalimin e
fardo manipulimi me njerzit e vdekur n t ardhmen.
Nisma pr KOMRA

Ndodhi Forumi, ndodhi Kuvendi, prsri u hapn disa shtje, por n fund Kuvendi e miratoi
verzionin e Statutit t cilt e propozuan t deleguarit pr KOMRA. Kjo akoma sht nism e sektorit
joqeveritar. Procesi ka qen i gjat. Tash e kemi m t mirn, e kam fjaln pr Statutin, q kemi
mundur ta shtrydhim nga vetja. Duke miratuar amandamente e propozime pr t
KOMRA vrtet
cilat un nuk isha gjithmon pro, por pr hir t suksesit t gjithmbarshm pse jo,
sht nism e
un vrtet nuk di se ka ka mundur t bj m shum Kuvendi i Koalicionit pr
vetme rajonale.
KOMRA.
Pra, ai verzion i fundit i Statutit u miratua dhe tani kemi nj gj me t ciln po orvatemi n dy
vitet e fundit dhe n t ciln un kam pasur rolin e avokuesit. Para dy vitesh erdhi koha kur ne i
vizituam kryeqytetet e shteteve t krijuara nga ish Jugosllavia, pra Vujanoviq-in, Josipoviq-in,
Ivanov-in, presidencn e BeH, Vuiq-in, graniturn e re t Kosovs. Aty arritm dika q tani
do t duhej t ndodhte.

Ajo q sht problem i yni, q sht problem i suksesit prfundimtar dhe i realizimit t KOMRAs sht q ajo tani, nga kjo faz, duhet t kaloj n nivel shtetror. Ata president t cilt i
prmenda n paraproces i kan pasur t deleguarit e tyre, ekspert ligjor, edhe n at aspekt
edhe kan marr pjes n gjith kt, dhe tani vjen momentumi ose KOMRA do t fundoset
definitivisht ose ekziston nj shans. Un mendoj se ekziston nj shans, e ai prbhet nga fakti q
ai kolegium presidentsh t shteteve t vendos q nisma t miratohet me at tekst i cili tani sht
propozuar dhe q n baz t ksaj t formohet nj trup ndrshtetror, regjional i cili do t nis nj
pun t vshtir e t sikletshme, e kjo pun sht vrtetimi i fakteve.
Un sinqerisht shpresoj se kjo sht e mundur, Ajo q tani, n kt hap t ndrmjetm, na
ndal sht se n Bosnje e Hercegovin kemi pasur zgjedhje t prgjithshme, e atmosfera
parazgjedhore kurr nuk sht e mir q politikani t thot: Po, un qndroj fuqishm prapa
ksaj. Zhelko Komshiq ka qndruar, Bakir-i kishte mdyshje, Radmanoviq-i ishte kundr.
Shume shpejt edhe n Kroaci do t ket zgjedhje presidenciale, megjithse presidenti Josipovi
gjithmon ishte pro. N koht e fundit, ai filloi t bj disa trheqje t vogla. Un e kam
parasysh, ata jan politikan, u plqejn votat. N Kosov gjithashtu kan ndodhur gjra t
uditshme rreth formimit t Qeveris. Do t shohim se do t bhet n Serbi, edhe atje mund
t ket turbulenca, megjithse qeveria e tyre ka pranuar.
Dua t besoj se njerzit jan t gatshm, sidomos elitat politike, mediat, shoqria civile, q t bjm
pun t ndershme. Pun e cila sia mban askujt ann, e cila nuk sht e drejtuar kundr kujtdoqoft,
pavarsisht se nga cili mjedis vjen. Nse kjo ndodh n kt ambient, n Ballkan, ku duhet nj shekull
i tr q njerzit t mbledhin mend... Shpresoj se nuk do t duhet aq shum koh.
Kam pasur shum dyshime. Sot derisa mendoj, nuk m vjen keq as edhe pr nj or a dit t
kaluar n promovimin e KOMRA-s.
Do tia dalim.
Autori sht profesor n Universitetin e Sarajevs dhe avokues publik i Nisms pr KOMRA
Nisma pr KOMRA

AKTUALE

!Koalicioni

pr KOMRA i

ka prkrahur

Ndryshimet
e Statutit t
KOMRA-s

17.11.2014.
Koalicioni pr KOMRA, n Kuvendin e VII-t, t mbajtur n datn 14 nntor t vitit 2014 n
Beograd, i ka prkrahur Ndryshimet e Statutit t KOMRA-s, t cilat i kan br t drguarit e
kryetarve t Malit t Zi, Kroacis dhe Kosovs, i antarit boshnjak dhe kroat t presidencs
s B dhe H1, n lidhje me detyrn pr t hulumtuar mundsit ligjore dhe kushtetuese pr
themelimin e KOMRA-s n secilin vend individualisht. Koalicioni n mnyr t vmendshme
ka shqyrtuar ndryshimet dhe ka vlersuar se thelbi i propozim Statutit sht ruajtur, se largimi
i autorizimeve represive i heq dyshimet se KOMRA i merr kompetencat e organeve gjyqsore
dhe se procedura e kandidimit dhe e zgjedhjes s komisionit seleksionues dhe e antarve t
Komisionit dukshm sht thjeshtsuar. Koalicioni pr KOMRA i ka
prshndetur ndryshimet n financimin e Komisionit, me t cilat sht
Koalicioni thekson
parapar q KOMRA t financohet me donacione vendore dhe t huaja,
se n mesin e t
si dhe me mjetet e organizatave ndrkombtare dhe jo nga kontributet e
drguarve dhe
shteteve, si ka propozuar Koalicioni. Koalicioni posarisht prshndet
kryetarve/antarve
qndrimin e t drguarve q n mesin e objektivave t Komisionit t
t presidencs sht
jet prparimi i programeve arsimore n prputhje me faktet, t cilat i
arritur pajtimi.
konstaton Komisioni. Midis t tjerash, Koalicioni thekson se n mesin e
t drguarve dhe kryetarve/antarve t presidencs sht arritur pajtimi
i plot mbi at q Komisioni duhet t vrtetoj faktet mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera t
t drejtave t njeriut, t kryera n periudhn nga data 1 janar i vitit 1991 e deri n fund t muajit
dhjetor t vitit 2001. Mbi hulumtimin e rrethanave politike dhe shoqrore, t cilat n mnyr
vendimtare i kan kontribuuar shprthimit t luftrave si dhe mbi kryerjen e krimeve t lufts
1 Kryetari i i Maqedonis, Gjorge Ivanov e ka informuar Koalicionin pr KOMRA-n se do ta prkrah vendimin mbi
themelimin e KOMRA-s nse n mes t kryetarve /presidencs s B dhe H ekziston konsensusi.
Nisma pr KOMRA

dhe shkeljet e tjera t t drejtave t njeriut e ka mendimin se thelbsore sht q KOMRA

ti hulumtoj shkaqet e lufts, por edhe mendimin se hulumtimi i shkaqeve t lufts sht e
mundshme t ndrmerret pas vrtetimit t fakteve mbi krimet lufts, q sht n pajtim t plot
me propozimet e Koalicionit pr KOMRA.
Koalicioni pret nga kryetart/presidenca e B dhe H q m s voni deri n fund t muajit janar t
vitit 2015 ta informojn publikun dhe parlamentet nacionale mbi vendimet e tyre q bashkrisht
t prkrahin themelimin e KOMRA-s. Me kt, pr her t par n historin e shoqrive postkonfliktuale, vendet post-jugosllave, n mnyr t pavarur, pa kushtzime dhe pa trysnin e
bashksis ndrkombtare , do t fillonin me ndrtimin e mekanizmit rajonal pr ballafaqim me
t kaluarn, i cili ka potencial pr t hequr mungesat e drejtsis penale, bllokadn informative t
zbulimit t varrezave t mbetura masive dhe q t siguroj respektimin e fakteve dhe t prvojave
personale.

!Debati

mbi

ballafaqimin
me t kaluarn

n Teatrin
Kombtar
kroat n

Debati n Teatrin Kombtar

Foto: Koalicioni pr KOMRA

19 Nntor, 2014
Teatri Kombtar kroat Ivan pl. Zajc (TKK Ivan pl. Zajc) dhe Koalicioni pr KOMRA m 19
nntor 2014 organizuan diskutimin publik me titull Prdorimi i fakteve n portretizimin
teatral t realitetit t viteve 1990 si nj hyrje n shfaqjen Teatri Kroat , pjesa e fundit e
Trilogjis s fashizmit kroat, nj projekt autorial nga regjistori Oliver Frlji dhe dramaturgu
Marin Blazhevi.

Nisma pr KOMRA

Panelist ishin regjisor t Teatrit kombtar kroat, Oliver Frlji, regjistori i teatrit nga
Bosna dhe Hercegovina, Dino Mustafiq, i cili ka udhhequr shfaqje teatrale t adresimit t
krimeve t lufts dhe ballafaqimit me t kaluarn, posarisht t luftrave t vitete t 90-ta,
dhe prfaqsues t Koalicionit pr KOMRA, Sven Milekiq. Mustafiq sht poashtu avokues
publik i Nisms pr KOMRA, koalicion i shoqatave, organizatave dhe individve nga shtat
shtetet e krijuara rishtazi n teritorin e ish-Jugosllavis, t cilt avokojn themelimin e
komisionit rajonal pr nxjerrjen e fakteve rreth luftrave t ndodhura n vitet 1991-2001. Nj
nga obligimet primare t komisionit do t jet prpilimi i lists me emrat e t gjith personave
q q n territorin e ish-Jugosllavis jan vrar, burgosur, apo q n ndonj mnyr kan
vuajtur, si dhe t nisin nj debat t gjr mbi krimet e lufts dhe ngjarjet q e kan formsuar
realitetin ton social.
Marin Blazheviq, dramaturg n TKK Ivan pl. Zajc, e fokusoi debatin n t paraqiturit e
teatrit si nj pasqyr e realitetit ton, rol ky i cili ngrit shum pyetje dhe eksploron ngjarje
q nuk jan adresuar nga komuniteti i akademikve, media apo edhe shoqria civile.Faktet e
vrtetuara nga policia dhe gjykatat, nga organizatat jo-qeveritare dhe komisionet, duhet me
domosdoshmri t kontekstualizohen n mnyr q t bien mitet dhe interpretimet e historis
t bazuara n to.Sa i prket krimeve masive dhe shkeljes s t drejtave t njeriut t ndodhura
gjat luftrave t fundit, faktet duhet t presentohen n t gjitha nivelet, dhe n t gjitha
kanalet, n mnyr q pr viktimat t arrihet s paku nj kompensim dhe q prgjegjsit t
prballen me cenzur shoqrore n rastet ku aktgjykimet e gjykatave mungojn.
Nj numr i veteranve qen t ulur n rendin e par, gjat diskutimit. Pasi q regjisort u
shpjeguan se si teatri post dramatik I shtjellon dokumentart dhe faktet politike, ata qetsisht
u larguan pa br asnj pyetje. Me ndihmn e regjisorit t teatrit t Sarajevs, Dino Mustafiq,
dhe t aktivistit t Koalicionit pr KOMRA, Sven Milekiq, Frljiq dhe Blazheviq u shpjegua
pse sht e rndsishme q t gjitha palt t ballafaqohen me krimet e tyre. Publiku, q
kishte mbushur salln e TKK, sht informuar q Oliver Frljic sht angazhuar n projektin
e njejt n Slloveni, Bosne dhe Hercegovin dhe Serbi. Sven Milekiq e sqaroi mnyrn se si
Koalicioni pr KOMRA promovon themelimin e trupit rajonal t prpilimit t lists me t
gjith t vrart, t zhdukurit dhe t burgosurit si pasoj e lufts.
Dy dit para diskutimit n panel n Rijek, Forumi i X-t pr drejtsin tranzicionale, u mbajt
n Beograd. N Forum, regjisort Dino Mustafiq, Andrej Nosov, Stevan Bodrozha, Pjer
Zhalica dhe Lzar Stojanoviq, dramaturgu Amir Bashoviq dhe aktort nga Sarajeva, Maja
Izetbegoviq dhe Alban Muja foln mbi nevojn e artistve dhe prgjegjsin e ballafaqimit
me gjrat q jan neglizhuar ose harruar nga politikat zyrtare dhe jan ln jasht nga
histografit zyrtare.

Nisma pr KOMRA

AKTUALE

!sht e

lavdishme
q ta harrosh
atdheun
Oliver Frljiq
Foto: Veernji list

Nacionalizmi sht, sipas Ernest Gellnerit, parim politik, i cili krkon prputhjen e kufijve
politik dhe etnik. Narrativi nacionalist e konstruon prkujtimin publik nga ato fakte, t cilat
mund ta legjitimojn kt parim. Gjithka q e v n pyetje prputhshmrin e cekur, zyrtarisht
harrohet ose kuptimi i tij relativizohet.
N kontekstin e till, sht i nj rndsie t jashtzakonshme vendi, n t cilin shfaqet kundrprkujtimi prkujtimi i cili i takon grupeve minoritare dhe t cilat jan t margjinalizuara
nga ana e kulturs mbizotruese. I konsideruar si instrument i formave t ndryshme t
mbizotrimit shoqror ose si rezistenc ndaj t njjts, prkujtimi bhet akt politik. Nse flasim
pr ann politike t teatrit t hapsirs post-jugosllave, ajo mund t konstituohet pikrisht
aty, n rezistencn ndaj memoricidit zyrtar, n komemorimin e asaj q historiografia zyrtare
e harron, por edhe n ri-interpretimet radikale t fakteve, t cilat nuk nisen nga premisat
nacionaliste mbi kongruencn e asaj q sht politike dhe nacionale.
Kt e ka treguar edhe Antigona e Sofokliut dram e prkujtimit t
imponuar, e harrimit q i takon dhe e kundr-prkujtimit. Rrfimi mbi motrn,
e cila vendos pr ta varrosur dhe pr ta vajtuar vllain e saj , t cilit i sht
mohuar kjo e drejt me dekretin e qendrs m t lart politike t pushtetit,
mund t funksionoj edhe si alegori mbi shoqrit post-jugosllave dhe politikat
e tyre t prkujtimit dhe t harrimit. Megjithkt, shum m shum se sa kjo, ai
rrfim flet pr teatrin si pr nj vend t emancipimit t prkujtimit t ndaluar.

Sepse nse sht

fjala pr gjeneral
Gotovinn ose pr
dik tjetr krimi
sht krim.

Nj status i veant i prkujtimit, saktsisht i kundr-prkujtimit, m intrigon n punn time

teatrore q nga vet fillimi. Pikrisht kjo sht pika, n t ciln mungesa anekdotike e interesave
t bashksis m t gjer pr kt medium shndrrohet n antagonizim t shprehur shoqror.
N vend t inskenimit t konflikteve midis personazheve fiktive, teatri n kt rast e prodhon
Nisma pr KOMRA

dramn n fushn e gjer shoqrore, n hapsirn e harrimit dhe t prkujtimit t normuar, q,

n raport me te, prbn transgresion.
Pikrisht nga prvoja e pjesmarrjes aktive ose pasive t teatrit n Kroaci n harrimin
zyrtarisht t prcaktuar sht formuar vizioni im teatror mbi botn dhe mbi gjuhn burim
i mosmarrveshjeve t prhershme dhe i kundrshtimeve n shumicn e mjediseve n t cilat
punoj. Mosmarrveshja me bashksin teatrore kroate e ka arritur kulmin e saj pikrisht n
shfaqjen Aktrimi kroat, e cila ka prjetuar nj lin profesional dhe medial, sepse e ka shtruar
shtjen nse mundet q ajo, t ciln shumica e aktrimit kroat e
Fashistizimi i shoqris kroate
prodhon nga lufta e kndej, fare t quhet teatr, nse, prndryshe,
sht realizuar, midis t
teatri do t duhej t ishte akt shoqror, etik dhe artistik, i cili ka
tjerash, edhe me qndrimin
guxim q krimin ta quaj me emrin e tij, ta marr t drejtn e arsyes
jokritik ndaj pushtetit, n
dhe t prcaktoj masn e fajsis? far teatri mund t jet, ajo
momentin kur ajo politikisht
shumic e aktrimit kroat, ai teatr i cili nuk e njeh tragjedin e
i ka sponsorizuar vrasjet e
bashkqytetarve t vet? far teatri sht ai teatr i cili ndaj
qytetarve kroat me kombsi
fashizmit prgjigjet me fashizm?
t fajshme.
Kurse fashizmi i teatrit kroat, me t cilin jam marr n at shfaqje
dhe mbi t ciln dhe me argumente t njjta tmerrohen edhe e majta teatrore e edhe e djathta
teatrore, hyn n kuptimin e gjer t ktij nocioni, ashtu si e ka prkufizuar Michel Foucault,
9
i cili, krahas fashizmit historik, fashizmit t Hitlerit e t Musolinit, tek ai ka par edhe
kuptimin e fashizmit brenda t gjith neve, n kokat tona dhe n sjelljen ton t prditshme,
fashizm ky i cili na bn q ta duam pushtetin, q ta dshirojm pikrisht at q dominon mbi
ne dhe na ka eksploatuar neve. Fashistizimi i shoqris kroate sht realizuar, midis t tjerash,
edhe me qndrimin jokritik ndaj pushtetit n momentin kur ai politikisht ka sponzorizuar
vrasjen e qytetarve kroat t kombsis fajtore, si ka qen rasti me antart e familjes Zec,
vrasjet n Fushn e Pakrait, portin detar Lora, me hapjen e kampeve t prqendrimit n
Hercegovinn Perndimore pr boshnjakt, me vrasjen dhe shprnguljen e serbve gjat
aksionit Stuhia. Bashksia teatrore n Kroaci t gjitha kto krime nuk i ka emruar, aq m pak
ua ka marr t drejtn n arsyen dhe n prcaktimin e mass s fajsis.
Por, bashksia teatrore n at periudh, gjithsesi se me punn e saj dhe me aktivitetin e saj t
gjithmbarshm, por, n kuptimin e par t fjals, edhe me marrjen e pushks n duar, ka marr
pjes n makinerin propagandistike luftarake t HDZ-s. N vitin 1991, Hrvoje Hitrec e
themelon grupin Satnia e artistve kroat (Satnija hrvatskih umjetnika), n t ciln, midis t
tjerash, kan qen edhe aktoret Jasna Bilushiq dhe Perica Martinoviq, pastaj regjisori Joshko
Juvaniq dhe aktori Ljubomir Kapor. Krahas Satnis n luft jan prfshir aktort Sven Lasta,
pastaj regjisori Miro Megjimorec dhe Slobodan Praljak. Kreshimir Doleniqi bhet nj lloj i
regjisorit t oborrit t mandatuar pr aranzhimin e ceremonive t ndryshme t Tugjmanit, prej
t cilave m t njohurat jan funerali i Gojko Shushks dhe parada ushtarake n Jarun 1997.
Zllatko Vitezi n HNK zagrebase e bn regjin e ditlindjes s Franjo Tugjmanit n t ciln,
Nisma pr KOMRA

midis t tjerash, marrin pjes edhe Ena Begoviqi, Dragan Despot, Vanja Drach, Kruno Shariq,
Joshko Shevo, Zlatko Crnkoviq, Zharko Potonjak, Franjo Kuhar, Mladen Vuliq, Zvonimir
Zoriiq, Ivan Brkiq, Ivanka Boljkovac, si dhe Marko Torjanac.
Teatri do t duhej t ishte
Shembuj ka ende edhe m shum, por edhe vetm kto tregojn
nj akt shoqror, etnik dhe
se shumica e e teatrxhinjve n Kroaci i sht nnshtruar histeris
artistik, i cili ka guxim q
nacionale, dhe, n mesin e tyre, ndryshe nga nj pjes e kolegve t tyre
krimit tia jep emrin.
beogradas, nuk ia kan dal t artikulojn diskursin kundr lufts, madje
as ather kur Kroacia ka punuar n mas t madhe n coptimin e Bosnjs dhe Hercegovins
ose kur informacionet mbi krimet e lufts t ushtris kroate kan qen publike. Ather, nuk
befason fakti q bashksia e till teatrore, e cila e ka kryer pjesn e saj t puns n harrimin dhe
heshtjen zyrtarisht t prcaktuar, sot dshiron t harroj edhe veten e saj t asaj kohe.

10

Se teatrxhinjt jan material i prshtatshm pr harrim dhe formsim t prshtatshm

ideologjik, ka treguar edhe nj shembull i periudhs s paslufts ku prap sht realizuar nj
shkall e lart e mobilizimit n luftn e vazhduar me mjete t tjera. sht fjala pr Krkesn e
555 personaliteteve t shquara kroate drejtuar Qeveris s RK , me t ciln sht krkuar q
Qeveria e Kroacis ta refuzoj dorzimin e gjeneral Gotovins n Tribunalin e Hags, si dhe q
nga prokuroria e Hags t krkoj ndrprerjen e ndjekjes penale n baz t aktakuzs s ngritur.
Krkesn e kan nnshkruar artistt e mposhtm teatror: Nada Abrus, Jasna Aniq, Inge
Appelt, Ivica Barishiq, Sllavko Brankov, Mirela Brekalo, Lukrecija Breshkoviq, Ivan Brkiq,
Miljenko Brleiq, Senka Buliq, Helena Buljan, Boris Buzaniq, Zlatko Crnkoviq, Branka
Cvitkoviq, Velimir okljat, Dragan Despot, Boris Dvornik, Nina Erak, Mato Ergoviq,
Lidija Florijan, Emil Glad, Ivo Gregureviq, Goran Grgiq, Nives Ivankoviq, Darko Janesh,
Vjekoslav Jankoviq, Zdenko Jeliq, Ivan Joniq, Jasna Jukiq, Trpimir Jurkiq, Ljubo Kapor,
Marija Kohn, Adam Koniq, Bozhidar Koshak, Niko Kova, Franjo Kuhar, Drazhen
Kuhn, Niksha Kushelj, Danko Ljushtina, Mirjana Majurec, Slavica Maras-Mikulandra,
Tomislav Martiq, Ante-edo Martiniq, Misha Martinoviq, Maro Martinoviq, Perica
Marinoviq, Damir Mejovshek, Igor Meshin, Boris Miholjeviq, Darko Milas, Helena Miniq,
Vedran Mlikota, Suzana Nikoliq, Mia Oremoviq, Frane Pershin, Sinisha Popoviq, Zharko
Potonjak, Ksenija Prohaska, Ivica Pucar, Nada Rocco, Sinisha Ruzhiq, Davor Svedruzhiq,
Boris Svrtan, Alen Shalinoviq, Krunoslav Shariq, Joshko Shevo, Glorija Sholetiq, Milan
Shtrljiq, Zvonko Torjanac, Romina Vitasoviq, Zlatko Vitez, Edo Vujiq, Mladen Vuliq, Ivica
Zadro, Mirta Zeeviq, Zvonimir Zoriiq, Jozo Zovko, Vladimir Geriq, Branko Ivanda,
Joshko Juvaniq, Lawrence Kiiru, Vlatko Perkoviq dhe Zheljko Seneiq.
Nomina sunt odiosa, por asnjri prej ktyre emrave nuk ka qndruar n asnj krkes me t ciln
do t krkohej procesimi i atyre q kan marr pjes n projektin e bashkuar kriminal, qllimi
i prbashkt i t cilit ka qen largimi i prdhunshm dhe i prhershm i popullats serbe nga
rajoni i Krajins, midis t tjerash, me an t plakitjes, dmtimit ose me an t shkatrrimit t
plot t prons s popullats serbe, me qllim q pjestart e asaj popullate t dekurajohen ose
t parandalohen q t kthehen dhe prap t banojn n shtpit e tyre. Sepse, ka qen fjala pr
Nisma pr KOMRA

gjeneral Gotovinn ose pr dik tjetr krimi sht krim dhe teatri kroat do t duhej m n fund ta
kuptonte se etniciteti i viktims ose i agresorit nuk mund t jet kriter i prkujtimit ose i harrimit.
E, deri sa t ndodh kjo, mbetet shfaqja Aktort kroat, t ciln me forc t njjt e urrejn
edhe teatrxhinjt dhe edhe mbrojtsit e edhe Kisha Katolike dhe shumica e publikut kroat.
Tashm, nj koalicion i till i urrejtsve tregon forcn e teatrit, q, nse dshiron t mbaj
minimumin e respektit moral ndaj vetes dhe shoqris t ciln e prfaqson, do t duhej t
bhej nj vend i privilegjuar i kujtimit, t cilin e fshijn t gjitha institucionet tjera.
Autori sht regjisor teatror nga Kroacia

INTERVIST

!Kemi
fshehur
s teprmi
fshehtsi t
zeza

11

Pjer Zhalica
Foto: Radiosarajevo.ba

Ky regjisor, me xhirimin e filmave, ka luftuar kundr lufts, i burgosur i s cils ka qen edhe
vet. Kshtu kan lindur disa prej realizimeve m t rndsishme mbi jetn n Sarajevn e
rrethuar dhe mbi luftn n Bosnj dhe Hercegovin, n mesin e t cilave sht edhe filmi
dokumentar i xhiruar gjat kohs s lufts Fmij, si t gjith fmijt e tjer (Djeca kao i sva
druga). I ka xhiruar edhe dy filma artistik, Ndizet zjarri (Gori vatra) dhe Tek xha Idrizi
(Kod amide Idriza.) Pjer Zhalica sht nj nga regjisort m t njohur n rajon dhe dekan i
Akademis s Arteve Skenike n Sarajev.
Edhe ather kur i trajtoni shtjet m t rnda, si sht lufta dhe shprbrja e
Jugosllavis, duket se jeni i fokusuar n zbulimin e pozitives dhe t s mirs n njerzit. Si
ia dilni ksaj dhe prse, sipas mendimit tuaj, kjo sht e rndsishme?
Emocioni sht forc. Jo rrall, nj forc e tmerrshme, nj forc destruktive, e cila mund t
na shkatrroj neve. N t njjtn koh, ndonjher vetm emocioni mund t na shptoj,
fuqishm t na paralajmroj se dika nuk sht n rregull ose q ta ndjejm se dika duhet
Nisma pr KOMRA

t jet pikrisht ashtu si sht. Emocioni shpesh sht para njohjes logjike ose analitike, i
paraprin asaj ose e arsyeton at. Krahas ksaj, emocioni na sht i prbashkt pr t gjith
neve, nuk varet nga supozimet kulturologjike, gjeografike, eskatologjike ose fardo supozimesh
t tjera. Ekzistojn njerz, t cilt edhe n kt fush jan invalid, t cilt nuk mund t ndjejn
ose t bashkndjejn, por kjo tashm sht hapsir e psikopatis. Megjithkt, lirisht mund t
themi: t gjith ndjejm njsoj, drejtsin ose padrejtsin, dashurin ose hidhrimin, urrejtjen
ose pasionin. Pr kt arsye, kur tregoj pr rrfimet e emocioneve, ndjenjn e kam n qendr
t interesit. Mendoj se kjo sht edhe pika qendrore dhe edhe m e fuqishme pr komunikimin
universal. Sa ka t bj me fokusimin n t mirn edhe n rrethana t vshtira, aty nuk ka
kurrfar fshehtsie: nuk ekzistojn kohra aq t liga ose rrethana aq t liga, n t cilat njeriu nuk
mund t dalloj se ka sht e mira bazike e ka sht e keqja bazike. Nse dikush e pohon kt,
thjesht krkon arsyetim pr gjrat e liga, t cilat i ka kryer. Pr gjra t tilla nuk ka arsyetim. T
kuptosh, t falsh, kjo sht n rregull, por t arsyetosh nuk sht. Kurse n lidhje me at se si
ia dal n ka do qoft - fare nuk ia kam iden. Me gjas, prpiqem.
Gjithnj e m shum ka filma dhe shfaqje teatrore, t cilt trajtojn
at q historia zyrtare e hesht. A i njeh publiku dhe a reagon ai ndaj
veprave dhe mesazheve t artistve? A mundet q arti t ndryshoj
narrativt zyrtar?

12

Gjat kohs s lufts

t gjith kemi qen si
nj familje e lumtur
n ferr.

Arti gjithmon pjesrisht sht marr me at q heshtet, mendoj se nuk sht pikrisht ndonj
ekskluzivitet i ditve tona. Edhe m hert sht folur pr gjrat e ndaluara. Ndoshta ne kemi
futur nn tepih s teprmi shum gjra dhe me shkathtsi shtiremi thuajse se ato kurr nuk
kan ndodhur ose i quajm me ndonj emr tjetr, plotsisht joadekuat dhe, ja, tash na arrijn
ato dhe krcejn si djalli n pranver n nj mas m t madhe se sa q kjo sht normale.
Zbulimin e fshehtsive t errta disa njerz e prshndesin shum, kurse disa t tjer aspak.
Ata, t cilt i inkurajojn proceset e tilla zakonisht jan pakic. Dhe nuk jan vetm artistt.
Mediat, shkenca, duke e prfshir ktu edhe historin, jan dshmitar t drejtprdrejt, shum
prej tyre punojn guximshm dhe vetm at gjn e drejt ballafaqimin me t vrtetn. Nga
ana tjetr jan t gjith ata, t cilt dshirojn q ai proces t dobsohet ose q, n rastin m
t mir, ata q dshirojn q ai fare t mos ekzistoj. Dhe, n mesin e atyre forcave ka shum
artist. Edhe ata bjn filma, shkruajn libra, vizatojn, kompozojn, bjn shfaqje teatrore...
Thjesht, sht fjala pr luftn midis koncepteve: e vrteta dhe e mira kundr t keqes dhe
gnjeshtrs. Tingllon paksa si prrallore. Edhe sht. Sepse ndarja asnjher nuk sht ashtu
n mnyr kirurgjike e pastr. Nuk besoj n njerzit absolutisht t drejt imun ndaj gabimeve
dhe n t kundrtn. Si: njra pal jan t mir si engjj dhe krejt ajo q ata e thon dhe edhe
e bjn ata sht e drejt, kurse kjo pala tjetr jan gabim dhe ligsi e plot. Dyshoj n kt. Ky
dyshim m dekurajon, n t vrtet, prkundrazi, mendoj se kjo sht nj arsye m shum q
pareshtur t prpiqemi pr ta br gjn e duhur, me vetdijen se sht e mundshme se do t
gabojm. Besoj se askush asknd n kt proces nuk do ta mposht.
Si ka qen ndjenja q t merreni me film gjat kohs s lufts n Sarajev?
Nisma pr KOMRA

Ka qen nj prvoj tmerruese, prej t cils, me siguri, fatkeqsisht, artistikisht kam prfituar.
Natyrisht do t hiqja dor nga prfitimi i till shum me dshir sikur t mund t ktheja e
pakta nj jet marrzisht t humbur n at ferr t rrethimit t qytetit.
Disa e prshndesin shum
Kjo sht jonormale. sht jonormale q dikush t t mbaj n rrethim,
zbulimin e t fshehtave
edhe pse asgj nuk i ke br. sht jonormale t prpiqen pr t t
t errta, kurse disa t
vrar vazhdimisht me gjithka q sht e mundur. sht jonormale
tjer aspak. Ata, t cilt i
q edhe n ato rrethana ke nevoj t jetosh, t ndjesh, t krijosh... ne
inkurajojn ato procese,
t gjith kemi qen si nj familje e lumtur n ferr. E pashpjegueshme.
jan pakic e zakonshme.
Duke xhiruar nj film dokumentar mbi fmijt n luft, e kam lutur
nj djalosh, t cilit i plqente t kndonte, q n kuadrin n vijim t prpiqej t kndonte pr
at se si ndjehet n luft. Duke improvizuar, e ka knduar vargun: ka qen e gzueshme dhe e
tmerrshme. Ka qen e tmerrshme, por ne nuk kemi dashur ta pranojm kt. Sot, nganjher,
lexoj ndonj deklarat se madje as q ka pasur rrethim t Sarajevs. Se kjo sht trillim. M vjen
keq pr njerzit, t cilt jan t gatshm pr t rn aq posht, por jam i tmerruar me njohjen
e faktit se sa njerz jan t gatshm tiu besojn atyre mjeranve. Dhe ather kthehemi n
pyetjen tuaj paraprake.
Edhe n filmin tuaj, me gjas m t popullarizuarin, q merret me njrin prej bendeve
m t mdha jugosllave, me Orkestrn e Kaltr, merreni me politikn, me sistemin, me
nacionalizmin. A e keni ndjer ndonjher trysnin, n vete ose nga t tjert, pr shkak t
qasjes s till ndaj artit?
Nuk jam un ndonj far aktivisti. Vetveten e prjetoj si kitarist, i cili e bn regjin e filmave.
Nuk i zgjedh temat e rrezikshme, n media, le ta themi, shpesh m kan quajtur si dik
q merret me tema t parndsishme. Me vite prpiqem pr ta br komedin, por nuk m
shkon pr dore. Pastaj, ia filloj, mir, duke u marr me material serioz, nuk kam fytyr pr
ti vizituar gjrat, t cilat m duken t rndsishme. Dhe ik komedia. Por, mbetet paksa
humor, gj q e kam shum pr qejf. Megjithkt, pas secilit film ka pasur disa reaksione t
pakndshme. Ndizet zjarri sht karakterizuar si film antiserb, antikroat dhe antiboshnjak.
Nj kritik, argumentin se filmi Ndizet zjarri sht antiboshnjak e ka gjetur n konstatimin e tij
se n asnj kuadr t filmit nuk shihet xhamia. Nuk ka qen pr mua i pazakonshm nj sulm
i till i pakuptimt, ka qen e pazakonshme pr mua reaksioni im i par dhe kam menduar: e
pamundur, si do ta xhiroj filmin n Teshnje e t mos shihet xhamia... Pra, edhe pavetdijshm
i nnshtroheni trysnis, edhe pavetdijshm lshoheni n amzn e idiotsis. Nga kjo, aq sa
mundem, prpiqem pr tu mbrojtur. Edhe pse e pohoni se nuk e ndjeni trysnin, se nuk ka
autocenzur, ajo sht aty diku, rrin galuc, pret dhe gjithmon nga pak punon. sht mir
derisa kjo sht e pavetdijshme, sepse kur bhet e vetdijshme, ather e pat puna, duhet t
ndrrohet puna, duhet t kalohet n politik, atje ku kjo sht prparsi.
Si e trajtoni iden pr themelimin e KOMRA-s? Shikuar nga kndvshtrimi i artistit, sa
sht me rndsi vrtetimi i emrave t t gjitha viktimave?
Nisma pr KOMRA

13

Kndi i artistit nuk sht aty dika specifike, e pakta nuk do t duhej t ishte. N nivelin
njerzor, individual, asgj nuk sht m e rndsishme se sa kjo. Nuk e krkoj asnj prej emrave
nga lufta. At q e kam humbur e di. Dhe e di se sa m sht mua kjo e rndsishme. Nga
ana tjetr, n nivel t prgjithshm, kjo nuk sht dika aspak m e parndsishme, sepse sht,
prkundrazi, shtje e respektit ndaj jets. T gjith kta popujt tan ngrihen e thon se si gjja
e par dhe m e rndsishmja pr ta sht fytyra . Ku sht ather problemi? Kurse problemet
jan t shumta, sepse edhe njzet vite pas lufts nuk sht kryer ajo pun.
Jelena Grujiq Zindoviq

!Nevoja

pr ndryshim

t plot
shoqror
14

sht e
madhe

Zlatko Pakoviq
Foto: Blic.rs

Regjisori, shkrimtari, kritiku dhe kolumnisti Zlatko Pakoviq merret me teatrin dhe rrethanat
shoqrore m shum se njzet vite. Shfaqja e tij m e re Armiku i popullit i Ibzenit si nj
dram didaktike e Brehtit, sht shfaqur n mnyr shembullore nga fundi i vitit t kaluar
n Qendrn pr dekontaminim kulturor (QPDK), dhe me siguri sht nj nga shfaqjet m t
angazhuara dhe m t rndsishme, q jan realizuar n Serbi gjat ktyre viteve t fundit.
Shfaqjes i ka paraprir nj veprim i pazakonshm puntorit me
shikuesit nga an e knd Serbis. Na thoni dika m shum pr kt.

E prkrah KOMRA-n
n do pikpamje.

Pasi q e kemi prgatitur skicn e ksaj shfaqje teatrore me kompozitorin dhe aktor, ia kemi
filluar t realizojm at skic npr qytete t ndryshme dhe n ambiente t ndryshme dhe, pas
ekzekutimit, edhe t bisedojm me publikun. Kt e kemi organizuar n kuadr t nj projekti
kulturor t QPDK, i cili quhet Studimet e kontekstit.
N Nish kan luajtur djemt e moshs prej dhjet deri n moshn dymbdhjet vjeare,
kryesisht t kombsis rome, shum t ln pas dore n shoqrin dhe n qytetin e tyre. Kemi
luajtur n Novi Pazar, po ashtu n nj ambient t przier kombtar, kurse n mesin e publikut
Nisma pr KOMRA

ka pasur edhe nxns t shkollave t mesme dhe t nj popullate m t vjetr. Pastaj n Uzhic,
para nj grupi t profesorve t shquar dhe profesoreshave t letrsis dhe nxnsve t tyre,
q kta fmij i udhheqin n nj mnyr jashtzakonisht origjinale. Pastaj n Subotic. Me
qllim kemi shkuar npr pjes t ndryshme t Serbis, edhe n kuptimin gjeografik e edhe
nacional, kemi luajtur para publikut t moshave t ndryshme si dhe t strukturave t ndryshme
shoqrore. Ato biseda me publikun i kemi xhiruar, pyetjet e tyre kan qen t rndsishme
pr ne dhe kan prbr nj lloj t udhrrfyesit pr punn e mtejme. Dhe pastaj gjith kt e
kemi bashkuar n shfaqje, e cila e ka pasur premiern e saj n datn 20 dhjetor t vitit t kaluar.
far kan qen reagimet e publikut, ka ka qen n ta universale e ka specifike?
Reagim universal ka qen interesimi pr at q e kan par, gj q pr
Vetm ather kur t
ne ka qen tejet e rndsishme. Njmend, kur njerzve iu vihet dika
bashkohen erost e njerzve
para syve t tyre n at q edhe ne vet e besojm dhe q sinqerisht na
t lir, arrihet deri te krkesa
intereson, ather edhe ata reagojn n mnyr t sinqert dhe n mnyr e njmendt pr ndryshimin
t interesuar. Pr mua ka qen interesante, si regjisor dhe si nj lloj i
e shoqris.
udhheqsit npr kt shfaqje, at q strukturave t vjetra moshore t
publikut ia kam prshtatur t folurn mbi gjra shum t rndsishme teorike n teatr, por, n
t njjtn koh, edhe mbi problemet kye politike t shoqris son. Kur kam folur para fmijve,
t cilt kan qen t klass s dyt, tret, t katrt t shkolls, nuk i kam prdorur fare termet
teorike, t cilat vlejn n literaturn teatrore ose kt e kam br n mnyr shum t kujdesshme,
15
duke gjetur shembuj, t cilt fmijve iu jan mjaft t afrt. E kundrta e ksaj, n Subotic, para
studentve, posarisht para atyre t cilt jan t interesuar q m tutje profesionalisht t merren
me teatrin, kam mundur pr t prdorur ato terme dhe ti fus n teorin e teatrit, madje n pjesn
thelbsore t tij, n teorin e Brehtit t teatrit epik, t cilit i paraprin teoria e drams didaktike.
Qllimi i ktyre studimeve t kontekstit nuk ka qen vetm q ne t tregojm se ka punojm,
por q ata fmij dhe ata t rinj t fillojn n mnyr t pavarur t merren me teatrin ose me
ndonj lloj tjetr t puns artistike, por duke e zbatuar metodn t ciln e kemi zbatuar ne. Kjo
ka qen interesante, sepse n fund kan mbetur disa punime, disa shfaqje t tyre teatrore.
Ka pasur reaksione t ndryshme dhe pyetje t cilat jan varur, para s gjithash, nga mosha dhe
prgatitja profesionale, sigurisht edhe nga kushtet shoqrore. Nuk sht krejt njsoj nse jetoni
n nj geto t romve n Nish, n nj apartament n qendr t Beogradit ose n nj shtpi n
Subotic etj. Nuk sht njsoj t jetohet me at q quhet jet e sigurt qytetare ose t jetosh n
skaj t ekzistencs, ku secili mundet pak t ju dboj ose q tua shes babai. Jemi ballafaquar me
fmij, t cilt nuk kan do dit se ka t han.
Kush sht m shum i brengosur pr t ardhmen e vet ata, t cilt jan n margjin, ose
ata t cilt jan n qendr t Beogradit?
sht interesant ai disproporcionalitet. M duket se m shum jan t brengosur pr veten e tyre
ata t cilt jetojn m me rehati. Kjo sht dshpruese. Fmijt, t cilt kan lindur n geto dhe
n vendbanime prej kartoni, jan t kufizuar n dshirat e tyre njsoj si edhe ndaj asaj q shoqria
Nisma pr KOMRA

ua ofron. sht interesante se kjo nuk ndikon n gjendjen e tyre momentale aq sa tek kta t
tjert, t cilt kan t pritme shum m t mdha. Kjo sht nj gj tragjike, kjo sht dika q ju
rrnon, sepse ballafaqoheni me fmij, t cilt madje as nuk mendojn pr at nse do t mund t
shkolloheshin, kurse n mesin e tyre shihni fmij jashtzakonisht t menur, si edhe gjithkund
tjetr. Nga ana tjetr, kta q presin gjithka nga jeta jan shum m t palumtur, disa cikrrima
dhe gjra t marra ndikojn mbi ta shum m shum. N nivelin emotiv jam ballafaquar me gjra t
ndryshme. Nse instruktori, i cili i ka sjell fmijt, thot se ata, at dit, ende asgj nuk kan ngrn,
kurse ne iu ofrojm dika tjetr, ather pyetemi se cili sht thelbi i ksaj pune. Megjithkt, duhet
t shtrojm shtjet themelore, por po ashtu duhet t jemi t gatshm edhe pr at q sht m e
rndsishmja pr praktikn lirimtare, q ti ndihmojm edhe vetvetes e edhe t tjerve.
ka prisni nga ajo shfaqje e juaja, a do t ket sukses pr t
mobilizuar njerzit, far do t jen efektet e saj?

16

Duhet t shtrojm shtjet

themelore, por duhet t jemi t
gatshm edhe pr at q sht m
e rndsishmja - pr praktikn
lirimtare, ti ndihmojm edhe t
tjerve edhe vetes.

S pari duhet menduar. Nuk mund t bsh mir e q, n t

vrtet, njeriu t mos e di se ka sht e mira. Kjo puna jon
sht e orientuar drejt atij qllimi, q t flasim mbi at se ka
sht mir dhe t reagojm, se nuk sht e vshtir t arrihet
deri te ai prfundim. Kjo, n t vrtet, sht disi m e thjeshta q shumica ta di se ka sht
e mir e ka nuk sht e mir. sht me rndsi q nga ktu t nisemi. Me kt shfaqje kemi
vrtetuar nj fakt t pakundrshtueshm q asgj nuk i plqen njeriut m shum se sa t jet
personalitet i lir, se knaqsia m e madhe pr njeriun sht kur njeriu sht i lir dhe kur
mendon dhe kur vepron si i lir, i papenguar. E, ather kur bashkohen erost e atyre njerzve t
lir, ather arrihet deri te krkesa e njmendt pr ndryshime n shoqri. Ne thjesht kemi dashur
q ti hulumtojm shtjet dhe ndjenjat themelore dhe q disi ta provojm at q edhe Brehti
e edhe Ibzeni e bjn, e kjo sht q shfaqja teatrore t mos jet vetm ajo q m s shpeshti e
shohim n teatr nj lloj i klithms, i qortimit ose vajtimit, por t jet nj prpjekje e njmendt
q t konstituohet publiku, e pakta pr aq koh derisa shfaqja zhvillohet. Sipas asaj qasjeje, t ciln
e kemi zbatuar, secili duhet t marr prgjegjsin, sepse pa kt nuk ekziston asgj. Secili nga ne
duhet t jet i prgjegjshm pr veprimet e veta ndaj tjetrit dhe ndaj vetvetes, ky sht thelbi.
Kur e zbatoni konceptin mbi t cilin po flisni pr t kaluarn e lufts s ktij rajoni dhe
marrdhnien t ciln si shoqri/shoqrit e kemi ndaj vetes, ka hetoni?

Ajo pr ka, n t vrtet, flasim kur flasim mbi drejtsin tranzicionale sht nj tem shum
komplekse a e fokusojm vmendjen ton ekskluzivisht n tranzicionin, i cili zhvillohet n kuadr
t shoqris son ose i cili do t duhej t zhvillohej, apo flasim mbi tranzicionin, i cili ekziston
nj koh shum t gjat dhe zhvillohet an e knd Evrops dhe n bot, vetm nj pjes e s cils
jemi ne. Ekziston edhe ajo q vetm ne duhet ta zgjedhim e kjo sht trashgimia t ciln, para s
gjithash, na e ka ln Sllobodan Milosheviqi, prkatsisht regjimi i tij. Prmasat e destruksionit,
deri te i cili ka rezultuar gjat dhjet, dymbdhjet viteve nn at regjim, jan aq t mdha sa kjo
sht tmerruese. Le t kujtohet se n lajmet qendrore jan paraqitur edhe prognozat astrologjie, se
sht publikuar se aspektet e planetve jan t tilla q i shkojn pr s mbari bashkimit t t gjitha
Nisma pr KOMRA

tokave serbe. N nj reportazh nga fushbetejat dubrovnikase, komandanti i topave ka thn se aq

mir e kan strvitur sa q mund ta godas edhe pjatn e sups atje derisa drekohet, kurse askush
nuk e ka shtruar pyetjen se far fushbeteje sht ajo dhe far komandanti i topave sht ai i cili
gjuan n civilt derisa ata drekojn. Raportimet nga fushbetejat n at koh kan qen shfaqjet e
para t programeve. Milijana Baletiq, e cila ende sht e punsuar n TV Vojvodina, n mnyr
t paparalajmruar ka shkuar tek adresat e shtpive t njerzve, q nuk kan qen serb, me pyetjet
a mos sht e vrtet se mbrm tek ju e kan kaluar natn pes ustash? Ato kan qen shfaqjet e
programeve, nga t cilat jan varur jett dhe vdekjet e njerzve.
Pra, prmasat e shkatrrimit kan qen aq t tmerrshme sa q shoqria sot, thjesht, duhet t
mjekohet. T gjith e jetojm nj jet t dmtuar, sepse i kemi kaluar dy dhjetvjetsha nn trysnin
e gjrave ashtu jonormale. Mendoj se nn tepih jemi duke futur gjithnj e m shum gjra, kurse
simptomat vetm po shprthejn. A mund ta merrni me mend q dikush t kishte thn para 20
vitesh se Aleksandar Vuiqi, aso kohe zdhns i Vojisllav Sheshelit, do t jet kryeministr i
vendit, kurse Ivica Daiqi, ish zdhnsi i Sllobodan Millosheviqit, do t jet ministr i punve t
jashtme? T gjith, sipas t gjitha gjasave, do t blenim nj bilet njdrejtimshe ose kmb do t
shkonin diku larg. Kurse, ja, ne nuk kemi shkuar, kurse ata kan prparuar pr gjith ato tmerre t
cilat i kan br. Dhe ka t mendojn ather qytetart dhe qytetaret? Q gjithka t jet edhe m
komplekse, ajo q, n vend t Vuiqit dhe Daiqit, iu sht ofruar n zgjedhje, nuk sht shum m e
mir ose fare nuk sht m e mir, kurse n disa segmente ka qen edhe m keq. Qeveria paraprake
n mnyr t shklqyeshme ia ka prgatitur rrugn ksaj qeverie. Gjrat jan t tmerrshme, kurse
si do t nxirremi nga kjo nuk e di. Por, nse ia fillojm t mendojm dhe nuk i pranojm gabimet
logjike n t menduar dhe n jetn ton vetanake, ather kjo tashm do t ishte fillimi. Nse ia
fillojm prej aty, do ta kemi edhe njfar udhrrfyesi se si t sillemi edhe me gjrat e tjera.
sht shum e rndsishme t dihet edhe kjo ne i jetojm jett, t cilave iu ikn koha. Radhiten
aty figurat politike, t ktilla dhe t atilla, kurse koha kalon. Askush nga ne nuk ka asgj kundr
asaj q edhe kta njerz, t cilt tash e udhheqin kt vend, t ktill far jan, me profilet e tyre
morale dhe profitet e tyre shoqrore t bjn dika t mir. Un njmend dshiroj q kjo qeveri,
nn njeriun, pr t cilin edhe m tutje nuk mund t besoj se ka ardhur n at funksion, dshiroj t
jet qeveria m e mir prej t gjithave deri tash, m e mir edhe se sa qeveria e Zoran Gjingjiqit,
sepse ne nuk kemi shum koh. Njzet e ca m shum vite t shklqyeshme kan kaluar n nj
ndalim t kohs, n nj repatriarkalizim t tmerrshm, ballkanizim t shoqris. Si e ka thn
Zoran Gjingjiqi nse nj kriminel i lufts mund t bj dika t mir n nj moment, ather le
ta bj. Por kjo nuk do t thot se duhet ta shfuqizojm, sepse krimet e lufts nuk vjetrohen.
N t njjtn koh, ne duhet tia fillojm ta formojm opozitn, opozitn e atij sistemi t vlerave.
Gjithnj e m shum ka vepra artistike, t cilat merren me ballafaqimin me t kaluarn e
lufts. A besoni se arti mund t v n lvizje ose t prshpejtoj at proces n rajonin ton?
Un besoj n forcn e artit, i cili sht autokton dhe i cili sht plotsisht specifik dhe i takon
vetm artit. Arti, kur sht art, e krijon nj form t re, nj trajt t re q nuk sht asgj tjetr
Nisma pr KOMRA

17

pos nj form e re e shoqrimit dhe e bashkpunimit midis njerzve. Vetm ather kjo vepr
sht vepr e madhe dhe serioze artistike kur artisti ia del t krijoj nj form t re. Kurse vetm
forma e re sjell kuptime t reja.
Ju keni shfaqje artistike shklqimtare, interesante, t zhurmshme, t stuhishme e q n to t
mos ekzistoj nj form e re, q artistt dhe njerzit, t cilt punojn n to nuk jan prpjekur
pr t arritur deri te forma e re. N vend t ksaj, zbatohen format e rndomta, tashm t
gjetura, pr t treguar dika, nuk ka esenc t asaj q sht kreacion, artisti shrben vetm pr
reproduksion. N kt mnyr, arti mbetet pas jets.
Vetm ather kur t zbulohet forma e re, t ciln, pa aspak modesti, mendoj se e ka kjo shfaqja
jon n t ciln kemi arritur deri te nj form e re e komunikimit komunikimit brenda veprs
artistike dhe komunikimit me publikun, vetm ather, ngadal, deprtojn ato thrrmijza t
drits drejt mundsis q dika t transformohet n shoqri.

18

Njmend, n rajon jan shfaqur artist serioz, posarisht n teatr. Tek ne punon Radosh Urban,
n gjith rajonin punon personaliteti i jashtzakonshm, Oliver Frljiq, kurse n shoqri t ktyre
artistve jan edhe disa t tjer, q t mos i numroj tash. Jan edhe disa t tjer t cilt punojn, pr t
cilt ekziston fama, t cilt i mbledhin dafinat, kurse, n t vrtet, nuk bjn asgj tjetr, pos q n nj
mnyr t zhurmshme, atraktive i zbatojn format e rndomta. Aty duhet ta thot fjaln e saj kritika.
Por, kritika tek ne ka degraduar, jo vetm ajo teatrore, por edhe kritika shoqrore. Dhe ata, t cilt e
kritikojn shoqrin ton, shprehit tona politike, shfrytzojn, n t vrtet, format e vjetra t kritiks.
Njerzit, n t vrtet, duhet tia fillojn t mendojn. Bukur e thot omski nse un sot
mendoj dhe iu ligjroj studentve at q ua kam ligjruar para pes vitesh, ather ose dika nuk
sht n rregull me at lnd ose dika nuk sht n rregull me mua. Kjo duhet t kuptohet n
mnyr serioze. Nse dikush tashm pr njzet vite e bn at t njjtn dhe n teatr e shihni
po at njjtn shfaqje, vetm q aty kalojn do prmbajtje t tjera, ather ai, n t vrtet, asgj
nuk punon dhe aty qndron ose ndalet koha, ndalet njsoj ashtu si sht ndalur n shoqrin
ton. Ky sht thelbi i humbjes son. Thelbi i artit, pra, sht q t fus nj form t re, e cila ka
tendenc pr t futur domethnie t re dhe, me kt, edhe t prodhoj ndryshimin.
A e prkrahni Nismn pr themelimin e KOMRA-s?
Nj nga gjrat thelbsore sht q t regjistrohen t gjitha viktimat, q, m n fund, t dihet
kush, ku, kur dhe nga kush e ka humbur jetn dhe kush sht prgjegjs pr kt. Kjo sht
nj nga aktivitetet, t cilat jan ndrmarr n lidhje me kt shtje. Prndryshe, mendoj se
sht shum me rndsi t fillojn t komunikojn t gjith n rajon. Dhe ky sht thelbi i ktij
projekti, q ai t zhvillohet n territorin e gjith ish Jugosllavis, midis palve, t cilat kan qen
ndrluftuese. Shkurtimisht, e prkrah n do pikpamje. E shoh se ka edhe mjaft rezistenc dhe
duhet t shihet se prse kjo sht kshtu. Rezistenca vjen nga an t ndryshme, kurse, sa kam
un njohuri, vjen edhe nga sektori joqeveritar, gj q sht tmerruese.
Jelena Grujiq Zindoviq

Nisma pr KOMRA

AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N

!Raporti

mbi procesin

KOMRA:

tetor dhjetor

2014.

T deleguarit pr KOMRA2 e prfunduan mandatin e tyre m 28.10.2014. Gjat nj viti, me

punn e tyre t prbashkt dhe konsultime me president e antar t Presidencs s BeH t cilt
i deleguan, ata kan br Ndryshime t Statutit t KOMRA-s t cilat, sipas mendimit t tyre,
paraqesin mundsi ligjore dhe kushtetuese pr themelimin e KOMRA-s.
Kuvendi VII i Koalicionit pr KOMRA

19

N prputhje me rregullat e Koalicionit pr KOMRA, Kuvendi i Koalicionit mori vendim pr

dhnien e mbshtetjes pr Ndryshimet e Statutit t KOMRA-s q e miratoi m 26.3.2011.
N kt drejtim, m 14 nntor 2014 n Beograd (Serbi) Koalicioni e mbajti Kuvendin, t shtatin
me radh, me pjesmarrje t 104 delegatve q prfaqsonin 1950 antar/e. Delegatt, me nj
vot kundr dhe dy abstenime, mbshtetn Ndryshimet e Statutit t KOMRA-s, q i bn t
deleguarit e presidentit t Malit t Zi, Serbis, Kroacis dhe Kosovs, antart bosnjak dhe kroat
t Presidencs s BeH3, dhe lidhur me detyrn pr ti shqyrtuar mundsit ligjore dhe kushtetuese
pr themelimin e KOMRA-s n do shtet individualisht.
N nj diskutim t gjer, delegatt vlersuan se me Ndryshimet sht ruajtuar thelbi i PropozimStatutit, se heqja e kompetencave represive largon dyshimet se KOMRA i merr prsipr kompetencat
e organeve gjyqsore, dhe se procedura e kandidimit dhe zgjedhjes s bordeve selektuese dhe
antarve t Komisionit sht thjeshtsuar n mas t konsiderueshme. N emr t Koalicionit pr
KOMRA, delegatt i prshndetn fuqishm ndryshimet n financimin e Komisionit, me t cilat
parashihet q KOMRA t financohet me donacione vendore dhe ndrkombtare, pastaj me mjete t
organizatave ndrkombtare, dhe jo nga kontributet shtetrore, si propozonte Koalicioni.
2 Prof. dr Zlata Gjurgjeviq, e deleguara e presidentit t Kroacis; prof. dr Sonja Tomoviq Shundiq, e deleguara e presidentit
t Malit t Zi; kshilltari ligjor Selim Selimi, i deleguari i presidentes s Kosovs; zvendskryetari i komuns s Sarajevs
Alosha ampara, i deleguari i antarsis s Presidencs s BeH; zyrtar pr lidhje me Tribunalin e Hags, Goran
Mihajleviq, i deleguari i antarsis s Presidencs s BeH dhe gjykatsi Sinisha Vazhiq, i deleguari i presidentit t Serbis.
3 Presidenti i Maqedonis, Gjorge Ivanov, e informoi Koalicionin pr KOMRA se do ta mbshtes vendimin pr
themelimin e KOMRA-s, nse do t ket konsenzus ndrmjet presidentve/Presidencs s BeH.
Nisma pr KOMRA

Delegatt n veanti e prshndetn qndrimin e t deleguarve q n mesin e qllimeve t Komisionit

t jet edhe prmirsimi i programeve arsimore n prputhje me faktet q i vrteton Komisioni.
Me rastin e mbshtetjes s Ndryshimeve t Statutit, duke iu drejtuar publikut4, Koalicioni theksoi se
n mes t t deleguarve dhe presidentve/antarve t Presidencs u arrit pajtimi i plot rreth asaj q
Komisioni duhet t vrtetoj fakte rreth krimeve t lufts si dhe rreth shkeljeve t tjera t t drejtave
t njeriut, t kryera n periudhn nga 1 janari i vitit 1991 deri n dhjetor t vitit 2001. Koalicioni vuri
n pah se, sa i prket detyrs s KOMRA-s q t hulumtoj rrethanat politike dhe shoqrore t cilat
prfundimisht i kontribuuan shprthimit t luftrave, si dhe kryerjes s krimeve t lufts dhe shkeljeve
tjera t t drejtave t njeriut, u shprehn dy mendime: sht thelbsore q KOMRA ti hulumtoj
shkaqet e lufts dhe hulumtimi i shkaqeve t lufts sht i mundshm pas vrtetimit t fakteve rreth
krimeve t lufts, t cilat jan n prputhje t plot me propozimet e Koalicionit pr KOMRA.
Letr presidentve/antarve t Presidencs s BeH

20

M 10 dhjetor 2012 Koalicioni pr KOMRA i drejtoi nj letr presidentve/antarve t

Presidencs s BeH, duke i rikujtuar se Kuvendi i mbshteti Ndryshimet e Statutit t KOMRAs, me ka jan krijuar kushtet pr hapin e ri drejt themelimit t Komisionit Regjional pr
vrtetimin e fakteve rreth krimeve t lufts dhe shkeljeve tjera t rnda t t drejtave t njeriut
gjat luftrave n territorin e ish Jugosllavis. N letrn e prmendur, Koalicioni theksoi se pret q
presidentt/antart e Presidencs s BeH t merren vesh rreth forms s informimit t publikut
dhe parlamenteve rn lidhje me at se kan vendosur q bashkrisht ta mbshtesin themelimin
e Komisionit. Letra i ftoi presidentt/antart e Presidencs s BeH ti kushtojn vmendje
propozimit t presidentit t Kroacis q t gjith, n nj afat t dakorduar, ti drejtojn letr
publikut dhe parlamenteve lidhur me mbshtetjen e prbashkt pr themelimin e KOMRA-s.
Me rastin e njjt, Koalicioni i informoi presidentt/antart e Presidencs s BeH se ai ka
prparuar dukshm n dokumentimin e humbjeve njerzore, llogorve dhe objekteve tjera t
burgosjes n luftrat e viteve t nntdhjeta.
Fondi pr t Drejtn Humanitare (FDH) nga Serbia dhe Fondi pr t Drejtn Humanitare Kosov
(FDHK) n Ditn e t Drejtave t Njeriut n uebfaqen e Librit t Kujtimit t Kosovs vendosn
Regjistrin e t vrarve dhe t t zhdukurve n lidhje me luftn n Kosov, n periudhn nga 1
janari 1998 deri m 31 dhjetor 2000. Regjistri prmban 13.517 viktima t lufts, vdekjen apo
zhdukjen e t cilve lidhur me luftn e konfirmojn 27.511 dokumente.
Qendra pr Ballafaqim me t Kaluarn Documenta nga Kroacia dhe FDH-ja ka tri vite q
zbatojn nj hulumtim empirik mbi viktimat q humbn jett apo u zhdukn n luft n Kroaci,
duke marr deklarata nga dshmitart dhe antart e familjeve.
Shoqata pr Drejtsi Tranzicionale, Prgjegjsi dhe Kujtes n BeH (TPOS) dhe Qendra pr
Demokraci dhe Drejtsi Tranzicionale (CDTP) n fund t vitit 2013 e filluan projektin Hartzimi
i llogoreve dhe objekteve tjera t burgosjes n BeH, q n mnyr t drejtprdrejt i kontribuon
prmbushjes s mandatit t KOMRA-s n pjesn q ka t bj me regjistrimin individual t
viktimave civile dhe ushtarake si dhe t objekteve t burgosjes.
4 Koalicioni pr KOMRA mbshtet Ndryshimet e Statutit t KOMRA-s, komunikat pr shtyp, 17.11.2014.
Nisma pr KOMRA

Mosveprimi momental
Duke marr parasysh se n BeH u zgjodh Presidenca e re5 pasi q t deleguarit, n konsultime
me presidentt/antart e Presidencs s BeH, i bn dhe i miratuan Ndryshimet e Statutit
t KOMRA-s, para Komisionit vihet obligimi q ti konsultoj antart e ri t Presidencs:
antarin kroat, Dragan oviqin, si dhe antarin serb, Mladen Ivaniqin.6 Arsyeja tjetr, e
cila ndikon n mosveprimin momental t procesit KOMRA jan zgjedhjet presidenciale n
Kroaci7, t cilat mbahen m 11 janar t vitit 2015.
Nse n vitin 2015 do t ket mbshtetje sikur q kishte n vitin 2014, ka mundsi serioze q
shtetet postjugosllave, pr her t par n histori t shoqrive pas konfliktit, n mnyr t pavarur,
pa kushtzime e presione t bashksis ndrkombtare, t fillojn me ndrtimin e mekanizmit
regjional pr ballafaqim me t kaluarn i cili ka potencial ti heq mangsit e drejtsis penale
dhe bllokadn politike t zbulimit t varrezave t mbetura masive, ti vrtetoj faktet pr t gjitha
krimet e lufts, t siguroj respektim t prvojave personale dhe t dinjitetit t t tjerve.

Forumi X pr drejtsin tranzicionale

n vendet postjugosllave
Ekziston nj njsi matse, e kjo sht mitingu
i radikalve sot, ktu n Beograd. Un ju pyes
tani kush jan fitimtart? Vetm merreni me
mend situatn para dhjet vitesh, a do t ishte e
mundur q ne ktu, n kt sall, t bisedojm e ata n shesh? Ky do t ishte disproporcion
i panatyrshm i fuqis, dhuns, forcs kundrejt grupit t njerzve i cili beson n vlerat
themelore njerzore. Sot ne ktu, pavarsisht asaj se disa vrtet kan humbur shum, para
s gjithash m t dashurit e tyre, jemi fitimtar n sistemin e vlerave n raport me ata njerz
t cilt tani jan humbs atje n njfar sheshi.8
Forumi X iu kushtua t arriturave n drejtsin tranzicionale, promovimit t prdorimit t fakteve
n veprat artisitike dhe dgjimit t zrit t viktimave. Forumi u mbajt m 15 dhe 16 nntor 2014
n Beograd, n organizim t Koalicionit pr KOMRA. N punimet e Forumit morn pjes 158
antar t Koalicionit pr KOMRA si dhe 150 prfaqsues t organizatave t shoqris civile,
artist, shkrimtar, hulumtues akademik t drejtsis tranzicionale, gazetar si dhe individ tjer
t cilt n aspektin profesional apo t aktivizmit merren me drejtsin tranzicionale n vendet
5 Presidenca e BeH u konstituua m 17.11.2014.
6 Antari serb n prbrjen e kaluar t Presidens, Nebojsha Radmanoviq, nuk mori pjes n procesin KOMRA.
7 Rrethi i dyt i zgjedhjeve presidenciale mbahet m 11.1.2015.
8 Branislav Raduloviq, jurist nga Mali i Zi, antar i Koalicionit pr KOMRA.
Nisma pr KOMRA

21

postjugosllave. Dymbdhjet panelist n Forum foln pr t arriturat n fushn e drejtsis

tranzicionale nga kndvshtrimi i shoqris civile dhe komunitetit akademik, pr prdorimin e
fakteve n veprat artistike foln gjashtmbdhjet panelist, ndrsa pr prvojat personale gjat
lufts dhe krkimit t mbetjeve mortore t m t afrmve t tyre foln dymbdhjet viktima.
Forumin e hapi Natasha Kandiq, koordinatore e projektit KOMRA dhe profesori Zdravko
Grebo, avokues publik i Nisms pr KOMRA. Ata paralajmruan fazn e re t procesit
KOMRA, n t ciln Koalicioni prcjell, ndihmon dhe i nxit institucionet shtetrore ta
themelojn KOMRA-n. Ata i ftuan antart e Koalicionit t prgatiten pr aktivitete t reja
dhe trhoqn vrejtjen lidhur me at se n Ballkan ndryshimet ndodhin nga asti n ast.
Profesor Grebo vlersoi: N nivel t shoqris civile dhe t sektorit joqeveritar, ne e kemi kryer
misionin ton. Natyrisht se un flas n emrin tim dhe nuk do ti lejoj askujt q, pa kurrfar
rezerve, ta drejtoj at ashtu si i teket, por e kemi arritur momentumin kur presidentt e
shteteve, prmes t deleguarve t tyre, duhet ta marrin shtjen n duart e tyre, sepse ajo detyr
e cila sht para nesh, sado q do t dshironim, ne nuk mund ta kryejm.

Paneli I: T arriturat dhe prioritetet n drejtsin penale vlersimi nga kndi i

shoqris civile
22

Drejtsia penale pr krimet e kryera gjat luftrave t viteve t nntdhjeta n hapsirn

e RSFJ-s s dikurshme deri m sot nuk i sht afruar realizimit t qllimeve t saj. N t
gjitha shtetet e atij regjioni ende mbizotron disproporcioni ndrmjet krimeve t kryera dhe
atyre t procesuara, ndrsa prpara gjykatave vendore nuk ka proces i cili ndrshmrisht
dhe objektivisht e qartson rolin e shtetit n organizimin dhe kryerjen e krimeve dhe i cili i
procedon urdhrdhnsit nga maja e pushtetit. sht posaqrisht brengosse q n t gjitha ato
vende ende vrehet qart ndikimi i fuqishm n sistemin e drejtsis. Ai ndikim manifestohet
n mnyra t ndryshme, por m s shumti vrehet prmes pengimit t gjykimeve pr krime
lufte. Prfundimi i panelistve dhe i pjesmarrsve n debat ishte se sht e dukshme q numri i
proceseve gjyqsore nga viti n vit po zvoglohet.
Tea Gorjanc Preleviq nga organizata Aksioni pr t drejtat e njeriut ka vlersuar
se, prkundr rekomandimit t Komisionit Europian se duhet ndrprer praktikn e
mosndshkimit pr krime t lufts, autoritetet n Mal t Zi tregojn se procedimi i krimeve t
lufts sht nj proces praktikisht i prfunduar. Mungesa e dukshme e vullnetit, n t gjitha
nivelet, q t dnohen krimet e lufts n Mal t Zi sht pasoj logjike e faktit se kryeministri i
Malit t Zi sht personi i njjt i cili ka qen n at pozit n kohn kur ndodhnin ato krime.
Pr sistemin e drejtsis i cili aspiron drejt Europs ky fakt duhej t kishte qen shtys pr
t dshmuar gatishmrin pr shqyrtimin dhe ballafaqimin me krimet nga e kaluara. Dhe
megjithse sht e qart q Mali i Zi nuk ka nj sistem t till t drejtsis, tani t paktn u b e
Nisma pr KOMRA

qart se Bashkimi Europian instiston pr nj sistem t till pr ta pranuar Malin e Zi,9 prandaj
kjo mbetet shpres pr prmirsim, tha Gorjana Preleviq.
Paralele t ngjashme n raport me autoritetet karshi procedimit t krimeve t lufts n Kroaci
trhoqi edhe Vesna Tersheli, drejtuese e organizats joqeveritare Documenta. N Kroaci,
theksoi ajo, Prokuroria e shtetit i sht besuar atyre t cilt gjat t nntdhjetave kan marr
pjes n mbulimin e krimeve. Pr disa profesionist ishte e arsyeshme t pritej q n rrethanat e e
reja politike ata do ta shfrytzonin rastin pr nj pun m cilsore, por me kt domosdoshmrisht
i sht besuar vazhdimi i procedimeve t ndrprera njerzve t njjt t cilt pr shkak t
oportunizmit politik me vetdije t plot i kan harruar ato raste, n mnyr q t mos e
rrezikonin pozitn e tyre apo ngritjen n detyr n polici dhe prokurori t shtetit, tha Tereli.
Edhe n Serbi, drejtsia penale pati rezultate modeste duke i matur n baz t shkalls dhe
karakterit t krimeve t kryera n luftrat e zhvilluara n territorin e ish Jugosllavis, prkundr
kornizs solide ligjore e institucionale, vlersoi Sandra Orlloviq. Pasojat m t rnda nga
veprimi i paprgjeshm i institucioneve i bartin viktimat, e pastaj edhe dshmitart, n kuadr
t mbrojtjes dhe mbshtetjes n proceset pr krime t lufts. Njri prej shkaqeve pr t
arriturat modeste n fushn e procedimit t prgjegjsve pr krime t lufts sht edhe fakti
se Serbia, n dallim nga BeH dhe Kroacia, nuk ka Strategji pr procedimin e krimeve t lufts.
N kt aspekt, miratimi (dhe zbatimi) i strategjis, prmes s cils institucionet relevante do
t merrnin prsipr m shum prgjegjsi dhe detyra konkrete pr ti uar tutje procedimet pr
krime t lufts n periudhn e ardhshme, paraqet nj domosdoshmri, vlersoi Orlovi.
Sa i prket rajonit, n Bosnje e Hercegovin po zhvillohet numri m i madh i gjykimeve pr
krime t lufts. Nj aparat aq i madh in sistemit t drejtsis do t duhej t ishte prgjigje e
duhur n faktin se n BeH u krye numri m i madh i krimeve dhe se atje ka m s shumti
vikitma. Xhenana Karup Drushko nga Shoqata pr Drejtsi Tranzicionale, Prgjegjsi dhe
Kujtes n BeH (TPOS) ka trhequr vrejtjen lidhur me moszbatimin e Strategjis shtetrore
pr pun rreth lndve t krimeve t lufts, t miratuar n vitin 2008, prmes s cils ishte e
parapar q rastet komplekse t kryheshin deri n vitin 2015, ndrsa rastet tjera deri n vitin
2023. Tani sht plotsisht e sigurt se kto afate nuk do t prmbushen, konkludoi ajo.
Edhe n BeH e cila mban mbi supe barrn m t madhe t trashgimis s lufts sistemi i
drejtsis ballafaqohet me pengesa politike, prkundr faktit se ky shtet ende sht me status
t protektoratit ndrkombtar. Nj prfundim t till nxori edhe Komisioni Europian n
Raportin e Progresit t BeH pr vitin 2014. Kjo sht posarisht e dukshme kur bhet fjal pr
marrveshje me vendet tjera t rajonit t cilat, ndr t tjera, duhet t mundsojn ekstradimin
e shtetasve t dyshuar (apo t dnuar) pr krime lufte. Edhe kt fakt e rikujtoi Denana Karup
Druko. Nuk sht numr i vogl rastesh q personat kundr t cilve zhvillohet ndjekja penale
9 Nuk ka pasur prpjekje serioze q t luftohet mosndshkimi pr krime lufte. (...) Mali i Zi duhet ti prshpejtoj
prpjekjet pr ta luftuar mosndshkimin dhe me efikasitet ti hetoj, procedoj, gjykoj dhe dnoj krimet e lufts n
prputhje me standardet ndrkombtare. Raporti i Progresit i Komisionit Europian pr Malin e Zi i vitit 2014, citat i
Tee Gorjanc Preleviqit.
Nisma pr KOMRA

23

n BeH, duke prfshir edhe ata t cilt u dnuan prfundimisht, gjejn streh n Serbi, Mal t
Zi e Kroaci, duke e shfrytzuar shtetsin e dyfisht. Me kt nuk respektohen marrveshjet e
nnshkruara t BeH me Serbin, Kroacin dhe Malin e Zi pr zbatimin e sanksioneve penale
(shembull: rastet e verdikteve t plotfuqishme kundr Momira Saviqit, Boshko Lukiqit,
Velibor Bogdanoviqit, Mirko Todoroviqit). shtjet e pazgjidhura ndrshtetrore n fushn
e ndjekjes s kriminelve n mas t madhe jan zgjidhur me nnshkrimin e protokollit dhe t
marrveshjes, por ato nuk i kan zgjidhur edhe problemet, thekson Xhenana Karup Drushko.

24

Ndryshe nga BeH, Kosova ka kapacitete shum t kufizuara vendore pr procedimin e krimeve
t lufts. Ka disa vite q zhvillohet procesi n kuadr t t cilit EULEX-i e zvoglon misionin e
tij dhe i bart kompetencat tek organet kosovare. Shtrohet pyetja, si do tia dalin institucionet
kosovare me prgjegjsit m t mdha karshi viktimave t lufts n prgjithsi, e sidomos karshi
personave t zhdukur. Shikuar n prgjithsi, ende nuk ekziston mbshtetje e mjaftueshme
politike dhe mekanizma t duhur pr grumbullimin e informatave relevante pr kryerjen e
hetimeve pr krime lufte dhe pr persona t zhdukur. Friksimi i dshmitarve sht ende nj
problem brengoss, megjithse policia ka arritur nj prparim t dukshm me themelimin e
Drejtoris pr Mbrojtjen e Dshmirarve, vlersoi Nora Ahmetaj nga Qendra pr Dokumentim,
Hulumtim dhe Publikim (CDRP). Ajo i ftoi organizatat joqeveritare dhe Koalicionin pr KOMRA
ta inkurajojn KE-n t ndrtoj strategjin e drejtsis tranzicionale n shoqrit pas konfliktit e
cila do ta zvendsonte obligimin pr bashkpunim me Gjykatn Ndrkombtare pr Krime n
ish Jugosllavi (GJNKJ), q pr vite me radh intepretohet si instrument i drejtsis tranzicionale.
Duke folur pr t arriturat dhe prioritetin e Gjykats s Hags, Mirko Klarin theksoi se faktet e
gjykats jan gjja m e vlefshme q do t mbetet si trashgimi e ksaj gjykate ndrkombtare:
faktet se ka ka ndodhur, ka kan prjetuar viktimat, si ka ndodhur. Mbase nuk kemi
vrtetuar gjithmon sakt se kush ka faj dhe kjo sht nj mangsi me pesh, por edhe pa
kt, faktet e vrtetuara jan tejet t rndsishme pr tu ruajtur pr t ardhmen dhe pr tiu
prezantuar n mnyr t drejt, si komuniteteve t viktimave ashtu edhe komuniteteve t cilave
i prkasin kryesit, konkludoi Klarin.
Procesi REKOM: prof. Zharko Puhovski
Ne vazhdimisht kemi prjetuar dshtim pas dshtimi, gjithmon na kan refuzuar, ne
luteshim, ata na refuzonin, gjithmon thonin pritni pak, do t shohim, por disi u jemi
mrzitur, disave prej tyre. E kjo nuk sht gjendje e tanishme, ku duhet pasur parasysh se
nuk kemi ardhur te pika q quhet point of no return (pik e pakthimit). Kjo sht pik e
pakthyeshmris. E gjith kjo mund t ndryshoj. Dhe nuk nuk kemi mundur t zgjedhim as
me k do t bisedojm, por kemi biseduar me ata t cilt, nse gjenin vullnet t mir, mund t
bnin dika. Bhej fjal pr at se a mund ti bindim q pr ta sht gj e mir ta bjn kt. Por
tani kemi ardhur deri aty q t kemi qndrim t qart t presidentit kroat, t cilin e ndajn edhe
dy president e gjysm t tjer, t themi tani pr tani, i cili thot kshtu: Presidenti i shtetit, n
marrveshje me presidentt e shteteve postjugosllave, do ti jap deklarat parlamentit t vet se
Nisma pr KOMRA

e mbshtet procesin KOMRA dhe se pr kt arsye krkon q parlamenti t ndrmarr hapa t

cilat jan t nevojshme q KOMRA t bhet ajo q ishte qllimi i saj parsor ndrshtetrore,
pra, Komision Regjional pr vrtetimin e fakteve rreth krimeve t lufts dhe shkeljeve tjera t
rnda t t drejtave t njeriut, t kryera n territorin e ish RSFJ-s.
Pra, suksesi yn i madh, nse ndonjher do t vinte deri te ai, do t ishte shpalosja e akteve
njerzore prpara opinioneve publike t shteteve postjugosllave. Por ky do t ishte suksesi
n aspektin n t cilin Zdravko Grebo foli n hyrje t parandalohet ajo q tanim sht
interpretim viktimologjik postjugosllav kush ka m s shumti viktima dhe pastaj kush e ka
pozitn m t mir strategjike p konfliktin e ardhshm. Kjo do t duhej t parandalohej, nse
do t kemi sukses n dika q jemi duke br tani dhe prandaj ne megjithat merremi m
shum me t ardhmen sesa me t kaluarn.

Reparacionet pr krime lufte n ish Jugosllavi

Igor Cvetkovski nga Organizata Ndrkombtare pr Migrim (IOM) vlersoi se n vendet
postjugosllave reparacionet dhe vrtetimi i s vrtets si themele t konceptit t drejtsis dhe
praktiks tranzicionale, jan ln pas dore dhe jan vendosur n planin e dyt.
Moderator ishte Nenad Golevski, Outreach program, GJNKJ.

Paneli II: T arriturat dhe prioritetet e drejtsis tranzicionale vlersimi nga

kndvshtrimi i komunitetit akademik
Profesoresha Svetlana Slapshak u prkushtua fuqishm pr problematizimin e etiks s
zekthit10 n politikat dhe shoqrit ballkanike bashkkohore sepse n narracione t cilat
krijojn identitete t reja nuk ka aspak vend pr prgjegjsi, ndshkim dhe pajtim: ajo fush
mund t gjej vend n shoqrit e reja vetm n bashkpunim t aktivizmit, akademis dhe
artit. Vet sistemi shtetror, me gjith padrejtsit e tij t cilat sot dshmohen n nj numr
padurueshmrisht t madh, nuk bie ndesh me kto krkesa.
Jelena Subotiq, as. profesoresh (Georgia State University), ndr t arriturat konkrete
n fushn e drejtsis tranzicionale n regjionin e Ballkanit Perndimor, veoi krijimin e
arkivs s dokumenteve dhe kultivimin e konceptit t drejtsis tranzicionale n vetdijen
publike. Suboti kto t arritura i shpjegon: Fal aktiviteteve t GJNKJ-s, n mas m t
vogl, gjykatave vendore pr krime lufte, sot kemi n dispozicion nj sr dokumentesh
e t dhnash pr shkelje t t drejtave t njeriut nga vitet e nntdhjeta dhe vlera e tyre
sht e jashtzakonshme. Asgj nga ai dokumentacion sot nuk do t ekzistonte pa gjykatat
ndrkombtare dhe pa prpjekje t aktivistve pr t drejtat t njeriut n krkim t drejtsis
ndrkombtare. Edhe pse n vendet e ish Jugosllavis drejtsia tranzicionale mbase nuk
10 Njra nga figurat e suksesshme t Platonit metafora: n Mbrojtjen e Sokratit (30e-31c), Sokrati i paralajmron
athinasit se, nse e mbysin, do ta humbin dhuntin t ciln u ka dhn zoti, ta ken dik i cili gjithmon do tua
trheq vrejtjen, ti thumboj, ti shtyj t mendojn; ai e krahason demokracin athinase me nj kal t madh e
fisnik, por t ngadalshm e t palvizshm t cilin vetm thumbimi i zekthit mund ta v n lvizje.
Nisma pr KOMRA

25

sht aq e popullarizuar, e as nuk sht trajtuar me respekt t cilin e meriton (dhe pr t

cilin ka shum nevoj), prapseprap duhet theksuar nj fakt t rndsishm. N fakt, sot
t gjith e din ka sht drejtsia tranzicionale. Kjo nuk sht gj e vogl. Aktivistt n
fushn e drejtsis tranzicionale ia kan dalur ta vendosin iden e drejtsis pas konfliktit apo
ballafaqimit me t kaluarn n diskursion e gjithmbarshm nacional. Ndoshta nuk do t na
plqej gjithka q ai ka prodhuar, por dialogu megjithat ekziston. Ky sht nj dallim shum
i madh n raport me gjendjen e drejtsis tranzicionale para pesmbdhjet ose, madje, dhjet
vitesh. Drejtsia tranzicionale sot sht e pranishme, dhe kjo nuk do t ndryshoj.

26

Jasna Dragoviq Soso, ligjruese e lart (Goldsmiths, University of London), vuri n pah se, t
paktn n literaturn profesionale, komisionet pr t vrtetn n thelb paraqesin institucione
politike. E vrteta t ciln e bartin komisionet pr t vrtetn, pashmangshm e privilegjon nj
narrativ mbi t kaluarn me ka, n fakt, shtypet apo anashkalohet gjithka tjetr. N kt mnyr,
vendimet rreth asaj se cila narrativ do t jet e privilegjuar, si duhet t definohen viktimat dhe
kryesit apo t vrtetohen shkaqet dhe prgjegjsit pr ngjarjet dhe krimet t cilat komisioni
prpiqet ti prshkruaj jan vendime t qensishme politike dhe domethnia e tyre sht tejet
e madhe. Kur bhet fjal pr pranin e ksaj natyre t qensishme politike t komisioneve pr t
vrtetn, mendoj se sht piknisje e mir pikrisht qasja t ciln e ka KOMRA, e cila fillimisht
sht e orientuar drejt vrtetimit t fakteve dhe viktimave individuale. Krijimi i arkivs s fakteve
t vrtetuara e t pranuara zyrtarisht mbi shkeljet e t drejtave t njeriut n rajon, s bashku me
narrativn e cila sht e orientuar drejt viktimave, paraqet hapin e par drejt nj gjje q un e
konsideroj si shum t rndsishme, e ajo sht dialogu mbi t kaluarn.
Eric Gordy, ligjrues (University College London), shpalosi mendimin, t cilin e nxori nga
hulumtimi, se thelbi pr tejkalimin e konflikteve dhe zhvilimin e dialogut mbi t kaluarn
lidhet me kujtesn e prbashkt dhe bazohet jo vetm n faktet e vrtetuara por edhe n
pranimin dhe konfirmimin e dyanshm. Krijimi i tij sht proces i cili krkon objektivitet
dhe qartsi, e me siguri edhe nj doz t caktuar distance emocionale nga t gjitha faktet dhe
ngjarjet t cilat shqyrtohen... Ai nnkupton komunikim t lir jo vetm ndrmjet nacionales
dhe simbolikes, por edhe ndrmjet institucioneve dhe publikut. Kjo sht ajo q kishte m s
paku n dy dekadat e fundit, e kjo na duhet m s shumti.

Diskutimi
Reagimet m t shumta i shkaktuan lavdrimet q iu bn Tribuanlit t Hags nga Jelena
Suboti, duke marr parasysh arkivn e grumbulluar. Munira Subashiq, kryetare e shoqats
Lvizja e Nnave t Enklavave t Srebrenics dhe Zheps, paralajmroi se Tribunalit t Hags
n fund do ti jepet vlersimi prej viktime ka kaluar apo nuk ka kaluar, e mund ta mbroj kush
t doj, mund t flas ka t doj, por ne viktimat kemi t drejt t themi nse mandati i tij ka
qen i mir. Simo Spasiq, kryetar i Shoqats s Familjes s t Vrarve dhe t t Zhdukurve n
Kosov, e mbshteti qndrimin e Munira Subai-it, duke thn se Familjet jan ato t cilat
do t vendosin nse do ti japin mbshtetje cilsdo gjykat, duke e llogaritur edhe Gjykatn
Ndrkombtare Penale n Hag.
Nisma pr KOMRA

Amir Kulagliq nga Srebrenica paraqiti nj qndrim mjaft kritik ndaj Tribunalit t Hags: ()
N Potoar n hyrje t Qendrs Memoriale do t vendosim dy mure, dy shtylla: shtylln e turpit
dhe shtylln e njerzve fisnik e meritor. Zonja Subotiq, zotri Teodor Meron, sigurisht do t
jen n maje t ksaj shtylle t turpit, pavarsisht nse kjo ju plqen apo jo.
Dragan Pjeva, refugjat nga Kroacia, kryetar i Koordinimit t Shoqatave Serbe t Familjeve
t Viktimave, t cilit pjestart e policis speciale t Kroacis m 9.9.1993 ia vran nnn Boja,
s bashku me dhjetra banor t fshatrave serb n Medaki dep. Ai konsideron se GJNKJja me verdikte t pafajsis i ka dmtuar vikrimat n Serbi e n Kroaci: Dhe ne ktu duhet t
konstatojm se verdiktet e fundit t pafajsis nga Haga e kthyen procesin e ballafaqimit me t
kalurn n fillimin e tij, e ndoshta edhe m larg. Un ktu veanarisht e kam fjaln pr Serbin
dhe Kroacin. Procesi i ballafaqimit me t kaluarn sht ndalur. Kt e ilustroj me at se
ministri i mbrojtjes i Kroacis, Ante Kotromanoviq, n komentin e par pas verdiktit ndaj
gjeneralve kroat tha: Tani jemi t pastr si loti.
Pjesmarrsit i paraqisnin edhe qndrimet e tyre n lidhje me Nismn pr KOMRA, duke e
ngatrruar at shpesh me Komisionin e ardhshm.
Angjelko Kvesiq, prfaqsues i Shoqats Kroate t t Burgosurve nga Bosnja e Hercegovina,
n komentet e tij lidhur me t arriturat e procesit KOMRA, deklaroi: Nuk jam aspak i knaqur
me at q ka br KOMRA dhe q nuk ka gjetur metod q aktivitetin e saj ta afroj edhe tek
popullata kroate n Bosnje e Hercegovin.
Kada Hotiq nga shoqata Lvizja e Nnave t Enklavave t Srebrenics dhe Zheps, tha: Iu
gzova KOMRA-s n fillim. Mendoj se edhe ajo i ka disa rezultate, por prapseprap mbetem e
hutuar ka kemi definuar, cili do t jet konkluzioni dhe ka do t shkoj para qeveris.
Vesna Tersheli ftoi pr durim dhe investim m t madh t energjis: Duhet t investohet m
shum energji edhe m tutje n mnyr q Nismn pr KOMRA tua afrojm t gjithve dhe
t vazhdojm t shpjegojm pse do t ishte aq e rndsishme t kemi nj komision i cili do t
merret me hulumtimet e mtejme t fakteve, si pr krime ashtu edhe pr fatin e viktimave dhe
t kryesve t atyre krimeve. E kuptoj q po na humb durimi e posarisht e kam parasysh q po
u humb durimi t gjith atyre nga shoqatat dhe asociacionet e viktimave, sepse q nga viti 1991
kan kaluar m shum se njzet vite e aq pak sht br n gjykime dhe n t gjitha fushat tjera
t ballafaqimit me t kaluarn. Prgjiegjsia mbetet mbi supet tona q t jemi m t suksesshm
n prafrimin e gjith asaj q e propozojm prmes ksaj Nisme me opinionet tona pubike.
Kushtrim Koliqi nga organizata INTEGRA nga Kosova e kritikoi Grupin Kombtar pr
Ballafaqim me t Kaluarn t ciln e themeloi Kryeministri i Qeveris s Kosovs, n t ciln ka
prfaqsues t institucioneve qeveritare e joqeveritare, si dhe t institucioneve ndrkombtare,
mirpo nuk ka asnj prfaqsues t viktimave. Kjo, sipas tij, paraqet nj fiasko pr at
grup kombtar mandati i t cilit sht ta sajoj nj strategji pr ballafaqim me t kaluarn,
respektivisht pr shqyrtimin e trashgimis s lufts, e kta n fakt jan viktimat.
Nisma pr KOMRA

27

Branislav Raduloviq, jurist nga Podgorica, vlersoi se mbajtja e Forumit n t njjtn dit kur
eelj-i mban mitingun e tij paraqet nj arritje t madhe t drejtsis tranzicionale: Ekziston nj
njsi matse, e kjo sht mitingu i radikalve sot, ktu n Beograd. Un tani ju pyes kush jan
fitimtart? Vetm merreni me mend situatn para dhjet vitesh, a ishte e mundur q ne ktu, n
kt sall, t bisedojm e ata n shesh? Ky do t ishte disproporcion i panatyrshm i fuqis, dhuns,
forcs kundrejt grupit t njerzve i cili beson n vlerat themelore njerzore. Sot ne jemi ktu,
pavarsisht asaj se disa vrtet kan humbur shum, para s gjithash m t dashurit e tyre, fitimtar
n sistemin e vlerave n raport me ata njerz t cilt tani jan humbs atje n njfar sheshi
Amir Kulagliq nga Srebrenica: ka u ka mbetur viktimave, ka u ka mbetur viktimave t
Srebrenics pas njzet vitesh, prve se t flasin. Ai rrfim i yni sigurisht ka m shum qllime.
Pikspari, t prodhojm dhembshuri n mesin e atyre t cilt deri m sot nuk na kan prjetuar
si viktima. S dyti, ta shtyjm komunitetin akademik, komunitetin e drejtsis, organizatat
civile q t jeni pjes e frontit i cili, t paktn pjesrisht, do t na mundsoj njfar drejtsie. S
treti, un ndjej se, nse nna Munira apo nna Kada apo cilado nn nuk paraqitet t flas pr
dhembjen e vet, pr vuajtjen e vet... Dhe nse un nuk paraqitem, ndjej se i kam tradhtuar ato
viktima dhe jam br bashkpuntor i atyre t cilt i kan vrar viktimat tona.

28

Sa i prket t arriturave t procesit KOMRA, Kulagliqi paraqiti gjykimin e tij: Ajo q m

gzon ktu sht se viktimat nuk e kan humbur besimin n Nismn pr KOMRA dhe se jan
t gatshme q edhe m tej t luftojn pr at q ajo q e kemi nisur t ohet deri n fund. Dhe
ky duhet t jet mesazhi i ktij tubimi ton dhe mos e humbni durimin. Nse ne nuk e bartim
kt barr deri n fund, kjo nuk do t ket sukses. Vetm edhe nj gj, pr t ciln m vjen
posarisht mir: mos t mashtrohemi me ekskluzivitetin, KOMRA sht gjja e vetme e mir
n nj segment t drejtsis tranzicionale, por si t bhet, si t bhet integrimi me shtyllat tjera
t drejtsis tranzicionale dhe me mekanizmat e saj?
Fikret Grabovica, kryetar i Shoqats s Prindrve t Fmijve t Vrar t Sarajevs: KOMRA
vrtet sht nj ide e mir, vetm se shtrohet pyetja se n far mase dhe n far kapaciteti
do t realizohen qllimet e parapara me Statut. Meq zotri Anelko Kvesi tha se ai sht
prfaqsuesi i vetm i shoqatave kroate nga Bosnja e Hercegovina, shtrohet dilema nse dhe n
far mase do t mund t realizohen kto detyra t KOMRA-s, nse nuk jan t prfaqsuar
n mas t duhur kroatt dhe serbt boshnjak si dhe shoqatat e tyre. Duhet br prpjekje n
mnyr q t prfshihen t gjith ata t cilt do t mund t prgjigjen dhe t cilt do t marrin
pjes n zbatimin e gjith atyre detyrave. Sepse nse kjo nuk ndodh, kam frik se do t ket
shum mangsi n realizimin e KOMRA-s.
Milisav Stojkoviq, kryerar i shoqats Qendra pr Mbrojtjen e Familjeve t Viktimave t
Lufts n Kosov , e parashtroi pyetjen e njjt lidhur me raportin ndrmjet viktimave dhe
kriminelve: A na duhen neve prsri njqind vjet, si flitet tani pr Luftn e Par Botrore:
disa flasin n nj mnyr, t tjert n nj mnyr tjetr. Kur do t piqet mendimi, nj qndrim
real e nj arsyeshmri q t mos barazohen viktimat dhe agresort, gj q bhet me ngulm n t
gjitha hapsirat. Deri kur edhe viktimat edhe agresort?
Nisma pr KOMRA

Mirjana Uakar nga shoqata T Fshirt nga Sllovenia: Ne n Slloveni kemi me qindra
veteran t lufts, heronj. Te ne nuk flitet fare lidhur me at se vriteshin ushtar t rinj t
moshs nntmbdhjet e njzetvjeare. Te ne kemi vetm heronj t cilt kan fituar n luftn
dhjetditore. E kemi presidentin i cili nuk mrzitet pr problemet e t fshirve.
Temelko Risteski, dekan i Fakultetit Juridik n Shkup: Ju ftoj q ti konfrontojm ndarjet q i
bjn politikant, sepse ndarjet, ndasit n hapsirat ballkanike n baz t prkatsis nacionale e
fetare, shum leht mund t kalojn n kundrshti antagonistike. Ne kemi par se ka sht lufta
civile. Pr pasojat e lufts civile, pr pasojat e rnda kan folur t gjith ktu sot. Dhe kemi dgjuar
gjra t tmerrshme. Dhe nuk guxojm t lejojm q kjo t na prsritet. Vlera m e lart njerzore
sht jeta, prandaj duhet t punojm pr t krijuar nj klim pr jetn e prbashkt.
Moderator ishte Nenad Golevski, Outreach program, GJNKJ.

Paneli III: Nga kndi i viktimave

Bekim Gashi nga fshati Trnje, komuna e Suhareks, Kosov. Pjestart e brigads 549 t
Ushtris s Jugosllavis m 25 mars 1999 vran s paku katrdhjet banor t fshatit Trnje,
ndr t cilt edhe nnn e Bekimit dhe katr motrat e tij: Selvetn, Luljetn, Blertn dhe

Lumtrurien. Trupat e tyre ende nuk jan gjetur. Pr krime lufte n fshatin Trnje, Prokuroria
e Republiks s Serbis pr krime ngriti aktakuz kundr dy oficerve t brigads 549. Deri n
fund t vitit 2014 nuk ka filluar gjykimi.
Nuk e di nse mund ta paramendoni gjendjen time shpirtrore, por nse vetm pr nj ast
do t hynit n shpirtin tim, do ta ndjenit dhembjen time; pr mua kjo sht dhembja m e
madhe n bot. Un dhe t gjith shqiptart dshirojm t jetojm n paqe dhe marrdhnie
t fqinjsis s mir me serbt, gj q e obligon shtetin dhe popullin serb t krkojn falje pr
krimet, terrorin dhe barbarizmin ndaj popullit shqiptar.
Nada Bodiroga, e lindur n Slavsko Polje, Kroaci. Prindrit e saj, Danica dhe Teodor

Samarxhija, mbetn n fshat pas aksionit t forcave kroate Stuhia, me 4 gusht 1995. Ajo ende
pret rezultate t analizs s mbetjeve mortore t gjetura te dyert e shtpis s djegur t prindrve.
Prgjigjia ka qen, e kam dgjuar seciln fjal: (...) mbetjet e gjetura nuk jan t origjins
njerzore, por shtazore. Prsri kam prjetuar nj shok. As nuk m kujtohet se si kam dalur nga
ndrtesa e policis. Ende nuk mund t flej. Thjesht nuk di kujt ti drejtohem m, k ta pyes, kujt
ti besoj. Krkoj vetm nj gj t m informoni me shkrim nse e kan kryer analizn dhe t

cils origjin jan mbetjet e djegura. Do ta prballoj. Nuk do t heq dor. Dua ta di t vrtetn,
kam t drejt ta di t vrtetn .
Kada Hotiq nga Srebrenica, antare e Shoqats Nnat e Enklavave t Srebrenics dhe Zheps.
Ka jetuar n Srebrenic me bashkshortin Senadin dhe t birin Samirin. T dyt u vran n
periudhn nga 11 deri 17 korrik 1995.
Nisma pr KOMRA

29

Kurr nuk ka ardhur, as sot e ksaj dite... Jam inkurajuar, jam forcuar pr t luftuar pr ti krkuar
t zhdukurit, pr ta krkuar fajtorin. Dhe jam br e vshtir, dhe qaj, dhe prsri them t paktn
nuk m vjen turp nga askush. Askush nga t mit nuk ka qen kriminel. Fal zotit, nuk kan qen.
I kam vuajtjet e mia, lott e mi, dhembjen time. Por si do t flej krimineli kur ti kthehen pamjet?
Thash, ai e ka m vshtir. Kemi marr nj letr nga Vlasenica ku njri e ka prshkruar ashtu
ngjashm jetn t ciln nuk do tia dshiroja askujt, as atij armiku i cili ma ka vrar t birin.
Sunica Antiq, person i zhvendosur nga Kosova. Jeton n Serbi. M 31 korrik 1999 n fshatin
Koretin, komuna e Kamenics, u vra bashkshorti i saj Negovani dhe daja i saj Novica Iliq. I
varrosn pjestart e KFOR-it n varrezat n Kamenic. Pr pesmbdhjet vjet me radh pa
sukses sht prpjekur q nga administrata e UNMIK-ut dhe KFOR-it t marr nj dokument
se bashkshorti i saj u vra. Vetm para disa muajsh arriti ta marr certifikatn e vdekjes n baz
t s cils i ka rregulluar t drejtat themelore sociale pr vete dhe fmijn e saj.

30

Mevludin Lupiq vjen nga Zvorniku, nga familja Lupiq, nga e cila u vran pesmbdhjet
meshkuj nga 1 deri 7 qershor 1992. Babai i tij Ramo, xhxhai dhe fmijt e xhaxhait t
gjith u pushkatuan n Gerina klanica n Karakaj, n Zvornik. Me prkushtim dhe organizim
t antarve t familjes t dshmojn prpara gjykats hetuese n Beograd, Mevludini
drejtprdrejt kontribuoi q Prokuroria pr krime lufte e Serbis t ngrit aktakuza kundr
kryetarit t lufts t komuns s Zvornikut dhe komandatit t Mbrojtjes Territoriale pr vrasjen
e rreth shtatqind meshkujve, t robruar me 1 qershor 1992 n Bijeli potok.
Kur prfundoi procesi gjyqsor n Beograd, kur n verdikt e pash emrin e babait tim dhe
vrtetimin pr vdekjen e tij, shpresova se t paktn deri diku do t vihet drejtsia n vend.
Megjithat, verdiktet kan qen katastrofale. Njeriu i cili e kishte gjith pushtetin u dnua me
gjasht vjet burg. Njeriu i cili ka komanduar me Mbrojtjen Territoriale dhe me t gjitha ato
njsite atje, u dnua me pesmbdhjet vjet burg. Vuajtjet tona mbesin me ne, dhe mund t na
ngushlloni me dhembshuri, e kjo na duhet...
Lubisha Filipoviq, person i zhvendosur nga Kosova, jeton n Malin e Zi.
Un kam arritur q, prmes ndihms s Fondit t Britanis s Madhe, n Prizren t ndrtohen
dhjet shtpi pr t kthyerit. Ato shtpi u ndrtuan n themele t vjetra, por n ato shtpi edhe sot
e ksaj dite nuk jan vendosur njerzit. Nuk ka liri t lvizjes, askush nuk u garanton siguri, nuk
kan punsim dhe njeriu nuk mund t mbijetoj dhe t jetoj posht. Duhet punuar pr pajtim, pr
kthim, pr kthim t prhershm.
Besoj se, para s gjithash, s pari duhet t vij deri te pajtimi n mesin e popullit, dhe vetm
ather do t jet i mundur kthimi. Prndyrshe, nuk ka mnyr tjetr.
Marica Sheatoviq nga Novska n Kroaci. Bashkshorti i saj Mihajlo u vra m 21 nntor 1991,
ku u vra edhe ifti bashkshortor Io dhe Sajka Rashkoviqi, si dhe Ljubomir Vujiqi, t gjith
n shtpin e familjes Rashkoviq. Kta i vran pjestart e ushtris kroate t Brigads s par t
rojeve Tigrat.
Nisma pr KOMRA

Tju them, un kam shkuar n t gjitha dgjimet dhe ai q i kalon t gjith ato gjykata n cilindo
shtet nga kto q jan formuar rishtazi... Mendoj se vetm ata njerz q jan t fort, t vullnetit
t qndrueshm, mund ta prballojn kt. Pr t gjitha padrejtsit q ju bjn n ato gjykata,
kur fajtort apo urdhrdhnsit e tyre gnjejn, ju gnjejn n sy, ju kt thjesht nuk mund ta
duroni. Kjo sht e pashembullt. N fund, n gjykimin e prsritur, t dy t akuzuarit u liruan.
Edhe ky q u dnua n munges (...) Tani ky sht verdikt i plotfuqishm, nuk e kam lexuar, por
kryesisht gjykatsi n njfar mnyre e ka arsyetuar se, megjithat, shteti kroat sht fajtor, sepse
prindrit e mi i vran ushtart kroat. Dhe aty kam, t themi ashtu, njfar satisfaksioni.
Amir Kulagliq nga Srebrenica. Babai i tij Safeti u vra m 8 maj 1992 me arm zjarri n shpin.
Kishte mbi gjashtdhjet vjet. Ishte 100 prqind invalid. Ishte me paterica. T dy kmbt i
kishte t thyera.
Babai im sht njri nga shembujt e krimeve pa dnim. N mesin ton ka shum prvoja t
ngjashme kemi njohuri, nuk kemi njohje, por ka shum krime pa dnime t cilat sigurisht pr
nj koh t gjat do t mbesin n shpirtrat e t gjith neve q kemi prjetuar humbje. Un kam
menduar se njeriu njher vdes, njher kur e humb jetn fizike. Megjithat, gjetja e eshtrave n
katr apo pes varreza masive na dshmon se mund t vdisni edhe pr hern e dyt. E coptojn
trupin, pastaj e shprndajn atje diku rreth e rrotull. (...) Jo vetm q e kan coptuar trupin, por
pastaj vjen deri te nj mohim sistematik q ata njerz vrtet kan ekzistuar dikur. Kjo sht
gjja m e vshtir q ju vjen n fund, t themi ashtu, si nj goditje prfundimtare ndaj jush.
Nikola Shasho, refugjat nga Kroacia. Prindrit e tij, Ljubica dhe Petar, jetuan n Banija, m
fshatin Ljeskovac. Nna e tij ishte e palvizshme. U vran m 5 gusht 1995 n Dvor na Uni. U
larguan nga kolona e refugjatve dhe u lajmruan pr t mbetur n Kroaci.
(...) Kemi pritur shum, dymbdhjet vjet, por ju dshiroj q ta gjeni qetsin shpirtrore ashtu
si e kemi gjetur ne tani. Ne kemi arritur ti varrosim prindrit tan n Beograd. Ata e kan
fituar banesn e tyre t amshimit, ato eshtra t tyre. Ne jemi t knaqur me kt. Dhe tani
duhet t nis kjo pjesa e dyt, q t gjenden ata t cilt i kan kryer ato krime, kjo mbetet t jet
nj pun tejet e vshtir.
Munira Subashiq, kryetare e Lvizjes s Nnave t Enkalave t Srebdenics dhe Zheps.
N gjenocidin e Srebrenics un i humba njzetedy antar t familjes sime t ngusht dhe ndoshta
m shum se njqind t familjes s gjer. Vitin e kaluar i varrosa vetm dy eshtra t vogla t birit tim
Nerminit, t cilat u gjetn n dy varreza masive, njzetepes kilometra larg njra tjetrs. Dhe mendoj
se un nuk kam lindur nj fmij t till, e kam lindur me duar e kmb, me sy e kok dhe me t
gjithat. Dhe ja fatkeqsia. Por prsri e kam nj nishan n mesin e 6.500 shokve, fqinjve, miqve t
tij dhe n njfar mnyre jam e knaqur. Kam gjetur t paktn njfar qetsie.
Desanka Pejinoviq, person i zhvendosur nga Kosova. Ajo e pa pr her t fundit birin e saj
nntmbdhjetvjear Slobodanin m 26 mars 1999 kur pas mngjesit doli n qytet [Pej]. Nga
fqinja e saj dgjoi se ai kishte shkuar me shokt e tij shqiptar prtej bjeshks.
Nisma pr KOMRA

31

Ne kemi qen t gatshme ti falim t gjithat dhe t mbesim t turpruara pr hir t s vrtets.
Nuk jan n mesin e t vdekurve dhe as n mesin e t gjallve, prandaj i lus, jo vetm KOMRAn, por t gjith njerzit e vullnetit t mir, njerzit me karakter, njerzit zemrgjer, q t na
ndihmojn. sht e padurueshme t priten eshtrat, tia bj nj varr, ti dal hakut si nn. Ndoshta
ju kam ngarkuar, por e kam vshtir, ju do t m kuptoni m mir sesa t tjert.
Desanka e lexoi poezin e Dragica Majstoroviqit, t cils iu zhduk i biri Ivani, nxns i vitit III
t gjimnazit n Prishtin, m 19 gusht 1999.
Vrass, do t jesh i falur, ve m trego ku ma varrose t birin?
A ia vure gurin e Llapit n gjoks, apo e mbulove me rrn e Sitnics?
Ndoshta e le n arn time?
Si e gjykove, far faji i gjete, ka i the n fund?
A ia lidhe syt apo e shikove n sy me plot guxim?...
Sesionin e moderoi Nastasha Kandiq.

Paneli IV: Prdorimi i fakteve n shfaqjet teatrore

32

U shfaq nj video hyrse me pjes t gjasht shfaqjeve t cilat merren me luftn n Jugosllavi dhe
me faktet lidhur me t; pjesa e par nga shfaqja Hipermnezija me regji t Selma Spahiq (BiH),
posarisht t bn t qeshsh sepse shfaq qiramarrs t hutuar t nj rrokaqielli sarajevas t cilin
ushtari n vijn kufitare e klasifikon sipas nacionalitetit dhe krkon q t nnshkruajn se po e ln
pronn e tyre me vullnetin e tyre... Kur shikohet videoja e plot, mund t shihen, pr shembull, t
rinjt q e luajn veten e tyre (Generacija 91-95, regjia: Borut Sheparoviq, Kroaci), t cilt prindrit
apo shoqria e tyre me ideologjit helmuese kan dashur ti fusin n luft apo, n ann tjetr, mund t
shihet shoqria kosovare (Patriotic Hipermarket, regjia: Dino Mustafiq) ku serbt dhe shqiptart
pranojn se edhe njrt edhe tjert jan muta dhe se sht shkaktuar shum fatkeqsi pr shkak
t marrzis, ligsis dhe primitivizmit. Shihet edhe pjesa nga shfaqja Aleksandra Zec (regjia:
Oliver Frljiq, Kroaci) e cila e prshkruan ngjarjen autentike t vrasjes s t miturs Aleksandra
Zec, t babait dhe nns s saj, si dhe e gjith barra e fajit dhe e prgjegjsis t cilat e kan ngarkuar
ndrgjegjen e shoqris kroate... E shikuam edhe raportin teatror t t mbijetuarve nga Srebrenica
(Potoari Party, regjia: Stevan Bodrozha, Serbi), si dhe raportin mbi shqetsimin sistematik t
publikut n Slloveni, me rastin e shfaqjes Izbrisani, t regjisorit Oliver Frljiq.
Sesionin e moderoi kritiku i teatrit Bojan Munjin.

Paneli V: Prdorimi i fakteve t lufts n filma

Filmat e przgjedhur bazohen n faktet t cilat jan t pranuara gjersisht, n disa raste edhe
t vrtetuara para gjykats, por q nuk jan t njohura gjersisht apo fshihen nga vmendja e
opinionit publik. U prgjodhn shembuj njerzish t cilve lufta ua ndryshoi jetn n mnyr
dramatike, me vetdijen e plot se i ka ndryshuar jett e t gjith neve. Duke marr parasysh
orientimin themelor t Nisms pr KOMRA u theksua kndi i viktimave. Qllimi ishte t
shqyrtohet dhe t komentohet roli i filmit si mjet i tematizimit t atij kndi dhe instrument i
hulumtimit t personazhit dhe kontekstit n raport me kt problem t parashtruar specifik.
Nisma pr KOMRA

Filmi Tri dritare dhe nj varje, autor i t cilit sht Isa Qosja, flet pr nj shqiptare t dhunuar e
cila nga viktima shndrrohet n fajtor sepse rrfimin e saj ua tregoi prindrve t saj. Regjisori Janko
Baljak foli pr hulumtimin thelbsor mbi t cilin u bazua filmi i tij Vukovar prerja e fundit dhe
pr prvojn e veant t puns rreth koproduksionit t par t Kroacis e Serbis n nj film t ktij
lloji. Ivana Laliq, autore e filmit Dshmitart, shfaqi incizimet e dshmitarve ky n proceset
gjyqsore pr dhunn ndaj civilve n Kosov. Pranimi i rolit t dshmitarit t mbrojtur e ndryshon
n mnyr drastike edhe jetn e mtejme n bashksi edhe perceptimin e tij t ngjarjeve pr t cilat
dshmon, ndonjher edhe pr gjith pjesn e mbetur t jets s atij personi, duke prfshir edhe
identitetin. Fmij si gjith t tjert, filmi i Pjer Zhalica, sht nj vshtrim mbi fmijt t cilt
kan dalur t dmtuar nga lufta, edhe fizikisht edhe psiqikisht. Duke e shpalosur botn e tyre t
brendshme, alica theksoi se n BeH nuk ka fmij q nuk jan t dmtuar nga lufta.
Sesionin e moderoi regjisori Lazar Stojanoviq.

Fjala prmbyllse
Zharko Puhovski: T arriturat tona ende qndrojn pezull, por ekzistojn. Kemi nj shans t
madh t kalojm nga sfera e shoqris civile n at ndrshtetrore. Dhe kjo do t ishte nj e arritur
jashtzakonisht e rrall pr shoqrin civile. Me fjal tjera, po fillon nj faz plotsisht e re. Po
q se ndodh q t ket sukses puna me KOMRA-n, kjo do t jet shenj e gjithmbarshme pr
gjith hapsirn e ish Jugosllavis se po ndrpriten t gjitha gjykimet pr krime lufte. Kjo nuk sht
logjikisht e lidhur, kjo nuk sht e drejt, por konstatoj se kjo do t ndodh nse nis KOMRA, sepse
do t thon n rregull, tani ata e bjn kt pun, lre kt, ka kaluar shum koh, nuk do ta ajm
kokn m me kt, le ta bj fqinji kt, pasi q, n kto shtete n t cilat jetojm ne, gjykatat jan
pjesa m e keqe e organizimit shtetror. Pse?, Sepse fare nuk e shohin veten si pjes e organizimit
shtetror. Ata gjithmon flasim pr shtetin si pr dika q ata nuk jan, dhe prandaj me gjykimet
pr krime lufte deri m tani silleshin kjo u dshmua e u tha n mjaft raste ktu si me dika q
sht detyr shtpie e cila ka ardhur nga jasht. Pas KOMRA-s, askush nga jasht nuk do tu bj
presion m, dhe kryesisht as nga brenda. Gjith kto gjra jan pr fat t keq realitet. Dhe gjja e
dyt q mua m duket tejet e rndsishme, u fol pr drejtsin. Ky vit shnon njqindvjetorin e
Lufts s Par Botrore. Aq shum gnjeshtra, aq shum mashtrime, aq shum nacionalizm, pas
njqind vjetsh, n intepretime t Lufts s Par Botrore dshmon se nuk duhet pritur q vetm
pas njzetepes vitesh nga luftrat e Jugosllavis gjithka do t jet e qart.
Edhe sa pun mbetet para nesh? Dhe nse ndodh q kto tua dorzojm t tjerve, shteteve, neve
na mbeten kto gjra t vogla gjyshja ime e ndjer do t thoshte thurja e vetdijes publike
rreth asaj se ka kan br tant. Meq, sa i prket asaj q t tjert kan br, pr kt flasin t
gjith sa t duan. Nuk ka dyshim pr at se shum kryes as q do t identifikohen, e lre m t
dnohen. Me kt duhet t jetohet. Tani bhet fjal pr at se duhet t turprohen pozitat politike
t cilat kan uar drejt lufts. Me kt do ta bjm edhe nj gj t ciln t gjith ktu e hedhin
posht, e ne do ta bjm: do ta barazojm viktimn dhe agresorin, sepse do ti numrojm e do
ti emrojm viktimat, e viktima kan pasur edhe njrt edhe tjert. Nse ia dalim t kemi edhe
rrethanat e vdekjeve, ne do ta kemi edhe bazn q, prfundimisht, lufta t marr fund .
Nisma pr KOMRA

33

Natasha Kandiq: Un jam optimiste. N debatin rreth detyrave t KOMRA-s, duke u nisur nga feja
e krishter se t gjith njerzit jan t barabart n vdekje, u kristalizua qndrimi se KOMRA duhet ti
regjistroj humbjet njerzore, civilt e lufttart apo si thot arko, viktimat dhe agresort, pastaj,
t vrtetohen rrethanat n t cilat ata e kan humbur jetn. Sa i prket marrdhnieve ndrmjet
gjykatave dhe KOMRA-s, kemi konstatuar se KOMRA, fal karakterit regjional dhe grumbullimit
intenziv t t dhnave n nj afat t kufizuar kohor, ka shanse t mdha ti heq kufizimet e gjykimeve
t cilat, ndr t tjera, lindin si rezultat i vshtirsive n grumbullimin e fakteve n pronsi t shum
shteteve, si dhe ti shtyj prpara gjykimet, q sot ndodhin m pak sesa para pes vitesh. Ky ka qen
vlersim edhe i prfaqsueseve t organizatave joqeveritare pr t drejtat e njeriut n panelin e
djeshm. Nj gjykim zgjat disa vjet, ka pak verdikte t plotfuqishme, viktimat jan t dshpruara me
gjykimet, shrbimet gjyqsore i ftojn t dshmojn dhe pas ksaj nuk lajmrohen m kurr. T gjitha
aktivitetet e KOMRA-s do t organizohen n periudhn kohore paraprakisht t caktuar, n afat
prej tti vitesh, q do t sjell drejtprdrejt koncentrim t dshmive dhe t fakteve tjera. Ky do t jet
nj presion i madh pr gjykatat. Prve ksaj, themelimi i Gjykats Speciale pr krime lufte t kryera
nga pjestart e UK-s sht argument i fuqishm juridik kundr qndrimit pesimist se themelimi
i KOMRA-s do t oj drejt ndrprerjes s gjykimeve pr krime lufte. Bhet fjal pr dy mekanizma
KOMRA mund t nxis gjykime t reja, ndrsa faktet e vrtetuara gjyqsore do ti ndihmojn
KOMRA-s t formoj nj pasqyr t gjithmbarshme t asaj q ka ndodhur.

Nisma pr KOMRA n media

34

N periudhn e vzhguar, vetm vendimi i Kuvendit t Koalicionit pr KOMRA mbi prkrahjen

pr Ndryshimet e Statutit t t drguarve pr KOMRA-n dhe mbajtja e Forumit pr drejtsin
tranzicionale kan trhequr nj vmendje m t madhe t mediave, posarisht n Kroaci dhe
n Mal t Zi. Gazetart, pr ngjarjet kan raportuar n kontekst t mitingut t Sheshelit, duke e
theksuar kontributin e Koalicionit pr KOMRA n rehabilitimin e viktimave nga frika, t ciln
gjat lufts e kan mbjell etnikt. Vlersimi i gazetarve ka qen se KOMRA sht duke u
shndrruar n projekt ndrkombtar11.
Gazetari i gazets ditore Slobodna Dalmacija, Damir Piliq, qndrimin e tij n Beograd e ka
prshkruar me fjalt si m posht:

11 KOMRA do t vrtetoj faktet mbi krimet e lufts n ish-Jugosllavi, Tportal.kr, 18.11.2014. http://www.tportal.hr/vijesti/hrvatska/359289/Rekom-ce-utvrditi-cinjenice-o-ratnim-zlocinima-u-ex-Jugoslaviji.html (qasur n datn 16.12.2014)
Nj hap m afr drejt formimit t KOMRA-s, Sven Milekiq, BIRN Zagreb, 18.11.2014. http://www.balkaninsight.
com/rs/article/korak-bli%C5%BEe-ka-formiranju-rekom-a (qasur n datn 16.12.2014)
Komra shndrrohet n projekt ndrshtetror, Boris Paveliq, NoviList.kr, 18.11.2014.
http://m.novilist.hr/PogledajClanak.aspx?id=725689&datum=20141118 (qasur n datn 16.12.2014)
Koalicioni pr KOMRA i ka prkrahur Ndryshimet e Statutit t KOMRA-s, PCNEN, 18.11.2014.
http://www.pcnen.com/portal/2014/11/18/koalicija-za-rekom-podrzala-izmjene-statuta-rekom/ (qasur n datn
16.12.2014)
Komra do t vrtetoj faktet mbi krimet e lufts n ish- Jugosllavi, Tportal.kr, 18.11.2014.
http://www.tportal.hr/vijesti/hrvatska/359289/Rekom-ce-utvrditi-cinjenice-o-ratnim-zlocinima-u-ex-Jugoslaviji.
html (qasur n datn 16.12.2014)
Mrekullla e paqes: REKOM, Svetllana Slapshak, Peshqanik (Peanik), 28.11.2014. http://pescanik.net/cudo-mirarekom/ (qasur n datn 16.12.2014)
Nisma pr KOMRA

Skizofrenia ka qen e plot: n bregun e majt t lumit Sava m drejtohet nj aktiviste e shquar
joqeveritare, lufttare me vite pr t drejtat e viktimave t luftrave ish-jugosllave dhe nj nga
zrat m autoritativ t ndrgjegjes serbe, kurse n bregun e djatht t lumit Sava m drejtohet
vojvoda i rregulluar etnik, nj kriminel i padnuar i lufts dhe nj nga fajtort m t mdhenj
pr luftrat ish-jugosllave ndeshje e t paprputhshmeve, e botve konceptualisht t kundrta.
Dhe, sado q n salln konferenciale t hotelit Crown Plaza i rrethuar nga viktimat civile t
lufts, aktivistt kundr lufts dhe intelektualt e pavarur nga pes vendet fqinje jam ndjer se
ndodhem n mesin e njerzve normal, po aq n Sheshin e Republiks jam ndjer se ndodhem
n mesin e llumit njerzor. Para hotelit Crown Plaza valonin flamujt zyrtar t shteteve t
ndryshme, derisa n Sheshin e Republiks valonin flamujt e kaltr t Partis Radikale Serbe dhe
flamujt e zi etnik me shenjn e vdekjes.
N hotelin Crown Plaza sht folur me ton civilizues mbi fatet individuale tragjike t atyre
q kan psuar n luft, kurse n Sheshin e Republiks, n mnyr primitive dhe luftnxitse,
fyheshin kombe t tra: kroatt jan quajtur ustash, boshnjakt bali, kurse shqiptart e Kosovs
shiptari. N bregun e majt t lumit Sava, disa qindra njerz, me z t qet kan folur pr
tmerret e luftrave jugosllave, kurse n bregun e djatht disa mijra njerz prej t cilve nj

35

Antarsimi n Koalicionin pr KOMRA

Emri dhe mbiemri
Organizata
Shteti
Adresa
Email
Web faqja
Telefoni
Nnshkruaj.
Pr vehten tuaj. Q t dihet.
Q t mos harrohet. Q t mos prsritet.
Nisma pr KOMRA
T vazhdojm tutje.

numr i mir i veshur me uniforma t zeza guerile t lvizjes etnike, me kapela etnike me
kokarda duke ulritur kan thirrur pr Serbin e Madhe dhe luftrat e reja 12.
Ndryshe nga mediat n Mal t Zi dhe n Kroaci, n Serbi, vetm portali e-novine
ka raportuar pr Ndryshimet e Statutit t KOMRA-s dhe pr Forumin pr Drejtsin
Tranzicionale. Por, revista javore Vula (Peat), nj prej themeluesve t s cils sht edhe
Aleksandar Vulini, ministr i Qeveris s Serbis, n pes numra radhazi, nga data 14 nntor
deri n datn 12 dhjetor t vitit 2014, ka botuar tekste n shum faqe, kundr themelimit t
KOMRA-s, me porosin kryesore se n prapavij sht qllimi q Serbia t shpallet fajtori
kryesor pr shprthimin e lufts, agresionin dhe krimet e kryera t lufts.
Zgjedhjet pr kryetar n Kroaci
N Kroaci, n datn 11.01.2015, sht mbajtur raundi i dyt i zgjedhjeve presidenciale. Kryetar
i ri i Republiks s Kroacis sht Kolinda Grabar Kitanoviq. Para avokuesve publik t Nisms
pr KOMRA qndron detyra q kryetaren Grabar Kitanoviq ta njohin me t arriturat politike
n procesin KOMRA.

36

12 etnikt n Shesh, viktimat n hotel, Damir Piliq, Slobodna Dalmacija, 22.11.2014.

http://www.slobodnadalmacija.hr/Spektar/tabid/94/articleType/ArticleView/articleId/265224/Default.aspx (qasur
n datn 16.12.2014)
Viktimat jan t rndsishme, kurse jo Sheshelji (rtve su vane, a ne eelj), Drago Pilsel, PCNEN, 18.11.2014.
http://www.pcnen.com/portal/2014/11/18/zrtve-su-vazne-a-ne-seselj/ (qasur n datn 16.12.2014)

Nnshkrimi i prkrahjes pr themelimin e KOMRA-s

Emri dhe mbiemri
Shtetit
Adresa
Email
Numri amz
Numri i letrnjoftimit
Numri i pasaportit
Numri i letrnjoftimit
Nnshkruaj.
Pr vehten tuaj. Q t dihet.
Q t mos harrohet. Q t mos prsritet.
Nisma pr KOMRA
T vazhdojm tutje.

PROCESI KOMRA
Debati mbi instrumentet pr zbulimin dhe paraqitjen e
fakteve mbi t kaluarn ka filluar n muajin maj t vitit 2006
n Forumin e Par Rajonal pr drejtsin transicionale, t
cilin e kan organizuar Fondi pr t Drejtn Humanitare
(Serbi), Qendra Hulumtuese Dokumentuese (BeH)
dhe Documenta (Kroaci). Pjesmarrsit, prfaqsuesit e
organizatave joqeveritare dhe t shoqatave t familjeve t t
zhdukurve dhe t viktimave nga vendet post-jugosllave, jan
zotuar pr nj qasje n nivel rajonal ndaj fakteve t krimeve
t lufts, me arsyetimin se lufta sht zhvilluar n hapsirn
e shum shteteve dhe se viktimat dhe kryersit e krimeve,
n shumicn e rasteve, nuk jetojn n t njjtin shtet.

Koalicioni pr themelimin e Komisionit Rajonal pr

vrtetimin fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera
t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n ish Jugosllavi
(KOMRA) sht themeluar n Forumin e Katrt Rajonal pr
drejtsin transicionale, n datn 28.10.2008 n Prishtin.
Nisma KOMRA, gjat m shum se tri viteve t kshillimit
intensiv n tr rajonin e RSFJ-s s dikurshme, me mbi
6000 pjesmarrs t ndryshm, e ka nxitur debatin m t
madh shoqror q sht organizuar ndonjher n kto
hapsira. N baz t propozimit, krkesave, nevojave dhe
qndrimeve t pjesmarrsve t ktij procesi kshillimor
t KOMRA-s, sht shkruar dhe i sht ofruar publikut
n datn 26.03.2011 Propozim Statuti i KOMRA-s , i cili,
s bashku me m shum se gjysm milioni nnshkrime t
prkrahjes, i sht drguar institucioneve m t larta t
shteteve t rajonit.
N muajin tetor t vitit 2011 sht formuar ekipi rajonal
i avokuesve t KOMRA-s, t cilt zhvillojn fazn finale
t procesit KOMRA. Nga shtetet e rajonit krkohet
themelimi i Komisionit t Pavarur Ndrshtetror Rajonal
pr vrtetimin e fakteve mbi t gjitha viktimat e krimeve
t lufts dhe t shkeljeve t tjera t rnda t t drejtave
t njeriut t kryera n territorin e ish Jugosllavis n
periudhn 1991-2001. Qndrimi i Koalicionit pr
KOMRA-n sht se detyr themelore e KOMRA-s duhet
t jet vrtetimi i fakteve mbi krimet e lufts dhe emrtimi
i viktimave, i t vrarve dhe i t zhdukurve, kurse pr
qllimet dhe detyrat e tjera, vendimin prfundimtar
do t duhej ta sillnin qeverit, t cilat bashkrisht do t
themelojn KOMRA-n.
!Zri sht botim, qllimi kryesor i t cilit sht q
t informoj antart dhe antaret e Koalicionit pr
KOMRA-n, prkrahsit e shumt t Nisms dhe t gjith
opinionin e interesuar publik mbi procesin e KOMRA-s.
Botimi merret edhe me progresin e drejtsis transicionale
n rajon. Botimet bhen n gjuhn boshnjake, kroate,
serbe, malaziase si dhe n gjuhn shqipe, angleze,
Nisma
pr KOMRA
maqedonase
dhe sllovene.

37

38

Nisma pr KOMRA