Prof.

Dr MILORAD KOMNENOVI

ELINE I DRVENE KONSTRUKCIJE

3+3

PROVERA ZNANJA:
ELINE KONSTRUKCIJE
Pohaanje nastave
Kolokvijun
Elaborat
Pismeni ispit
Usmeni ispit

5 bodova
15 bodova
15 bodova
40 bodova
25 bodova

DRVENE KONSTRUKCIJE
Pohaanje nastave
Kolokvijun
Elaborat
Pismeni ispit
Usmeni ispit

5 bodova
15 bodova
15 bodova
40 bodova
25 bodova

ELINE KONSTRUKCIJE
elik je legura gvodja (Fe) i ugljenika (C) ( kao i drugih
elemenata koji se u njemu nalaze u vidu dodataka ili neistoa
koje se ne mogu izbei)
Maksimalni sadraaj ugljenika u eliku moe biti do 2%.
Sadraj ugljenika za graevinske elike je 0,1 do 0,25%.
Iz istorije crne metalurgije
Koreni crne metalurgije potiu sa Bliskog Istoka
Zatim su se ova znanja proirila na Afriku, Aziju i Evropu
Ruda gvoa se prvobitno dobijala iz povrinskih kopova, a
kasnije iz rudnika
Gvozdena ruda se u dalekoj prolosti topila u ahtnim peima
veliine oveka pomou drvenog uglja.
Od 1200. godine gvozdena ruda je poela da se topi u veim
peima sa vetakim cugom, (slika a)

U 15. veku je iz ahtnih pei razvijena visoka pe

koja je, zbog dovoda vazduha pomou vodom
pokretanih mehova, zagrevana na viu temperaturu,
tako da je dobijeno teno sirovo gvoe, (slika b)
Prva visoka pe na koks putena je u rad 1735. god.
Visoke pei su postajale sve efikasnije upotrebom
maina na parni pogon uz uduvavanje predhodno
zagrejanog vazduha ( 1828). i korienjem odpadnih
gasova za zagrevanje pei (slika c)
U pudel peima je sirovo gvoe iz visokih pei,
dovoenjem zagrejanog vazduha i stalnim meanjem
ipkama oslobaano silicijuma, mangana i ugljenika.

Pudel pe

Proizvodnja elika vezana je za Besemera koji je

1855. godine pronaao postupak dobijanja takozvanog
topljenog elika u konvertoru krukastog oblika sa
bazinom oblogom (dolomitna ili magnezitna opeka)
Postupak proizvodnje poboljao je Tomas 1878. godine.

Besemerov konvertor

Kod Besemer-Tomasovog postupka oksidacija ugljenika

i ostalih neistoa vrena je produvavanjem vazduha
kroz teno gvoe preko perforiranog dna.
Godine 1864. uveden je Simens-Martinov postupak
proizvodnje elika koji je ostao u upotrebi dugi niz
godina. On je tek poslednjih decenija zamenjen
postupcima produvavanja istim kiseonikom (LD) i
postupkom u elektro peima.

Simens-Martinov postupak

PROIZVODNJA GVOA
Preradom rude gvoa u visokim peima dobija se sirovo gvoe .
Ruda gvoa ( magnetit, hematit, pirit...) se, pre topljenja, usitnjava, melje, seje i
oslobaa jalovine i na kraju pri (uklanjanje H2O i CO2. )
Rudi se dodaju elementi koji omoguavaju de se naistoe iz rude prevedu u lako
topivu trosku .
U visokoj pei dobija se sirovo gvoe dovoenjem toplotne energije dobijene
sagorevanjem koksa, na temperaturi od 1600oC.(Taka topljenja gvoa je 1530oC)
1,2,3 Predhodno pripremljeni koks i dodaci
uskladiteni u bunkerima
4
Grotlo visoke pei
5,6 Gornji delovi visoke pei gde se maavina
sui zagrevanjem toplim vazduhom do 400oC
7,8,9 Zagrevanje meavine do 1600oC uz
izdvajanje sirovog gvoa i troske
10
Odvajanje troske
11
Odlivanje sirovog gvoa
12- 18 Odvod toplih gasova, preiavanje, ponovno
zagrevanje i uduvavanje u visoku pe

PROIZVODNJA ELIKA
elik se proizvodi u dve faze :
U prvoj fazi gvoe se oslobaa oksida iz rude redukcijom, ali se procesom
u visokoj pei obogauje ugljenikom.
U drugoj fazi gvoe se novim postupkom oslobaa suvinog ugljenika i
drugih neistoa ( napr. fosfora), a uz to se legira potrebnim sastojcima.
Ovaj drugi proces se odvija u elianama pri emu se razlikuju:

- postupci produvavanja: - produvavanje vazduhom ( Tomasov postupak)

- produvavanje kisonikom ( LD postupak)
- postupci u plamenim peima :

- Simens-Martinov postupak
- elektro pei

Produvavanje vazduhom ( Tomasov postupak)

Produvavanje kisonikom ( LD postupak)

Simens-Martinov postupak

Elektro pe

Tokom postupka dobijanja elika ugljenik nepotpuno sagoreva u

rastopljenoj masi obrazujui sa kiseonikom ugljen monoksid (CO) u vidu
gasnih mehurova
Nakon hlaenja, usled prisustva gasnih mehurova, dobija se elik upljikave
strukture, sklon segregaciji ugljenika, ubrzanom starenju, koncentraciji
pojedinih primesa ( napr. fosfora), tzv. neumireni elik
Dodavanjem ovakvom eliku elemenata afinih prema kiseoniku (silicijum,
mangan, titan, aluminijum) spreava se stvaranje gasnih mehurova u
rastopljenoj masi.
Ovako dobijen elik je bez bez mehuria, sa ravnomerno rasporeenim
primesama po celoj masi, tzv. umiren elik

Teni elik se iz konvrtora ili pei izliva u lonac a potom u kalupe- kokile
razliitog oblika radi dalje prerade.
Tako dobijeni osnovni oblici elinih polufabrikata su:
ignoti, slabovi, gredice i ipke.

PRERADA ELIKA DEFORMACIJOM

elik se deformacijski moe oblikovati:

- valjanjem ( oko 90% )

- kovanjem
- presovanjem
- izvlaenjem

Valjanje elika obavlja se u vruem i hladnom stanju

Postupkom vrueg valjanja je najee primenjivani postupak kod koga se
elini proizvodi zagrevaju se na 1200-1300 oC u pei radi dovoenja
elika u testasto stanje da se moe valjati.
Vruim valjanjem se zagrejani element se proputa kroz seriju valjaka koji
se okreu u suprotnim smerovima.

Zavrnim valjanjem dobijaju se osnovne grupe elinih proizvoda koji se dele na:
- tapaste proizvode,
- profilisane nosae,
- limove i
- uplje profile

ematski prikaz procesa dobijanja valjanih proizvoda

Najopasnija greka pri vruem valjanju je dvoplatnost to

podrazumeva razdvajanje materijala u slogovima kod limova
ili profila, koje se prua uglavnom po sredini debljine materijala.
Pojavom dvoplatnosti konstrukcija je posebno ugroena ako
su elementi napregnuti na zatezanje u pavcu debljine.
Kod postupka hladnog valjanja elik se oblikuje valjanjem na
sobnoj temperaturi bez zagrevanja.
Vee debljine limova proizvode se u presama, dok se tanji limovi
obrauju u hladnim valjaonicama na seriji valjaka.
Kovanje predstavlja plastinu obradu u vruem stanju pri kojoj se
elik oblikuje udarom.
Tehnologija presovanja je slina kovanju, a razlika je samo u
karakteru delovanja sile putem koje se vri oblikovanje elemenata.
Postupak izvlaenja uglavnom se koristi za proizvodnju okruglih
profila manjeg prenika kao to su ice i sl.

PODELA ELIKA :
PO NAMENI

Konstrukcioni elik, - Primenjuje se za greevinske konstrukcije,

u brodogradnji i sl.

Najvanije karakteristike su: granica razvlaenja ,

modul elastinosti, ilavost i sl.

- Alatni elik,

- Primenjuje se za izradu alata.

Najvanije su njegove tehnoloke osobine:

otpornost na habanje, sposobnost seenja,
postojanost na visoke temperature i sl.

PO KVALITETU

obini elik
kvelitetni elik
visokokvakitetni elik (samo za ice i kablove)
elici visoke jaine (za specijalne namene)

PO DEZOKSIDACIJI

- Neumireni elici,

(imaju greke u vidu mehuria, ne koriste se za

- Umireni elici

(koriste se za sve zavarene konstrukcije)

zavarene konstrukcije )
- Poluumireni elici, (koriste se za zavarene statiki optereene konstrukcije)

- Specijelno umireni elici (koriste se za jae dinamiki optereene

PO HEMIJSKOM SASTAVU

konstruikcije)

- nelegirani
- legirani

( silicijum, hrom, bakar, nikal)

- niskolegirani (<5%) ukupno
- visokolegirani (>5%) ukupno
PREMA NAINU OBRADE

- Mehanika obrada ( valjanje, kovanje, presovanje, izvlaenje...)

- Termika obrada (arenje, normalizacija, kalenje, otputanje...)

1 FIZIKA SVOJSTVA

SVOJSTVA ELIKA

Fizika svojstva elika su: boja, specifina teina, temperatura topljenja, specifina
toplota, toplota topljenja, provodljivost toplote, elektroprovodljivost, magnetna
svojstva, koeficijent termikog irenja.
- Specifina teina elika izraava se u kg/m3
-Temperaturom topljenja nazivamo temperaturu u oC pri kojoj zagrejani elik
prelazi iz vrstog u teno stanje.
- Specifinom toplotom nazivamo onu koliinu toplote koja je potrebna da se 1 kg
elika zagreje za 1 oC
-Toplota topljenja je ona koliina toplote koja je potrebna da se 1 kg elika
prevede iz vrstog u teno stanje i izraava se u dulima (J).
-Provodljivost toplote je sposobnost elika da provede toplotu i definisana je
koeficijentom toplotne provodljivosti, koji pokazuje koja koliina toplote moe
proi u jedinici vremena kroz metal diine 1 m i preseka 1 cm2.
Pod toplotnim irenjem se podrazumeva promena dimenzija pri zagrevanju za 1oC.

2 MEHANIKA SVOJSTVA

U mehanika svojstva elika spadaju: vrstoa, elastinost, duktilnost, tvrdoa,

ilavost i td.
- vrstoa predstavlja otpornost elika na razaranje pod dejstvom spoljanjih
sila.
U zavisnosti od karaktera delovanja spoljanjih sila razlikujemo vstou na
zatezanje, vrstou na pritisak, vrstou na savijanje, vrstou na uvijanje i td.
-Elastinost elika je sposobnost elika da povrati svoj prvobitni oblik i
dimenzije nakon prestanka delovanja spoljnih sila koje su izazvale deformacije.
-Duktilnost je sposobnost elika da pre loma doivi znaajne plastine

deformacije.

-Tvrdoom elika se naziva otpor koji prua elik pri utiskivanju tvrdog
materijala u njega.
- ilavost

elika je otpor koji elik prua lomu izazvanom udarnom silom.

3. TEHNOLOKA SVOJSTVA

U tehnoloka svojstva spadaju: zavarljivost, plastinost, kovnost,

istegljivost, otpornost na habanje, livnost, obradljivost itd.
Zavarljivost je osobina elika da se moe spajati tehnolokim postupkom
zavarivanja
Plastinost je sposobnost elika da se trajno deformie pod uticajem
spoljanjih sila bez razaranja
Kovnost je sposobnost elika da se plastino oblikuje.
Istegljivost je sposobnost elika da se moe razvlaiti u ice.
Livnost je osobina elika da u rastopljenom stanju moe da se lije
Otpornost na habanje je sposobnost elika da se opire habanju odnosno
unitavanju povrine ili promeni dimenzija pod dejstvom trenja

MEHANIKE KARAKTERISTIKE ELIKA

Mehanike karakteristike elika su najznaajnije od svih osobina za nosivost
elinih konstrukcija, a to su:
Granica razvlaenja ( fy), predstavlja graninu vrednost za dimenzionisanje bilo po
metodi doputenih napona bilo po graninim stanjima ( EC3)
vrstoa na zatezanje (fu), predstavlja najvei napon na uzorku pri ispitivanju na
zatezanje.
Procentualno izduenje (), je pokazatelj deformabilnosti elika za vreme njegove
obrade pri dostizanju napona u oblasti plastinosti.
Ostale karakteristike elika su:
ilavost (j)
Modul elastinosti (E)
Modul klizanja (G)
Tangentni modul (Et)

Modul elastinosti ili Jungov modul ( Young) ( E = / ),

Predstavlja zavisnost izmeu normalnog napona i dilatacije u oblasti
elastinosti u kojoj uglavnom ostaju naprezanja nosih konstrukcija)
Modul klizanja je konstanta materijala koja odreuje zavisnost izmeu
smiueg napona i promene ugla.
Glavne mehanike karakteristike elika odreuju se ispitivanjem na
standardnim epruvetama.
Vrednosti osnovnih karakteristika zajednike za sve elike su:
= 7850 (kg/m3) - zapreminska masa
E = 21000 (kN/cm2) - modul elastinosti
G = E/[2(1+n)] = 8100 (kN/cm2) - modul klizanja
= 0.3 - Poasonov koeficijent
t = 1.2 x 10-5 ( 1/oC) - koeficijent termikog irenja

DIJAGRAM NAPON -DILATACIJA

Standardna epruveta

Na slici su prikazana dva osnovna oblika dijagrama napon-dilatacija za konstrukcione elike.

Osnovna razlika izmeu ovih dijagrama je u tome to je na dijagramu 1 jasno izraena
granica razvlaenja ( fy ), a kod dijagrama 2 nije.
Ako granica razvlaenja nije otro istaknuta uvodi se pojam konvencionalne granice
razvlaenja koja predstavlja napon pri kome nakon rastereenja ostaje 0.2% nepovratne
deformacije.
Ova granica razvlaenja se uobiajeno zove ( f02 )

VRSTE KONSTRUKCIONIH ELIKA

elik je legura gvoa i ugljenika iji se sadraj kree od 0.1 do 1.7%

Ako je ugljenik jedini legirajui element ,elik se naziva ugljenini
Ako su dodati i drugi elementi elik se naziva legirani
UGLJENINI ELIK

Ugljenini elik, u zavisnosti od procenta ugljenika moe biti:

- niskougljenini (C<0.25%)
- srednjeugljenini (0.25% <C <0.6%)
- visokougljenini ( 0.6 <C <1.7%)
Sa poveanjem procenta ugljenika poveava se:
- granica razvlaenja i
- vstoa na zatezanje,
a smanjuje se plastinost i pogorava zavarljivost.
Za zavarene konstrukcije treba primenjivati elik sa sadrajem ugljenika
C< 0.25%

Pri proizvodnji elika za odgovorne konstrukcije koje se u

eksploataciji nalaze na niskim temperaturama neophodno je vezati
gasove (N2, O2, H) iz rastopljenog elika.
Ovo se izvodi dodavanjem dezoksidenata ( Mn, Si, Al) koji se za njih
vezuju.
Zavisno od koliine dodatih elemenata, a samim tim i stepena
absorbcije gasova razlikujemo:
- umirene elike i
- specijalno umirene elike.
Kod neumirnih elika zarobljeni gasovi stvaraju mehurie oko kojih
se koncentriu tetne primesa (sumpor, fosfor i sl). Posledice prisustva
ovih neistoa su mala otpornost na tzv. krti lom

Poboljanje upotrebnih osobina elika ostvaruje se :

-legiranjem pogodnim hemijskim elementima
-toplotnom obradom
-hladnim oblikovanjem
Nepoeljni pratei elementi koji mogu zaostati u eliku tokom proizvodnje
su: S, P, N, O, H
Elementi Si i Mn koji se takoe mogu nai u eliku ubrajaju se u
legirajue elemente.
Sumpor se sa gvoem sjedinjuje u sulfid gvoa sa izraenom
tendencijom segragacije, ime se smanjuje ilavost.
Fosfor ima tendenciju segragacije ime se smanjuje ilavost i dolazi do
pojave krupnozrne strukture strukture.
Udeo fosfora u eliku ne treba da pree 0.05%

Azot dovodi do stvaranja tvrdih nitrata koji podiu

tvrdou elika, ali stvaraju opasnost od krtog loma.
Kiseonik dovodi do stvaranja razliitih oksida, to se odraava na
smanjenje ilavosti i poveanje otpornosti na krti lom.
LEGIRANI ELICI se dele prema procentualnom ueu pojedinih

legirajuih elemenata na:

-niskolegirane sa sadrajem legirajuih elemenata do 2.5%

-srednjelegirane sa sadrajem legirajuih elemenata do 10%
-visokolegirane kod kojih je sadraj legirajuih elemenata vei od 10%
Najei legirajui elementi koji se dodaju eliku su:
- mangan (Mn)
- silicijum (Si)
- hrom (Cr)
- nikal (Ni)

Mangan se koristi za dezoksidaciju elika. U koliini iznad 0.8%

mangan je legirajui element (poveanje mehanikih karakteristika
elika)
Silicijum se koristi za dezoksidaciju elika. Iznad 0.6% smatra se
legirajuim elementom ( za poboljanje mehanikih i fiziko hemijskih
svojstava elika).
Hrom se sa ugljenikom spaja u karbide koji su tvrdi i postojani.
Poboljava eliku mehanika svojstva, a sa njim se postiu posebna
fiziko- hemijska svojstva (magnetni, nerajui , vatrootporni hromelici i sl.).
Nikal povoljno utie na mehanika svojstva elika tako to samanjuje
krtost elika na niskim temperaturama.
Veoma je skup tako da se izuzetno koristi.

Tabela 1.3 Vrste optih konstrukcionih elika i njihov hemijski sastav

Tabel 1.4 Mehanike i tehnoloke osobine optih konstr. elika

Oznake elika prema JUS-u C.B0.002

Na primer elik

0361
XXXX (X) X(X)- X(X)

1. Slovni simbol ( ili L)

kojim se oznaava elik ili
elini liv
2. Osnovna oznaka sastoji se iz
etiri ili pet brojanih simbola za
oznaku vrste elika.
3. Dopunska oznaka sastoji se iz
jednog ili vie brojanih ili slovnih
simbola kojima se, po potrebi,
oznaava namena odnosno stanje elika
4. Ostale dopunske oznake sastoje se iz jednog,
Dva ili vie brojanih ili slovnih simbola i njihovih
Kombinacija kojima se, po potrebi, oznaavaju druge
karakteristike elika.

1. Oznaka materijala je slovni simbol

za elik
L- za elini liv
2. Osnovna oznaka elika sastoji se iz arapskih brojeva koji oznaavaju
osobine elika ili pripadnost nekoj grupi.
Struktura osnovne oznake data je za elike:
- sa utvrenim mehanikim osobinama
- sa utvrenim hemijskim sastavom i mehanikim osobinama
Grupa elika sa utvrenim mahanikim osobinama
Ovoj grupi pripadaju ugljenini elici sa utvrenim mehanikim osobinama
i delimino utvrenim ili neutvrenim hemijskim sastavom (napr. 0361)
Simbol na prvom mestu osnovne oznake za ovu grupu elika je 0 koji
oznaava pripadnost elika grupi sa utvrenim mehanikim osobinama

0361

Simbol na drugom mestu npr. (broj 3 ) po pravilu oznaava

nazivnu odnosno minimalnu zateznu vrstou koja je utvrena
za elik u toplo valjanom ili normalizovanom stanju.
Znaenje simbola na drugom mestu dato je u tabeli 1.11 :

Tabela 1.11 .. Brojani simboli na drugom mestu osnovne oznake za

ugljenine elike sa utvrenim meh. osobinama

0361

Simboli na treem i etvrtom mestu (brojevi 61 ) oznaavaju pripadnost

elika odreenoj podgrupi, a njihovo znaenje prikazano je u tabeli 1.12.

Tabela 1.12 Brojani simbol na treem etvrtom i petom

mestu za elike sa utvenim meh. osob.

TERMIKA OBRADA ELIKA

Cilj: Poboljanje mehanikih karakteristika elika
(promena kristalne strukture)
Najpoznatiji postupci termike obrade su:
- kalenje (zagrevanje iznad 906oC, a potom brzo
hlaenje)
- otputanje ( radi smanjenja zaostalih napona u
valjanim ili zavarenim elementima,
Otputanje moe biti:
- nisko: zagrevanje na 200 do 300oC,
- srednje: zagrevanje do 500oC,
- visoko: zagrevanje do 600oC.
- poboljanje (kombinacija kalenja i visokog otputanja)
- arenje

( zagrevanje + sporo hlaenje)

- normalizacija ( zagrevanje do 906oC i kontrolisano hlaenje)

FIZIKO HEMIJSKE KARAKTERISTIKE ELIKA

Mikrostruktura elika je zrnasta, kristalna struktura, sainjena od prostorno
pravilno rasporeenih atoma.
Kristalna reetka konstrukcionih elika je kubna i moe biti prostorno ili
povrinski centrisan

a) prostorno centrisana kubna reetka (- reetka )

b) povrinski centrisana kubna reetka (- reetka)

Dijagram stanja gvoe - ugljenik

Strukture koje se mogu javiti u eliku su:
Ferit ili -Fe predstavlja strukturu sa prostorno centrisanom kubnom
reetkom ( -reetka) i najvie 0.08% C. Mehanike karakteristike ferita:
vrstoa nazatezanje 25 kN/cm2, izduenje 50%
Cementit ili karbid gvoa (Fe3C) je jedinjenje gvoa i ugljenika od 6.65%
Mehanike karakteristike: vrstoa na zatezanje 75 kN/cm2 i izduenje 1%
Perlit je eutektina struktura pelita i cementita. Ukupan sadraj ugljenika
ove meavine iznosi 0.78%. vrstoa na zatezanje perlita iznosi 50 kN/cm2,
a izduenje 10%
Austenit ili -Fe predstavlja strukturu sa povrinski centisanom
kubnom reetkom ( -reetka) koja egzistira na visokim temperaturama.
Sadraj ugljenika u austenitu moe ii do 2% pri temperaturi od 1130 0C.

Djagram stanja gvoe uglenik predstavlja zavisnost sadraja ugljenika

u eliku i temperature