Tanzimattan Cumhuriyete Kadin Aydinlar

T.C.
GAZANTEP NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
TANZMATTAN CUMHURYETE AYDIN KADINLAR

AR VE YAZARLAR
(1850-1950)
YKSEK LSANS TEZ

SABHA DOAN
TEZ DANIMANI: YRD. DO. DR. SLEYMAN NVAR
GAZANTEP
HAZRAN 2010
iii
N SZ
Tarih bilimi, insanolu kadar eski ve yaanm her eye tarafsz tankl
nedeniyle hep ilgi ekmitir. Milletler, dinler, devletler, liderler hep tarih bilimi
sayesinde sonraki nesillere tanm, lmsz olmulardr. Gemii olmayann
gelecei olamayaca tezinden hareketle tarihin nemini kavrayanlar bu dala
gerektii kadar deer vermilerdir. Ancak gnmz Trkiyesinde tarihin hak ettii
yerde olduunu syleyemeyiz. Bu durumu deitirmek ve buna katkda bulunmak,
biz tarihiler iin elzemdir.
Biz de bu bilinle gemiten beslenip, gelecee yryen bir toplum olma
umuduyla Tanzimattan Cumhuriyete Aydn Kadnlar balkl aratrmay yaptk.
Bu aratrmamzda nce kadn merkezli olarak genel bir deerlendirme yaptktan
sonra kadnlarn kardklar dergiler ve kurduklar dernekleri inceledik. Aydn
kadnlarn hayatlarn da ayr bir balk altnda deerlendirdik.
imdiye kadarki kadn aratrmalar ounlukla Osmanl veya Cumhuriyet
dnemine gre yaplmtr. Ayrca bu tr aratrmalar aydn kadnlar erevesinde
incelenmemitir. Dnem ierisinde yaynlanan kadn dergiler, kurulan kadn
dernekleri, aydn kadnlar hep ayr olarak aratrlmtr.
Biz bu almamzda kadnn hem sre ierisindeki konumunu, kadn
hareketlerini, i ve sosyal hayata giriini hem de kadn yaynlar ve derneklerini
inceledik. Osmanldan Cumhuriyete intikal eden eitli dnce ve fikri akmlarla,
yaay ve kltr biimine dikkat ekerken, tamamen ayran, deien ynleri de
vurguladk.
Kadn haklar erevesinde yaplanlar tarihsel arka planna gre
deerlendirdik. Aydn kadnlarn hayatlar, eserleri ve etkilerini aratrp, toplumsal
profillerini belirledik. Ailelerinden, alm olduklar eitime, evliliklerine kadar analiz
ettik. Yaynclkta ve teekkllerdeki pozisyonlarn, faaliyetlerini, Milli
Mcadeleye katklarn inceledik.
Bu aratrma srasnda ilgi ve alakalarn grdm aileme, desteini
esirgemeyen eim Ali Doana, anlaylarndan ve heyecanm paylamalarndan
dolay kzm Baak, oullarm amil ve Emine,
zellikle ad geen konuyu sememde ynlendirici olup aratrma ve
hazrlama safhasndaki yardmlarndan ayrca tarih bilimini bana sevdirip, nemini
kavramamdaki fonksiyonundan dolay deerli danman hocam Yrd. Do. Dr.
Sleyman nvar Beyefendiye, jri yeleri Yrd. Do. Dr.Yunus Emre Tans ve
Yrd. Do. Murat Ceritoluna teekkr bir bor bilirim.
Haziran 2010
Sabiha Doan
iv
NDEKLER
ZET........................................................................................................................... i
ABSTRACT................................................................................................................ii
NSZ.......................................................................................................................iii
NDEKLER..........................................................................................................iv
KISALTMALAR.......................................................................................................ix
BRNC BLM
1.GR........................................................................................................................1
1.1. OSMANLIDA TANZMAT NCES VE SONRASI KADIN........................1
1.2. TANZMAT AYDINI......................................................................................13
1.3. KADIN AYDINLAR ve ETKLER................................................................19
1.4. TANZMAT SONRASI YEN KADIN TP...................................................26
1.4.1. Kadn Giyimi..............................................................................................29
1.5. II. MERUTYET SONRASI KADIN............................................................32
1.6. OKULLAMA SREC..................................................................................38
1.6.1. Lise ve Yksek Tahsil................................................................................42
1.7. SEKTRNDE VE SOSYAL HAYATTA................................................49
1.8. DEVLET DARELERNE GR....................................................................54
KNC BLM
2. KAYNAKLAR VE DEERLENDRME..............................................................59
2.1. KADIN DERGCL ve DERGLER...........................................................59
2.1.1. Osmanl Dnemi Kadn Dergicilii............................................................59
2.1.2. Terakki-i Muhadderat.................................................................................66
2.1.3. Vakit-i Mrebbi-i Muhadderat....................................................................66
2.1.4. Ayine...........................................................................................................66
2.1.5. Aile..............................................................................................................66
2.1.6. Hanmlar.....................................................................................................67
2.1.7. nsaniyet......................................................................................................68
2.1.8. kufezar....................................................................................................68
2.1.9. Mrvvet.....................................................................................................68
2.1.10. Para Bohas............................................................................................68
2.1.11. Hanmlara Mahsus Gazete........................................................................69
2.1.12. Hanmlara Mahsus Malumat.....................................................................70
2.1.13. Demet Hanmlara Mahsus Musavver Mecmua.......................................70
2.1.14. Mefaret......................................................................................................71
2.1.15. Mehasin.....................................................................................................71
v
2.1.16. Kadn.........................................................................................................73
2.1.17. Musavver Kadn........................................................................................74
2.1.18. Kadn (stanbul)........................................................................................74
2.1.19. Kadnlar Dnyas......................................................................................75
2.1.20. Kadnlk Hayat.........................................................................................78
2.1.21. Hanmlar Alemi........................................................................................79
2.1.22. Kadnlk.....................................................................................................79
2.1.23. Kadnlar Alemi..........................................................................................80
2.1.24. Seyyale......................................................................................................80
2.1.25. Bilgi Yurdu I.......................................................................................80
2.1.26. Trk Kadn...............................................................................................81
2.1.27. Gen Kadn...............................................................................................86
2.1.28. Kadnlar Oyuncak Deildir.......................................................................87
2.1.29. nci............................................................................................................87
2.1.30. Siyanet.......................................................................................................88
2.1.2. CUMHURYET SONRASI KADIN DERGCL VE DERGLER ......88
2.1.2.1. Trk KadnYolu.......................................................................................89
2.1.2.2. KadnYazlar...........................................................................................89
2.1.2.3. Cumhuriyet Kadn...................................................................................91
2.1.2.4. Moda Albm..........................................................................................91
2.1.2.5. Ev-.........................................................................................................91
2.1.2.6. Ev-Kadn..................................................................................................92
2.1.2.7. Kadn Gazetesi.........................................................................................92
2.1.2.8. Hanmeli...................................................................................................92
2.1.2.9. Aile...........................................................................................................92
2.1.2.10. Hafta.......................................................................................................93
2.1.3. KADINLARIN KURDUKLARI DERNEKLER
2.1.3.1. TANZMAT DNEM KURULAN DERNEKLER.................................93
2.1.3.1.1. Cemiyet-i mdadiye............................................................................. 96
2.1.3.1.2.Azkaniver Hayuhya ngerutyan..........................................................96
2.1.3.1.3. efkat-i Nisvan.....................................................................................96
2.1.3.1.4. Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanmlar Heyeti............................................97
2.1.3.1.5. am Muavenet-i Milliye Cemiyeti.......................................................98
2.1.3.1.6. Nisvan- Heyet-i Edebiyesi................................................................98
2.1.3.1.7. Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniye............................................................98
2.1.3.1.8. Osmanl Kadnlar efkat Cemiyet-i Hayriyesi...................................99
2.1.3.1.9. Tefeyyz Cemiyeti ..............................................................................99
2.1.3.1.10. Beyolu Rum Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniyesi...............................100
2.1.3.1.11. Mekteb-i Sultani-i nas Cemiyeti......................................................100
2.1.3.1.12. Donanma Cemiyeti Hanmlar ubesi................................................100
2.1.3.1.13. erkez ttihat ve Teavn Cemiyeti...................................................100
2.1.3.1.14. Hizmet-i Nisvan................................................................................101
2.1.3.1.15. ttihat ve Terakki Kadnlar ubesi....................................................101
2.1.3.1.16. Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniye.....................................................102
2.1.3.1.17. Gen Kz Cemiyeti............................................................................102
2.1.3.1.18. Teal-i Vatan Osmanl Hanmlar Cemiyeti, Trk Ocaklar, Osmanl
Kadnlar Terakkiperver Cemiyeti...........................................................................102
2.1.3.1.19. Esirgeme Dernei.............................................................................103
2.1.3.1.20. Krmz Beyaz Kulb......................................................................103
2.1.3.1.21. Nisvan Heyet-i Edebiyesi.................................................................103
vi
2.1.3.1.22. Teal-i Nisvan Cemiyeti....................................................................104

2.1.3.1.23. Osmanl Nisvan Cemiyeti.................................................................105
2.1.3.1.24. Osmanl Kadnlar ttihad Cemiyeti..................................................105
2.1.3.1.25. Trk ve Ermeni Kadnlar ttihad Cemiyet-i Hayriyesi.....................105
2.1.3.1.26. Mdafaa-i Milliye Cemiyeti.............................................................105
2.1.3.1.27. Malumat- Dahiliyye stihlak Kadnlar Cemiyeti...........................106
2.1.3.1.28. Esirgeme Dernei..............................................................................106
2.1.3.1.29. Msrl Hanmlar ane Cemiyeti........................................................107
2.1.3.1.30. Osmanl Mdafaai Hukuk-u Nisvan Dernei...................................107
2.1.3.1.31. Suriye Nisvan Umur- Hayriye Messesi........................................110
2.1.3.1.32. efkat Heyeti.....................................................................................110
2.1.3.1.33. Osmanl Trk Hanmlar Esirgeme Dernei.....................................110
2.1.3.1.34. Trk Kadnlar Biki Yurdu..............................................................111
2.1.3.1.35. Osmanl Hanmlar Mdafaa-i Milliye Heyeti................................111
2.1.3.1.36. Arbeilles Balarlar- Grubu.............................................................111
2.1.3.1.37. Mslman Kadn Birlii...................................................................111
2.1.3.1.38. Eftal Hastanesi ve ili Osmanl Kadnlar Cemiyeti........................112
2.1.3.1.39. Asker Ailelerine Yardmc Hanmlar Cemiyeti................................112
2.1.3.1.40. ehit ailelerine Yardm Birlii..........................................................112
2.1.3.1.41. Bilgi Yurdu Dersanesi.......................................................................112
2.1.3.1.42. Kastamonu Osmanl Hanmlar Yurdu Cemiyeti..........................113
2.1.3.1.43. Bikes Ailelere Yardmc Hanmlar Cemiyeti....................................113
2.1.3.1.44. Kadnlar altrma Cemiyet-i slamiyesi.......................................113
2.1.3.1.45. Musiki Muhibbi Hanmlar Cemiyeti.................................................116
2.1.3.1.46. Sade Giyinen Hanmlar Cemiyeti.....................................................116
2.1.3.1.47. nas Darlfnunu Mezuneleri Cemiyeti............................................116
2.1.3.1.48. Asri Kadnlar Cemiyeti.....................................................................116
2.1.3.1.49. Trk Kadn Dersanesi......................................................................117
2.1.3.1.50. slam Kadnlar Cemiyeti..................................................................117
2.1.3.1.51. Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti.................................118
2.1.3.1.52. Kadnlar Halk Frkas........................................................................119
2.1.3.1.53. Dier Dernekler................................................................................120
2.1.4. CUMHURYET SONRASI KURULAN KADIN DERNEKLER..............120
2.1.4.1. Veremle Mcadele Cemiyeti..................................................................120
2.1.4.2. Trk Kadn Birlii...................................................................................121
2.1.4.3. ocuk Esirgeme Kurumu........................................................................124
2.1.4.4. Yardm Sevenler Cemiyeti......................................................................124
2.1.4.5. Yetimleri Koruma Cemiyeti...................................................................125
2.1.4.6. Yoksullar Koruma Cemiyeti.................................................................125
2.1.4.7. Soroptimist Kulpler (Meslek Kadnlar Dernei).................................125
2.1.4.8. niversiteli Kadnlar Dernei.................................................................126
2.1.5. AYDIN KADINLARIN BYOGRAFLER.....................................................126
2.1.5.1. Adalet Cimcoz.............................................................................................126
2.1.5.2. Adile Sultan................................................................................................126
2.1.5.3. Afet nan......................................................................................................127
2.1.5.4. Azra Erhat....................................................................................................128
2.1.5.5. Behice Boran................................................................................................129
2.1.5.6. Cahit Uuk...................................................................................................130
2.1.5.7. Emine Seher Ali...........................................................................................130
2.1.5.8. Emine Semiyye............................................................................................130
vii
2.1.5.9. Fatma Aliye..................................................................................................131

2.1.5.10. Fehime Nzhet...........................................................................................134
2.1.5.11. Fevziye Abdullah Tansel...........................................................................135
2.1.5.12. Ftnat Hanm..............................................................................................135
2.1.5.13. Gzide Sabri Aygn...................................................................................136
2.1.5.14. Hadiye Tuncer............................................................................................137
2.1.5.15. Halide Edip Advar....................................................................................137
2.1.5.16. Halide Nusret Zorlutuna............................................................................142
2.1.5.17. ffet Halim Oruz.........................................................................................144
2.1.5.18. hsan Raif...................................................................................................144
2.1.5.19. Kamile Hanm............................................................................................145
2.1.5.20. Kerime Nadir Azrak...................................................................................145
2.1.5.21. Lamia Bal..................................................................................................146
2.1.5.22. Leyla Hanm...............................................................................................146
2.1.5.23. Leyla Hanm(Saz)......................................................................................147
2.1.5.24. Makbule Leman (Fatma)............................................................................147
2.1.5.25. Mebrure Sami Koray..................................................................................148
2.1.5.26. Mihrnnisa Abdlhak................................................................................148
2.1.5.27. Muazzez Tahsin Berkand...........................................................................149
2.1.5.28. Mfide Ferit Tek........................................................................................149
2.1.5.29. Mkerrem Kamil Su..................................................................................151
2.1.5.30. Mnevver Ayal........................................................................................151
2.1.5.31. Nakiye Huriye Elgn.................................................................................152
2.1.5.32. Neriman Hikmet ztekin...........................................................................153
2.1.5.33. Nermin Menemenciolu............................................................................153
2.1.5.34. Nezihe Araz...............................................................................................154
2.1.5.35. Nezihe Muhiddin.......................................................................................155
2.1.5.36. Nigar Hanm...............................................................................................156
2.1.5.37. Nuriye Ulviye Mevlan...............................................................................157
2.1.5.38. Sabiha Sertel..............................................................................................157
2.1.5.39. Safiye Erol.................................................................................................158
2.1.5.40. Samiha Ayverdi.........................................................................................159
2.1.5.41. Selma Rza.................................................................................................160
2.1.5.42. Suat Dervi.................................................................................................160
2.1.5.43. eref Hanm...............................................................................................162
2.1.5.44. kufe Nihal Baar....................................................................................162
2.1.5.45. Yaar Nezihe Bklmez............................................................................164
Viii
2.1.5.46. Dier Kadnlar...........................................................................................164
NC BLM
3. MATERYAL ve YNTEM
3.1. MATERYAL..................................................................................................166
3.2. YNTEM.......................................................................................................166
DRDNC BLM
4. BULGULAR TARTIMA
4.1. MLL MCADELE ve CUMHURYET SONRASI KADIN......................168
4.1.1. Milli Mcadele Sonras Kadn Mitingleri.................................................168
4.1.2. niversitedeki Toplant............................................................................169
viii
4.1.3. Fatih Mitingi.............................................................................................170

4.1.4. skdar Mitingi........................................................................................170
4.1.5. Kadky Mitingi........................................................................................171
4.1.6. Sultanahmet Mitingi..................................................................................171
4.1.7. Edirne Mitingleri.......................................................................................171
4.1.8. Kzlcahamam Mitingi..............................................................................172
4.1.9. Kastamonu Mitingi...................................................................................172
4.2. TANZMATTAN CUMHURYETE FEMNZM......................................172
4.3. FEMNZMN AAMALARI VE YAPILAN ALIMALAR....................184
4.4. CUMHURYET DNEM FEMNZM........................................................188
4.5. CUMHURYETTEN SONRA KADIN........................................................195
4.6. SYASAL HAKLARIN KAZANIMI.............................................................205
4.7. CUMHURYET DNEM AYDIN KADINLARIN ETKLER..................211
4.8. CUMHURYET SONRASI ETM ALANINDA KADIN.........................215
4.9. CUMHURYET SONRASI LK KADINLAR..............................................225
SONU...................................................................................................................227
KAYNAKA..........................................................................................................231
EKLER....................................................................................................................243
EK A. FAYDALANILAN KADIN YAYINLARINDAN RNEK
BELGELER............................................................................................................244
Ek A. 1. Kadnlar Dnyas Dergisinden Krem Tarifi...........................................245
Ek A. 2. Kadnlar Dnyas Dergisinden Bir Baka Krem Tarifi..........................246
Ek A. 3. Nezihe Rikkatin Trk Kadn Dergisindeki Bir Yazs.........................247
Ek A. 4. Trk Kadn Dergisinden Bir Makale rnei........................................249
Ek A. 5. ukufe Nihalin Trk Kadn Dergisinde Yaynlanan Bir Makalesi......253
Ek A. 6. Kadn Yazlar Dergisinden Bir Makale rnei....................................255
ZGEM ve VTAE..........................................................................................256
ix
KISALTMALAR
A.A.M.
a.g.e.
a.g.m.
a.g.t.
B.A.A.K.
c.
ev.
DTCF
Ed.
s./ss
T.C.
T.T.K.
t.y.
Atatrk Aratrma Merkezi

Ad geen eser
Ad geen makale
Ad geen tez
Babakanlk Aile Aratrmalar Kurumu
Cilt
eviren
Dil Tarih Corafya Fakltesi
Editr
Sayfa/Sayfalar
Trkiye Cumhuriyeti
Trk Tarih Kurumu
Tarih yok
BRNC BLM
1. GR
1.1. OSMANLIDA TANZMAT NCES VE SONRASI KADIN
Osmanl Devletinde aile, eri ve rfi hukukun gvencesiyle, kan bana
dayanan ve gndelik hayatn ana dinamiklerinden biri olan, sosyal deiimin net
olarak grld nemli bir yap olma durumuna sahiptir. Farkl kltrlerin
bileiminden olumu devletteki tm aile yaps tek tip deildir. Bu dokuyu
belirleyen unsurlar etnik, kltrel ve corafi faktrlerden olumutur1.
Osmanl Devletinin toplumsal yaps doaldr ki zde ve trde olmaktan
uzak bir grnm sergilemitir. Zaten Anadolu kadnyla, Rumelide yaayan kadnn
benzer geleneksel yaps ierisinde olmas da beklenemez2. stanbul, Selanik, zmir
gibi liman ehirlerine baktmz zaman aile yapsnn biraz farkl olduu
grlmtr. Osmanl toplumundaki geni aile ve kuan bir arada yaad
yapya buralarda rastlanmamtr. zellikle XIX. yzylda bu gibi ehirlerde ekirdek
aile yaygndr ve nfus doumdan ok gler sonucu artmtr3.
Tanzimat ncesi Osmanl aile yapsna ve kadnn konumuna bakldnda
yar pederahi bir durum grlr. Her ne kadar erkekler iin ok ele evlenmek yasal
olsa da uygulamada tek ele evlilik tercih edilmi, ikinci ele evlilik yaygnlk
kazanmamtr. ehirlerde dinin etkisi daha fazla olmutur. Devlet erkan ve varlkl
insanlar, konaklarn sarayda olduu gibi haremlik ve selamlk olarak ikiye
blmlerdir. Kylerde ise kadnlar eleriyle birlikte tarlada alr, erkeklerden
kamazlard4.
Osmanl toplumunda aile reisi erkektir ancak kadn, etkin ve sz sahibi
olmutur. Geni aile tipi yaygn olup, retim ve stoklama ii ailenin kadnlar
tarafndan birlikte yaplr. Geleneksel aile yapsnn en nemli yesi kadndr.
Kadnn stats ocuklarnn says ve yann ilerlemesiyle artar. Ekonomik olarak
Ekrem In. (2006). Tanzimat Ailesi ve Modern Adab- Muaeret, Tanzimat Deiim Srecinde
Osmanl mparatorluu, Phoenix Yaynevi, 2. Bask, stanbul, s.405.
2
Tark Zafer Tunaya. (1998). Trkiyede Siyasi Partiler, c.1, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.503.
3
lber Ortayl (2004a). Osmanl Toplumunda Aile, Pan Yaynlar, stanbul, s.4.
4
Ercment Kuran. (1990). Trk Ailesinin Mahiyeti ve Tarihi Gelimesi, Aile Yazlar 1, Temel
Kavramlar Yap ve Tarihi Sre, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, s.364.
ailenin erkeine bamldr 5 . Erkein evlendii kadna evlenme srasnda veya

boanmada dedii mehir kadn iin nemli bir destek olmaktadr6.
Bununla birlikte kadnlarn kendi ilerine ve mal varlklarna sahip
olduklar da grlmektedir. Osmanlda dokuma ve gda sektr, eskiden beri
kadnlarn youn olarak altklar ikollar olmutur 7 . Birok belgeden Osmanl
dneminde kadnlarn alt anlalmakla birlikte bunlar alt gelir grubuna sahip
kadnlar oluturmutur8.
Krsal kesimdeki kadnlar retime srekli katkda bulunurken, ehirlerdeki
halk snf kadnlarnn da i hayat ierisinde olduklar grlmektedir. amarc
dkkn olan kadnlar, evleri dolap mendil, kuma, eyiz satan bohac kadnlar,
falclk yapanlar da alan kadn kategorisinde olmutur9.
Kadnlar, bunlarn dnda farkl iler de yapmakta, rnein Kanuni Sultan
Sleyman dneminde ticaretle uratklar, kle ticareti yaptklar bilinmektedir10.
Konuyla ilgili olarak Kanuni devrindeki bir ferman olduka ilgi ekicidir.
Erkeklerin buralarda toplanp uygunsuz durumlarn kmasna sebep olduklarndan,
vakf sahiplerinden kadn amarclara dkkn verilmemesi istenmektedir. Osmanl
Devletindeki kadnlarn yaptrdklar vakflarn saysnn fazlall kadnlarn bir
ksmnn
varlkl
olup,
servetlerini
diledikleri
ekilde
tasarruf
ettiklerini
11
ispatlamaktadr .
Ankara eriyye sicillerindeki kaytlarda grlen 151 vakfiyenin 43nn
kadnlar tarafndan yaplm olmas buna iyi bir rnek olmaktadr 12 . Osmanlda
kadnlar, ergenlie girip reit olunca hukuki balamda kimlik kazanr, evlendikten
sonra da servetlerinin kontroln ellerinde tutarlard13.
Kadnlarn mlkiyet haklar ve sahip olduklar mal varln gstermesi
asndan Amerikal bir aratrmac olan R. Jennigsin yapt bir inceleme nemlidir.
Buna gre 1605-1625 yllarna ait Kayseri sicillerinde kaytl gayrimenkul
lber Ortayl. (2004b). Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Turhan Kitabevi
Yaynlar, II. Basm, Ankara, ss.58-59.
6
Feriha Karadeniz. (1999). XVI. Ve XVII. Yzyllarda Farkl Snflardaki Osmanl Kadnna Genel
Bir Bak, Osmanl Ansiklopedisi, Ed: Gler Eren, c.V, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, s.452.
7
Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi. (1989). c.4, letiim Yaynlar, stanbul, s.868.
8
Muhaddere Taolu. (1958). Kadnn Sosyal Durumu ve Kadn Kyafetleri, Ankara, s.11.
9
irin Tekeli. (1982). Kadnlar Ve Siyasal-Toplumsal Hayat, Birikim Yaynlar, stanbul, s.194;
Taolu, a.g.e., s. 11.
10
Emel Doramac. (1982). Trkiyede Kadn Haklar, niversal Kitabevi, Ankara, s.12.
11
Taolu, a.g.e., s.9-10.
12
Tezer Takran. (1973). Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Kadn Haklar, Babakanlk Basmevi, s.23.
13
Suraiya Faoqhi. (2000). Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam Ortaadan Yirminci Yzyla, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, 3. Bask, stanbul, s.115.
transferlerinin %40 kadnlarla ilgilidir. Ayn yllarda Kbrsl kadnlarn

mlkiyetlerindeki gayrimenkul oran ise %30 civarndadr14.
XVI, XVII ve XVIII. yzyllarda sarayda kadn hekimler grev yapmakta15
Kanuni ve III. Selim dnemine ait dair belgelerde de bu duruma rastlanmaktadr16.
Kadn hekimlerin saraydaki hasta cariyelere bakmak iin arld, saraydaki
doumlar bunlarn yaptrd konusuna vakf olunmakla birlikte, nasl bir eitim
ald tam bir malumat edinilememitir17.
Kadnlarn i hayatndaki varlna rnek olarak da Bursa kadnlaryla ilgili
ilgin bilgiler bulunmaktadr. XVII. yzylda Bursada bulunan toplam 387 ipek
tezghnn 150sinin kadnlara ait olduu bilinmektedir. Ayrca evinde rettii
mamuln dkkn olmad iin ar ve pazarlarda satan ok sayda kadn da
mevcuttur18.
Osmanl kadn alma hakkna sahip olabildii gibi hukukla ilgili ilerini
de takip etmektedir. Padiah da dhil olmak zere gerekli yerlere skntlaryla ilgili
dilekelerini gndermekten ekinmemilerdir. 1675 ylna ait kadn ikyetlerinin
dkmne baktmzda %40nn miras, %34nn mal anlamazl hakknda
olduunu grlr. Bunun dnda borlar, boanma ve baka konularda da ikyetler
mevcuttur. 1675 ylndaki bu tablodan dnemin kadnlarnn sosyal hayattan kopuk
olmadklarn anlalr19.
Kentsel mekn, cinsiyete gre belirlenmekte bilhassa Tanzimat dnemine
kadar, kadnlara ynelik uyar ve yasaklamalara tanklk edilmektedir. Bunlar daha
ok kadnlarn giyimleri, gezinti ve alveri yerlerindeki davran biimlerini
dzenleme konularnda karlmtr. Ancak sk sk yaynlanan fermanlardan konuyla
ilgili ihlallerin fazlal anlalmaktadr20.
Kadnlar bu fermanlar dinlemeyince emirler ayn yl ierisinde veya birka
yl sonra tekrarlanm, yine uygulanmad grlnce yenileri karlm ve durum
byle devam etmitir21.
14
Abdurrahman Kurt. (2000). Osmanlda Kadnn Sosyo- Ekonomik Durumu, Yeni Trkiye Dergisi
Osmanl zel Says II, 32(6): 636- 645.
15
Burhan Gksel. (1993). alar Boyunca Trk Kadn ve Atatrk, Kltr Bakanl Yaynlar,
Ankara, s.132.
16
Taolu, a.g.e., ss.9-10.
17
Takran, a.g.e., s.22.
18
smail Doan. (1992). Tanzimat Sonras Sosyo-Kltrel Deimeler ve Trk Ailesi, Sosyo-Kltrel
Deime Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, s.178; Kurt,
a.g.m., ss.636-645.
19
Karadeniz, a.g.m., s.454.
20
Fatmagl Berktay. (2003). Tarihin Cinsiyeti, Metis Yaynlar, stanbul, s.99; Bernard Caporal.
(1999). Kemalizmde ve Sonrasnda Trk Kadn I (1919-1970), Yeni Gn Haber Ajans Yaynlar,
Cumhuriyet Gazetesinin Okurlarna Armaan, stanbul, s.142.
21
Tanzimat ncesinde karlan baz fermanlar, kadnn sokaa kmasna

kstlama getirirken bir ksm da d giyimine mdahale nitelii tamaktadr. Mesela
III. Selim dneminde, kadnlarn ak renk ferace ve byk yaka giymeleri
yasaklanm, bu tr kyafet diken terzilerin cezalandrlmas istenmitir22.
III. Osman zamannda yaynlanan bir fermanla da kadnlarn darya
kmalar haftada gnle snrlanmken, IV. Mustafa bunu tamamen yasaklamtr.
Kurallar bunlarla snrl kalmam, 1603de ise dkknlara girmeleri, 1610da
erkeklerle sandala, arabaya binmeleri, 1787de mesire yerlerine gitmeleri
engellenmeye allmtr23.
Tm bu fermanlardan hareketle kadn kyafetine ilikin sk bir disiplin ve
yasaklama uygulanm gibi dnlse de, 1841 yl Ramazannda karlan bir emir
aslnda kadnlarn devre gre gayet rahat giyindikleri ve kstlamalara uymadklarn
gstermektedir. Kadnlarn ince yamak kullanmamalar, gs ve salarn
gstermemeleri, yanlarnda gen, ssl arabac ve seyis gtrmemeleri istenmitir.
Ayrca camilere gelen erkeklerin, kadn taifesinin etrafnda dolap laf atmamas,
rahatsz etmemesi istenmi, bu yasaklar mnadiler tarafndan mahallelerde dolaarak
ilan edilmitir. Aslnda bu gibi kurallara uyulmas istei, toplumda iyice
yaygnlam olan bir rahatln ve devletin bunu engelleyemediinin iaretleri
olmutur24.
Tanzimattan sonra kadnlara ynelik uygulamalarda bir esneklik
grlmekle birlikte alnan baz kararlar eski buyruklar hatrlatmaktadr. 1867 yl
Ramazan aynda25 gazeteler araclyla halka ilan edilen duyuru konuya bir rnek
tekil etmektedir. Kadnlar yalnz Sultan Ahmet, Laleli ve ehzadeba camilerine gidebilecek,
namaz srasnda bu camilerde sadece grevliler bulunacak, hi bir erkek ieri alnmayacaktr. Kadnlar
iftar davetine giderken, kalabalk yerlerde durmadan, orada burada gezinmeden, vakit kaybetmeden
nlerine bakarak yryeceklerdir
26
Bunlar gibi kadnlar iin snrlamalar getiren fermanlarla birlikte kadnlar

destekleyen fermanlara da ska rastlanmaktadr. rnein Mays 1884deki bir
ferman da kzlarn kendi istekleriyle evlenebilmelerini ve balk paras gibi evlilik
gerei yaplan demelerin yasaklanmas hkmn iermektedir27.
22
Glnihal Bozkurt. (1996). Cumhuriyet ncesi ve Sonrasnda Trk Kadnnn Hukuki Durumu,
Kastamonuda lk Kadn Mitinginin 75. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Atatrk Kltr, Dil ve
Tarih Yksek Kurumu A.A.M. Yaynlar, Ankara, s.158; Taolu, a.g.m., s.20.
23
Bozkurt a.g.m., s.158.
24
M. de Dohsson. (t.y.) 18. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler, Yksel Z. (ev), Tercman 1001
Temel Eser s.103; Takran, a.g.e., s. 29.
25
Caporal, a.g.e., s.142.
26
Enver Ziya Karal. (1956). Osmanl Tarihi, c.VII, Ankara, ss.282-283.
27
lber Ortayl. (1992). Osmanl Aile Hukukunda Gelenek, eriat ve rf, Sosyo-Kltrel Deiim
Srecinde Trk Ailesi, c.2, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yayn, Ankara, s.464.
Kadn kyafetine gelince zellikle Lale Devrinde kadnlarn d dnyayla

ilikileri artm ve giyimlerinin deimi olduu grlr. Dar kmadan nce
balarn yapmaya, feslerinin stne rttkleri yamaklar iyice inceltmeye
balamlardr. Yamak giderek bir aksesuara dnm, ferace de vcut hatlarn
gsteren skma kyafetler haline gelmitir. Giyimleri gayri Mslim kadnlarna
benzemektedir. Bu ynde pe pee kan fermanlardan kadnlarn yine yasaklar
delme konusunda srarc olduklar anlalmaktadr28.
Osmanl kadnnn giyim kuamnn Tanzimat dneminde olduka deimi
olduu, kurallar rahata ihlal ettii dikkat eker. Losi Rambertin yazdklarna gre,
araf ve ferace aslndan iyice uzaklamtr. araflar entariye benzemekte,
feraceler de kolsuz ve ahlak kurallarna mugayir modeller zerine biilmektedir.
Barts ve yemeniler ise salar tamamen gsterecek kadar incedir. Baz kadnlar
asker gibi ceket ve manto giymektedirler29.
Osmanlda mevcut cinsiyet dzenine gre kamu mekn erkeklere ait
olurken, zel mekn kadnlara braklmtr. Erkeklerin ev d ilerle uramalarna
mukabil kadnlar, ev ii ilerle mkelleftir. Bu ekilde kadnlara ev, aile, ocuk ile
ilgili iler; erkeklere ise siyasal, ekonomik, askeri ilerle ilgili sorumluluklar
dmektedir. Evin geimini salamak iin gereken maddi finansman erkek
kazanrken, onun harcanmas ve kullanlmas ii kadna verilmi olmaktadr30.
Osmanlda kadnlar evde ocuk bakm, ev ileri veya buna nezaret etmek,
el ii yapmak gibi eylerle urarlard. Darya genellikle hamama, komuya veya
mesire yerlerine gitmek iin karlard. zellikle XVIII. yzyl sonras kadnlarn
elencelere katldklar, kapal arabalarla gelip aalar arasnda elendikleri
bilinmektedir. Kadnlarn tm yasaklara ramen mesire yerlerine her zaman gittikleri
grlmektedir. ngilterenin stanbul sefirinin ei olan Lady Montegye gre
Osmanl kadnlarnn btn ileri komuya, hamama gitmek, bol masraf yapmak,
yeni modalar karmaktr. Paray erkekler kazanr, kadnlar harcar. Erkekler
elerinden en ufak bir maddi talepte dahi bulunmazlar. Bu tm toplumsal katmanlar
arasnda byledir31.
Haremdeki kadnlarn da ynetimde bir ekilde etkin olduklar grlmtr.
Bilhassa son dnemlerde kadnlarn devlet ynetimine mdahaleleri, devlet
politikasn belirleyici bir unsur olmutur. Osmanl sarayndaki kadnlarn, yazdklar
28
Taolu, a.g.e., s.19.

Caporal, a.g.e., ss.143-144.
30
Nicole A.N.M. Van Os. (2004). Osmanl Mslmanlarnda Feminizm, Modern Trkiyede Siyasi
Dnce, c.1, 6. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, s.339.
31
Lady Montagu. (1998). ark Mektuplar, Tima Yaynlar, stanbul, ss.78-128.
29
mektuplardan bu durum aka grlmektedir. Bunlar iinde kendilerine yakn

kiilerin atama ve sakncal grdkleri kiilerin azlini isteyen mektuplara ska
rastlanr32.
Askeri snfn kadnlar devletin en eitimli ve kltrl kadnlardr. Gerek
dier kzlara nazaran daha iyi ve uzun sre eitim almalar, gerekse e veya
babalarnn grevleri dolaysyla farkl yerler grme imkn bulmalar onlarn
geliimine katkda bulunmutur33.
Paa elerinin ileri hizmetiler tarafndan grlr, ganimetlerden gelen
ziynet eyas ve her trl lks eyaya rahata sahip olabilirlerdi. Buna karn askeri
snftan birinin ei olmann dezavantajlar da olmutur. Erkekler uzun sren hatta
bazen yllar boyu devam eden seferlere katldklar zaman tek kalan kadnlar, geride
psikolojik ve dier ailevi sorunlarla karlamlardr. Bunlarn yaad iki temel
sorun olarak elerinin sk sk savaa gitmeleri dolaysyla karlatklar maddi,
manevi skntlar ve siyaseten katl edilmeleri durumunda da dtkleri fakirlik
gsterilebilir34.
stanbulda klasik dnem ailenin yaam alan mahalle olup, farkl katmanlar
bir arada yaarken XVIII. yzylla birlikte bu durumda bir deiiklik grlmeye
balanmtr. Artk st kesim insanlar farkl yaam blgeleri oluturmaktadr.
Bunlarn Fatih, Aksaray, Bayezid gibi yerlerde oluturduklar mahalle hayat bu
tarihten sonra orta snfa ait olurken, st kesim Boazii ve Beyolu blgelerindeki
yeni yerlerde yaamaya balamlardr35.
Zengin snf ssl kkler ina etmekte, Kthane, amlca ve Boazii
blgeleri Lale Devrini yanstan bir grnt sergilemektedir. Mehtapta sazl szl
elenceler yaplmaya balanmtr36.
XIX. yzylda stanbul ve dier byk ehirlerdeki kgir konaklarda,
Avrupa mobilyal, alafrangal sofralarda balayan deiim, kadnlarn dergi, gazete
ve roman okumalaryla balayan yeni bir srece girmitir. Haremlik selamlk byk
oranda devam etmekle birlikte st kesim kadn sosyal yaama girmeye balam,
gezi meknlarnda kadn erkek flrtleri grlmektedir. Boazda mehtap sefalar,
kklerde sazl szl elenceler tertiplenmektedir. Bu dnem deiimleri elence ve
32
aatay Uluay. (1971). Haremden Mektuplar, Ankara, ss.47-70.

Mehmet pirli. (1998). Osmanl Toplumunda Kadn, slamn Inda Kadn, Ankara, Trkiye
Diyanet Vakf Yaynlar, s.57.
34
Karadeniz, a.g.m., s.453.
35
In. (2006). a.g.m., s.408.
36
Bilal Erylmaz. (1992). Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, aret Yaynlar, stanbul, ss.46- 47.
33
moda alanyla snrl kalmam, bu sre st ve orta kesim kadnnn toplumsal

hayata giriini kolaylatran dnmleri salamtr37.
Yenileme dneminde kadnlar arasndaki ailevi deiim erkeklere oranla
daha az olmusa da zellikle Abdlmecid dneminde kadnlarla ilgili dedikodu ve
speklasyonlarn artm olduu grlr. Bunlarn bir ksm mbalaa olarak kabul
edilse de baz saray kadnlarnn yabanc erkeklerle ilikileri olduu bilinmektedir.
Bu tr ilikilerin meru grlmesinin arka plannda ise Avrupallarn byle
yaadklarna olan inan yer alm olabilir. O zaman yaygnlk kazanan dnceye
gre Avrupada her kadnn kocas dnda bir a, her erkein de karsndan baka
bir metresi bulunmaktadr. Nitekim byle ilikilerin ilgili yllarda ortaya kmasnn,
dnem genlerinin abartl bir apknlk servenine girimi olmasnn ardnda,
bunun medeniyetin gerei olduu dncesinin etki etmi olmas muhtemeldir38.
Osmanl Devletinde Tanzimat ailesi sre ierisinde geleneksel aile
yapsndan uzaklam, aile iinde erkek egemen yap zayflam, kadn ve genlerin
kiisel zgrlk alanlar genilemitir. Kltrel adan Batya endekslenmi, mekn
olarak konak ve yaly tercih edilmeye balanmtr. Evdeki hizmet grev
elemanlarnn says artm, aile ii davran biimleri henz netlik kazanmamtr.
Toplumda geleneksel yap bir derece korunurken aile, modern dnyada kimlik
aray ierisindeki bir gei kurumu niteliinde varlk gstermektedir39.
Mslman olmayan aznlk kadnlarnn sorunlar bu dnem zmlenmi
grnrken, asl sorun Trk-slam kadnlar erevesinde yaanmaktadr. Bu kesim
ierisindeki kadn sorunun en etrefilli ksmlarnn ancak mtareke dneminde, en
azndan kent erevesinde giderildii ileride grlecektir40.
XIX. yzyl Osmanlsnda bir dnm noktas olan Tanzimat sonrasnda,
modernlemeci elit kesim iinde ayrma grlmtr. Bu balamda Tanzimat
modernlemesi hem kendi zddn oluturmu hem de kendini tamamlayacak sreci
balatmtr41.
Bununla birlikte Tanzimat vastasyla balayan Batllamann devletin,
otoritesini salamlatrma politikasnn sonucu olduunu iddia eden aratrmaclar da
bulunmaktadr. Bu fikre gre Tanzimat tepeden dayatlan, sosyal konjonktre
37
lber Ortayl. (2006). Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu, Tanzimat Deiim Srecinde
Osmanl mparatorluu, Phoenix Yaynevi, stanbul, ss.314-317.
38
Doan, a.g.m., ss.212-215.
39
In, a.g.m., ss.408-409.
40
Tunaya, a.g.e., s.503.
41
Cemil Koak. (2004). Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet, Modern Trkiyede Siyasi Dnce,
c.1, 6. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, s.72.
dayanmayan devletin yetkilerini ve toplumsal mdahale alanlarn artrc bir unsur

olarak uygulanmtr42.
Avrupada etkin olan siyasi grlerle birlikte, kadn haklar konusu da
Osmanlda yank bulmutur. Kadnlarla ilgili ilk tartmalar balangta erkek
feministler tarafndan yaplm olsa da XIX. yzyln sonlarna doru saylar hzla
artan kadn feminist yazarlar bu ii yapmaya balamlardr43.
lkemizde Batllama cereyanlarnn balangcndan itibaren toplum
restorasyon almalarnn odanda hep kadn olmu, siyasal, kltrel ve ekonomik
gelimelerin mecrasna ilikin tartmalarda kadn imaj oka yer almtr. Kadnn
konumu medeniyet gstergesi olarak kabul edildii gibi, onlara ayrca milli erdemleri
ve zgnl koruma grevi de yklenmitir. Tanzimat dnemi brokratlarnn
Batllamay benimsemelerini mteakip kadn imaj, modern ve geleneksellik
arasndaki snrda betimlenmeye balanmtr. Bunlardan bir ksm, modernlemeyle
kadn yaamnda ilintisel bir ilerleme olaca iddia etmitir. Dier kesim ise kadn
milliyeti, antiemperyalist ve kurtulula zdeletirip buradan hareketle geleneksel,
dini ve milli deerlerin sembol olarak lanse edildii dikkati ekmektedir44.
Tanzimat sonras sosyo-kltrel bir deiimin yaanmas doal olarak
Osmanl kadnn, aile hayatn etkileyen nemli bir sreci de beraberinde getirmitir.
Bu dnem, daha sonra ortaya kan yapsal deiiklikler asndan ynlendirici
olmas dolaysyla tarihimizde nemli bir yere sahip olmutur. Tanzimat
Fermannda kadn ve aileyle ilgili bir maddenin yer almamas Osmanl kadn
zerinde hayal krkl oluturmu olsa da sonraki gelimeler kadn direk olarak
etkileyecek deiimlere yol amtr45.
1908 sonras dnemde ise devlet yneticilerinin aileyi nceledikleri
grlmtr. Jn Trk fikri yeni bir yaplanma iin bunun nemini anlam, kadn ve
aile ilgi merkezleri olmutur46.
ttihadclar aile yapsn kltrn bir paras olarak alglam, bunun yerel
olmas gerektiini savunduu gibi onu zel hayattan karp, kamu hayatna dhil
etmitir.
Bunlar
srecin
sosyolojik
deiimlerle
tamamlanmas
gerektiini
dnmektedirler. ttihadclarn eitliki yn n plana kan dnmc sylemleri,

42
Stefan Yerasimos. (2006). Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Tanzimat Deiim Srecinde
Osmanl mparatorluu, Phoenix Yaynevi, 2. Bask, stanbul, ss.368-369.
43
Van Os. (2004). a.g.m., s.338.
44
Aye Kadolu. (1998). Cinselliin nkar: Byk Toplumsal Projelerin Nesnesi Olarak Trk
Kadnlar, 75 Ylda Kadnlar Ve Erkekler, Kl Z. (ev), Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih
Vakf Yaynlar, stanbul, s.89.
45
Doan, a.g.m., s.176- 177.
46
Zafer Toprak. (1992). II. Merutiyet Dneminde Devlet, Aile ve Feminizm, Sosyo-Kltrel
Deime Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, ss.228- 229.
Osmanl feminizminin k noktasn oluturduu gibi ekirdek aile ve deiime

ivme kazandrma abalar milli ailenin nemini artrmtr. Ulus devlet iin
oluturulacak yeni yapyla aile ahlaknn uyumas zorunluluu Ziya Gkalp ve
arkadalarnn sosyolojik teorilerinin, bu toplumsal yapnn terimsel temelini
belirlemitir47.
Kadnlar ise kendilerini ilgilendiren her konuda gerek kamuoyuna, gerekse
devlet yneticilerine grlerini iletmilerdir. Bunlar sosyal inklabn ierisinde var
olan bir kadn inklb istemekte, yaam tarzlar ve konumlarnda farkl
uygulamalar beklemektedirler. Kadn ilgilendiren her konuda yeni bir bak as ve
uygulama gelitirilmesi fikrini tayan bu kadnlara gre aile, toplumun nvesi
olmas hasebiyle ok nemlidir ve radikal deiiklikler artk bir zorunluluk haline
gelmitir. Bu dnmde dayanlacak ana tema ise feminizm olmak zorundadr48.
Osmanlnn aydn ve ynetici snf, Tanzimat sonras kadn sorununu
modernlemenin nemli bir unsuru olarak grmeye balamtr. Bunun geri
kalmln ba sorumlusu olarak telakki edilip, zm araylarna gidildii
grlmektedir.
Kadnn
konumunun
ykseltilmesiyle
toplumsal
dnm,
modernleme arasnda bir ba kurulmutur. Kadn sorunu yalnzca kadn haklar

olarak deil eski ve yeni sosyal formlarn ana atma unsuru olarak hep zirvede
olmutur. Sosyal proje savunucular siyasi dncelerini, kurgularndaki kadn
imgeleminde dile getirmilerdir49.
Tanzimat ve Cumhuriyet dnemlerinde, ierisinde bulunulan geri
kalmlkla kadnn geri kalml birbiri etkileyen iki unsur olarak dnlmtr.
Bu durumu izale etme dncelerine paralel giriimler kadna yeni bir muhteva ve
biim vermitir. Her iki dnemde de kadna ilikin yeni bir biimleme grlr.
Konunun kritiini yaparken nce Tanzimat dnemi kadnn durduu ve geldii,
getirildii noktaya gz atlacaktr50. Zaten lkemizde kadnlar zerindeki sylemsel
deiimlerdeki kilit noktalar, Osmanldan Trkiyeye geiteki can alc yol
ayrmlarnda gizli olmutur51.
Kadnlarla ilgili ilk polemik oluturan yazlar, slamn gerekleriyle uyuan
zgrlklerin sunumunda ortaya kmtr. Ancak II. Merutiyet sonras milliyetilik
47
Toprak, a.g.m., s.237.

Serpil akr. (1992). Merutiyet Devri Kadnlarnn Aile Aray, Sosyo-Kltrel Deime
Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, ss.238- 239.
49
Aye Durakbaa. (1998). Cumhuriyet dneminde Modern Kadn ve Erkek Kimliklerinin Oluumu:
Kemalist Kadn Kimlii ve Mnevver Erkekler, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, Trkiye Ekonomik ve
Toplumsa Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.37.
50
Zehra Toksa. (1998). Cumhuriyetin Kadn deali: Eii Aanlar ve Aamayanlar, 75 Ylda Kadnlar
ve Erkekler, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.71.
51
Deniz Kandiyoti. (1997). Cariyeler Baclar, Yurttalar, Metis Yaynlar, stanbul, s.134.
48
akmlarnn etkinlemesiyle ortaya yeni kavram ve dn biimleri kmaya

balamtr52.
Her ne kadar Tanzimat Fermannda kadnlarla ilgili zel bir belirleme
grlmese bile bu erevede belli bir serbestiyet kazanan kadnlar, baz haklar
kazanm ve rgn eitim grme imknn yakalamlardr. Buna bal olarak
Osmanl aile yapsnda ve deerlerinde de bir deiim yaanmtr. Bu tr gelimeler,
ileride kzlara da erkekler gibi eitim zorunluluu getiren Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi gibi ok nemli uygulamalara kaynaklk edecektir53.
Bu dnem zellikle stanbul, zmir gibi ehirlerde Bat kaynakl bir yaam
ve tketim biimi hkim olmaya balamtr. Sanayilemenin getirdii maddi kltrle
Osmanly gittike kendine balayan zgrlk, eitlik gibi kavramlar kadn ve aile
unsurlarn devletin ana maddesi haline getirmitir. I. Dnya Savann kaotik
ortamnda yaanan toplumsal knt durumu, devleti bu iki konu zerinde daha
dikkatli olmaya zorlamtr. ttihad ve Terakki ynetimi ilk yllarnda milliyetilikle
rntledii ekirdek aile kavramn gndeme getirmitir. Kadna nispeten
zgrlklerin saland yeni ve milli aile anlay bu konudaki icraatlarnn
beslenme noktasn oluturmutur54.
Osmanlda Batllama Galata, Beyolu ve Harbiye blgelerinden ise farkl
bir bak asyla alglanmtr. Avrupallama bu kitle iin fikri ve siyasi
dinamiklerden ziyade yeme, ime ve giyinme biimi olarak dnlmektedir. Bat
dnyasna ilikin fikirler ortaya abartl rivayet ve gayri meru ilikiler karmtr.
rnein evlilik d ilikilerin Batl olma gerei olarak yorumlandna tanklk
edilir. Avrupada kadnlar tamamen serbest olup hatta bir kadn kendi dostu (sevgili) ile musahabe
(sohbet) ederken kocas gelip de alafrangaca kapya dak etse (alsa), kadn izin vermezse ieri
girmedii, dnlmektedir.55
Tanzimat Ferman, kadnlar iin zel hkmler iermemesine ramen,

deien fikri ve sosyal yap dolayl olarak kadnlar etkilemitir. Yasalarda kadn
lehine dzenlemeler yaplmakta, yasaklarda esneme grlmekte, kzlar iin okullar
almakta, basnda kadn lehine yazlar kmtr56.
52
Kandiyoti, a.g.e., s.134.

Doan, a.g.m., s.189.
54
Toprak, a.g.m, s.229.
55
56
53
Tanzimat sonras srete balayan yaynlar, kadn meselesiyle ilgilenmi,

kadnn konumu, almas, toplumsal hayata dhil edilmesi, moda konular ilenmi
ve kadnn deitirilmesi gerektii ifade edilmeye balanmtr57.
Bat dnyas ise, emperyalist ama ve maddi kazan sebebiyle himayesine
ald Osmanldaki gayri Mslimlerle ibirlii gelitirip, Osmanly, bilhassa da
kadnlarn deitirip, tketimi artrmay hedeflemilerdir. Bunlar kadnlara ynelik
lokanta ve maazalar am, kadnlar tketime ynlendirmilerdir58.
Merutiyet sonras gelien basnda Avrupallama etkileri grlmeye
balanm, Batnn grg kurallar, kadn erkek ilikilerindeki prosedrleri genie
yer almaya balamtr. Glmek, oturmak, yemek, dans etmek gibi davranlarda bile
geleneksel kurallarn yerine Batl normlara uygun kalplar, resimli olarak
yaynlanmtr. Yine dnem edebi eserlerinde ayn izgide mesajlar sklkla
grlmeye, Batl aile ve kadn modellerine rastlanmaya balanmtr. Her ne kadar
Batllamann lokal bir etki salam olduu sylenebilse de toplumsal hayatta ciddi
bir dnm noktas olmutur59.
Moda dergilerinde zellikle ehir kadnlarnn ehresini deitiren yaynlar
izlenmektedir. Sa ve cilt bakm, kozmetik rnler, kadn sal gibi konularda
kadn okurlar bilgilendirmelere ska rastlanmaktadr. Buralarda yaynlanan
reklamlar, kadnlar zerinde nemli etkiler oluturmaktadr. Kadnlarn sokaa
kmaya balamalar neticesinde, byle bir karlamaya hazr olmayan erkeklerin
bocalad grlr. Laf atma ve sarkntlk vakalarna en ok kadnn gnlk hayata
girmeye balad yllarda rastlanlr60.
Yine bu dnem Osmanl kadnlar giyimlerinden, sofra adabna kadar
birok konuda deimeye balamtr. Avrupai usul giyim, mobilya ve sslenmeye
merak salan kadnlarn yaptklar harcamalar Batl tccarlarn istedikleri tutum
olurken, Osmanl kocalarn zor durumda brakmtr. Stat gstergesi olarak yabanc
mrebbiyeler altrlm, bunlarn
yetitirdii ocuklar kendi
kltrlerine
yabanclamaya balamtr. Ortaya gezmeyi seven, tketici, lkse dkn bir

alafranga kadn biimi kmtr61.
Tanzimat dnemi st dzey ailesinin yzn Batya dnm, konak veya
yalda kalabalk bir kadroyla yaamakta olduu grlr. Evde gevemi durumdaki
57
Leyla Kaplan. (1998). Cemiyetlerde ve Siyasi Tekilatlarda Trk Kadn, A.A.M. Yaynlar, Ankara,
ss.15-16.
58
Zafer Toprak. (1982). Milli ktisat Milli Burjuva, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Ankara, s.52.
59
60
Ekrem In. (1995). Tanzimat, Kadn ve Gndelik Hayat, stanbulda Gndelik Hayat, letiim
Yaynlar, stanbul, ss.121-122.
61
Toksa, a.g.m., ss.71-72.
pederahi mekanizma var olmakla birlikte, aile yeleri arasnda bireysel zgrlk
alanlar artmaktadr. Geleneksel olandan kopamam ve modernlemeyi de tam
olarak salayamam, kimliini arayan bir gei dnem kurumu grnmndedir.
Toplumun mitos ve topyasnda kurmaya alt dengeyi sosyo-kltrel koullar
gerei bir trl oluturamamtr. Bu sebeple Tanzimat ailesi gelenekiler ve
modernleme taraftarlar tarafndan eletirilmitir62.
1.2. TANZMAT AYDINI

Aydn kelimesi genel anlamda varlk nedenlerini bilgi ve dnceden alan,
bilgi ve dnce retme pozisyonunda olan kii olarak tanmlanabilir. Aydnlar bu
balamda nemli rol ifa ettikleri gibi, ekonomik ve siyasi faktrlerle birlikte
toplumun gelime ve terakkisinde nemli rol icra ederler63.
Osmanldaki aydn snfna gelince, Tanzimat ncesi medreseden yetien
ulema ve tekkeden gelen veli modeli olarak iki aydn tipi grlr. Bunlar devlete
hkim olan maddi gce kar manevi gc temsil ederler. Ancak szn ettiimiz
aydn profili, gnmzdeki anlamda aydn kavramyla bir paralellik gstermez.
Zihnimizdeki tanma uyan aydn ablonuna ancak Tanzimat sonras rastlanacak, Bat
rneine gre yetien, akla nem veren ve yeni nermelerden korkmayan aydn
modeli oluacaktr64.
XIX. yzylda Osmanlda Batl anlamda aydn snfnn kmas, bu iki
medeniyet arasndaki ilikilerin bir sonucudur. Aydn kelimesi Cumhuriyet sonras
tretilmi, Osmanlda bu kavramn yerine mnevver kelimesi kullanlmtr65.
1839 ylnda ilan edilen Tanzimat Ferman ile Batllama srecine giri,
yalnz idarecilerin deil ayn zamanda Osmanl aydnlarnn da bekledii ve istedii
bir hareketin balangc olmutur. Bu tarihten sonra Bat tandansl eitim veren
Mzka-i Hmayun, Mekteb-i Ulum-i Harbiye, Tphane-i Amire gibi yksek okullar
almaya balanmtr66.
62
In Ekrem. (1992). Tanzimat Ailesi ve Modern Adab- Muaeret, Sosyo-Kltrel Deime

Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, c.1, Ankara, s.219.
63
Mithat Baydur. (1998). Cumhuriyet dneminde Aydnlar ve Dergileri, Yeni Trkiye Cumhuriyet
zel Says I, Yl 4, S.23- 24, Ankara, Eyll Aralk, s.773- 774.
64
nalck ve Seyitdanlolu, a.g.e., s.336.
65
Baydur, a.g.m., ss.775- 776.
66
Emel Doramac. (1982). Trkiyede Kadn Haklar, niversal Kitabevi, Ankara, s.20.
Tanzimata kadar tek eitim kurumu medrese iken sonras dnemde Bat
tarz alternatif mekteplerin almasyla Osmanl aydnlar arasnda medreseli,
mektepli ekimesi yaanmasna yol amtr67.
Avrupai tarzda rgtlenen okullar, medreseli ulemann tekelini kran yeni
bir kltrl insan snf yetitirmeye balamtr. Baz subaylarla devlet ynetiminde
etkin olacak grevliler de bu aydn snfndan kmtr68. Zamanla bu mektepliler
sarayda etkinlemi, ancak sre ierisinde Merutiyet yanllar olmalar onlar
muhalefete iterek saraydan uzaklatrmtr. lk eserlerini 1870lerde verilen edebiyat
kurucular da bu mnevverler snfna dhildir69.
lber Ortayl, Osmanl son dnem aydnn, her konuda varlk gsterme
abas ierisindeki ansiklopedisyen olma arzusu ierisinde olan kiiler olarak
yorumlamaktadr. Ona gre bunlarn arkalarnda uzun bir siyasi gr ve tekilatlk
yoktur. Ancak bu dnemde de toplumsal deerlendirme ve nermelerde bulunacak
yetkinlie sahip olduklarn, XIX. yzylda ise devlette bir aydn grubu inkiafnn
yaandn sylemektedir70.
Tanzimatla birlikte yaplan bir dizi reformun temeli Avrupa merkezli olup,
Bat medeniyetine ynelmenin balangcn oluturmaktadr. Avrupada ortaya kan
her ideoloji, Osmanl toplumunda etkili olmaya balamtr. Okullama ve hukuk
dzeninde yaplan deiiklikler, resmi olmayan basnn varlk gstermeye balamas
ortaya yeni bir aydn snfn karm, bu da Osmanldaki tinsel deiimin ba
faktrn oluturmutur 71 . Aslnda Tanzimat, Osmanlnn iktisadi ve sosyal
dinamiklerinin iflas edip yklma srecine girdii bir srada devletin farkl temellerle
yeniden inaas abasn gstermektedir72.
Tanzimata paralel deien siyasi ve kltrel gelimelerden ilk etkilenenler
aydn kesimi olmutur. Aydnlarn tutumu toplumsal deimelerde ana unsuru
oluturduundan, Osmanlda entelijansiyann Batl fikri ve siyasi yaplanmalara
gsterdii tepki de Osmanlnn Avrupallama lsn belirleyecek nemli
maddelerden biri olacaktr73.
Ancak Osmanl aydnlarnda bu konuda tek tutumun hkim olduunu
sylenemez. Bazlar Batl tarzda biimlenmeye tamamen kar karken, bazlarnda
da byk bir heyecanla hepsini kabulleni grlr. nc kesim de ise ihtiyatl ve
67
Ceyhun Demirta. (1997). Osmanllarda Aydn Kavram, Sis an Yaynclk, stanbul, ss.13-25.
69
Demirta, a.g.e., ss.13-26.
70
Ortayl (2004), a.g.m., ss.324-325.
71
72
nalck ve Seyitdanlolu, a.g.e., s.336.
73
smail Doan. (1992). Tanzimat Sonras Sosyo-Kltrel Deimeler ve Trk Ailesi, Sosyo-Kltrel
Deime Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, s.178.
68
kukulu bir yaklamn varl dikkat eker. Aydnlarn hepsinde younluu ve

muhtevas deimekle birlikte Batl oluumlardan etkilenme kanlmazdr. Batya
yetime istei ierisinde retilen siyasi ve toplumsal hedefler Tanzimat Fermann
siyasi bir sylem olmaktan karp, sosyo-kltrel sonular olan bir ivme kazanrken,
bunda Baty yakalama kaygs ierisinde olan aydnlarn byk rol olmutur74.
Aydn kesimi, geri kalml nlemenin yolu olarak grdkleri Dou- Bat
sentezinin nasl ve hangi oranda gereklemesi konusunda fikir ayrlna
dmlerdir. Bu durum farkl gr, zm ve projelerin ortaya kmasna yol
aacaktr75.
Tanzimat dneminin ilk ideolojisinin medeniyetilik olduunu iddia eden
Ahmet Hamdi Tanpnar, Osmanlda daha sonra ortaya kacak Trklk, slamclk
ve Batclk gibi fikri akmlarn buna dayandn syler. Devrin dier aydnlarnn da
benzer ifadeler kulland grlr. Medeniyetin insanolu iin zaruret olduu ve
buna muhta olunduu ska ilenen konular arasndadr. Ayrca medeniyet ve
terakki arasnda direkt bir ba kurduklar grlr. Hatta bu tezin desteklenmesi
amacyla dini delillerin kullanlmas da dikkat eker. Tanzimat aydnlarna gre
medeniyet, maddi ve manevi her trl ilerlemeyi iine almaktadr. Bunun iin
belirlenen snr ise Avrupada sz sahibi olabilmek amacyla, Avrupal lkelere
yetimek ve onlarla rekabet edecek dzeye gelmektir76.
Deien dengelere bal olarak Trk aydnlar arasnda modern olma veya
gelenee bal kalma durumunun ortaya kard olumsuzluklar ortaya kmaya
balamtr. Batdan alnan yeni dnya grnn Tanzimat aydnlarna mutlak
model gibi grnmesi, Batllamann gelenek karsnda zafer kazanmasna yol
amtr. Buna bal olarak Bat kaynakl gazete, roman ve tiyatro yaygnlamtr.
ounluu edebiyat olan Tanzimat aydnlar arasnda inasinin, Batnn yeni
fikirleriyle, Dounun eski akln Garbn fikr-i bikri ile arkn akl- piranesini
birletirmek gr benimsenmeye balanmtr77.
Aslnda bu aydnlar, oynad rol asndan Osmanlnn eski aydn snf
olan ulema ve veli tipine yaklar. Bunlar da maddi iktidara kar koyup manevi gce
74

Hseyin Subhi Erdem. (2000). Modernite Karsnda Osmanl, Yeni Trkiye Osmanl zel Says,
Yl 6, S.33, Ankara, Mays Haziran, s.160.
76
Gkhan etinsaya. (2004). Kalemiyeden Mlkiyeye Tanzimat Zihniyeti, Modern Trkiyede
Siyasi Dnce, c.1, letiim Yaynlar, 6. Bask, stanbul, s.55- 57.
77
Yunus Balc. (2002). Trk Romannda Aydn Problemi (1908-1950), Kltr Bakanl Kltr
Eserleri Dizisi/372, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, s.1.
75
dayanmaktadr. Ancak gcnn kaynan Tanrdan deil akl, hrriyet ve

vicdandan almaktadr78.
Tanzimat hareketinin belkemii saylabilecek aydnlardan Mustafa Reit,
Ali ve Fuat Paalar ortaya kan yeni bir tehdidin farknda olmulardr. Modern bir
medeniyete duyduklar beeni ve istee ramen, Bat merkezli uygarla duyulan yer
yer ar bir hayranln oluturduu tehlikenin bilincindedirler. Onlara gre toplum,
milli deer ve gelenek yapsnn tamamen terk edilmesi ve kt bir kozmopolitizme
dme tehlikesiyle kar karyadr79.
Dnem yaynlarnda gnlk yaam biimini tamamen deitirecek tarzda,
bir anlamda magazincilik olarak yorumlanabilecek uygulamalar grlr. D
dnyaya alan birer pencere olan bu neriyat Batya ait olan her eyi benimseme ve
Osmanlya ait her eyi tenkite varan bir politika izler. Yerelden uzaklama ve Batl
olana yknme eklinde grlen ad geen siyaset, aslnda Tanzimat Fermannn
siyasi dncesine uygun bir alt yap oluturmaktadr. Batya ait her eyin yeni
olarak tantld bu dnem, eski ile yeninin atma ierisinde bulunduu temel bir
karakteristie brnmtr. Franszca hayranlnn taklitilie dnt bu dnem,
kimi aydnlarn eserlerinde eletirilmi ve Batnn deerlerin Osmanldaki ahlaki
yozlamann sebebi olduu ifade edilmitir80.
Osmanl aydn evresi ierinde grlen hareketlenme sadece Mslmanlara
zg deildir. Osmanl Ermenilerinin XVIII. ve XIX. yzyllarda atklar okul
saysnda art olduu grlr. Bunlarn iinden eitim iin nce talya sonra da
Fransaya gidenler, dnlerinde kendi evrelerine yeni fikirleri yaymakta, Franszca
eserleri Ermeniceye evirmektedirler. XIX. yzyl Avrupasnda olduu gibi Ermeni
aydnlar arasnda da salon toplantlar yaplmaktadr. Ermeni ileri gelenlerinin
evlerinde yaplan bu toplantlara Ermeni aydnlar ve dnrleriyle ilmi, edebi
konulara ilgi duyanlar katlmaktadr. Buralarda edebiyat, sanat, mzik ve gncel
konularn gndeme geldii ortamlar oluturulmaktadr81.
Tanzimat sonras lkedeki tm siyasal gelimelerde en etkin rolleri
edebiyatlar stlenmi, belirleyici g olmulardr. rnein Mustafa Reit Paann
iktisat ve maliye eitimi iin Parise gnderdii inasi, bunlarn yerine edebiyatla
ilgilenmi ve lkeye dnnde de ilk ciddi gazete olan Tercman- Ahvali
karmtr. I. Merutiyette edebiyat aydnlarn etkisi olduu gibi II. Merutiyette
78
nalck ve Seyitdanlolu, a.g.e., ss.337-338.

80
Doan, a.g.m., ss.177-184.
81
Arus Yumul. (1997). 19. Yzyl Ermeni Aydnlarnn Gzyle Kadnlar, Toplumsal Tarih Dergisi,
stanbul, 42(7):15-18.
79
de -ttihad ve Terakki subaylarnn abalaryla birlikte- dneme asl rengini

kazandran ttihad ve Terakkinin bir parti hviyetine kavumasnda da etkili olanlar
edebiyatlardr 82 . Edebiyat aydnlar gelenei Cumhuriyetin ilk yllarnda da
varln korumu, sa ve sol muhalefetin ideolojilerini de edebiyatlar retmitir83.
Aslnda edebiyatlarn sarayda yer bulmas ok eskiye, XV. yzylda
Yldrm Bayezdn olu Sleyman elebiye dayanmaktadr. elebi, Edirnede
sultanln ilan ettikten sonra dnemin nl divan airlerinden Ahmediyi divan
ktipliine atamtr. Bu gelenek dier sultanlarn da divan airlerini saraya alma ve
grev vermeleriyle yerlemitir84.
Hatta Cumhuriyet dneminde de ayn gelenein devam ettii, Mustafa
Kemal Atatrkn ankaya kkndeki nl akam sofralarnn deimez konuklarn
da edebiyatlar olduu bilinmektedir. Yakup Kadri, Ruen Eref, Falih Rfk, Hasan
Ali, Memduh evket, Yunus Nadi bu isimlerden bazlardr. ddialara gre bu
sofralara Ben denizkz Eftelya deilim diyen Nazm Hikmet dnda katlmam
nl ozan ve yazar yok gibidir. Bu ankaya sofralar biraz da Osmanl sultanlarnn
dnem airleriyle yaptklar yaran (erkekler arasnda akamdan sonra balayp,
sabaha kadar devam eden) toplantlarna benzemektedir85.
Tanzimat aydnlar halkn zihniyetini deitirecek, tm alanlar kapsayacak
bir yeniliin peinde olmu ve roman bunu salayacak nemli bir tr olarak
grmlerdir. Onlara gre en nemli sorun halkn eitilmesidir ve bunu edebi trleri
kullanarak baarabileceklerine inanmaktadrlar. Bu trler ierisinde gazete ve
tiyatronun belli snrlar ierisinde kalmas, aydnlarn romana ilgisini artrmtr.
Romanda kii ve toplum iin her mevzunun ilenmesi imkn olduundan, aydnlar
arasnda genellikle idealist romana bir yneli olmutur86.
Bu yzyl tm dnyada olduu gibi Osmanlda da bireysel ve kurumsal
olarak nemli deiim talepleri ortaya karm, sre ierisinde kadn konusu da
nemli tartma maddelerinden biri olmutur. Edebiyatta yeni bir dneme girilmi,
bu eserlerdeki kadn karakterler zerinden kadn sorununa zmler aranmtr.
Kadn edebi tema olarak ilemenin ardndan aydn kesim, II. Merutiyet sonras
belirginleen Trklk, slamclk, Batclk fikri akmlar erevesinde tartmaya
balamtr. Osmanl mnevverleri ayr dnsel yapya sahip olsalar da hepsi
82
Demirta, a.g.e., s.7-8.

84
85
86
Balc, a.g.e., s.2.
83
devletin kurtulmas sorununa zm aramaya alm, kadna bu ereveden bakp

farkl projeler retme abas ierisinde olmulardr87.
Konuya ilgi gsteren aydnlar arasnda zellikle, kadnn toplumsal konumu
ve modernlemesi zerine tartmalar yaanmtr. Bunlardan emseddin Sami, kadn
haklarnn sk bir savunucusu olurken, Namk Kemal ise modernlemenin kadna
salayaca haklarn zaten slam tarafndan verilmi olduunu iddia etmektedir.
Ahmed Midhad Efendinin de eitim gren, meslek sahibi kadnlar fikrini
modernlemenin bir gerei olarak telakki ettii grlr. II. Abdlhamid dneminde
balayan feminizm tartmalarnda daha mutedil bir tavr sergileyen Ahmed Midhad,
feminizmin Hristiyanln kadn haklarn kstlayc ynne bir tepki olarak
ktn savunmu ve denge aray ierisinde olmutur. Abdullah Cevdet ile birlikte
kadn haklarn savunan Celal Nuri, imdilik siyasi ve teknik kadnlara ihtiya
duymadklarn ncelikle anne, e ve mrebbiye gereksinimi ierisinde olduklar
yazarak kendine ait grlerini dile getirmitir88.
Dnem aydnlar arasnda yeni bir kadn tipiyle aile profilinin belirlendii
ve bu dorultuda alldna tanklk edilir. rnein inasi, 1859 ylnda
yaynlad air Evlenmesi, Namk Kemalin Zavall ocuk, ntibah,
Abdlhak Hamitin Tark adl eserlerinde anlaarak ve grerek evlenme fikri
ilenmitir. emseddin Sami 1880 ylnda kard Kadnlar isimli kitabnda,
kadnlarn eitim almalar ve almalar gerektiini savunarak yeni kadn kimliini
oluturacak fikirleri vurgulamtr 89 . Tm bu dnem aydnlarnn fikirlerinde ve
eserlerindeki ortak nokta olarak tanarak evlenmeyle birlikte eitimli, alan,
erkekle edeer tutulan yeni bir kadn tipine duyulan zlem dikkat ekmektedir90.
Tarih ierisindeki baz dnemler nemli krlma noktalar yaanmas
asndan gelecein yeniden ekillendii zamanlar olmaktadr. Bylesi devirlerdeki
kimi aydnlar, durumun farkndaln yaadklar iin srece etki etmek amacyla
kendilerine roller verirler. Tanzimat da ite bu dnemlerden biri olmutur.
Alglayn byle olmasna bal olarak tiyatrodan iire, romandan makaleye kadar
Tanzimat yazarlarnda, etki etme ve ynlendirme isteklerinin tezahr grlr.
Bunlarn deiimi ynlendireceklerine olan inanlar eserlerini bu ynde vermeleri
87
akr, a.g.e., s.238.

In, a.g.m., 1995, ss.118-120.
89
Gksel, a.g.e., ss.135-136.
90
Takran, a.g.e., ss.33-36.
88
sonucunu beraberinde getirmitir. Bu sebeple Tanzimat dnemi yazn, byk lde

siyasi olma zelliini tamaktadr91.
1.3. AYDIN KADINLAR VE ETKLER

Osmanl aydn kadnlarn isimlerinin belirlenmesindeki en byk
metodolojik sorunlarndan biri mstear isimle, yazma meselesi olmutur. Kadn
adyla, kadn hakknda yazan ok sayda erkek yazarn varl kesinlik kazanmtr.
Bu mstear isimlerin bir ksm belirlenmi dier ksm ise henz aratrlmamtr.
Bu ise hayli zor ama zorunlu bir meseledir92.
II. Merutiyet dnemi yaygn olan bu uygulamayla erkekler, sadece kadn
ismiyle
yazmalarnn
tesinde
kadn
dergileri
de
karmlardr.
1918de
Darlfnunlu kzlar, erkeklerin kadn isimleriyle yazmalarna kar km ve buna

son verilmesini istemilerdir. 1918de yaynlanan Trk Kadn Dergisi de duruma
tepki gstermi, dergide kadn yazlarna yer verilecei ancak erkeklerin kadn
ismiyle gnderdikleri yazlarn yaynlanmayaca ifadesi yer almtr93.
Osmanlda kadnn kendini kefi, XIX yzyl sonlarnda balamtr. kan
savalar, alnan yenilgiler, yerleik dzenin sarslmasyla ortaya kan araylar,
Avrupa ve Amerikadaki kadn hareketleri bu srecin ekillenmesinde etkili olmutur.
lk balarda devlet ricali ve mnevver snf ailelerine mensup, geni imknlara sahip,
yabanc dil bilen ve zel eitim alm kadnlar, bu harekette nc olarak
sivrilmilerdir. Dnem ierisinde ne kan isimlere bakldnda Fatma Aliyenin ilk
srada olduu grlr. Onun ardndan ise, Makbule Leman, Emine Semiyye,
Fahrnnisa, Nigar Hanm ve Mihrnnisa gibi kadnlar dikkati eker94.
st kesim Osmanl ailelerin uyguladklar konak eitimi, entelektel
Osmanl kadnn oluturmutur. Onlar bu sosyo-kltrel eitimle yetimi, zel
hocalardan dil, mzik, resim, edebiyat dersleri almlardr. Bu eitimden konak
efradnn yan sra ev sahibinin izniyle, mahallenin orta halli yahud yoksul ailelerinin
kz ya da erkek ocuklarnn da faydaland da grlmektedir95.
91
Jale Parla. (2004). Tanzimat Edebiyatnda Siyasi Fikirler, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, c.1,
6. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, s.223.
92
Yaprak Zihniolu. (2003). Kadnsz nkilap Nezihe Muhiddin Kadnlar Halk Frkas Kadn Birlii,
Metis Yaynlar, stanbul, s.24-25.
93
Zihniolu, a.g.e., s.94.
94
Aynur lyasolu ve Deniz nsel. (1984). Kadn Dergilerinin Evrimi, Trkiyede Dergiler ve
Ansiklopediler (1849-1984), Geliim Yaynlar, stanbul, s.163
95
Nevin Meri. (2000). Kadnda Meydana Gelen Deiimlerin Tarihselliinden Bir Ka Kesit,
Osmanldan Cumhuriyete Kadnn Tarihi Dnm, Pnar Yaynlar, 2. Bask, stanbul, s.61.
Kadn hareketinin ncleri aristokratik ve brokratik kesimin eleri veya

ocuklar olarak, siyasal gce yakn konumdadr. Bunlar dnem kadnlarndan farkl
olarak ileri grl babalarn ve zel retmenlerin denetiminde iyi eitim grm,
birka dil bilen aydn kadnlardr96.
Konak eitiminin ortaya kard ilk aydn kadn olarak Fatma Aliye
grlmektedir. Yetitirilme tarz hem st dzey bir Osmanl brokratnn konak
yaantsndan, hem de Tanzimat sonrasndaki kltrel dnmden izler tamaktadr.
Aliyenin yetitii ortam XIX. yzyl deiikliklerine gre biimlenmitir. ki
Merutiyet arasnda var olan Tanzimat kona, sosyal ve kltrel adan devletin
kk bir rnei gibi deerlendirilebilir.
Osmanl hanedanndan kan tek kadn air olan Adile Sultan, yakn
evresinden hanedan ve saray kadnlarn elence, mesire yerlerine gtrerek,
Tanzimatla getirilmeye allan yenileme hareketine Osmanl kadnlarnn
katlmasna nclk etmitir. Evlerinden kmalar snrl olan kent kadnlar
Boaziini, mesire yerlerini, yallar tanma imknn bu sultan sayesinde
renmitir. Bu davranlar tepki toplamakla birlikte, sevilen kiilii sayesinde
engellemeye uramamtr. Ramazan davetlerinde saraya hanm sultanlar, rical ve
yabanc elilerin elerini, kzlarn arm bunlar paravanla ayrlm ayr bir
sofrada arlamtr. Ayrca saray ve kk edebiyatlara, aydnlara ve sanatlara
almas, alaturka ve alafranga konserlere kadn davetlilerin katlmas gibi nemli
yenilikler yapmtr97.
Osmanl kadn yazarlarn ilk almalarnda yazdklarnn kendilerine ait
olduuna inanlmam, bir erkek tarafndan kaleme alnm olduu dnlmtr.
Kadnlarn edebi hayat girmeleri Fatma Aliyenin Bir Kadn imzasyla balamtr.
Daha sonraki yazlarnn babas veya erkek kardei tarafndan hazrlandna inanlan
Fatma Aliye gibi Makbule Lemann da, Muallim Nacinin kulland mstear
isimlerden biri olduu fikri hkimdir98.
Nigar Hanm, Efsus isimli iir kitabn kardnda bunun yazarnn da bir
erkek olduu kanaati olumutur. Abdlhak Mihrnnisann bir manzumesini okuyan
Ahmet Rasimde, bunu bir kadnn yazm olabileceine inanmak istememitir99.
96

Necdet Sakaolu. (2008). Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, Yap Kredi Yaynlar,
c.I, 2. Bask, stanbul, s.81.
98
Sema Uurcan. (1991). Makbule Leman, Trklk Aratrma Dergisi, Marmara niversitesi Fen
Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 6(2):339-340; Nazan Bekirolu. (2008). Gftesi Garpl Bestesi
arkl air Nigar Hanm, Tima Yaynlar, stanbul, s.233.
99
Murat Uraz. (1941). Resimli Kadn air ve Muharrirelerimiz, c.2, Tefeyyz Kitabevi, Numune
Matbaas, stanbul, s.10; Bekirolu, a.g.e., s.233.
97
Osmanlda feminizmi temel alp bir dnsel ve eylemsel etkinlikten sz

edebilirsek bunun en nemli ismi olarak Fatma Aliyeyi gsterebiliriz. Fatma Aliye,
kadnlk tarihimizde yazl alanda yer alan ilk ve en mhim kii olmu, ayrca
hayatn kendi kazanan kadn kahramann ilendii ilk roman yazan kii olarak bu
konuda da yeni bir balangca imza atmtr100.
Fatma Aliye, Emine Semiyye gibi kadn zerine dnen aydnlara gre
kadnlk; sosyal farklara ramen benzer sorunlar ve ikincil konumu paylaan bir
zmreyi, kadnlar, toplumsal durumlarn ve yaam tarzlarn anlatmaktadr. Erken
dnem kadn hareketinin mcadeleleri ile kadnlk mefkresi denen kadn
sorunlarnn anlalmas ve zm yollar, kadn arzularnn anlalmas fikrini ortaya
karmtr101.
Fatma Aliye, XIII. yzylda Bat dnyasnda grlmemi bir ekilde, slam
toplumlarnda mehur erkek lim ve tarihilere icazet 102
veren yz civarnda
Mslman kadna rastlaynca nl slam Kadnlar isimli kitabn yazmtr. Yazar,

kendilerinin Batnn nl kadnlarn tand gibi Batnn da, bu slam kadnlarn
tanmak istedii dncesindedir. slamn ilerlemeye engel olmad grnde olan
Aliye iin bu kaynaklar olduka nem arz etmitir103.
Fatma Aliye, air Nigar Hanm kua Bat karsnda mesafeli bir durua
sahiptir. Bunlar Osmanlnn ycelii ve gcn, slam kltrnn stnln
kantlama abas ierisindedirler. Fatma Aliye, slam medeniyeti ile Bat uygarl
arasnda kadnla ilikin yorumlara bir yant olarak slam Kadn referans
erevesini oluturmutur. Bu sembolik tanm, Batllarn geleneine karn
ilerlemeci slami kltr teslim ediyordu104.
Yaad dnemin en fazla yabanc dil bilen kadn olarak air Nigar Hanm
n plana kmaktadr. Franszca, Rumca, Almancay mkemmelce; talyanca,
Ermenice, Arapa, Farsa ve Macarcay okuyup yazacak kadar bilmektedir105.
Emine Semiyye, kadnn deersizletirilmesine kar verilen ideolojik
mcadelede kardei Fatma Aliyeden daha keskin bir dnceye sahiptir. Yazar,
Osmanl kadnlarnn sosyal hayatta en yksek mevkilerde bulunduunu ileri srerek
kadnlarn, kadnlk gururuna sahip olmalarn istemitir. Kadn ve erkein zek
ynnden farkl olmadn, kadnlarn zeklarnn yksek maneviyatlarnn ince ve
100
Zihniolu, a.g.e., s.44; Takran, a.g.e., s.36.

Zihniolu, a.g.e., ss.44-45.
102
(cazet, konuyla alakal olarak gerekli yeterlilie sahip olanlara iin otoritesi tarafndan verilen
yetki, bir eit diploma.)
103
Aynur Demirdirek. (1993). Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikayesi, mge
Kitabevi, Ankara, ss.87-88.
104
105
Bekirolu, a.g.e., s.241.
101
efkatli olduunu sylemitir. Ona gre erkeklerin kadnlar iltifatlarla uyutmak

istemeleri sonusuz kalacaktr106.
Dnemin nemli kadnlarndan Halide Edibin kurduu Teali-i Nisvan
Cemiyeti, II. Merutiyet dnemi aydnlar arasnda byk bir etki oluturmutur. Bu
teekkln feminist bir yntemle kurulmu ilk kadn dernei olduu sylenebilir.
Dernek amacnn milli adetlerin korunmasyla birlikte, kadnlarn bilgi dzeylerinin
ykselmesine hizmet olduu belirtmitir. Tarih, edebiyat ve sosyal ierikli eserlerin
evrilmesi
hedeflenmi,
verilen
konferanslar
ve
derslerle
kadnlarn
bilinlendirilmesine allmtr107.
Halide Edibin, Yeni Turan adl eserinde, bir hayal gibi grnen alan,
erdemli kadnlarn oluturduu yeni bir devletin hlyasn kurduu grlr 108 .
Yazlarnda kadn-erkek eitliini savunan yazar, bu sebeple lm tehdidi de
almtr109.
Erken dnem kadn yazlar (1869-1908), bilhassa Fatma Aliye ve Emine
Semiyyenin yazdklar, hzla ortaya kan ok sayda kadn dergisine zemin
hazrlad gibi bilinli kadn kuann yetimesinde de etkili olmutur. Bu iki yazar,
kadn haklar savunuculuunu yaparken gl bir sesle konumulardr. Ayn tarz
daha sonra Halide Edibin, Nezihe Muhiddinin devam ettirdii dikkat eker. Siyasal
grleri ve zm nerileri ciddi farkllklar gstermekle birlikte ayn izgiyi
izleyen bu iki isim, mcadeleyi yeni kuaa tamtr110.
Nezihe Muhiddin tutkulu kiilii, zeks ve bilgisiyle ksa zamanda
Dersaadetinin kltr ortamnda tannmtr. Kadnlarn hayranln kazanan, bir rol
model oluturan yazar, basnda Trklerin Byk Kadn olarak yer almtr.
Muhiddin, Osmanldan Cumhuriyete geile poplaritesini kaybeden, Bat ve
dnya basnnn izledii kadnlar kuann son temsilcisi olmutur. Osmanl
feminizminin nc isimlerinden biri olarak Batnn almalarn izledii air Nigar,
Fatma Aliye, Halide Edibin de iinde yer ald byk kadnlar kuann son ismi
olmutur111.
Nezihe Muhiddin 1912 Balkan Harbi yenilgisinden sonra 8-13 ubat
1913de, Ahmet Muhlisin ei Prenses Nimetin teebbs ve Mdafaa-i Hukuk-u
Nisvan Cemiyetinin dzenledii toplantya katlmtr. Be bin kiilik izleyici
kitlesine konuan tannm kadn air ve yazarlar arasnda Nezihe Muhiddinle
106

108
Gksel, a.g.e., s.141.
109
110
111
107
birlikte hsan Raif, Halide Edib, Fatma Aliye, Nakiye Hanm, Fehime Nzhet de yer
almtr112.
Ayrca kz idadisi rencilerinden Mebruke, Zehra, Firdevs ve Anadolu
Hisar ttihad ve Terakki Kz Mektebi rencilerinden Muzaffer, Huriye Baha ve
Nezihe Muhlisin de konutuklar bu organizasyonda 113 en etkili konumaclar
Halide Edib ve Fatma Aliyenin sunduklar teklif kabul edilmitir. Bu dorultuda
Osmanl kadnlar adna Rumelideki olaylar protesto iin Avrupa Kralielerine
telgraf ekme karar alnmtr 114 . Yine Nezihe Muhiddin, 1918 ylnda toplanan
Milli Kongreye katlan ok sayda kadn cemiyeti delegasyonu arasnda da yer
almtr115.
alan, retime katkda bulunan, rasyonel, eitimli, meslek sahibi, sosyal
ve siyasal hayatn iinde olan kadn imgesi, Nezihe Muhiddinin idealindeki kadn
kimliini oluturmutur. 1912-1913 yllarnda kadnlara verdii konferanslarla
onlarn iktisat bilgisini gelitirmeyi hedeflemitir. Bu dnemde ttihad ve Terakki
Cemiyetinin balatt Mslman Boykotajnn kadn cephesi eylemcisidir. Fatma
Aliye ve kuann ortaya koyduu slam Kadn kavram, I. Dnya Sava sonras
Nezihe Muhiddin evresinde Trk Kadnna dnecektir116.
Dnem aydn kadnlarndan biri olan Nuriye Ulviye Mevlan, basn camias
ierisinde yaync olarak varlk gsteren ilk kadn olmutur. Kadnlar Dnyas
isimli dergiyi kendi imknlarn kullanarak karm, gerektiinde mcevherlerini
satarak derginin yayn hayatnda kalmasn salam idealist bir kiidir. Derginin tm
elemanlarn kadnlardan oluturan Nuriye Ulviye Mevlan, ayn zamanda feminist
dnceleri kaleme alan nc yazarlardan olup, kadnn sosyal ve ekonomik hayatn
ierisinde yer almas gerektiini savunmutur117.
Bu devirdeki tannm hatibelerden Fatma Nesibe Hanm da aydn kadnlar
ierisine almak gerekmektedir. 1911 ylnda kim olduuna dair bilgi sahibi
olunamayan P. B.118nin evinde dokuz kez konferans veren hatibe, burada yzlerce
kadna konumutur. Konumann yapld konferansn tamamen beyaz renk dekore
edilmesinden dolay Beyaz Konferans ad verilen bu organizasyon, kadn
basnnda da yer almtr. Feminist bir bak asna sahip olan hatip, dnem
kadnlardan daha keskin dnce biimine sahiptir. Beyaz Konferanslar bamsz bir
112
Glseli nal. (2006). Erken ve Ge Dnem Cumhuriyet Kadn Yazn, Edebiyatmzn Kadn
Kalemleri, Nesrin Karaca Tazade, Vadi Yaynlar, Ankara, s.321.
113
efika Kurnaz. (1991). Cumhuriyetten nce Trk Kadn, BAAK Yaynlar, Ankara, s.10.
114
nal, a.g.m., s.321.
115
116
117
Gldane olak ve Lale Uan. (2008). Kadn ncler, stanbul, ss.55-56.
118
Kaynaklarda P. B. Olarak geen kadnn tam ad tespit edilememitir.
programnn olmas ve devamll sebebiyle dier konferanslardan farllk

gstermektedir. Beyaz Konferanslar basnda yer alnca byk ilgi grm, lkenin
her yerinden Fatma Nesibeyi dinlemek isteyen kadnlar kmtr. Fatma Nesibe,
yapt konumalar, verdii mesajlarla o yllarda kadnlar zerinde etkili olmu ve
yeni bir bak asnn ekillenmesini salamtr119.
Bu balamda incelememiz gereken kiilerden olan Mnevver Ayal,
Dou- Bat kltrn yakndan tanm ve sarayda yetimi biridir. Sahip olduu
birikim dnyaya, tarihe ve sosyal olaylara bak asn etkilemitir. Kadn-erkek
ilikileri, Dou-Bat, Ankara-stanbul, mparatorluk ve Cumhuriyet Trkiyesine
yaklam hep bu karlatrma ve atma zerine ina edilmitir. Eletirel bir bak
as eliinde karlatrma, analiz, deerlendirme yapan ve satr aralarnda kiisel
grlerini sunan yazar, edebiyatn yan sra siyasi dnce tarihimize de malzeme
oluturacak bir yaklam sergilemitir120.
Cumhuriyet dnemi yazarlar ierisinde olan Nezihe Araz, sanat gc ne
olursa olsun hi bir erkek sanatnn, kadn sanatnn yapabildii gibi kadnlarn
gereine nfuz edemedii iddiasndadr. Kendisinin kadnlar yakndan tand,
onlarn sorunlarn net ve gereki bir adan grdn sylemektedir. Anadolu
kadnnn psikolojisini, geleneksel yapya bal zelliklerini ve toplumsal hayattaki
yerini aratrma ve incelemelerine temel almtr. Kadn yazar tanmlamasna kar
kmayan Araz, bunun kadnl inkr anlamna geleceini, kadnn sesini yine
kadnn duyacana ve duyuracan savunmaktadr. 1913 ylnda kurmu olduu
Mdafaa-i Hukuk-i Nisvan Cemiyeti, kadnn siyasette yer almas gerektiini
dnen Mslman ve gayri Mslim tm kadnlar bnyesinde toplamtr121.
Kalemi gl bir yazar olan Samiha Ayverdi ise setii edebi trn
imknlarn kullanarak duygu, dnce ve mistik dnyann deerlerinin rgsn
kurmutur. Ona gre insann yaratcyla olan yaknl, ak erevesinde anlamn
bulur. 85 ylk bir yaam, II. Abdlhamid, II. Merutiyet, ttihad ve Terakki,
Mtareke yllar ve Cumhuriyet dnemine tanklk etmi bir younluk ve zenginlii
bnyesinde barndrmaktadr. Toplum, medeniyet, kltr ve sosyal alanlardaki pek
ok dnm sreci iinde yetitii ve yaad ortam eserlerine de konu olmu, bu
devirlere k tutmutur122.
Felsefeyi gndelik hayat alglamak iin kullanan Osmanl aydn kadnlar,
kadn sorununa duyarsz kalmamlardr. Bunlar topluma tam olarak dhil
119
Demirdirek, a.g.e., ss.93-104.

Nesrin Karaca Tazade. (2006). Edebiyatmzn Kadn Kalemleri, Vadi Yaynlar, Ankara, s.213.
121
Tazade, a.g.e., ss.227-233.
122
Tazade, a.g.e., ss.271.
120
olamadklar gibi, sradan insanlarn ierisine de girememilerdir. htiya duyduklar

toplumsal destei bir trl bulamayan bu kadnlarn yalnz olduklar sylenebilir.
Bundan kurtulmak iin olacak, kendi sosyal evrelerini oluturma abasna girdikleri
grlr. Geleneksel komu evresinden km, yeni bir ortam oluturmulardr. air
Nigar Hanm, bunun tipik bir rnei olmu, II. Merutiyetten sonra, ancak Paris
salonlarnda rastlanlan bir ekilde, sanatlardan oluan evre kurma abas ierisine
girmi, Boazii ve Niantanda bu kabullerini gerekletirmitir123.
1.4. TANZMAT SONRASI YEN KADIN TP

Osmanlda Bat standartlarnn geleneksel topluma aktarlmas sreci
1830larda balam, Tanzimat Fermanyla da somutlamtr124. Fermanda kadnlarla
ilgili maddeler olmamasna ramen baz yeni yasalarn kadn lehine hkmler
iermesi, kzlar iin okullar almas, kimi yasaklarda esnemeler grlmesi, kadnn
zellikle aile ierisindeki konumuna ilikin destekler mahiyette yazlar yaynlanmas
gibi gstergeler yeni bir dneme girildiini anlatmaktadr. Fakat bu konuda da
dierlerindeki gibi iki gr var olmu, eski ile yeni davran ve dn biimi yan
yana yrmtr125.
Kadnlar, Tanzimat sonras srete aile ve sosyal yap ierisindeki
pozisyonlarn deerlendirirken, aydnlar da slahat hareketlerini tm boyutlaryla
tartmakta, yeni zm ve nermeler sunmulardr126.
Bu dnem Namk Kemal, inasi, Ali Suavi, Baha Tevfik, Celal Nuri gibi
erkek aydnlarn, dini kaynaklar referans gstererek kadn haklarn gndeme
getirmeleri dikkat ekmitir 127 . Selanik Hukuk Mektebi hocalarndan Muslihiddin
Asli de, kadnlara siyasi haklarn verilmesi gerektiini syleyerek kadn haklar
konusunda o dneme gre olduka hayal ve radikal bir istemi dile getirmitir128.
Tanzimatn reformcu havas ierisinde Namk Kemal, inasi, emseddin
Sami, Abdlhak Hamit ve Ahmet Mithat Efendi gibi mnevverler, dnem basnnda
123
In (1995) , a.g.m., ss.116- 117.

Glay Arkan. (1994). Osmanllarda, Tanzimat Dneminde Kadnlarla lgili Gelimeler,
Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumundan Ayrbasm, TTK Basmevi, Ankara,
s.324.
125
Doramac (1982), a.g.e., s.12.
126
lyasolu ve nsel, a.g.e., s.163.
127
Neslihan Sonay. (2006). Tek Parti Dneminde Kadn Milletvekillerinin Seimi (1923-1946),
Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, ss.70-72.
128
Fatmagl Berktay. (2003), Tarihin Cinsiyeti, Metis Yaynlar, stanbul, s.94.
124
kadn haklarn destekleyen yaynlar yapmlardr. Bunlar Batdaki feminizm

hareketinin etkisiyle de kadnlarn eitli mesleklere girmesi gerektiini savunmu,
grc usul evlilie kar kmlardr129.
Ziya Gkalp de eski dnemlerden balayarak Trk kadn ile ilgili
incelemeler yapm, ortaya kan sonular ve oluturduu fikirleri Abdullah Cevdet
ve Tunal Hilmi de desteklemitir. Bu aydn grubu, kadn sorunsal zerine ciddi
tartmalar balatmtr130.
Ulusal kltr, gelenek ve Bat medeniyeti ittifakna dayanan Trklk
akmnn nemli teorisyenlerinden biri olan Ziya Gkalp, ulusal kltr dncesini
savunmaya balamtr. Ona gre bu kltr oluturmann yolu, slam kabul ncesi
gemiimizi grmekten gemektedir. Gkalp, Eski Trklerdeki toplumsal yapnn
kadn erkek eitlii zerine ina edildii tezini ileri srmektedir. Bu konuda olduka
iddial olan Ziya Gkalp, gelecekte demokrasi ve feminizmin ana kaynann Trkler
olduu objektif tarihiler tarafndan kabul edilecei dncesindedir131.
Ziya Gkalp, aileyi asri ve milli olarak ikiye ayrm, asri ailenin Batl
normlarda bir aile tipi, milli ailenin ise kltrel temeller zerinde ekillenmi ideal ve
bize zg bir yap olduunu iddia etmitir132.
Gkalpe gre, Osmanl ailesi Tanzimatn balangcndan bu yana
travmatik bir durum yaamaktadr. Baty kr krne taklit eden Batc kimi
dnrler ulusal kimlie sahip kltr grmek istememilerdir. Gelenekselci olanlar
ise bilindik aile dzeninin zlmesi ve kadn-erkek ilikilerinde ortaya kacak
deiikliklerin bilinmezlii sebebiyle buna kar kmlardr. Gkalp, her ikisini de
reddederek Trk ailesinin kendi evrim yolunu takip edeceini sylemitir133.
Bu vurgu ve deiime ramen kadnlarla alakal olarak, milliyeti ve dini
sylemleri birletiren bir endie hkim olmutur. Bu, kadnlarn durumlarn
toplumsal kimlikle uyumlu ve tehdit oluturmayacak bir biim verme isteinden
baka bir ey deildir134.
Dnem aydnlar, kzlarn eitim almasn savunurken, kadnn ncelikle iyi
bir ev kadn olmas gerektiini ne srmlerdir. Grleri arasnda farkllklara
129
Tekeli, a.g.e., s.122.

Sonay, a.g.e., ss.70-73.
131
Nermin Abadan Unat. (1998). Sylemden Protestoya: Trkiyede Kadn Hareketlerinin Dnm,
75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.326.
132
Hikmet Yldrm Celkan. (1992). Trk Ailesinin Yeni Dnemlerde Ele Aln - Gkalp ve
Baltacolu rnei-, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma
Kurumu Yaynlar, Ankara, s.255.
133
Toprak (1992), a.g.m., ss.236-237.
134
130
ramen, hepsinde slami bak as mevcut olup, cehalete kar ayn kar duruu
sergilemilerdir135.
Tanzimatla birlikte aydn kesimlerin de etkisiyle ortaya slam bilinli bir
ekilde yaayan, ancak koullarn gerektirdii yaam biimine ve eitimine sahip
olan ideal bir kadn profili izilmitir. Kadnlarn ilerlemeleri ve ykselmeleri
gerektii fikri kamuoyunda kabul grmtr. Bunun arka plannda ise kadnn
annelik rolne sahip olmas dolaysyla gelecek nesil zerinde oluturaca etki
vardr. ocuklar yetitiren kadnlarn yksek meziyet ve kltre sahip olmalarnn
topluma daha fazla yarar salayaca dncesi aydn kesim arasnda yaygnlk
kazanmtr136.
Tanzimat sonras yaanan deiiklikler, kadn dnyas iin eitlie giden
yolda kazanm salamakla birlikte bu yeni yapnn devlet tarafndan belirlenmesi
kadn zerinde yeni bir efendi unsurunu ortaya karmtr. Ancak bu durum tm
ulus-devletleme dnemlerinde grlen normal bir olgu olup, iyi ve kt ynleri
mevcuttur137.
ttihad ve Terakki ynetimi eitim, hukuk alannda olduu gibi kadn
haklarnn geniletilmesi konusunda da Ziya Gkalpin grleri dorultusunda bir
takm revizyona gitmitir. Bunlar ierisinde zellikle aileye ynelik kanun yaplmas
kadnlarn, sosyal hayatta snrl da olsa g kazanmasna yol amtr138.
Tanzimatla
birlikte
kadn
lehine
yaplan
ilk
dzenleme
arazi
kanunnamesinde olmu, kz ocuklar da erkek ocuklar gibi veraset hakkna sahip

olmulardr. Bu kanunla birlikte daha nce evlenen kzlardan tahsil edilen evlilik
vergisi ve cariyelik de kaldrlmtr139.
Tanzimat
yazarlarnn
desteiyle
karlan
Maarif-i
Umumiye
Nizamnamesiyle 1869dan balayarak kzlarn eitimi zorunlu olmu, 1870lerde

kzlara eitim veren birok okul almtr140. Tanzimat sonrasnda baz orta derecede
eitim veren okullara kz rencilerin devam etmelerine izin verilmi, ancak bu
eitim kurumlarndan faydalananlar st kesime mensup ve byk kentlerde yaayan
kadnlar olmutur141.
135

137
Berktay, a.g.e., s.98.
138
Masam Ara. (2004). Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, (ev) Tansel Gney, Modern
Trkiyede Siyasi Dnce, c.1, 6. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, s.193.
139
140
efika Kurnaz. (1991). Cumhuriyetten nce Trk Kadn, BAAK Yaynlar, Ankara, s.58.
141
irin Tekeli. (1992). Kadn, Cumhuriyet dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c.5, letiim Yaynlar,
stanbul, s.1192; Emel Doramac. (1993). Atatrkten Gnmze Sosyal Deimede Trk Kadn,
A.A.M. Yaynlar, Ankara, s.40.
136
Bat taklitiliine dayanan hayat biimi eitimsiz, bo inanlarla dolu orta

snf ehirli kadnna sirayet etmi, ortaya kan yeni kadn tipi toplumda itici bir etki
uyandrmtr. Bu tredi kadn ablonu Tanzimat aydnlarnn eletirisini alm,
ayrca yaplacak reformlara dini yok edecei dncesiyle kar kanlar tarafndan
Batllama kart koz olarak kullanlmtr. Bu sebeple Tanzimat sonras alan kz
okullarna Mslman kzlar gvurlaaca korkusuyla gnderilmemitir142.
Kadnlarn eitim imknn bulmas onlar yayn dnyasnn ierisine dhil
etmi, kadn eitimini desteklemek amacyla gazete yayna balamtr. II.
Abdlhamid dneminde ise bu yaynlarn says ykselerek ona ulamtr143.
Bat taklitiliiyle ortaya kan asimilasyon sonucu, kadn haklarna kar
byk bir muhalefet olumutur. Din eksenli olan bu kar koyu, Tanzimat
aydnlarn slamn ilk yllarndaki yaam model gstermeleri durumuna getirmitir.
Bunlardan biri olan Fatma Aliye, slamn kadnlara haklarn verdiini savunarak
hem muhalif, geleneksel evreleri etkisiz hale getirmek hem de Bat dnyasna kar
slam savunusunu yapmak istemitir144.
Bu dnem yayn hayatna giren 20 civarndaki kadn dergisinin bir ksm
kadnlar tarafndan karlmtr. Bu yaynlarda kadn haklar savunulmu, kadnn i
ve sosyal hayata dhil edilmesi gerektii ifade edilmitir. Yine bu dnem ortaya
kan nemli bir gelime de kadnlarn kurduklar cemiyetler olmutur. Byk bir
ksmnn yardm amal kurulduu grlen bu dernekler, sava srasnda da dul ve
yetimleri korumak, kadnlara meslek kazandrma ynnde almalar yapmlardr145.
1.4.1. Kadn Giyimi
Tanzimat ncesi balayan srete balayan Bat etkisi kadn giyiminde de
kendini gstermitir. Avrupa modas zellikle stanbul, Selanik, zmir gibi ehirlerde
yaygnlamtr. Buralarda genellikle gayri Mslimlerin ilettii, Avrupa eyalar ve
giyecekleri satan maazalar almtr. Bu etkiye kar kan kiiler ferace yerine
araf giymeye balamlardr. Bu erevede elerini araf giymesi iin zorlayan
ok sayda erkek olmusa da saray arafa mesafeli yaklam, II. Abdlhamid
erkeklerin kendilerini kamufle edebilecei dncesiyle saraya arafla girmeyi
yasaklamtr. Hatta araf Beiktata uzun sre resmen yasaklanmtr. Ancak
142
Toksa, a.g.m., s.74.

Kurnaz. (1993), a.g.e., s.9.
144
145
Burin Erol. (1996). Tanzimattan Cumhuriyete Trk ve Bat Kadn, Kastamonuda ilk Kadn
Mitinginin 75. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, A.A.M. Ankara, ss.152-153.
143
Merutiyetle birlikte arafn ekli de deimi, iki para olmu, aksesuarlarn

kullanld Bat tipi giyime yaklaan bir modele dnmtr146.
II. Merutiyet sonras kadnlar, ksmen de olsa alma hayatna girmi,
eitim imknlar artm, moday takip etme eilimi ykselmitir147. Bu gelimelerin
de etkisiyle giyimlerinin snrlandrlmasna kar tepki gstermeye balamlardr.
Bata stanbul olmak zere baz ehirlerde protesto eylemleri yapan kadnlar Bat
tarz kyafetler giyip araflarn boyunlarna dolayarak snrlamalara kar
kmlardr. 1912de Selanikten gelen binlerce gmenin slami geleneklerden uzak
ve Avrupa modasna yakn olmalar Bat etkisini artrc ayr bir unsur olmutur148.
Osmanl Devletinde yaanan toprak kayplar ve kaybedilen savalar
sonucu bykehirlerin ald gler kadn giyimini eitlendirmitir. Kafkas ve
Balkanlardan gelen gler kadnlarn kendi kltrel ve inanlarna uygun ekillenen
kyafetlerinin Osmanlya tanmasna yol amtr. Bu ehirlerde yaayan kadnlar
zerinde etkili olan giyinme biimleri devlet ierisinde giyimsel bir kozmopolitizm
kmasna sebep olmutur.
Tm bu faktrlerin etkisiyle kadnlarn yaygn giyim biimine kar
ktklar grlmtr. Kadnlar Dnyas Dergisinde yazan Aziz Haydar Hanm,
araf ve peeye kar karak dine ve sala uygun baka bir kyafet giymek
istediklerini sylemitir. Yz rtmenin slamda olmad, arafn iklim artlarna
uymad ve gezdii yerlerde kadn rtnmesinin farkllklar gsterdiini syleyerek
yeni bir kyafetin gerekliliini vurgulamtr. lk bata dini argmanlarla kyafet
deiiklii isteyen kadnlarn daha sonra bu isteklerini laik bir dzleme oturtmaya
baladklar dikkat eken hususlardan biri olmutur. Bunlardan biri olan Nimet Cemil,
olduka ses getiren yazsnda modern dnyaya uygun bir ekilde giyinmek
istediklerini belirtmitir. Nimet Cemilin dncesini reddeden Kadnlk Dergisi ve
Tasvir-i Efkr yazarlar, Kadnlar Dnyas yazarlaryla bu konuda polemie
girmilerdir149.
Kadn giyiminde Bat etkisinin zellikle de Fransz modasnn grlmesi
basnda youn eletirilere sebep olmutur. Buna ramen kadn kyafetindeki
deiimin geni etkili olmad, sadece stanbul, Selanik gibi byk ehirlerde ve az
sayda olduunu syleyen kar yazlar da grlmtr150.
146

Unat (1998), a.g.m., s.325.
148
149
150
147
Kadnlarn Batl tarzda giyinmelerine Mehmet Akif, Musa Kazm, smail

Hakk gibi isimler kar karak, bunun dine aykr olduu sylemilerdir. Bu kargaa
ortamnda ortak kyafet belirlenmeye allm, kadnn alma hayatna girmesiyle
birlikte rahat ve kullanl kyafetler reva grmeye balamtr. ttihad ve Terakki,
Trk Ocaklar ve kimi kadn dernekleri bu giriimi desteklemitir. Halide Edibin,
Yeni Turan adl romanndaki bartl, mantolu kadn giyimi, Trk Ocaklar
tarafndan rnek kadn kyafeti olarak tavsiye edilmitir151.
Kadnlarn konuyla ilgili dnce ve isteklerini bizlere gsteren en nemli
kaynaklar kadn dernekleri ve dergileri olmutur. Konu kadn basnnda en fazla
Kadnlar Dnyas Dergisinde gndeme gelmitir. Mdafaa-i Hukuk-i Nisvan
Derneinin kadn kyafetlerinin deitirilmesi ynndeki alma karar dergide yer
ald gibi, son moda tayyr gibi kyafetlerin resimlerini de yaynlamtr152.
Merutiyetten sonra etek ve pelerin olarak ikiye ayrlm olan araf, zaman
ierisinde deiim gstermeye devam etmitir. Mondros Mtarekesi sonrasnda
tayyr zerine alnan ve yz de rten pelerin kullanlrken, zamanla pelerin yerini
bartsne brakmtr. Bir yandan yeni araf modeli tartmalar yaanrken dier
taraftan da Bat etkisiyle Avrupai kyafetler yerlemeye balamtr. Kadnlar tayyr,
apka, manto ve tuvaletler giymektedir. Zaten arafta yaplan deiiklikler de o
kadar fazla olmutur ki artk Batl kyafetten ok da farkl deildir153. Nitekim I.
Dnya Sava sonras i hayatna giren Osmanl kadn pratiklik olmas asndan
araf ve peeyi karm, ene altnda dmledii earb kullanmaya balamtr154.
Kzlayn kadn kolu tarafndan 1919da baslan takvim bize, alan
kadnlar ve giyimleri hakknda bilgi vermektedir. Takvimde hastabakc, ziraat,
hemire, niversite rencisi, sokak spren kadnlar, postane memurelerinin
resimleri yer almaktadr. Burada yer alan kadnlarn giyimlerine bakldnda
hepsinin balarnn kapal olmas, ortak ynleri olarak dikkat eker. Ancak bunlardan
bir ksm araflyken dier ksmnn araf giyinmemi olduu grlr. Ayrca nci
Dergisinin 1. saysnda da pazarda mallarn satmaya alan kadnlardan bir ksm
arafl bir ksm ise mantoludur155.
151
Kaplan, a.g.e., s.180.

Serpil akr. (1996). Osmanl Kadn Hareketi, Metis Yaynlar, stanbul, s.22; Demirdirek, a.g.e.,
ss.105-108.
153
154
155
152
1.5. II. MERUTYET SONRASI KADIN

II. Merutiyetin ilan sosyal hayata girme, almaya balama, yksek
renim grme gibi istekleri olan, ehirli, st snfa mensup kadnlar arasnda byk
bir sevin oluturmutur156.
II. Merutiyet kutlamalarnda kadnlar ilk sevin gsterilerine katlm, 27
Temmuz 1908de Jn Trk sloganlaryla sslenmi arabalarla stanbul sokaklarn
dolamlardr157. Ellerinde krmz beyaz flamalarla yaasn vatan, yaasn hrriyet,
yaasn millet diye baran bu kadnlarn yan sra bir baka gurup da yine 1908de
meclise dinleyici olarak girmeye teebbs etmitir158.
Selanikte yaynlanan bir kadn dergisi olan Mefaretin, Merutiyeti
Yaasn Millet Meclisi diye yorumlamas, bu kesime dhil olan kadnlarn
dncelerini gstermesi asndan nemlidir. Bylelikle Meclis-i Mebusan yerine
ilk kez Millet Meclisi ifadesi kullanlm olmaktadr159.
Ancak kadnlarn ilk balarda duyduklar heyecann 1911-1912 yllarnda
ikyete dntn grlmektedir. Kadnlar II. Merutiyetin kendilerine pek bir
ey salamadn sylemeye balam, Emine Semiyye, Mehasin Dergisindeki bir
yazsnda stibdat Devrinde olduu gibi hrriyetin ilanndan sonra da byklerin
kendilerini dnmediini dile getirmitir160.
Kadn dergilerinde yaynlanan yazlardan kadnlarn II. Merutiyetten
beklentilerinin karlanmam olduu anlalmaktadr. stibdat devrindeki gibi
hrriyetin ilanndan sonra da byklerin kendilerini dnmediini yazan kadnlar,
iinde bulunduklar esaretten kurtarlma arsn yapmlardr. Biz zavall kadnlar,
hala insan kabul edilmiyor erkeklerin yannda faydasz bir ss, adi bir eyadan farkl grlmyoruz.
Biz kendimizi insan kabul ettiimiz iin toplumumuzda bir mevkimiz, grevimizin bulunmasn
istiyoruz
161
demilerdir.
Kadnlar nceleri ortaokul st retim, sosyal almalara katlma

isteinde bulunmular, II. Merutiyetin eitlik ve zgrlk prensiplerinin kadnlara
uygulanaca beklentisi ierisinde olmulardr. Beklentilerinin gereklememesi
zerine ok sayda kadn yazar, asabi ve krgn bir dille eletiri yapmaya balamtr.
II. Merutiyetten be yl sonra Kadnlar Dnyas Dergisinde Erkeklerin Milli
Bayram
156
balyla, erkeklerin zgrlklerine kavumalarnn beinci yln
Afet nan. (1975). Tarih Boyunca Trk Kadnnn Hak ve Grevleri, M.E.B. Basmevi, stanbul,
s.85; Takran, a.g.e., s.37.
157
Server Tanilli. (2006). Ne Olursa Olsun Savayorlar Kadn Sorununun Neresindeyiz?, Alkm
Yaynlar, stanbul, s.120.
158
159
nan (1975), a.g.e., s.85; Takran, a.g.e., s.37.
160
161
Bozkurt, a.g.m., ss.159-160.
kutladklar ifadesi yer alm ve erkeklere seslenilerek bu esaretten bizi de kurtarnz

ars yapld grlmtr162.
Nezihe Muhiddin de 1925deki bir makalesinde ve Trk Kadn kitabnda
ayn ikyeti dile getirmitir. II. Merutiyet ynetiminin ilk iki ylnda kadnlara
zgrlk salamak iin harekete getiini, ttihad ve Terakkiden byk yenilikler
beklendiini ancak tm bunlarn d krklyla sonulandn yazmtr163.
Kadnlarn yaadklar hayal krklnn temelinde onlarn radikal
deiiklik ve revizyon isteklerinin etkili olduunu da syleyebiliriz.
II. Merutiyet dneminde Batllamaya doru byk ynelim kadnn
sosyal ve ailesel konumunu deitirmi, onlar i hayatna dhil ederken yaanan
dnemin buhran ortamnda eitli dejenerasyonlar da grlmeye balanmtr. Cinsel
ahlak anlaynda deimeler yaanm, cinsel sal bozan sonular grlmektedir.
Gayri meru ilikiler yaygnlam, hatta zgrlk ad altnda savunulmaktadr. Bu
olumsuzluklar iktidardaki ttihad ve Terakki hkmetinin, aile hayatn ve ok ocuk
yapmay zendirici politikalar gelitirmesini zorunlu klmtr164.
Ancak bu tr olumsuzluklara ramen II. Merutiyetle birlikte kadn haklar
almalarnda bir art grlm, yeni yaynlar balamtr 165 . slamc, Batc ve
Trk akmlar tarafnda aile ve kadn konular youn bir ekilde gndeme gelmitir.
Kadnn eitimi, toplumsallamas, erkeklerle eit haklara kavuturulmas, evlilik,
boanma gibi konularda farkl gr ve zm nerileri ortaya konmutur166.
Merutiyet sonrasnda tm fikri akmlar kadnn eitilmesini konusunda
ayn kanaate sahip olmutur. Ayrca Trk ve Batc olanlar kadnlarn sosyal
hayata
dhil
olmasn
ve
giyimindeki
snrlandrlmalarn
kaldrlmasn
savunmulardr167.
Dnem ierisindeki kadnla ilgili bir takm yasal dzenlemeler de
yaplmtr. Bunlarn gereklemesi aamasnda yaplan konumalar ve ortam, dnem
erkeklerinin kadn konusu hakkndaki dncelerini yanstmas asndan nemlidir.
162

Yaprak Zihniolu. (2003). Kadnsz nkilap Nezihe Muhiddin Kadnlar Halk Frkas Kadn Birlii,
Metis Yaynlar, stanbul, s.80.
164
Ahmet Tabakolu. (1992). Osmanl Toplumunda Aile, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk
Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, c.1, Ankara, s.95.
165
Aytun Altndal. (2004). Trkiyede Kadn, Alfa Yaynlar, 8. Basm, stanbul, s.99.
166
Latife Kabakl imen. (2008). Trk Tresinde Kadn ve Aile, IO Kltr Sanat Yaynlar, stanbul,
s.306.
167
Erol, a.g.e., ss.152- 153.
163
1911 ylnda hukuki adan yaplan dzenlemede baz mebuslarn kadn ve

erkein zinas konusunda, yasalar nnde eit olmasn teklif etmesi zerine iddetli
tartmalar yaanmtr (mevcut uygulama kadna daha ar ceza verilmektedir)168.
Eski kanunda zina eden kadna hapis cezas verilirken, erkek sadece para
cezasna arptrlmaktadr. Yeni teklif belli koullar mevcutsa erkee de hapis cezas
yolunu amaktadr. Bu maddenin incelenmesi srasnda mebuslardan biri bu kaide
eitlie aykr deil midir, eer bir gn hkmet nbeti veya zorla hkm srme bir gn olsa da
tavuklara gese, yani Mebusan Meclisi kadnlardan olusa
demi, bu szler zerine bir
baka mebus da Allah o gn gstermesin diye cevap verirken bir baka milletvekilinin
yle dedii duyulmutur. Evet, erkekler stn bir mevkidedir ve bu stnlk mevkini hibir
vakit terk etmeyeceklerdir.
Ancak bu kadar iddetli muhalefet yapan mebuslara ramen
kadn lehinde saylacak deiiklik gerekletirilmitir169.

1915te de yine kadn lehine bir dzenleme ile karlalr. Padiah,
eyhlislamdan ald fetvayla iki ferman kararak kadna, kocasnn evi terk
etmesi, evine bakmamas, czam, vitiligo veya delilik hastalna yakalanm olmas
halinde boanma talebinde bulunma hakkn vermektedir. Daha nceki uygulamaya
gre kadn, sadece kocasnn cinsel organndan yoksun olmas ve iktidarszl
durumunda boanma talebinde bulunabilirdi170.
Daha sonra karlan Hukuk-i Aile Kararnamesi de Mslman bir lkede
karlan ilk kiisel stat yasas olup kadn lehine uygulamalara sahiptir. Buna gre
kadn haklarn gvence altna almak iin kamu otoritesi aile ilerine karabilecek,
kzlar 17, erkekler 18 yandan nce evlenemeyecektir -bu durumda sadece hkim
izniyle evlenmek mmkndr-. Aile meclisi kurularak boanma erkein tekelinden
karlacak, kocann ikinci bir kadnla evlenmesi iin ilk ein onay gerekecektir.
Ancak bu yasann mr ok ksa olmu, Osmanl Aile Hukuku hkmlerinin kendi
aleyhlerinde olduunu fark eden aznlklar, stanbulun igali sonras ngiltere ve
Yunanistan ikna ederek 1919da bu iki yasay kaldrmtr171.
Balkan Sava sonras kadn hakkndaki yaynlarn etkisi grlm, 1913
tarihli ilk tedrisat kanunu ile o zamana kadar sadece il merkezlerinde olan kz
rdiyeleri alt yllk kz iptidailerine (ilkokul) evrilerek birok kaza merkezine
yaylmtr. Merutiyet dnemi birok ilde kz sanayi mektebi almsa da bunlarn
hepsi sonra kapatlm, sadece stanbulda iki okul braklmtr172.
168

170
171
172
Altndal, a.g.e., s.99.
169
ttihad ve Terakki, dnem ierisinde kadn haklar konusunda olduka aktif

bir rol oynamtr. 1913den sonra esnaf, spor, amele, genlik, kadn ve kltr
dernekleri paramiliter kurulular vastasyla yaygn ve kitlesel bir rgt haline
gelmi, zellikle Trk Ocaklar daha sonra da Milli Mcadele kadrolarnn
yetimesinde bir okul ilevi grmtr173.
Trk Oca 1913 Kasmdan balayarak kadnlara ynelik konferanslar
dzenlemeye balam, ilk kez kadn erkek kark konferans ve toplantlar
tertiplemitir 174 . Ayrca Trk kadnlarna temsil ve konuma yaptrm, konserler
verdirmi, Halide Edibin Yeni Turan adl oyunu, Talat ve Enver Paann da
ierisinde bulunduu kadnl erkekli seyirciye oynanmtr175.
zmirde Vatan Yahut Silistre oyununun kaplarn kadnlara aan ttihad
ve Terakki Cemiyetine tepki gsterilmitir. zmir Mftsnden Mslman
Kadnlarn tiyatroya gitmesinin dine sakncal olduuna dair fetva alan bir grup insan,
tiyatroya gitmek isteyen kadnlar engellemitir176.
ttihad ve Terakki Cemiyeti stanbul ve Selanikte kadn ubesi kurduu
gibi, cemiyet komitelerinin isimsiz, sadk mesajclar arasnda da kadnlar
bulunmaktadr. Bunlar, haremin dokunulmazl sebebiyle kocalarnn, babalarnn
mektuplarn saklamakla grevlendirilmilerdir. Mesela Manyaszade Rfat Beyin
baldz Ziad Hanm, 20 seneye yakn bir sre Jn Trklerle almtr. Baz
kadnlar da komitenin yaynlarn evirip ngiliz ve Fransz basnna gnderme iini
yrtmlerdir177.
Amerikan Kz Mektebi mezunu Glistan smette bu kadnlardan biri olup
ttihad ve Terakki Cemiyetinin gizli yesi olarak alm, cemiyetin Avrupa ve
Amerika gazetelerine gnderecei yazlar ngilizceye evirmitir178.
Nezihe Muhiddinin ttihad ve Terakkiye yelii noktasnda bilgi
bulunmamakla birlikte, cemiyetin kadn eitimi, Mslman boykotaj gibi
politikalarnn uygulaycs olduu grlmtr179.
ttihad ve Terakki iktidarda bulunduu yllarda da kadnlar lehine nemli
almalara imza atmtr. Hukuk- Aile Kararnamesi ile kadnlara kanuni adan
173
Emel Akal. (2002). Milli Mcadelenin Balangcnda Mustafa Kemal ttihad Terakki ve Bolevizm,
Trk Sosyal Tarih ve Aratrma Vakf Yaynlar, stanbul, Mays, ss.37-38.
174
Nermin Abadan Unat. (1982). Trk Toplumunda Kadn, Geniletilmi 2. Bask, Aratrma, Eitim,
Ekin Yaynevi ve Trk Sosyal Bilimler Dernei birliiyle Hazrlanmtr, stanbul, s.10; Gksel,
a.g.e., s.140.
175
Kaplan, a.g.e., s.161; Takran, a.g.e., s.55.
176
Bozkurt, a.g.m., s.160.
177
Tanilli, a.g.e., s.120; Caporal, a.g.e., s.150.
178
akr , a.g.e., s.31.
179
avantajlar salarken, Darlfnundaki dzenlenen genel derslere katlabilme kararn

vererek de eitim alannda ciddi bir alm yakalamtr180.
II. Merutiyetin ilan kadn hareketlerini olumlu etkilemi, sosyal
teekkllerin saysnda art olmutur. Balkan Harbi ncesi 8 olan dernek says
32ye km, kadnlara ynelik dergilerin says 6dan 16ya ykselmitir. 1908de
balayan dnem, kadn hareketinin hz kazand yllar olmutur181.
Bu gelimelerin odanda ise 1912 Balkan Sava ve I. Dnya Savann
kadnlar sosyal hayata girmek zorunda brakan etkileri durmaktadr. Balkan Sava,
st dzey kadnlar sosyal hizmet dncesiyle cemiyetlere ynlendirirken, I. Dnya
Sava da halk kadnlarn i yaamnn ierisine srklemitir182.
I. Dnya Sava kadnlar sadece i ortamna dahil etmekle snrl kalmam
onlar aktif olarak sava ortamna da ekmitir. Bu balamda baz kadnlar sosyal
oluumlar erevesinde hizmet ederken bir ksm da ordunun yardmc hizmetlerine
yazlp, yarallara yardm etmilerdir. Adana civarnda ise Cemal Paann talimatyla
askeri kadn blkleri kurulmu, ordunun geri hizmetini bu kadnlar yapmtr183.
ncelenen sreteki mcadelenin siyasal olmaktan ziyade sosyal hayata
katlm ve aile hayatnn tanzimine ilikin olduu dikkat ekmektedir. Siyasal
rgtlenme ise bu devrenin ardndan, 1920lerden sonra balamtr184.
Kadnn sosyal hayattaki durumuna bakldnda tramvay vapurlarda kadn
ve erkeklerin ayr olarak yolculuk ettikleri grlr. Kadky-Karaky arasnda
alan vapurlarda kadnlar, vapurun en alt katnda yolculuk etmektedirler.
Tramvaylarda ise kadn ve erkekler arasnda perde kullanlarak, ayr seyahat etmeleri
salanmaktadr.
Devlet
dairelerinde
ise
haremlik
selamlk
uygulamas
yaplmaktadr185.
Daha sonra bu uygulamaya son verilirken, kocalaryla tiyatroya, elence
merkezlerine giden kadnlara da rastlanr. Yine ayn dnem ilk kez bir Mslman
Trk kadn tiyatro sahnesine kmtr. Daha nceleri kadn rollerine aksan dzgn
Ermeni kadnlar alnrken, 1918 ylnda stanbul Dar-l Bedayiine birka Trk kz
staj amal kabul edilmitir. Bunlardan biri olan Afife Hanm, Jale adyla Kadky
Tiyatrosundaki bir piyeste oynamtr. Bundan dolay mahkemeye verilen Afife Jale,
180
Tunaya, a.g.e., ss.505-506.

Grgn Say. (1998). Siyasal Deiimde Kadn Boyutu, Kurti Matbaas, stanbul, s.177; Kurnaz
(1993), a.g.e., s.9.
182
Tekeli, a.g.e., ss.198-199.
183
184
Say, a.g.e., s.177.
185
Unat, a.g.m., s.325.
181
1921de tekrar sahneye km, ancak bir daha Cumhuriyet dnemine kadar sahnede
rol almasna izin verilmemitir186.
Osmanl kadnlarnn ayn tarihlerde resim sergileri dzenledikleri dikkati
ekmektedir. 1918 ylnda Ressam Mihri Mvik Hanm ili ve Beyolunda resim
sergisi amtr187.
yi bir e ve anne olarak aile iinde grd saygnln tesinde yaam
alanlarn geniletmeye alan kadnlar, karlarnda bazen gelenekselci evreyi kimi
zaman da balangta desteklerini grdkleri erkek aydnlar bulmulardr. Basnda
tm haklar alan kadnlarn daha ne isteyecekleri konusu gndemden dmemitir188.
Basnda zellikle erkek yazarlarn kadn haklarnn hepsini elde eden
kadnlarn artk istemde bulunacaklar bir ey kalmad ynndeki grleri
dnemin kadn haklar ve kadna bakn yanstmas asndan ilgintir. Onlara gre
artk kadnlara verilebilecek hibir hak kalmamtr.
Dnem ierisinde stanbulun kadndan uzak meknlar onlarla tanm,
kzlar yksek renim iin Avrupaya gitmeye balamlardr. Cumhuriyete
yaklarken imknlar deerlendirip toplumda nfuz sahibi olan kadnlar, zihinsel
yeterliliini ispatlam, gelenein snrlarn zorlayacak gte olduunu gstermitir.
Ancak her eye ramen iinde bulunulan pozisyon hedeflenenin ok uzanda
olmutur189.
Genel anlamda Tanzimat Dnemi, kadn zerindeki etkileri asndan
deerlendirecek olunursa kadnn, eitim hayatna dhil olmasyla paralel i ve
toplumsal yaama girmi, kanun ve yasalarla eskiye nazaran daha zgr bir ortama
kavumu olduu sylenebilir. Kadnn toplum huzur ve dzeninin salanmasnda
nemli bir pozisyonda olduu dncesi yaygnlk kazanarak, kadna bak asnn
deimesine yol amtr. Toplumsal dnm iin kadnn deitirilmesi fikrinin
benimsenmesi de kadnlar iin birok deiiklik getirmi ve kazanm salamtr190.
Cumhuriyet dneminde kadnlara verilecek haklarn temelinin Tanzimattan
balayarak II. Abdlhamid dneminde ekillenmi, bu bak asnn k noktas
olma zelliini tam olduu sylenebilir191.
186

akr, a.g.e., s.54.
188
189
190
Doan, (1992), a.g.m., ss.192-193.
191
Arkan, a.g.m., s.328.
187
1.6. OKULLAMA SREC

Kadn eitimi ok eskilere uzanan, gnmzde de nemini kaybetmemi bir
konu olmutur. Bu uzun gemiin byk bir blmnde annelerden kzlara aktarlan
szl kltr kazandrma dnemi grlmtr. Bazen bu eitime babalarn da katlp,
kzlarna dnemin bilimlerini rettiine rastlanmtr. Bu konuda ilk olarak Kutadgu
Biligde babalarn, kzlarn eitmesi gerektiine iaret edilmitir. Osmanlda ise
zellikle byk ehirlerde kz ve erkek ocuklarn mahalle mekteplerinde birlikte
eitim grdne dair kaytlar bulunmaktadr. Bu karma eitim biimi, Tanzimat
Dneminde sibyan mekteplerinin almasyla bir deiim geirmitir. 1858e kadar
da kzlarn eitim hayat, erkek ocuklarla bir arada grdkleri sibyan mektebi
derecesiyle snrl kalmtr. Zaten toplumun genelinde de kzlarn renim
grmesine gerek olmad ynnde bir kanaat bulunmaktadr192.
Bununla birlikte konak eitimi denilen varlkl ailelerin kzlarnn zel
hocalar eliinde grdkleri farkl bir retim biimi de bulunmaktadr. Teknik
anlamda mahalle mekteplerindeki eitimle benzeen konak eitimi, hedefi asndan
ciddi farkllk gsterir. Klasik harem eitim biiminin Tanzimat srecine uyarlanm
ekli olan bu metot, soyut bilgi vastasyla st snf kadnnn dnce dnyasn
ekillendirmektedir. Bu sebeple el becerileri yerine pozitif bilimler renen konakl
kadn, erkeklerle ayn zamanda kltrel deiimi takip edebilmektedir193.
zel eitim gren, sosyal hayatta varlk gsteren kadnlarn yan sra
Osmanl Devletinin son dnemlerinde ngilizce veya Franszca eitim yapan
yabanc eitim kurumlarnda okuyan kzlar da mevcuttur194.
Osmanlda Mslman ailelerin kzlar iin okullarda okumann yannda
uygulanan bir baka yol daha bulunmaktadr. Mahalle mektebinden mezun olan
kzlar,
evrelerinde
dzgn
olarak
bilinen
ailelerin
yanna
bu
amala
gnderilmektedir. Kahvaltdan sonra, seilmi olan bu ailenin evine giden kzlar

akama kadar burada kalr, ev ileri, nak, diki, grg kurallar, temizlik gibi
konularda uygulamal eitim alrlard. Usta rak ilikisi erevesinde kzlar, grg
kurallarna vakf ve ev ileri konusunda uzman olarak yetitirilmi olurlard195.
Gayri Mslimler arasnda ise Ermenilerin kzlarn eitimi konusunda aktif
olduklar, konuya Mslmanlardan daha fazla nem verdikleri grlmektedir. 1741192
Mjgan Cunbur. (1992). Atatrk Dneminde Kadn Eitimi, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi,
c.VIII, S.23, Mart 1992den Ayrbasm, s.259; Osman Ergin. (1977). Osmanl Maarif Tarihi, c.4, Eser
Matbaas, stanbul, s.458.
193
In (1995), a.g.m., s.113.
194
Emel Doramac. (1989). Trkiyede Kadnn Dn ve Bugn, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, Ankara, s. 23.
195
In, a.g.m., ss.112-113.
1745 yllarnda Kumkapda Patrik Nalyann himayesinde bir kz okulu ald da

bilinmektedir. Patriin riyazeti altnda esnafn, okul masraflarn karlamak iin
senetler imzalad hatta 1830da sarraflarn Beyolundaki kz ve erkek okullarnn,
meyhanecilerinin Langa Mektebinin, kuyumcularn Topkapdaki, dier esnafn da
farkl semtlerdeki okullarn masraflarn karlamak zere bir paylama gittikleri
grlmektedir. 1859 ylnda saylar 42 olan Ermeni okullarnda 4376 erkek, 1555
kz renci eitim almaktadr. 1871de ise kz renci saysnn 1886ya karken,
1880 sonlarnda ise 51 Ermeni okulunda 3594 erkek, 1983 kz renci
bulunmaktadr196.
Osmanlda balayan Batllama hareketleri sonucu kadnn sosyal
durumunda deiiklikler yaanmtr. nceleri eitim alannda grlen bu dnm
etkisini zamanla dier alanlarda da gstermeye balamtr197.
Osmanl kadnlarnn ilk olarak istedikleri haklarn banda eitim gelmitir.
O sralarda eitimli ve renimli olmak kadnlar iin ok nem arz etmektedir.
renimli olmalarnn kendilerini, baba ve kocayla var olma durumunu deitirecek
nemli bir yol olduunu fark etmeleriyle, bu istein belirginlemesi arasnda balant
kurulabilir. lk kadn yazlarnda uygulanan smail Paann kerimesi Leyla veya
Kemal Beyin haremi gibi imzalarn yannda Darlmuallimattan F., Fatma Naima,
Darlmuallimattan gibi rnekler de grlmesi kadnn akademik bir kimlik
kazandnn iaretleri olarak yansmaktadr198.
Tanzimat sonras dnemde kz okullar alm, saylar az olsa da kzlar
eitim grmeye balamlardr. Ancak snrl saydaki okul ve mezun kz rencilerle
Osmanl kadnnn ailesel ve toplumsal konumunda ksa srede bir deiim olmas
beklenemezdi.
Dnem aydnlarnn, kadnn toplumsal hayatn ierisinde olmas
ynnde yaynlar yapm olmalar toplumsal bir bilin oluturmak asndan nemli
faydalar salam olmakla birlikte kadnn bilhassa brokratik erevede i ve eitim
istihdamn salamaya yeterli olmas mmkn deildi199.
Her ne kadar okul eitiminin ocuklarn ahlaklarn bozduu, istenmeyen
dnceler rettii iddialar olmasna karn zamanla okul eitiminin gerekli olduu
fikri kabul grmeye balamtr200.
196
Ergin, a.g.e., c.1-2, ss.751-758.

efika Kurnaz. (1993). Balkan Harbimizde Kadnlarmzn Konumalar, Milli Maarif Nezareti
198
Demirdirek, a.g.e., s.65.
199
200
Necdet Sakaolu. (1992). Medeniyet Deimeleri erevesinde Trklerde Ailede Eitim, SosyoKltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara,
s.369.
197
Osmanlda kadnlarn eitim ald ilk dal olan ebelik, daha nce 1826
ylnda tbhanede verilmi, yani erkek ebeler yetitirilmitir. Burada reticilik
yapmalar iin getirilen doktor ve retmenler arasnda iki tane de Hristiyan kadn
ebe bulunmaktadr. Bunlar, 1843 ylnda haftada bir perembe gn kadnlara ebelik
dersi vermeye balamtr. Pratik uygulamalarn mankenler zerinde yapld bu
derslerde kadn ebeler, erkek bulunmamasn art komulard. Bu eitim sreci
sonunda 1845 ylnda Mektebi Tbbiyede yaplan snav sonras 10 Mslman, 26
Hristiyan kadn ebelik diplomas almtr201.
lk doum klinii 1892de Mekteb-i Tbbiye-yi ahanede alm, ebelerin
hocaln yapan Besim mer Paa, burada ebelerin yan sra tbbiyeli rencilerin
de uygulamal eitim grmelerini salamtr202.
Bunlar muhtemelen bir kurumda mesleki eitim gren ilk kadnlar olmutur.
lk yllar buraya alnan kz renciler iin okuryazarlk art bile aranmam, ancak II.
Merutiyetten sonra ilkokul mezunu olma koulu getirilmitir. Eitimde kullanlan
mankenler ise deri ve gderiden imal edilmitir203.
lk kz rdiyesinin 1858de almasnn ardndan hkmet, 1861de
gazeteler araclyla bunu duyurmu ve kadn eitiminin bir zorunluluk olduunu
bildirmitir. Ancak buralarda grev yapacak kadn retmenler olmad iin, nak
dndaki derslere erkek retmenlerin girdii grlmtr204.
Bu sebeple 1869da ilk Darlmuallimat faaliyete geirilmi, bunu da
1878de stanbul ve skdar Kz Sanayi Mektepleri izlemitir. 1873 ylnda
Darlmuallimatn ilk mezunlarndan Fahriye, Mnire, Fatma Nigar, Zehra ve Hatice
Hanmlar, ilk kadn retmenler olarak greve balamlardr. 1874de gelindiinde
Darlmuallimatlarn says 10a kmtr205.
Sultanahmette alan Cevri Kalfa Kz Rdiyesi, ilk kz ortaokulu olmutur.
1874 ylnda stanbulda bu okullarn says 9, rencisi ise 248 olarak grlmektedir.
1877de okul says 8e derken renci says 294e ykselmitir206.
Kzlarn okula gnderilmemesinin nemli sebeplerinden biri de halkta
oluan, okullu kzlarn gvurlatrlaca ve apka giydirilecei dncesi olmu, bundan
dolay kzlarn okutmak istememilerdir. rnein Mebusan Meclisi Ahmet Rza Bey,
201
Ergin, a.g.e., c.1-2, s.542; Doramac (1982), a.g.e., s.9.

Trkiye 1923- 1973 Ansiklopedisi. (1974). Kaynak Kitaplar Yaynlar, c.3, stanbul, s.851.
203
Takran, a.g.e., s.27; Caporal, a.g.e., s.107.
204
Bekirolu, a.g.e., s.239; Ergin, a.g.e., c.1-2, ss.457-458.
205
Ergin, a.g.e., c.1-2, ss.458-459.
206
Cunbur (1992), a.g.e., s.260.
202
kz kardei Selma Rzayla kap kap dolap yardm toplamay kabullenmesine

ramen bir kz lisesi amay baaramamlardr207.
1864de stanbul Kz Sanat Okulu alrken, 1 Eyll 1868 ylnda Maarif-i
Umumiye Nizamnamesi karlmtr. Buna gre 6-11 yalarndaki kz ocuklar iin
sibyan mektebine devam zorunlu hale gelmektedir. Her mahalle ve kyde yahut iki
mahalle ve kyde Mslman ve Hristiyan ocuklar iin ayr olarak yaplacak bu
okullarda eitim sresi drt yl olacaktr. Bir merkezde iki sibyan mektebi varsa, biri
kz rencilere tahsis edilecek, tek okul mevcutsa kz ve erkek ocuklar ayn okulda
fakat ayr snflarda renim greceklerdir. Bu okullarn masraflar ve retmenlerin
maalar ilgili yerdeki halk tarafndan karlanacaktr. Gayri Mslim ocuklar kendi
dinlerine ait dersler de dhil olmak zere tm dersleri kendi dillerinde greceklerdir.
Ancak ocuklarn zorunlu eitime tabi tutulmas hkmnn salkl olarak
uygulanmas salanamamtr208.
Yine bu nizamnameye gre byk ehirlerde kz rdiyeleri alacak ve
kzlar, erkek rencilerin aldklar derslerin yan sra biki, diki, resim dersleri
greceklerdir. Musiki dersi ise semeli olarak istee braklmtr. Bu okullarda
retmenlik yapacak kiilerin kadn olmas zorunluluu bulunmaktadr209.
1.6.1. Lise ve Yksek Tahsil
1869 ylnda kz sanayi okullarnn faaliyete geirilmesinden ve
Darlmuallimatlarn eitime balamasndan sonra kadn retmenler yetitirilmeye
balanmtr210. Ancak bu okullarda eitim yapacak renci bulmak ok da kolay
olmamtr. Aldnda 50 renci alaca duyurulan darulmuallimata 32 kii
bavurmu, bunlarn da sadece 17si diploma alabilmitir. Bu okulda 1874teki
renci says ise sadece 46ya ykselebilmitir211.
Eitim tarihimizde Kz Muallim Mekteplerinin nemli bir yeri olmutur.
nk buralarda yalnz sibyan ve rdiyelere retmen yetitirilmemi, ayn
zamanda nceleri stanbul, daha sonra ise memlekete yaylan aydn kadnlarn
kltrel ve eitsel ilk kurumu olma zelliine sahip olmutur. O zamana kadar
sadece belli bir kesimin evinde eitim verdirdii kadn tipi yerine, snavla seilen,
207
Takran, a.g.e., ss.42- 43.

Cunbur (1992), a.g.e., s.260; Doramac (1982), a.g.e., ss.9-10.
209
Emel Doramac. (1989). Trkiyede Kadnn Dn ve Bugn, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, Ankara, ss.20-21.
210
Bekirolu, a.g.e., s.239; Takran, a.g.e., s.27.
211
Cunbur (1992), a.g.e., s.260; Caporal, a.g.e., s.107.
208
okul ortamnda hep birlikte okuyan, yapaca grev iin devlete taahht vermi yeni
bir aydn kadn snf olumaya balamtr212.
retim sresi yl olan bu okullardan mezun olanlar, yeteneklerine gre
sibyan ya da rdiye retmenlii diplomalar almlardr. Bu okul 1914 ylnda nas
Darlfnunu alncaya kadar kzlar iin eitim veren tek yksek retim kurumu
olma niteliini korumutur213.
Kz retmen okullarnda sadece kadn hocalar ders vermemitir. Erkek
retmenler buralardaki kz rencilere erkek retmen okullarndaki dersleri
okutmulardr.
Bu
etkiyle
Darlmuallimatn
mfredat
1914-1915
ylnda
deitirilmi, fen bilimi daha geni yer tutmaya balamtr. Ayn sene, kz retmen
okulunda ayr bir uygulama blm almtr214.
Osman Ergine gre Kz retmen Okullarna alnan erkek retmenlerin
yal ve irkin olmas tercih edildii gibi, okulun erkek mdrnn okula ani girileri
de engellenmitir. Mdr, ayr bir binadaki dairesinde okulun d meseleleriyle
ilgilenir, erkek retmenler de ayn binada kalrlard. Erkek retmenler, ders
saatlerinde bir kadn retmenle birlikte okul binasna girmektedir215.
Kimi zaman ise okullarn eitim sisteminde deiiklik yapld
grlmektedir. rnein 1913de Kz Sanayi Mektepleri idadilerden bir yl daha fazla
eitim vermeye balamtr. Darlmuallimat- Aliye ise 5 yl iptidai, 2 yl ihzari, 3
yl ise li olarak ayr ksma ayrlm, ilkokul retmenlerinin, mfettilerin, orta
ve yksek okul retmenlerinin daha iyi bir eitim almalar salanmas istenmitir216.
1873de Kz Muallim Mektebinden 17 kii mezun olmu, 1874 ylnda da
bu okulla birlikte kzlar iin alm olan ilkeitim sonras merkezlerin says 10a
kmtr. Buradaki toplam renci says ise sadece 294tr217.
1878 ylnda kurulan skdar Kz Mektep-i nas daha sonra kz sanat
okuluna dntrlecektir. 1879da stanbul Aksaray ve Caalolunda iki kz sanayi
mektebi daha alm ardndan Bursa, zmir, Konya, Kastamonu, Diyarbakr, Halep,
Trablusamdaki Kz Sanat okullar gelmitir. 1880de ise stanbulda ilk kz idadisi
almtr. Okulun mfredatnda genel kltr, Trke, Bat dili, musiki, ev ve el
ileri yer almaktadr. Okula balangta renci kayt yaptrm, ilgi grmemesi
212

Doramac (1989), a.g.e., s.21.
214
215
Ergin, c.4, s.1109.
216
Cunbur (1992), a.g.e., s.261.
217
Tezer Takran. (1973). Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Kadn Haklar, Babakanlk Basmevi,
Ankara, s.29.
213
sebebiyle de iki yl sonra kapanmak zorunda kalmtr. Dnem basnnda babalarn,

kzlarn okula gndermelerini tevik eden yazlara ska rastlanmaktadr218.
Bu okullarla birlikte az sayda da olsa Mslman kzlarn Katolik ve
Protestan okullarna devam ettii bilinmektedir. Ayrca baz farkl tip okullarn
ald grlmektedir. rnein Bakrkydeki bir okula her milletten, dinden kz
alnmakta; piyano, beden eitimi, ev ileri ve diki derslerinin yer ald bir eitim
verilmektedir219.
stanbul Arnavutky Koleji Kz Ksm adyla faaliyet gsteren bir okul da
Mslman kzlarn gittikleri kurumlardan biridir. 1871de orta dereceli bir okulken
1890da lise seviyesinde de eitim vermeye balamtr. 1920 ylnda Tp Fakltesi
eklenmise de 1924de bunun kaldrld grlmtr220.
Rdiyelere 1859, retmen okuluna 1871 ylnda girebilme hakkn
kazanan kadnlar, 1845te de ebe ve 1873te de retmen olarak ilk kez alma
hayatnn ierisinde yer alrken, yine bu dnemde kadn lehine hukuki
dzenlemelerin yapld grlmtr221.
Osmanlda ilk kadn retmenin atamas 1873de yaplm, 1881 ylnda da
ilk kez bir kadn, okul kapanma treninde konumutur. Okullardaki idari
grevlendirmeleri ise 1883 senesinde balamtr222.
Maddi koullar sebebiyle okuyamayan kzlar iin de baz giriimlerin
yapld grlm, 1896 ylnda stanbulda kzlar iin alan bir slahathane sadece
ksz kzlarn eitimine tahsis edilmitir. Eitim sresinin be yl olduu bu okulda,
genel bilgi dersleriyle birlikte diki, nak, el sanatlar ve musiki dersleri verilmitir.
stanbulda ayn yl alan iki kz sanat okuluna da sadece ksz kzlar kabul
edilmekte ve rencilerin ihtiyalarn devlet karlamaktadr. 1900 ylnda eitim
sresi yedi yla kan bu okullar, 1904 yl sonunda maddi durumu iyi ailelerin
ocuklarn da kabul etmeye balamtr223.
1899-1900 ylnda Darlmuallimatn 560 rencisi bulunurken, ayn
senelerde mevcut olan 9 kz rdiyesinde 1779, 3 kz sanat okulunda 486 kz
renim grmektedir. stanbuldaki iptidailerde ise 453, Ankarada iki retmeni
olan kz rdiyesinde 12, aznlklarn 4 rdiyesinde 239 renci vardr. 1893 ylnda
zmirde alan kz rdiyesinde de 4 retmen ve 80 renci bulunmaktadr. 1916-
218
Cunbur (1992), a.g.e., s.260.

220
Ergin, a.g.e., c.1- 2, s.785.
221
Kurnaz (1993), a.g.e., s.9.
222
Niyazi Berkes. (1978). Trkiyede adalama, Dou-Bat Yaynlar, stanbul, s.227.
223
Doramac (1989), a.g.e., s.22.
219
1917 ylnda da 803 talebesi olan Darlmuallimatta bir sene sonra bu say 1005e
kmtr224.
1909da Haseki Hastanesinde Ebe Mektebi, 1911de stanbul nas dadisi
faaliyete balam, bu idadi 1913 ise ylnda nas Sultanisi, 1915te de Bezm-i lem
Sultanisi ismini almtr. Bu okul alan ilk kz lisesi olma zelliine sahip olurken,
daha sonra Erenky, amlca, Kandilli Kz Sultanileri almtr225.
1913 ylna gelindiinde tm lkede 588 kz ilkokulunda 40.455 renci ve
983 bayan retmen bulunmaktadr. 1914de ise sadece stanbulda 14 ana mektebi,
132 ilkokul mevcutken buralarda grev yapan kadn retmen says 663tr226.
25 Eyll 1913 tarihinde karlan kararname ile ilkretimin zorunlu hale
getirilmesi, eitimin yaygnlk kazanmasna yardmc olacak nemli bir unsur
olmutur227.
Yine ayn yl Beiktata ilk olarak ocuk bakcs yetitirme okulu alm,
1916 ylnda da rgn retim grmemi kadnlar iin stanbulda Bilgi Yurdu
faaliyete geirilmi, sanat ve mzik derslerinin verildii yurda ilk ayda 116 kii kayt
yaptrmtr228.
1917 ylnda da Gzel Sanatlar Okulu ve Konservatuar, ayrca bir kadnn
kiisel abalar sonucu da kzlara diki dikmek ve terzilii retmek amacyla Biki
Yurdu kurulmutur229.
Darlfnunda 1914e doru kadnlar iin dzenlenen konferanslar, yksek
retime giden kaplarn almasna vesile olmutur. Buradaki programlarda gen
kzlara ynelik kadn haklar, evrenbilim, bilimsel kavramlar, salk ve kadn sal,
tarih, ev bilgisi, pedagoji gibi dersler verilmitir230.
Darlfnun konferans salonu sene boyunca bu dersler srasnda hep dolu
olmutur. Yl sonunda alan snava girip baarl olan kadnlar, kz liseleri ve
retmen okulundan gelen kzlarla birlikte nas Darlfnununun ilk talebelerini
oluturmutur231.
Buradaki derslerin erkek retmenler tarafndan verilmesi tepkilere yol
aarken, ilkokul retmeni ihtiyacnn artmas zerine bu dersler ksa sre sonra
kaldrlmtr. Fakat kz rencilerin youn istei karsnda Maarif Nezareti
niversite bnyesinde nas Darlfnunu ismiyle kzlar iin bir blm amtr.
224
Cunbur (1992), a.g.e., s.260.

Caporal, a.g.e., s.75; Cunbur (1992), a.g.e., s.260.
226
Cunbur (1992), a.g.e., s.261.
227
228
Cunbur (1992), a.g.e., s.261; Caporal, a.g.e., ss.111-112.
229
230
Takran, a.g.e., ss. 43- 44; Caporal, a.g.e., ss.111-112.
231
225
Buras yllk eitim verilen Matematik, Edebiyat ve Tabii Bilimler ubelerine

sahiptir232.
Ald sene Edebiyat Fakltesine 12, Matematik Blmne 4, Doa
Bilimlerine de 9 renci kayt olmutur233. lk mezunlarn 1917de 18 kii olarak
veren nas Darlfnunu 1918de de 10 kz renci yetitirmi, 1920 ylnda da
stanbul niversitesine balanmtr234.
Kzlarn ayr snflarda renim grmesi planlanm olan Darlfnuna
balangta yalnzca lise mezunlar deil, giri snavn kazanan btn kadnlar kabul
edilmitir235.
19 Mart 1919da Maarif Nazr Ali Kemal, stanbul Darlfnunu Felsefe
Fakltesinde kadnlara ynelik dersler balatm, bu snflarda kzlara sadece ders
boyunca peelerini kaldrma izni verilmitir236.
niversite eitimi balangta kadn-erkek ayr olarak yaplrken, daha
sonra karma ekle dnmtr. lk yllarda ayr saatlerde renim verilirken, bir
mddet sonra kzlar, erkek rencilerin snflarndaki derslere girerek uygulamay
protesto etmilerdir237.
Kz renciler karma eitim iin Maarif Nezareti nnde toplu eylem
yapmlar ve nazrla grmlerdir. Taleplerini Nazra kabul ettirmi, Mderrisler
Heyeti de 1921 ylnda, kzlarn erkeklerle birlikte eitim grmesi ynnde bir karar
almtr. lk kez Fen ve Edebiyat Fakltelerinde byle bir uygulama yaplm 19211922 retim ylnda Hukuk, 1922-1923 retim ylnda da Tp Fakltelerinde karma
eitim balamtr. Bu uygulamann gerekletirilmesinde Prof. smail Hakk
Baltacolunun da nemli bir rol olmutur238.
Kzlar rencilere Fen Edebiyat Fakltelerinde 1921, Hukukta 1921, Tpta
ise 1921-1923 retim ylnda eitimin n alrken, Tp Fakltesine girileri biraz
sancl olmutur. Onlarn Edebiyat ve Hukuk Fakltelerine girmeleri kamuoyunda
yadrganmamken tp okuma istekleri ciddi bir muhalefetle karlamtr239.
Kadnlarn kendilerine zg saylan ebelik, retmenlik gibi dallarda eitim
almalarna kar byle bir diren gsterilmemiken erkeklere ait kabul edilen
hekimlik mesleine girme istekleri byk tepkiyle karlanmtr. Bu kar kta
232
Doramac (1989), a.g.e., s.23; Caporal, a.g.e., s.114.

234
Cunbur (1992), a.g.e., s.261; Doramac (1989), a.g.e., s.23; Caporal a.g.e., s.114.
235
Takran, a.g.e., s.45; Doramac (1989), a.g.e., s.23.
236
Unat, a.g.e., s.12.
237
Doramac (1989), a.g.e., s.23; Caporal, a.g.e., s.75; Tekeli, a.g.e., ss.200-201.
238
Gksel, a.g.e., ss.138-139.
239
nan, a.g.e., s.114; Erol, a.g.e., s.152.
233
kadnlarn isteklerinin erkein egemenlik alannn daraltlmas ve kadnlarn bunu

beceremeyecekleri eklindeki dn biimleri etkili olmutur.
Ancak kadnlar bu konudaki istekleri geici bir durum deildir. Yurtiinde
bu eitimi alma imkn bulamayan kzlar, yurtdnda tp okuyup hekim olarak yurda
dnmlerdir. Bu kzlardan Hayrnnisa ngilterede, Safiye Ali, Bedriye Bedri,
Semiramis Tezel Almanyada tp eitimi almlard. Bunlardan Safiye Ali, 1922
ylnda Trkiyedeki ilk kadn hekim olarak stanbulda muayenehane amtr240.
Basnda kadnlarn hekim olmalarnn imknszlna dair ok sayda yaz
yaynlanm, kadnn biyolojik yaps itibaryla bu meslei yapamayaca iddia
edilmiti. Kzlar ise gruplar olarak toplumun nde gelen isimleriyle grp onlar
ikna etmeye almlardr. Bktrc dereceye ulaan bu grmelerle, basnda kendi
grlerinin yaynlanmasyla zor olsa amalarna ulamlardr241.
Kadnlarn bu meslei yapamayaca ynndeki gl yaynlara ramen
stanbul Tp Fakltesi, 1922 ylnda ilk kz rencileri kabul etmitir. Bundan sonra
kzlarn anatomi derslerini baarmayacaklar, kadavralarla alamayacaklar, okulu
brakacaklar ynndeki beklenti ve meraklar, kzlarn eitim hayatlarn baarl bir
ekilde devam ettirmeleri ile sonulanm oldu242.
Kzlarn kadavralarla nasl pratik yapacaklar, irenme, korku duymadan
nasl eitim alacaklar kamuoyunun gndemini oluturmutur. Bu psikolojiye
tbbiyenin erkek rencileri arasnda da rastlanlmakta, kzlara bu konuda takldklar
grlmtr. Ancak kz renciler derslerde korkmam, sadece tesettrleri sebebiyle
uygulamada skntlar yaamlard. Durum zerine kzlar iin benimsenen
kasketlerle bu sorun da zmlenmi, ilk kadn hekimler 1928 ylnda diplomalarn
almlardr243.
Kadnlarn Tp Fakltelerinde okumalar Shhiye Meclis-i Umumisi
tarafndan kabul edildikten sonra Ticaret Yksek Okulunda kz blm alm,
1928 ylnda da buradan 58 kz rencinin mezun olduu grlmtr244.
1917de Ana Muallime Mektebinin kapand grlrken bir yl sonra
Sanayi-i Nefise Mektebi kurulmutur. Bu dnem okullama orann hzla artt
grlmtr. 1917-1918 ylnda Trkiyede stanbuldaki 4 kz lisesinden baka kz
lisesi yokken 1922de, TBMM zmir ve Ankarada yeni kz liseleri amtr245.
240
Unat, a.g.e., s.12; Takran, a.g.e., s.162.

242
nan, a.g.e., s.151.
243
Unat, a.g.e., s.12; Durakbaa, a.g.m., s.31.
244
Cunbur (1992), a.g.e., s.261.
245
Altndal, a.g.e., ss.99-100; Cunbur (1992), a.g.e., s.261.
241
10 Mays 1920 tarihine gre 422 erkek rencinin renim grd 13

erkek retmen okulu varken, 4 kz retmen okulunda da 314 kii bulunmaktadr.
Kz retmen okullarndaki eitim srecinin be yl olmasna karlk, erkek
retmen okullarnda bu sre drt yldr246.
Bu dnem eitim sektrnde Bat modelinin tamamen ve biraz da
kontrolszce uyarlanmas ortaya istenmeyen sonular karmtr. ncelikle Fransz
etkisi olabildiince yaylm her eitim kurumu, mimarisinde bile Fransz usuln
uygular olmutur. Kzlarn niformalar Fransa okullarndan aynen alnm, zaman
zaman biki-diki kalplarnn, mzik derslerindeki notalarn bile Osmanlcaya
tercme edilmeden kullanld grlmtr XIX. yzyln sonlarndan itibaren
askeri yenilikler Fransann etkisini azaltrken, Fransz kltrne oluan tepki
nedeniyle eitim mfredat yenilenmitir247.
Eitimde yaplan uygulamalar ve gelinen son nokta eski ile yeninin
sentezini yanstmaktadr. rnein Selim Srr Bey, arafl kadnlara sve jimnastii
dersleri verirken, Sanayi-i Nefise Mektebinin kz rencileri de belleri petamall,
plak Yunan heykellerini model olarak kullanmaktadr248.
Eitim alannda grlen bu ikilik aslnda dnem Osmanlsnda tm
alanlarda hkim olan durumu gstermektedir. Eski ile yeninin karm ortaya
kendine zg yeni bir biim karmtr.
1.7. SEKTRNDE VE SOSYAL HAYATTA

Osmanlda kadnn aktif i hayatna atlmas konusunda toplumsal
dzlemde fikir birliinin olumam olduu dikkati ekmektedir. Trkler ile
Batclar kadnn almas gerektiini savunurken, slamclarn bir ksm kadnn
ticaret dnda almasna kar kmtr. Dier bir ksm ise kadnn tm i
kollarnda almas gerektiini sylemektedir249.
Tanzimat dneminde kadnlar, Anadolunun baz kk ehirlerinde aile
zanaatl erevesinde halclk sektrnde almaktadr. Bunlar, halda
kullanlacak yn eirip boyamakla birlikte dokumaclk da yapmaktadrlar.
Cumhuriyet ncesi sadece zmir blgesinde 1.280 tezghta 4.780 kadn alan
246
Cunbur (1992), a.g.e., s.265.

Doramac (1989), a.g.e., s.22.
248
In (1995), a.g.m., s.122.
249
Kurnaz (1991), a.g.e., s.162.
247
bulunmaktadr. Aydn da 3.600 tezghta 11.000 kadn varken, Uakta ise 4.000
kadn bu ii evde yapmakta, Konyada da 1.800 kadn ii bulunmaktadr. 1864de
Bursada bir dokuma atlyesini gezen G.B. Perriot, 100 civar kadn iinin
varlndan bahsetmektedir 250.
Esasen taradaki kadnn bu konuda bir problemi yoktur. Bunlar, kendi
rettikleri rnleri dkknlarnda veya darda satabilmektedir. Ancak stanbul gibi
byk ehirlerdeki kadnlarn bu konuda sorun yaad ve yeni devrin
uygulamalaryla birlikte buralardaki i sektrnde yer almaya baladklar
grlmtr251.
1897 ylnda stanbul kibrit fabrikasnda alan 201 iinin 121ini kadnlar
olutururken 252 , baz maden ocaklarnda daha eskiden beri kadn iilerin olduu
bilinmektedir 253 . Gnmzde bile kadnlar madencilik sektrnde almazken
Osmanlda kadn madenciler bulunmas ilgi ekicidir.
Osmanl kadnn i alannda varlk gstermesine bal olarak ii
hareketlerine katlmtr. 1870lerden Cumhuriyete kadar geen srede bu dallarda
yaplan grevler, onlarn hem bu ikollarndaki arlklarn, zor alma koullarn
hem de mcadeleci ve talepkar ynlerini gstermektedir. Bu organizasyonlarda
yaptklar giriim ve konumalar, kadnlarn bilin dzeyleri hakknda bilgi
vermektedir254.
1872-1907 aras Osmanl Devletinde rgtlenen 50 grevden 9u, kadnlarn
altklar ikollarnda yaplmtr. Ayrca 50 kadn iinin, dnemin sendikal
eylemlerinden kabul edilen Feshane Grevinde ana g olarak faaliyet gstermesi,
kadnn sosyo-ekonomik olarak geldii nokta asndan nemlidir255.
24 Temmuz 1908den, 31 Ekim 1908e kadar lke genelinde yaklak 100
grev gerekletirilmitir. Grevlerin i kollarna gre analizi yapldnda, 40
civarnda eylemin kadnlarn youn olarak faaliyet gsterdii dokumaclk,
ttnclk, halclk gibi alanlarda olduu anlalmaktadr256.
Grevlerin sebeplerine bakldnda ncelikle cret ve alma saatinden
honut olmayan ii ve kadn iilerin eylemleri dikkat eker. Kavala ve Dramadaki
14.000 ttn iisinin yapt grevi Vera isimli bir kadnn organize etmesi ilgintir.
250

Kurnaz (1991), a.g.e., s.157.
252
Arkan, a.g.e., s.328.
253
Caporal, a.g.e., s.136, (Tirebolu ve Giresun madenleriyle alakal olarak karlan fermanlarda
buralarda alan kadn iilerin kendilerine saldrabilecek haydutlardan korunmas emri
bulunmaktadr, baknz: Caporal, a.g.e.).
254
Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi.(1985). c.4, iletiim Yaynlar, stanbul, s.868.
255
Say, a.g.e., s.177.
256
Kurnaz (1991), a.g.e., s.156.
251
Dier sebepler arasnda ise gayri Mslim ve aznlklarn Osmanlya zarar verme,
ideallerine hizmet etme istekleri bulunmaktadr. Bu tarz grevlerin ounda kadnlar
nemli rol oynam, atlye, demiryollar ve iyerleri tahrip edilmitir. Zamann
milliyetilik, Boleviklik gibi fikirlerinden etkilenen kadnlar da grevlere
katlmlardr257.
Osmanlnn pe pee girdii savalar, tarm ve sanayi alannda erkeklerin
yerine almaya balayan kadn saysnda byk art yaanmasna yol amtr.
rnein Urfada alan kadn ii says 1.000i am, Hereke, Karamrsel, Eyp
Sultan dokumalar nemli oranda kadn emeine dayanmaya balamtr. 1913
ylnda dokuma sanayindeki emek sektrnn %50sinden fazlas kadn ve
ocuklardan olumaktadr. pekilik sektrnde ise bu oran %95lere varm
durumdadr258.
Ayrca zmir, Sivas, Ankara, Konyada 4.780 kadn dokuma sanayinde
alrken, Aydnda 11.000, Ktahya, Eskiehir ve Karahisarda 1.550 kadn tekstil
sektrnde yer almtr259.
zmirde 1913de 7, 1915de de 2 tane, dierleri stanbulda olan 8
konserve fabrikasnda da kadn iiler bulunmaktadr. Ayn yl buralarda 80 erkek,
194 kadn, 1915de ise 22 erkek ve 43 kadn eleman grlr. Bunun mevsimlik bir i
olmas dolaysyla kadn iiler nisan ve ekim aylarnda, erkek iilerse dier aylarda
kutu, ambalaj ve etiket gibi ilerde olmak zere srekli olarak almaktadr. cret
olarak kadnlar 1913de 8-10 kuru aras alrken, erkeklerde bu rakam 35-30 kurua
kmaktadr260.
stanbul Hereke fabrikalarnda yzlerce kadn iinin alt, hkmetin
bu kadnlarn uzak yerlerden gelmeleri sebebiyle onlara ynelik dzenlemeler yapma
ihtiyac duyduu grlmektedir. zel yatakhaneler kurmak, alma saatini en fazla
15le snrlamak, ylda bir ay cretli izin vermek gibi dnemine gre son derece yeni
olan bu sosyal haklarn verilmesi dnlmektedir261.
1908de halclk yapan 6 irketin birlemesiyle kurulan ark Hal irketi,
zmir, Sivas, Burdur, Isparta, Hasin, Urla, Krkaa ve Marata retim merkezleri
257
Kaplan, a.g.e., s.33; ehmus Gzel. (1985). Tanzimattan Cumhuriyete Toplumsal Deiim ve
Kadn, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c.III, letiim Yaynlar, ss.7-11.
258
Halide Edib Advar. (1975). Trkiyede ark, Garp ve Amerikan Tesirleri. stanbul, s.185; Caporal,
a.g.e., ss.136-137.
259
Nermin Abadan Unat. (1992). Trk Toplumunda Kadn, Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar,
stanbul, 1992, s.11.
260
Gndz kn. (1971). Osmanl Sanayi 1913-1915 Yllar Sanayi statistiki, Sevin Matbaas,
Ankara, ss.61-62; Kurnaz, a.g.e., ss.148-149.
261
Taolu, a.g.e., s.46; Tekeli, a.g.e., s.200.
kurduktan sonra kadn elemanlar alarak, onlara i imkn salamtr. Buradaki

iilere ise attklar dm saysna gre cret verilmektedir262.
II. Merutiyetten sonra ve I. Dnya Sava srasnda fabrikalarda alan
kadn saysnn artt grlmtr. Aldklar cretler deerlendirildiinde alan
kadn iilerle, erkek iilerin aldklar cretler arasndaki byk bir fark dikkati
ekmektedir.
Kadnlarn
cretleri
erkeklerinkinin
1/3
ve
1/6si
arasnda
deimektedir. Bu uygulama olumsuz olsa da kadnlarn ie alnmasnn tercih

edilmesi durumunu ortaya karm ve onlarn artan oranda i hayatnn ierisinde yer
almalarn salamtr263.
Bu kadnlarn ou elverisiz koullarda alyor, bir takm meslek
hastalklarna yakalanyorlard. rnein stanbul Ttn Fabrikas bnyesinde alan
kadnlar %60 verem sebebiyle lm, byk ksm sarcalk hastas olmutur.
Bunlarn dnda gsz den, zehirlenenlere rastlanmaktadr. Erken yata
almaya balayanlarsa geliim bozukluu yayor, bir ksm hi regl grmezken,
dier ksmnn olma ya da 20yi buluyordu264.
hayat ierisine giren kadnlar arasnda zel teebbste bulunanlar da
olmu265, Merutiyet dneminde ttihad ve Terakki Partisinin zel mteebbislii
desteklemesi kadnlarn, bu alanda varlk gstermelerini kolaylatrmtr266.
I. Dnya Sava sonrasnda stanbulda Galata rhtm arkasnda, evre
ilelerden mal getirip satan ve kadn ticaretilerden oluan Kadn Tccarlar Pazar
kurulmutur. Ticaret yapmak isteyen kadnlar, temel konularda bilgilendirmek
amacyla da Ticaret Mekteb-i Alisi tarafndan, nas Darlfnunu bnyesinde bir
merkez faaliyete geirilmitir. ubeye ksa srede 100n zerinde bavuru olunca
ikinci bir ube almtr267.
Ayrca bir ksm kadn dernekleri de eitli kurslarla kadnlar meslek
sahibi yapmaya ve onlara i bulmaya almtr. Malumat- Dhiliye, stihlak-
Kadnlar Cemiyet-i Hayriyesi, Kadnlar altrma Cemiyet-i slamiyesi, Kastamonu
Osmanl Hanmlar Yurdu, Osmanl Hukuk- Nisvan Cemiyeti ve Biki Yurdu gibi
kimi dernekler kadnlarn i hayatn girmesini destekleyen teekkllerden bazlar
olmutur268.
262
Kurnaz, a.g.e., s.149.

kn, a.g.e., ss.148-202; Kurnaz, a.g.e., s.152.
264
Kurnaz, a.g.e., s.156, naklen: rvin Cemil Schick. (1986). Dr. Miclesconun Kadn ve Cinsellik
Konulu Eseri: Ecce Mulier.
265
266
267
268
263
Bu kadn derneklerinin kurduklar biki-diki ve raklk merkezlerinde

meslek sahibi olan kadnlar, konfeksiyon atlyelerinde almlardr. Bunlar
bilhassa g eden Ermeni ve Rum kadnlarn brakt i potansiyelini
doldurmulardr. 1912 ylnda 30.000 sermayeli bir ortaklk kuran bu dernekler,
Kadnlar Eya Pazar iletmesi oluturarak, Anadoluda ubeler am ve amar
ve asker kyafeti dikme iini yrtmlerdir269.
Sava dneminde d dnyaya alan kadnlar iin i imknlar bazen kiisel
abalarla salanrken, buna derneklerin de ciddi katklar olmutur. Esirgeme
Derneinden ayrlan Behire Hakk Hanm, 1914 ylnda Biki Yurdu adyla
stanbulda bu amala bir merkez amt. Burada fakir kzlara diki retip bir sene
sonra da ilk ustalarn yetitiren yurt, 27 kadna mesleki eitim vermitir270.
Sonralar ii byten Bedra Hanm, Kadky, skdar gibi semtlerde de
ubeler tahsis etmitir. Buralarda kadnlara geimlerini salamalar iin eitim
verilmi, 5 ylda 900 kadn yetitirilmitir. Biki eitimi ilk kez metotla retilmi,
bununla ilgili kitap da yaynlam olan Biki Yurdu, Biga ve zmirde de
temsilcilikler vermiti271.
Kadkyde ise bu ii bilen kadnlarn bir araya gelerek terzihane atklar,
kolektif altklar grlr. Biki-dikile ilgili veriler, bu alann dnem ierisinde
nemli bir sanayi olduunu gstermektedir. Bu ii renen kadnlar ev yahut
dkknlarnda diki ileri yaparak, hem ekonomiye katkda bulunmu, hem de bu
paralarn yabanc ve gayri Mslimlere gitmesine mani olmulardr272.
stanbul dnda da kadnlar, eitli ekillerde i imkn oluturup
almlardr. amda, el ii rnlerini haftada bir kurulan Kadnlar arsnda
satmakta, Akaehirde Cuma gnleri dzenlenen Kadnlar Pazar da ayn ilevi
grmektedir. Bursada da ayn ekilde kadnlarn rnlerinin deerlendirip, maddi
kazan saladklar bir pazar bulunmaktadr. Bartnda ise 37 Mslman kadn
iletmecinin sahip olduu manifaturac dkkn olup, sal gnleri kurulan pazarda da
kadnlara rnlerini satma imkn salanmtr. Bunun yan sra pazar gnleri de
Kadnlar Pazar ad verilen cadde zerinde bir ka yz kadn, el rnlerini
sergileyerek, kadn erkek herkese sat yapmaktadr273.
te yandan zel teebbslerde bulunan kadnlar, farkl i kollarnda da
varlk gstermitir. rnein Evkaf- slam iye matbaasnda kadn dizgiciler
269

Taolu, a.g.e., s.44; akr, a.g.e., s.50.
271
akr, a.g.e., s.50.
272
Kurnaz, a,g.e., ss.157-158.
273
270
bulunmaktadr. Naciye Hanm isimli bir bayan, nce Yldz, sonra da Bayezidda
kadn fotorafs dkkn am, ayn zamanda da kadnlara fotoraflk dersleri
vermitir 274 . Hkimiyet-i Milliye Gazetesinde 1921 ylnda yaynlanan bir ilanda
Bir Trk Hanm tarafndan hanmlarn fotoraf ekilir ifadesinin yer ald
grlmtr275.
Kadnlarn ayrca pastane iletmecilii, fotoraflk, ticaret, makinistlik ve
dizgicilik yaptklar gibi yine ekercilik, tahin ve biskvi retim merkezlerinde de
almlardr. stanbul ve zmir de bulunan 18 adet imalathanedeki ii kadnlar,
daha ziyade ambalaj iine alnmlardr. Bunlar yaz dnemi 10-11, kn ise 7-9 saat,
bir ay ierisinde de 24-25 gn mesai yapmaktadrlar. Ancak tketim fazla olduunda,
talepleri karlamak iin tatillerde ve gece de alyorlard. Kadnlarn bu dnem
madencilik iine de girdikleri, ciddi sermaye isteyen irket kurup, dkkn atklar
grlmtr276.
Osmanlda resmi ya da zel okullarda eitim gren kadnlar da yeni bir
meslek sahibi kadn tipini oluturmutur. Tanzimat sreciyle alan kurumlardan
mezun olan kadnlar, pratik i dallarnda grev almlardr277.
1908 sonras ebe ve retmenlerin yan sra bilhassa I. Dnya Sava
sebebiyle baz resmi kurum grevlilerinin askere alnmasyla boalan memuriyet
kadrolarnn, kadnlar tarafndan doldurulduklar grlr. Bu duruma en fazla
postane ve maliye birimlerinde rastlanlr. Ayn ekilde erkeklerin boaltt yerlerde
ortaya kan ii ihtiyac zerine kadn elemanlar alnmtr. Buradaki younlama
daha ok dokuma ve gda sektrnde olmu, 1913 yl dokuma sanayindeki insan
gc faktrnn %50sinden fazlas kadn ve ocuklar tarafndan karlanmtr. pek
sanayindeki bu oran ise %95i bulmaktadr278.
I. Dnya Sava dneminde kadnlarn alma isteklerini zorunlu
durumlarda kabul edilebilir olarak gren bir anlay iyice hkim olmutur. Kadnlar
da alma isteklerini merulatrma amacnn baskn olmasndan olacak, vatan iin
almak istediklerini sylemektedirler. Ancak bu ifadeye ramen kadnlarn
kendilerini kabul ettirebilme, kendilerine kapal alanlara girebilme ve geleneksel
rollerin dnda iler baarma yani bir eit kendini ispatlama istei grlmektedir279.
274
akr, a.g.e., s.297.

Hakimiyet-i Milliye Gazetesi. (4 Temmuz 1337, 1921).
276
Kurnaz, a.g.e., ss.148-159.
277
In, a.g.m., s.117.
278
kn, a.g.e., s.21.
279
275
1.8. DEVLET DARELERNE GR

I. Dnya Sava, Osmanl Devletinin yenilgiye uramas, igaller sonras
balayan Milli Mcadele, kadnlarn yaamlarn ve hukuki statlerini zorlayan
deiikliklere neden olmutur 280 . I Dnya Sava ncesi erkeklerin silah altna
alnmas kadnlara devlet ilerinde almann yolunu am, onlar sosyal hayatn
ierisine dhil etmitir. Mili Mcadelenin balamasyla da evlerinde oturan kadnlar
bilfiil savaa katlm, d dnyayla balantl hale gelmilerdir281.
I. Dnya Sava sonras kadnlar, cephede ve sanayi sektrnde almaya
balam, PTT, merkezi ve yerel kamu ynetimleri, hastaneler bu vesileyle kaplarn
kadnlara amtr. Kadnlarn cephedeki erkeklerin yerine memur ve ii olarak
almaya balam, ilk ii haklar da kadn iilere ynelik gereklemitir282.
Osmanlda kadnlar ilk kez 1913-1914de memur olurken, bu tarihten nce
de retmenlik grevinde resmen bulunmulardr. Devlet dairelerinde ise ncelikle
postane ve maliyede altklar, mfettilik, banka memurelii yaptklar grlr283.
Memureliin toplum tarafndan ho karlanmamas dolaysyla, devlet
memuru olmak isteyen kadnlar, bu yndeki istek ve abalarn gizli tutmulardr.
Kadn emeine ilk ihtiya duyan kamu kuruluu PTT olmu, bunu da Maliye
Bakanl izlemitir284.
Kadnlarn kamuda almalarn destekleyen Maliye Bakan Cavid Bey,
kadn memurlarn seimi iin yaplacak snav ncesi burada yapt konumada,
onlar iin yeni bir alma alann oluturduklarn sylemitir. Snav kazanan
memureler, dardaki tepkinin aksine iyerinde sayg grp, kendilerine tahsis edilen
odalarda almaya balamlardr. Odalarna, odac dnda erkek giremiyor, ilerle
ilgili konularda da iletiimi bunlar salyorlard. k saatlerinde binay nce
erkekler, sonra kadnlar boaltmlardr285.
Devlet memuru olan kadnlar yzleri ak almakta, bir tr resmi kyafet
denilebilecek arafa benzer, gs ksmnda krmz bir kuma paras olan tek tip
kyafetler giyinmilerdir286.
Kimi zaman memurelerin eteklerinin, ynetmeliktekinden daha ksa olduu
iin polis tarafndan eve gnderildiine de rastlanlmaktadr287.
280
Unat, a.g.e., s.11.

Sonay, a.g.e., s.73.
282
Unat, a.g.e., s.11.
283
Erol , a.g.m., s.153.
284
efika Kurnaz. (1995). II. Merutiyet Dneminde Trk Kadn, Yaynlanm Doktora Tezi,
Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Ankara, s.147; Caporal, a.g.e.,
s.140.
285
Kurnaz (1995), a.g.e., s.147.
286
281
PTTde almaya balayan ilk kadn olan Ferit Yaverin, ie balamasnn

sevin yanklar kadn yaynlarnda net bir ekilde grlr. 1913 ylnda Bedra
Osman Hanmn arkadalaryla birlikte telefon irketinde alma istei de kadnn,
ev dna kmas dncesinin simgesi haline dnecektir288.
Bedra Osmandan sonra telefon iinde alan kadn says oalm,
kadnlar ayn tip elbiseyle ie gelme kouluna uygulamlardr. Burada da kadn ve
erkeklere ayr odalarda alma ortam hazrlanm, kadnlarn araflarn
karmamalar, iyerinden erkeklerden sonra kmalar salanmtr289.
Kadnlarn resmi dairelerde almalarn ho karlamayan kesimler,
bunlara tepki gstermekte, uygulamasndan dolay da hkmeti eletirmilerdir.
Ortaya kan olumsuz davranlardan dolay ksa bir sre sonra postanede alan
kadnlar, bunlardan korunmak amacyla tek tip kyafeti terk etmek zorunda
kalmlardr290.
Kadnlar yine bu dnem ierisinde fabrikalara, atlyelere alnmaya
balanm, ayn zamanda yol yapmnda ve madenlerde de altrlmtr. Ayrca
laboratuarlarda grev alm, hastabakclk yapm, kadn amele taburlar
oluturularak sokak temizlii de onlara yaptrlmtr291.
1915 ylnda karlan bir tr zorunlu hizmet kanunuyla Adana blgesinde
kadn amele says artrlm, Urfada kurulan bir fabrikada 1.000 kadn
altrlmaya balatlmtr. 1916da da faaliyetlerine ara vermi olan stihlak-i Milli
Kadnlar Cemiyeti yeniden aktif hale gelmi, kuruluunda 15 kii olan kadnlar,
200 bulmutu. Bunlar, stanbulda diki atlyeleri bulunan ustalard ve savaan
askerlere amar yetitirmek iin tekrar almaya balamlardr292.
1920 ylnda Galata Osmanl Bankasnn sekreterinin kadn olduu, Ziraat
Bankasnda 7 gen kzn, elektrik ve tramvay irketinde 2, telefon irketinde de 48
kadnn alt bilinmektedir293.
Byk sanayi alannda yaanan gelimeler, kasaba ve kylerde bir emek
sisteminin ortaya kn salamtr. Bunlar ierisinde kadn emeinin youn
olduu blgeler Karadeniz ve Marmara kylaryla zmir blgesindeki ttn, Adana
287
Unat, a.g.e., s.11.

289
290
Ergin, a.g.e., c.4, ss.1067-1068.
291
Arkan, a.g.m., s.328; Gzel, a.g.m., s.87.
292
293
288
ve zmir civar pamuk; zmir, Aydn ve Mentee blgelerindeki zm ve ttn

reticilii olarak belirginlemitir294.
alan tm bu kadnlarn yan sra stanbula birka gn mesafedeki
yerleim yerlerinden gelip, erzaklarn satma uras ierisinde olan kadnlar da ayr
bir grup oluturmaktadr. Bunlar kendi ehirlerinden daha yksek fiyata satacaklarna
inandklar nevalelerle bin bir zorluk ve meakkatle, tren basamaklarnda yahut vapur
gvertelerinde stanbula geliyorlard. Getirdikleri malzemeleri ise sokakta yamur
ve karn altnda satmaya almlardr295.
Savan sona ermesinden sonra kamu grevlerinde alan kadnlarn
ilerine son verilmeye balanm, basnda ise bu uygulamay eletiren yazlar
yaynlanmtr. Yaplan yaynlar iten karmalar durmam, ancak genellik
kazanmasnn da nne gemitir296.
1921 ylndan sonra niversiteye kabul edilen kadnlar, mezun olmalaryla
birlikte i hayatna atlrken imdiye kadar kadna uygun grlen retmenlik
dndaki ilerde almaya balamlardr. alma alan ierisinde kadnlarn
yapmasnn en fazla tepki grd mesleklerin banda ise hekimlik gelmitir.
1920li yllarn gazetelerinde durumu eletiren yazlara ska rastlanr. Bu sebeple
resmi anlamda ilk kadn hekimler ancak 1927 ylnda i hayatnda varlk gstermeye
balayacaktr297.
Osmanl son dnem kadnlar arasnda tp gibi baz dallarda kadnlarn
almas gerektii fikrinin arka plannda baka etkenler de bulunmaktadr.
Kadnlarn mahremleri tarafndan erkek hekimlere muayene ettirilmek istenmedii
gereinden hareketle, kadnlarn bu alanda eitim almasn zaruri gren kadn
yazarlar olmutur. Bu konuda Kadnlar Dnyas Dergisinde erkeklere ynelik
eletiri yazlar yer almakta ve kadnlarn yaamsal haklar iin kadn doktorlarn
olmas gerektiine iaret edilmektedir. Yine dergide Mdafaa-i Hukuk-i Nisvan
Cemiyeti yelerinden Belks Mahmut Hanmn Pariste diilik eitimi grd
haberi de yer almaktadr298.
Zamanla kentli aydn kadnlar arasnda retmen, memur, yazar, ressam
says art gstermitir. Bunlar, hayrsever yahut yurtsever teekkller kurduklar
gibi, kadn haklarn savunacak, bu amala mcadele edecek rgtler de
oluturmutur. Bu yaplanmalarn bir ksm bamszken, bir ksm da ttihad ve
294

Takran, a.g.e., s.41; Tekeli, a.g.e., s.200.
296
297
Doramac (1989), a.g.e., s.52.
298
295
Terakki Cemiyeti veya baka bir rgt bnyesine dhildir. Baml olanlar bu
rgtlerin propagandalarn yaparken, dierleri kadn haklarnn kazanm ynnde
almlardr. Yzyllk bu dnem kadn haklar asndan deiiklikleri salam, bu
gelimeler de Cumhuriyet dneminde tannan baz haklarn temelini oluturmutur299.
1918-1923 yllar aras kadnlar asndan birok yenilie tanklk etmitir.
Bunda lkenin iinde bulunduu koullar etkili olmu, Mondrostan Cumhuriyete
kadar ki srete birbiriyle balantl gelimeler yaanmtr. Milli Mcadeleye
katlan kadn, kendini sosyal
hayatn
iinde bulmu, dernekler kurmu,
organizasyonlar yapmtr. Yine ayn dnem niversitede karma eitime geilmi,

kadnlar memuriyete balamlardr. Kz okullarnn sayna paralel kadn
retmenlerin says artm, renim gren kzlar arasnda eitli dallarda
uzmanlama grlmtr300.
Kadnlar tm bunlarn yan sra ilk olarak yine bu dnemde, kitlesel olarak
siyasal olaylara katlm, igal altndaki stanbulda yaplan miting ve toplantlar
izlemi ve buralarda konumac olmutur301.
299
Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c.4, s.868.

Afet nan. (t.y.) Kurtulu Savanda Trk Kadn, Trk Kadnna Seme ve Seilme Hakk 50. Yl,
Trkiye B.M.M. Yaynlar, ss.3-4.
301
Tekeli, a.g.m., s.1192.
300
KNC BLM
2.KAYNAKLAR VE DEERLENDRME
2.1. KADIN DERGCL VE DERGLER

2.1.1. Osmanl Dnemi Kadn Dergicilii
Tanzimat ve II. Merutiyet sonras basnda kadn haklaryla ilgili ok sayda
yayn yaplmtr. Eitim, aile, i, evlilik, ok ele evlilik, moda, sokaa kma gibi
konularn ilendii yazlar, kadnlar bu konularda eitmeyi hedeflemitir. Gayri
Mslimler tarafndan karlan yaynlarda da kadn haklarn destekleyen yazlar
neredilmitir. Kadn haklar konusuna ilgi nceleri az iken, Batllama ve
okuryazarln artmasyla orantl ykselmitir302.
Osmanlda Merutiyet sonras ortam kadnlar iin yaplan yaynlarn
saysn artrm, ancak bu yaynlar uzun soluklu olamamtr. Kadnlar Dnyas
dndaki sreli yaynlar, bir iki yldan fazla varlk gsterememitir. Okuma
alkanlnn yeterli olmamas, maddi skntlar, kadnlarn ilgisizlii gibi konular bu
durumun nemli sebeplerinden olmutur303.
Osmanl kadn dergicilii, kadnla alakal farkl konularn ilenmesi
itibaryla nemli muhtevaya sahip olmutur. Bu yaynlarda resim, tiyatro, edebiyat
gibi dallarda varlk gstermi kadnlarn hayatlar, eserleri tantld gibi dnya
kadnlarna ilikin haber ve bilgiler de yer almtr. Ayrca moda, dernek programlar,
elence ierikli yazlar da dergilerdeki konulardan olmutur304.
Dergiler, Batc ve Trk fikri akmlarla beslenmi ve erevesini izmitir.
slamc izgide yayn yapan kadn dergisine rastlanmazken, slamclk fikrini
benimseyenler dncelerine kendi yayn organlarnda yer vermitir305.
Bu yaynlar hem kadnlarn grlerini iletmesi hem de erkeklerin kadnlar
hakkndaki dncelerini anlatmas asndan dneme ayna tutan kaynaklardan
olmutur306.
302
Kaplan (1998), a.g.e., s.16.

304
akr, a.g.e., s.41.
305
306
akr, a.g.e., s.41.
303
Kadn, Kadnlar Dnyas gibi Batc kadn dergileri ve Trk Kadn, Bilgi
Yurdu I gibi Trk kadn dergileri, kadnn i hayatnda yer almas gerektiini
desteklemitir307.
lk balarda bu yaynlarda kadnlarn siyasal hak talebinde bulunduklar
grlmemitir. stedikleri i hayatna dhil olmak, Batda yksek tahsil grmek,
kyafetlerde serbestlik salamak, aile hayatnda kadnn daha etkili olmas gibi sosyal
ve eitsel ieriklidir. Bu dergilerin fikirleri ttihad ve Terakki gibi baz partiler
tarafndan desteklenmi, buna karlk kadn yaynlarnda da ttihatlar ve
Merutiyet lehine yazlar yaynlanmtr308.
Kadnlara ynelik ilk olarak Terakki Gazetesinin kadn eki olan
Muhadderat karlmtr. Osmanl kadnlar 1868de Terakki Gazetesi, 1869da
Terakkinin ek olarak yaynlad Terakki-i Muhadderata gnderdikleri imzasz
yazlarla basn ve toplumun gndemini oluturmulardr. 1875-1895 aras dnemde
ise bu yazlar imzal hale dnmeye balamtr309.
1868 ylnda Ali Rait ve Filip Efendinin yaynladklar Terakki Gazetesi,
bnyesinde kadn haklarn savunan yazlara yer verdii gibi ayn yl haftada bir de
Muhadderat ismiyle kadnlar iin ek karmtr. Bu iki yaynda da kadnlara renim
hakknn tannmas, alma imkn salanmas, seimlere katlmas, kadn-erkek
eitlii ve ok ele evlilik konular yer almtr310. Ayrca Bat dnyasndaki kadn
hareketlerine dikkat ekilmi, evlilik hukuku ierisindeki karlkl sorumluluklar
gndeme getirilmitir311.
Basn, kadnlarn sesini duyuran en nemli ara olmu 1880li yllarda ilk
kez gazetelerde kadn keleri alm ve bu dnem piyasaya 30 civar kadn dergisi
kmtr312.
I. Merutiyetin ilanndan sonraki dnem, Osmanlda dergiciliin gelimesi
asndan da nemlidir313. Bu srete yayn hayatnda olan kadn dergileri zor bir
mcadelenin ierisine girmilerdir. Savunduklar temel maddeler ise eitim hakk,
sokaa kabilme, elenme yerlerine gidebilme ve burada polis mdahalesiyle
karlamama, ksmi bir alma hakk olmutur. Bu st dzey snf mensubu
307

309
akr, a.g.e., ss.22-42; nal, a.g.m., s.322.
310
Gksel, a.g.e., s.135; lyasolu ve nsel, a.g.e., s.164.
311
312
Berivan Kum vd. (2005). Kadn Hareketinde Mcadele Deneyimleri, Amargi Kadn Bilimsel ve
Kltrel Aratrma Yaynlama ve Dayanma Kooperatifi, Berdan Matbaaclk, stanbul, s.13.
313
308
kadnlar isteklerini kendilerine biraz gelime olana salayan, evlilik ve aile

hayatlaryla snrlamlardr314.
Merutiyet sonras art gsteren kadn dergicilii, bir yandan kadnlarn
sosyal haklarn, i hayatna girmesini savunmu dier taraftan da modaya geni yer
vermitir. Demet, Kadn, Mehasin gibi dergilerde Bat dergilerinden alnan kadn
kyafetleri, kadn balar, tuvaletleri, elbiseleriyle ilgili yaz ve resimler de bolca
grlmektedir. Ayrca kadn ilgilendiren toplumsal meseleler, aile, kadn, araf,
pee, kadn kyafetleri ve toplumsal hayatn neresinde olduuna dair konular hep
gndemde kalmtr315.
Bu
gazetelerde
kadnlar
sorunlarn
mektuplarla
dile
getirebilip,
dncelerini ifade edebilmilerdir. rnein kadn imzal yazda, erkeklerle

ayn creti demelerine ramen kadnlara vapurlarda tahsis edilen blmlerin kt
oluu eletirilmi ve bunun sebebi sorulmutur. Bir baka yazda ise okuma yazma
bilmeyen bir kadnn bakasna yazdrd mektup araclyla ok ele evlilii
eletirdii grlmtr316.
Yine bir yazda biz ki sa uzun, akl ksa diye erkeklerin alayna hedef olmu bir
taifeyiz. Bunu aksini ispat etmeye alacaz. Erkeklii kadnla, kadnl erkeklie tercih
etmeyerek, alacaz, diye
dncelerini dile getirmilerdir317.
Kadn dergileri ierisinde erkekleri tekiletirecek kadar ileri giden, hatta

-Kadnlar Dnyasndaki gibi- dergilerinde erkek yazlarnn yaynlanmayacan,
onlarn kadn haklarn savunmaktan vazgemeleri gerektiini, bunu kendilerinin
yapabilecei syleyenler de olmutur. Bir ksm dergilerin yurtdndaki yabanc ve
yurt iindeki gayri Mslim kadnlarla dayanma ve ibirlii ierisinde olduklar
grlmtr. Buna rnek olarak da yine Kadnlar Dnyas ve Selanikte karlan
yaynlar gsterilebilir. Merutiyetin balangcnda Osmanlclk fikrinin ykselmesi
bu tr uygulamalar beraberinde getirmitir318.
Kadnlarn kardklar dergiler her ne kadar tm Osmanl kadnlarn hedef
kitle kabul etmi olduklarn ifade etmi olsa bile Yavuz Selim Karakla, gerein
yle olmad iddiasndadr. Ona gre bu dergilerin potansiyel hedefleri, varlkl ve
okumu Mslman kadnlardr. Gayri Mslim kadnlar arasnda okuryazarlk
orannn daha fazla olmasna ramen bu yaynlar Mslman kadnlar iin
yaplmaktadr. Karakla buralardaki kadn yazarlarn byk bir ksmnn da varsl,
314

316
317
Bozkurt, a.g.m., ss.158-159.
318
Kurnaz, a.g.e., s.227-228.
315
st seviyeden ailelere mensup kiiler olup, yine kendileri gibi okuryazar, dergiyi
satn alabilecek gce sahip, elit kesim Mslman kadnlarna hitap ettiini
sylemektedir319.
Kadn yazarlar, sosyal ve siyasal eletiriler yaparak, erkek feministlerin
siyasal dnm projelerine kadn sorunsaln dhil etmeyi baarmlardr. Bununla
birlikte kadn feministler, eitsizlik uygulamalarn kendi bak asndan yorumlayp,
eletirmiledir320.
Osmanl kadn yaynlarnn ou, gerekli ilgiyi grmedii gerekesiyle br
sre sonra yayn hayatn sonlandrmak zorunda kalmtr. Bunlardan Hanmlara
Mahsus Gazete ve Kadnlar Dnyas dndaki yaynlarn ksa sreli olmalar aslnda
kadn yaynclna has bir durum deildir. Merutiyet sonras yzlerce yayn ksa
srede kapanmak zorunda kalmtr. Kadn yaynlar yemek tarifleri, salk, temizlik,
ocuk bakm gibi konulara arlk verdiklerinde daha fazla okunur olmutur.
Yaynlarn hepsinde geni ve yaygn bir okur kitlesinin olduunu sylenemese de
bunun koullara gre normal kabul edilmesi gerekmektedir321.
Kadn dergilerinin metodolojik olarak incelenmesi srasnda ou yaynn
farkl zamanlarda km olmalarna ramen kendilerini ilk olarak nitelemeleri dikkat
eker. Bu sebeple derginin kendini byle tantmas ilk olduu anlamn
tamamaktadr322.
Tanzimat sonras kadn haklarn savunan yaynlar Avrupa ve ABDde en
hzl gnlerini yaayan kadn haklar sloganlarndan etkilenmi, bunu Osmanlda
uygulamaya almlardr. Bu yaynlar ierisinde en nemli ve tutarls Terakki
Gazetesi olmutur. 1868de yaynlanan bu gazete kadn haklarn savunmu, kadn
okurlardan gelen mektuplar yaynlamtr323.
Terakkide ayrca Avrupal kadnlarn yararland eitimi Osmanl kadn
iin de isteyen, klelii eletiren, kadnn sosyal hayatn ierisine dhil olmas
gerektiini savunan ok sayda makale neredilmitir324.
Para Bohas, Kadnlar Dnyas, Hanmlara Mahsus, Vakit, Ayine,
Kadnlar lemi, Trk Kadn, Kadn, Yeni nci, Ss, nsaniyet ve Mehasin adl
dergiler ise daha sonra yayn hayatna kmtr325.
319
Yavuz Selim Karakla. (1999). Kadn Dergilerinde Osmanl Hanmlar ve Hizmeti Kadnlar,
Toplumsal Tarih Dergisi, 63:15-24.
320
Nermin Abadan Unat. (1998). Sylemden Protestoya: Trkiyede Kadn Hareketlerinin Dnm,
321
322
akr, a.g.e., s.23.
323
324
325
nal, a.g.e., s.322.
Bunlarn yan sra II. Merutiyetten Cumhuriyete uzanan srete ksa

sreli olsa da birok kadn dergisinin yaynland grlr. Musavver Kadn, Kadn
(stanbul), Kadnlar dnyas, Erkekler Dnyas, Gzel Prenses, Kadnlk, Siyanet,
Seyyale, Hanmlar lemi, Kadnlar lemi, Kadnlk Hayat, Bilgi Yurdu I, Trk
Kadn, Gen Kadn, Kadn Duygusu, nci, Diyane, Kadnlar Saltanat, Hanm, Ev
Hocas, Ss, Firuze gibi dergiler Osmanl kadnl iin nemli bir rol oynamtr326.
Bu dergilerde kadn yazarlarn yazlarna yer verilmesi onlarn, yaznsal
hayatta yer bulmalarna yardmc olduu gibi Batllama srecine giren Osmanl
toplumuna yeni bir tavr kazandrmak, Batya has bilgileri retmek, kadn haklarn
gndeme getirmek gibi bir fonksiyonu da icra etmitir327.
Kadn yayncl Osmanl aydn kadn snfnn belirginlemesi ve halka
ulamas asndan nemli bir rol oynamtr. Daha nce dar bir evrede tannan ve
etkili olan bu kadnlar, kadn yaynclnn da etkisiyle daha n planda olmu ve g
kazanmlardr.
Baz dergilerin kadn dernekleri tarafndan yaynland grlmektedir.
Bunlardan Kadnlar Dnyas, feminist kadnlarn kurmu olduklar Osmanl
Mdafaa-i Hukuk- Nisvan Cemiyetinin yayn olup aralklarla da olsa sekiz yl
ayakta kalarak en uzun soluklu yayn olmutur. Siyanet ve Diyane dergileri de kadn
derneklerine bal dergilerden ikisidir328.
Kadn dergilerinde aile, evlilik gibi konularda ok sayda yazya rastlanr.
Kadn ve Mehasin Dergileri grc usul evlilie kar kp, lzumsuz gelenekleri
eletirir. Kadnlar Dnyasnda ise ekirdek aile yapsnn gereklilii, kadnn
ailedeki pozisyonunun glenmesi, ok ele evliliin kabul edilemezlii ve boanma
hakknn olmas gerektiine dair dnceler yer almtr329.
Bu srete yayn yapan kadn dergi ve gazetelerin aslnda iyi anne, e ve
Mslman olabilme amacna paralel bir politika gzettikleri sylenebilir330.
Yaynlar ierisinde en uzun mrls ve yayn yetkililerinin hepsinin
kadnlardan olumas itibaryla n plana kan Hanmlara Mahsus Gazete olmutur.
Bunun ilevi ve yayn politikas da dierlerinden farkl deildir331.
Dergi olarak kmam olsa da ierik ve etki asndan Takvim-i Nisadan
da bahsetmek gerekmektedir. 1899-1900de karlan bu yaynda ev, aile mevzular
326
akr, a.g.e., s.37.

nal, a.g.m., s.322.
328
akr, a.g.e., s.37.
329
330
331
Doramac (1989), a.g.e., s.27.
327
ve kadnlarla ilgili gzel szler yer alm ve kadnlarn toplum iin tad neme
dikkat ekilmitir332.
Osmanl kadn dergileri, sahipleri ve yazarlarnn kadn veya erkeklerden
olumasna bal olarak nemli farkllklar gsterir. kufezar, Seyyale, Kadnlar
Dnyas, Siyanet, Diyane gibi dergiler sahiplerinin ve yazarlarnn kadnlardan
olumas sebebiyle direk kadn dncesini iletmilerdir. Erkek yazarlarn baskn
olduu yaynlarda ise kadnlar, erkek bak asyla deerlendirilip, erkeklere gre
ideal kadn profili karlmaktadr. Bunlar kadnlarn her alandaki snrlarn izip,
nerilerde bulunmulardr. rnein gen kzlarn okuduklar romanlardan olumsuz
etkilenme ihtimaline karn, bu eserlerin incelenip uygun bulunduu takdirde
okutulmas dile getirilmektedir. Ayrca erkek aydnlarn kadnlarla ilgili grlerine
bavurulduu da grlmtr333.
1908 sonras kadn dergilerinde giyim, iffet ve millilikle ilintilendirilmi,
milli rnlerin kullanlmas zendirilmitir334. Ayrca II. Merutiyet dnemi, kadn
yaynlarnda sosyal konularla birlikte siyasi meseleler de geni bir ekilde yer
almtr. Bu sebeple kadn yaynlarndan siyasi konularla ilgili bilgi edinmek de
mmkndr335.
Balkan ve I. Dnya Savann etkisiyle 1913-1920 yllar aras basnda
kadn haklarnn yan sra milliyetilik duygusu da geni bir ekilde yer almtr. Bu
dergiler, kadnlar arasnda milliyetilik fikrini yaymaya alrken, baarszlklarn
sebebini de kadnlara gerek deerinin verilmemesi olarak gstermilerdir336.
1920li yllarn kadn dergileri, pe pee yaanan savalar, siyasal ve sosyal
yapnn deimesi gibi sancl bir dnemde varlk gstermitir. Buna bal olarak
dnem kadn dergileri iddialar olmayan, elendirici ve biraz da bilgilendirici
muhtevaya sahip olmutur. 1920lerde kadn haklarn savunan, radikal feminist
kadn dergileri 1920li yllar sonras giderek kadnn aile ii ve toplumsal roln
onaylayc, statkocu ve daha az talepkar bir ekle brnmlerdir337.
Bu yaynlar, varlk gsterdikleri sre ierisinde kadn haklarnn yaygnlk
kazanmasnda, bu ynde alnan kararlar zerinde etkili olmulardr. Ayrca kadn
haklaryla ilgili almalar yapan ve onlarla ibirlii ierisinde olan dergiler olduu
da grlmektedir. Tanzimat sonras srete kadn yaynclnn geirmi olduu
332

akr, a.g.e., s.40.
334
Aynur Sezer Ar. (2007). Atatrk Trkiyesinde Klk Kyafette adalama, Siyasal Kitabevi,
Ankara, s.25.
335
336
337
333
ivme ve tecrbeler, Cumhuriyet dnemine bir hazrlk ve kaynaklk etme durumunu

ortaya karacaktr338.
2.1.2. Terakki-i Muhadderat

Terakki Gazetesi tarafndan 1968 ylnda slam Kadnlar in Gazetedir
balyla karlmtr339. Haftalk olarak yaynlanan dergi ilk kadn dergisi sfatna
sahip olup 48 say var olmutur 340 . Mslman kadnlarn eitilmesi gerektiini
savunmu, ok ele evlilie kar kmtr341.
Bat dnyasndaki kadn hareketlerine ilikin bilgiler vermi, evlilik
ierisinde karlkl sorumluluklar olduuna dikkat ekmitir. ngilteredeki feminist
hareketlere ilikin ska bilgiler veren dergi, ngiliz basnndan da alntlar yapmtr.
Bunlardan ngiliz basnn kadnn siyasal talebini topik olarak deerlendirdii
grlr. Bir alntda kadnlar da millet meclisi yeliine hak kazanrsa, bir gn bakan mecliste
sz filan hanmndr dediinde yanndaki meclis yesinin kalkp, filan hanm ocuuna meme
vermekle
megul
bulunduundan
meclise
gelememitir
cevabna
armamak
gerekir
yazmaktadr. Bu rnek kadn haklar konusundaki kar dncenin sadece

Osmanlya zg bir durum deil genel bir kanaat olduunu gstermektedir342.
2.1.3. Vakit-i Mrebbi-i Muhadderat
1875 ylnda yaynlanan dergi, ilke olarak kadnlar alakadar eden konularla
ilgilenmeyi benimsediklerini aklamaktadr343.
2.1.4. Ayine
Okur kitlesi olarak kadn ve ocuklar temel alan dergi 1875de karlmtr.
Evlilik, elerin davranlar ve sorumluluklar, ocuk sal ve terbiyesi gibi
konular ilemi, haftalk olarak 30 say yaynlanm dergide imza ve yaz bal
kullanlmamtr344.
338

340
akr, a.g.e., s.23.
341
342
343
akr, a.g.e., s.25.
344
akr, a.g.e., s.25.
339
2.1.5. Aile
Kadn, ocuk ve ev ilerine ilikin konularn yer ald dergi 1880 ylnda
yaynlanmtr. Hibir imzann grlmedii dergide yazlarn hepsini emseddin
Sami yazmtr345.
2.1.6. Hanmlar
1883de tek say olarak km olan dergide kadn imzas fazladr.
eriinde ev idaresi, edebiyat, tarih gibi konular yer alm ayrca kadnlar iin
yabanc dil renmenin gerekliliinin anlatld bir yaz da yaynlanmtr346.
Kadnlar Edebiyat baln tayan yaz kadnlara ynelik bir tr
edebiyat, kltr yarmas yaplacan anlatmaktadr. Kadnlarmzn icad olub bilahare
Avrupada terakki eden lisan izhar ki kadnlar edebiyat demekdir. Mahv olub gitmesine gnl raz
olmadndan mecmuamzn beher nshasnda on iki adet sual tertib ve cevab gnderen hanmlarn
isimleriyle mean cevablarn ner ederek kendilerini cizane tergib edeceiz. Bizde ieklerden
yaplan ve tezkire ve mektub yerine yek dier gnderilen demetlere mani dendii gibi Avrupada dahi
bunlarn ismine selam deniyor ve iek ve yaprak velhasl her eyi gnderiliyor
347
Dergide tm bu yazlarn yan sra kadnlar iin eitli gzellik ve bakm

tariflerinin verildii grlr. lleri dirhem olarak verilen tariflerden birka tanesi
aada yer verildii ekildedir. Sa bakm iin kullanlan bir bakm karm yle
verilmitir:
balk nefesi 15, balmumu 10, tatl badem ya 20, gl suyu 45 dirhem. Badem yann
iine tutkal ile balmumunu koyub klcml bir ate zerinde hi kullanlmam bir aa ka ile
kardrmal. Bade yine kak ile kardrarak gl suyunu dkmeli fakat glsuyunu dkmezden evvel
ardlan kabdan melhemi karb dier kaba vaz etmeli. 348
Ayn sayfadaki dier tarif ise el ve dudak atlaklar iin bakm kreminin
tarifini vermekte. l olarak yine dirhemin kullanld balsamn yapl da
anlatlmaktadr.
Tuzsuz tereya 125, balmumu 70, krmz arab 25 dirhem. Tereya ile balmumunu yeni
bir kse derununda eritmeli ve dier bir ksede kaynadlan arab bunlarn zerine dkb kardrmal
ve bir eyrek saat kadar kaynatmal. Bade kse dibine km olan tortu ile zerinde kalm olan
kpk atldktan sonra geri kalan hfz ve istimal olmal349.
Dier sayfada bir baka tarifi okurlarn sunan dergi, llerle birlikte yine
karmn nasl hazrlanacana dair bilgi de vermitir.
345
akr, a.g.e., s.25.

akr, a.g.e., s.26.
347
Hanmlar, Say 1, c.1, 1300 (1884), s.31.
348
Hanmlar, a.g.d., s.30.
349
346
Balmumu 9, sakz 3, badem ya 3 dirhem. Bunlarn hepsini bir kab derununda kaynadp
hsl olan mahltun iine arzu olunduu halde bir mikdar bergamut ya atarak istimal etmeli
350
2.1.7. nsaniyet
Kadnlar bilgilendirmeyi amalad syleyen dergi, 1883 ylnda
karlmtr. Yayncs olan Mahmud Celadeddinin ansiklopedik bilgilerle birlikte
takvim ve yldz sistemlerine ilikin yazlar da dergide yer almaktadr. Bununla
birlikte imzal kadn mektuplar da grlmektedir351.
2.1.8. kufezar
1886 ylnda Arife Hanm tarafndan karlan neriyattaki yazarlarnn
hemen hepsi kadndr352. Bu ynyle ilk olma zellii tamakta olup, gnmze ilk
be says ulamtr. Mnire, Fatma Nevber, Fatma Nigar gibi kadn imzalarnn
grld dergi amalarnn siyaset d yazlarla kadn varln kamuoyuna
bildirmek olduunu belirtmi, kadnlarn akll insanlar olduklarn ispat edeceklerini
aklamtr. Kadn erkek eitliini savunan yazlar dergide ska yer almtr353.
2.1.9. Mrvvet
II. Abdlhamidin destek ve tevikini alm olan dergi 1888 ylnda
yaynlanmtr. Edebiyat, eitim, ahlak, politika gibi konular iledii gibi fkra ve
bilmecelere de yer vermi, ayn ad tayan gazetenin yan yayn olarak karlmtr.
Kadnlarn eitim ve kltrel dzeylerini artrmaya ynelik yayn yapm, okurlarn
ayn zamanda dnya kadnlarndan da haberdar etmitir. air Nigar Hanmn ilk iiri
buradan okurlara ulam, Nigar Bint-i Osman, Leyla Saz ve Fitnat Hanm gibi
edebiyatlarn isimleri de ilk olarak bu dergide grlmtr354.
2.1.10. Para Bohas
Hatice Semiha ve Rabia Kamile tarafndan 1889 ylnda karlmtr.
Program ve nsz de yaynlayan dergi tek say olarak kabilmitir. Nigar Binti
Osmann iki iirinin yer ald dergide ev ileri, ocuk bakm, alk konularnda
da bilgiler verilmitir355.
350

akr, a.g.e., s.25.
352
353
Takran, a.g.e., s.32; akr, a.g.e., s.26.
354
akr, a.g.e., ss.26-27.
355
akr, a.g.e., s.27.
351
2.1.11. Hanmlara Mahsus Gazete

Bir gre gre 1893-1907 yllar arasnda 356 , dier bir gre gre de
1895-1908 yllarnda yaynlanan Hanmlara Mahsus Gazete, Osmanl aydn
kadnlarn dnsel birikiminin en nemli gstergesi olmutur. Bu dergide kadnlar
yazlarn kendi isimleriyle yaymlatabiliyorlard357.
Kadnlar tarafndan karlan ikinci dergi olma zelliini tar. Haftalk
olarak okurlara ulaan yaynn sahipliini Mehmet Tahir, ynetmenliini ise ei
adiye Hanm yapmtr. Dergide kadnlarn yaz ve iirlerine de yer verilmi,
okumann nemini vurgulanmtr358.
lkemizin en uzun sreli yaynlanan kadn yayn olup, on yl iinde 614
say karlmtr. Yazarlar arasnda Fatma Aliye, Abdlhak Mihrnnisa, Leyla,
Emine Semiyye, Fahrnnisa, kbal, adiye, Zeynep, Remziye, Arife Hanmlar
bulunmaktadr. Bu aydnlarn kadnlkla ilgili talepleri en azndan mnevver
kadnlarn sosyal konumunda iyileme salamtr359.
Erkek yazlarnn ok az grld dergiye lkenin her yerinden gelen
mektuplar, grd ilgiyi ve bu konudaki ihtiyaca cevap verdiini aklar. Gelen
mektuplarda ok sayda kadnn makale, hikye ve milli roman yazma isteini
iletmesi kadnlarn dnce hayatnda var olma isteklerini gstermektedir360.
Annelik rollerinden dolay kadn eitiminin nemli olduu vurgulanrken
kadnlarn durumunu sorgulayc, erkeklerle kyaslayc bir dncenin varl dikkat
eker. Okur mektuplarna da yer verilen derginin yazar kadrosunu, dnemin tannm
aydn kadnlarnn oluturmas nemini artrmaktadr. Hanm Kzlara Mahsus ismiyle
bir de ek karmtr361.
Dergide kadnlarn okutulmas ve terbiyesi zerinde durulmu, salk,
ocuk eitimi bilgileri verilmi, slam ve Bat dnyasndaki nl kadnlarn yaam
ykleri yaynlanmtr362.
356
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. (1981). c.IV, stanbul, ss.99-100.

358
359
360
361
akr, a.g.e., ss.28-31.
362
Doramac (1989), a.g.e., s.27.
357
Dneme gre feminist olarak tanmlanabilecek dnceleri ilemi ve

hayata geirmitir. Dnyada kadn haklar erevesinde gerekleen gelimeleri
okurlarna iletmi ve yurtdnda da olduka ilgi grmtr. Fransadan Madam
Durani Montilann Paris muhabiri olmak iin gazeteye bavurmas da bu tezi
glendiren bir rnek olmaktadr363.
Okur mektuplar ve almalarna da yer veren dergi, 1895 ylnda Gen
Kzlara Mahsus adl bir de ek karmtr. Derginin kadnlarla ilgili ana fikri ise u
prensibe dayanmaktadr. yi e, iyi ana, iyi Mslman olma364.
2.1.12. Hanmlara Mahsus Malumat
1895 ylnda haftalk olarak yayn yapan Malumat Mecmuasnn eki olarak
27 say yaynlanmtr. dareciliini Mehmet Tahirin yapt dergide kadnlar,
gnderdikleri mektuplarla kendilerini ilgilendiren konularda grlerini dile
getirmilerdir. Bunun yan sra Ahmet Rasim, Nazif Sururi, Mehmet Cemal gibi
erkek yazarlarn kadnlarla alakal yazlar yer almtr365.
2.1.13. Demet Hanmlara Mahsus Musavver Mecmua
Eyll 1908 tarihinde karlm bir kadn dergisi olup, ilk saysnda
kadndan ok erkek imzasna rastlanr. ounu Jn Trklerin oluturduu bu yazarlar;
Cenap ehabettin, Hseyin Cahit, Ahmet Samim, Mustafa Namk, Server Cemal,
Celal Sahir, Fazl Ahmet, Selim srr gibi isimlerden olumaktadr. Yaynlarnda
kadn sorunlarna eilmekle birlikte nl Osmanl kadnlarnn tantmn da
yaplmtr. Ayrca, ocuk eitimi, kadn terbiyesi, cilt bakm, moda gibi konulara da
ska yer verilmitir366.
7 say kan derginin sahibi ve bayazar Celal Sahirdir. Haftalk kan
yaynda, edebi bir muhtevann yan sra salk, moda, ocuk eitimi gibi konular da
ilenmi, Merutiyet yanls bir politika izlenmitir 367 . Jn Trklerin fikirlerinin
grld derginin siyasi yn olduu da sylenebilir368.
lk saysnda kadn yazarlar grlmezken tevik edici yayn sayesinde,
ilerleyen saylarnda kadn yazlar ounluu oluturmutur. lmi, edebi ve siyasi bir
yayn organ olduunu ifade eden derginin siyasi yazlar olduka ilgi grmtr369.
363
akr, a.g.e., s.31; Say, a.g.e., s.177.

Say, a.g.e., s.177; Kaplan, a.g.e., s.11.
365
akr, a.g.e., s.32.
366
367
368
369
akr, a.g.e., ss.32-33.
364
Yaklak iki ay varlk gsterirken, yaynladklar 44 yazdan 11 tanesi kadn

kaleminden kmtr. Yazarlar arasnda Celal Sahir, Cenap ehabeddin, Enis Avni,
Halide Salih, Nigar Binti Osman, Selim Srr gibi nl isimler de bulunmaktadr370.
2.1.14. Mefaret
Selanikte 1908 ylnda karlm, kapana Yaasn Millet Meclisi
yazsn koyarak millet meclisi ifadesini ilk kullanan dergi olmutur371.
2.1.15. Mehasin
1908 ylnda Asaf Muammer ve Mehmet Rauf tarafndan karlmtr.
Kadnlara verilen konferanslarn yer ald dergide Fatma Aliyenin yazlar da
yaynlanm
372
, feminizmin gndeme getirildii yazlar grlmtr. rnein
Makbule Hanm bir yazsnda iyi ein zelliklerini aklarken nc maddede

feminist olmas kouluna yer vermitir. Ancak ona gre feminist erkek, eini
duygusal adan anlayabilen, empati kurabilen, deer veren ve onu mutlu etmeyi
kendine grev bilen bir tipdir373.
12 say kan dergi ilk saysnda k amacn srasyla gzel sanatlar, el
sanatlar, edebiyat, musiki, moda konularyla ilgili kadnlar bilgilendirmek ve
haberdar etmek olarak aklamtr. Moda konusunda olduka iddial konuan dergi,
i amardan tayyre kadar Avrupa modasnn son deiiklikleri ve uygulamalarnn
buradan takip edileceini syler. Avrupal kadn modeli rnek olarak sunduu gibi
Avrupann grg kurallarndan hayat tarzlarna ilikin her konuda zenti ve
taklitilik grlr374.
Kadn yaynlar ierisinde renkli ve resimli olarak karlm ilk dergi olup,
eitli lkelerden nl kadnlarn tantm ve kadn hareketleriyle birlikte, aktel
haberlere de yer verilmitir375.
Paris modasna gre model ve patronlar veren dergide dnem kadnn
gzellik lsn de grebilmek mmkndr. Buna gre gayet dar bir korse
kullanlarak karn dzletirilip, bel mmkn olduunca sklmaldr. Basen geni ve
arkaya doru kk olduu lde makbuldr. Kyafet modellerinde gs ve gerdan
olduka dekoltedir376.
370

372
lyasolu ve nsel, a.g.e., s.165; Kaplan, a.g.e., s.12; Tekeli, a.g.e., s.201.
373
374
375
akr, a.g.e., s.35.
376
371
Dergi kadnlara ynelik olarak verilen konferanslar yaynlad gibi Ahmet

Hikmet ve Celal Sahirin konferanslarnda dillendirdikleri kadn haklar ve kadnlarn
okumas fikirlerine de yer vermitir377.
Mehasinde sert, asabi bir slupla hak arayan kadn yazlaryla birlikte
feminizm ve kadnlarn eitli ilerde almasn ayplayan makaleler de
grlmtr. Fatma Aliyenin kadnlarn erkeklerle birlikte arabalara binmelerinin
yasaklanmas sonucu karlatklar zorluklar anlatan yazs da dergide yer
almtr378.
Ayrca okurlarna ynelik promosyonlar yapm, piyango ekilii sonucu
elmas gibi deerli hediyeler vermi, kuponlar karl ekililer yapmtr. Bu
ekilde konsol saati, yaz seti, gramofon, dergiye cretsiz abonelik gibi dller de
datlmtr. Yaynlad resimlerle sonucu okurlarn belirledii yedi lkenin en
gzel kadn, on ya alt kz ve erkek ocuklar arasnda gzellik yarmasyla elii ve
kompozisyon yarmas dzenlemitir379.
Mehasin Dergisinin 900-1000 civarnda satmas yetersiz grlm, erkek
yaynclar 7. sayda 400 baslmasnn ardndan artk bu derginin yaynlanmasnn
lzumsuz olduunu dnmlerdir. Bu baskdan 2 gn sonra 31 Mart Vakasnn
yaanm olmas zerine zaten zarar ettii sylenen derginin basm durdurulmu,
ancak kadn okurlarn istekleri sonucu dergi ay sonra tekrar kmaya balamtr380
Dergi ilk saydan balayarak Bat tarz giyim eyalar ve Amerikan
ayakkabs gibi ithal rnler satan maaza reklamlar yaynlamtr. Bu uygulama
derginin giyim asndan Bat modellemesi yaptn gsterirken, ekonomik adan
da reklamcln kefi anlamna gelmektedir. Politikas gerei moda, sanat ve
edebiyata arlk veren dergi yayn hayatnda bir yl kalmtr. Dergide yaynlanan
resimlerin Avrupada hazrlanmas maliyeti ykseltmi bu da fiyat artrp, satlar
azaltan nemli bir unsur olmutur. Batc olup, Merutiyeti destekleyen dergi,
okurlarna rnek tip olarak da Avrupal kadn sunmutur381.
2.1.16. Kadn
II. Merutiyet dnemi Selanikte 1908de yayna balayan dergi 382 1909
ylnda yayn hayatn sonlandrmtr. Haftalk bir dergi olup, okurlarna Pazartesi
gnleri ulamaktadr. Yazar kadrosuna baktmz zaman Zekiye Hanm, Emine
377
lyasolu ve nsel, a.g.e., s.165; Takran, a.g.e., s.50.

379
akr, a.g.e., ss.35-36.
380
381
382
Tekeli, a.g.e., s.201; akr, a.g.e., s.32.
378
Semiyye, Pakize Seni, Glnar Hanm, Cavide Peyker383, Aye smet, Fatma Seniye,
Nigar Bint-i Osman, Abdullah Cevdet, A. Ulvi, Abdlhak Hamit, Mehmet Emin,
Celal Sahir, Kazm Nami, Fatma Aliye, Fitnat Binti Haim, Naciye, mer Seyfettin
gibi kadnlar ve baz erkek isimleri gze arpar384.
Bunlarn dnda kalan nemli saydaki yaz imzaszken gayri Mslim
yazarlara da rastlanmaktadr385.
ttihad ve Terakki Cemiyetinden tevik gren dergi, yayn hayatna
balamadan nce Tanin Gazetesinde reklamn yaptrmtr. Dergide slamn
kadnlara verdii birok hakkn gasbedildiini yazan Emine Semiyye, ngiliz
kadnlarn alkanlklar ve ok ynl olmalaryla rnek gstererek bizim
kadnlarmzn ziyaretlerle vakit geirdiini iddia eder386.
30 say km kendini edebi, fenni, ilmi, siyasi kadn dergisi olarak
tanmlamtr. Kadn haklarnn, dnya kadn hareketlerinin ska ilendii
grlrken 387 , Cemiyet-i Hayri-ye Nisvaniye Derneiyle balants olduu da
bilinmektedir. Hedef kitlesi tm kadnlar olan dergi, kadnlarn eitimini
amaladn sylemi, tefrika iir ve edebi yazlara da yer vermitir. Dou- Bat
sentezini savunmu, kadna iyi bir eitim verilirse toplumun ilerlemesine yardmc
olacan benimsetmeye almtr388.
Eski medeniyetler ve gnmz Bat toplumlarndaki kadnn konumun
ilikin bilgiler veren dergi, kadnn eitilmesi fikrini savunmutur. Kadn
derneklerinin faaliyetlerini desteleyen yaynlar yapt gibi, kadnlarn sosyal hayatta
rahata yer almas gerektiini dillendirmitir. Kadnn adalamasn savunurken
Bat kaynakl baz uygulama ve alkanlklara geleneklerimize ters dt
gerekesiyle kar kmtr. Ylba kutlamalar, ans oyunlar, kadnlarn poker ve
kumar oynayp, sigara kullanmalar bu balamda eletirilmitir389.
Kadn haklarn savunan dergiden zamann nemli olaylar hakknda bilgi
almak da mmkndr. Mesela, zmirde tiyatroya gitmek isteyen kadnlarn binlerce
kii tarafndan engellendii haberi bunlardan biridir. Yine Kastamonuda kadnlarn
383
Yldz Akpolat. (2004). Sosyoloji Aratrmalar Osmanlda Kadn Dergileri ve Sosyoloji Dergileri,
Fenomen Yaynclk, stanbul, ss.71-74.
384
Cengiz Yurdanur. (1982). Kadn, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, c.V, stanbul, s.77; akr,
a.g.e., s.37.
385
Akpolat, a.g.e., ss.71-74.
386
387
akr, a.g.e., ss.36-37.
388
Akpolat, a.g.e., ss.72-76.
389
sokaa kmalarnn yasaklanmasna ramen bir kiinin buna uymayp al verie

knca polisin mdahale ettii bilgisi de Kadnn sayfalarnda yer almtr390.
Dnemindeki ou kadn yaynlarnda olduu gibi bu dergi de kadnlara
imkn hazrladklarndan ancak okur kitlesinde gerekli destei grmediinden
yaknmaktadr391.
2.1.17. Musavver Kadn
1911- 1912 yllar arasnda karlm, edebi yn baskn olan, bol resimli
ve modaya da arlk veren bir dergidir. Kadnlarn sosyal hayatta karlatklar
eitli tecavzlere (szl- fiili) geni yer vermitir. Devletin bunlar nlemek iin
kadnlarn tesettrlerine, davranlarna ve gittikleri yerlere dikkat etmesi gerektiine
dair kard emire byk tepki gstermitir. Erkeklerin, kadnlara ynelik
tacizlerini nlemeye ynelik grlerin yer ald dergi, tesettrle Batl tarzn
sentezini yapmak amacyla Bat biimi rtnme modelleri yaynlamtr392.
2.1.18. Kadn (stanbul)
1911-1912 yllarnda stanbulda yaynlanan dergi, kadnlar dnsel ve
sosyal adan gelitirmeyi amalamtr. ocuk bakm, eitimi, moda konularn
iledii gibi kadn haklarn destekleyen bir yayn politikas izlemi, ngilizce ve
Franszcadan tercme edilen yazlar yaynlamtr393.
2.1.19. Kadnlar Dnyas

mtiyaz sahibinin Nuriye Ulviye Mevlan olduu dergi 4 Nisan 1913 tarihinde
stanbulda yayn hayatna girmitir. Nuriye Ulviye, bu srada henz yirmili
yalardadr394.
Kadnlar Dnyas, Mdafaa-i Hukuk-i Nisvan Cemiyetinin yayn organ
olarak, gnlk olarak yaynlanmaya balanmsa da bir sre sonra haftalk olarak
karlmaya balanmtr. efika Kurnaza gre bu zaman 3 ay olup ilk 100 says
gnlk, sonrakiler haftalk karlmtr 395 . Ancak lyasolu ve nsele gre ise
gnlk kan yayn bir yl sonra haftalk yaplarak say adedi artrlm ve Nuriye
390

392
393
Yurdanur, a.g.m., ss.77-78.
394
olak ve Uan, a.g.e., s.55; lyasolu ve nsel, a.g.e., s.165.
395
Kurnaz, a.g.e., s.171; Tekeli, a.g.e., s.201.
391
Ulviyenin ismi evlilik sebebiyle olsa gerek Ulviye Molan olarak gemeye
balamtr396.
Uzun sreli yaynyla dneme k tutan, nemli bir belge olan dergiden
kadnlara ilikin birok bilgiye ulalmaktadr. rnein kadnlarn elence yerlerine,
sinemaya, ay bahelerine gidip mzikli ortamlarda bir araya geldikleri, sosyal
hayata dhil olmalaryla birlikte satamalar ve sarkntlklarla karlatklar
renilmektedir. Dergi ayrca yabanc kadnlar tiyatroda eleriyle otururken,
Mslman kadnlarn neden elerinden ayr oturmak zorunda olduklar, tramvay,
vapur, lokantalarda da niin ayr yerlere alndklarn da sorgulamtr397.
Dergi kadnlk hukuk ve karlarn savunur, balyla yaynlanmaktadr.
Kadnlarn okumas, almas ve kyafetlerinin dzenlenmesi fikrinin ilk oluumlar
burada atlmtr. Lzumsuz harcamalar, grc usul evlilii eletiren derginin
slubu serttir398.
kez yaynna ara vermek sorunda kalan dergi 162. saydan sonra kt
sknts nedeniyle ay, I. Dnya Savandan sonra yazar kadrosunun ounun
gnll hemire olarak savaa itirak etmesi sebebiyle drt yl kmamtr. 1918de
163. sayyla tekrar yaynlanmaya balanmtr. Son saylar ile ilgili yine Kurnaz ve
nsel-lyasolu arasnda fikir ayrl grlr. Kurnaza gre dergi, 1918-21
arasndaki kesintinin ardndan 194. saydan balayarak 15 kez ktktan sonra temelli
olarak kapanmtr399.
Dier iki aratrmac ise mevcut son saynn 7 Mays 1921 yl 194. say
ibaresini tamakta olduunu sylemektedir. Kadn yaynlarnn tm abalara ramen
ksa srede kapanmasna karlk bu derginin dokuz yla yakn var olmas nemini
artrmaktadr400.
Kadnlar Dnyas, kesintilerle de olsa uzun sre yayn hayatnda
kalmasnda Ulviye Mevlann nemli rol olmutur. Mevlan, sahip olduu maddi
manevi btn kaynaklarn dergi iin kullanm, yeri geldiinde mcevherlerini bile
satp buraya harcamtr401.
Baz sayfalar Franszca ilaveli km, Time Gazetesinden Grace Ellison,
Fransz Berthe de Launay, Berthe Dangeness, Alman Odette Feldmann, Romen Lia
Huri, Frieda Oscar, Rus Fahr-l Benat Sleymanovann yaz ve resimleri de
396

398
399
400
401
olak ve Uan, a.g.e., s.56.
397
yaynlanmtr.
Bunlar dergiye yaz gnderdikleri gibi kendi gazetelerinde de
Osmanl kadnlar hakknda bilgiler vermilerdir402.

Sorumlu mdrln Emine Seherin yapt bu yayn fen, edebiyat ve
sosyolojik ierikli gnlk bir kadn yayn olduunu ifade etmektedir. Sadece
kadnlar yazabilecei aklanan dergi sayfalarnn hibir ayrm yapmakszn tm
Osmanl kadnlarna ak olduunu belirtmi, onlar iin yeni bir dnya oluturma
amacn stlenmitir403.
Zaman zaman kadn imzal kimi yazlarnn, erkekler tarafndan yazld
iddialar olmusa da bu iddia dergi tarafndan reddedilmitir404.
Yaynland sre ierisinde en ok okunan kadn dergilerinden biri
olmutur. Sava sebebiyle ara verdii yayn hayatna tekrar baladnda yaanan
kt skntsna ramen 3000 adet baslmtr. Bu rakamn kt skntsndan dolay
az basld zamanki bask says olmas, derginin ok okunan, ilgi gren bir yayn
olduu gereini ortaya karmaktadr405.
Kadnn aile ierisindeki roln de sorgulayan dergi, erkein aile reisliine,
iddet uygulamasna ve ok ele evlenmesine kar km, kadnlara boanma
hakknn verilmesi gerektiini savunmutur406.
Dergi, yurtiinde olduu gibi Fransada yaayan Trk kadnlarn, Kafkas ve
Rusyadaki kadnlarn da ilgisini ekmitir. Ayrca sadece Mslmanlar tarafndan
deil gayri Mslimler tarafndan da beenilmitir. Farkl evrelerin ilgisine ramen
Sabah ve kdam gibi erkeklerin kardklar gazetelerin alakaszlnn dergide
eletiri ve sitemle yer ald grlmtr407.
Dergide srekli blmler dikkat ekmektedir. rnein kadn hukuku
blmnde, kadnn tarih boyunca eitli toplumlardaki durumu anlatlmaktadr.
Ayrca ocuk eitimi blm ve Osmanl kadnnn geirmekte olduu sreci anlatan
ksm da daimi kelerden olup ayrca moda ve edebiyat yazlarna da rastlanr408.
Kadnlar Dnyas kzlarn Avrupaya tahsile gnderilmesi gerektii fikrini
srarla savunmutur. O zamana kadar aileleri vastasyla Avrupaya eitime
gnderilen kzlar rnek gstererek bunun devlet eliyle yaplmas gerektiini
sylemitir. Kzlarn Avrupada dejenere olacaklar iddialarna kar savunma
402
akr, a.g.e., ss.63-64.

lyasolu ve nsel, a.g.e., s.165; akr, a.g.e., ss.38-39.
404
405
406
407
akr, a.g.e., ss.90- 96.
408
lyasolu ve nsel, a.g.e., ss.165-166.
403
yazlarnn grld dergide, salam kiilikli ve namuslu kzlarn kendilerini

muhafaza edebilecekleri gr yer almtr409.
Dergide nl kadnlardan ziyade toplumun her kesiminden kadnlarn
yazlar grlr. Olduka radikal dnceleri savunan dergi baz kadnlarn tepkisini
alm, Yaar Nezihe dnda da dnemin entelektel kadnlarndan birinin imzas
grlmemitir. Feminizm kavramn taklit deil, kendi mcadelelerini tanmlayan bir
ifade olarak yorumlayp kullanmlardr410.
Her ne kadar dnem Osmanls iin feminizm radikal kabul edilse de bu
konuda ngiliz sfrajetlerinin deil, svire ve Fransadaki feministlerin takipisi
olmay tercih etmilerdir. ngiliz feministliini benimseyen inde tm kadn
derneklerinin kapatld, kz okullarnn kaldrlmak istendiini, bu sebeple aamal
bir dnm modelinin benimsendii yazlmtr411.
Kapakta resim kullanmna balanm, Mdafaa-i Hukuk- Nisvan Cemiyeti
yelerinin peesiz resimlerini yaynlayan dergi, byk sansasyon uyandrmtr.
Bunlardan air Yaar Nezihe, poz vererek resmini yaynlatan ilk kadn olmutur412.
142. sayda da Osmanl Kadn Hukuku Mdafaa Dernei azalarndan Nimet Cemilin
resmi yer almtr413.
Kadnn nce i sonra da siyasi hayatn ierisinde yer almas gerektiini
savunmu, siyasal haklarla ilgili srekli ve srarc yaynlar yapmtr. Ulviye
Mevlann, kadn derneklerinin siyasal haklarn alnmas konusunda ortak hareket
etmesi gerektii dncesi ve nerisi de dergide yaynlanmtr414.
Dergi, kadn sorunlarn somut olarak dile getiren, sorgulayan ve sorunlara
zm arayan ciddi tartmalarn yer ald bir muhtevaya sahiptir415.
Giyimde millilemeyi savunan dergi ayrca yerli mal retimi de
desteklemi bu retim yerlerinin tantmlarn yapmtr416.
Derginin yazarlar kadn haklar savunmasyla feminizmi edeer gren bir
yaklam ve uygulama ierisindedir417.
II. Merutiyet sonras hayal krkl yaayan kadnlar da dergi bnyesinde
yer almtrlar. Burada erkeklerin hrriyeti zorla aldklar, kadnlarn da ayn yolu
409

akr, a.g.e., s.38.
411
412
Toksa, a.g.m., s.76; lyasolu ve nsel, a.g.e., s.166.
413
414
415
olak- Uan, a.g.e., s.55.
416
417
410
izlemesi gerektii ve kadn erkek eitliinin salanmas gerektii fikrini

savunmulardr418.
Sahibinden elemanlarna kadar hepsi kadnlardan olumaktadr. Yalnzca
kadn yazarlara ak olan dergide ayrca Nimet Cemil, Yaar Nezihe, Safiye Biran,
Atiye kran, Mkerrem Belks, Fatma Zerin, Aziz Haydar ve Belks Ferit gibi
isimler yer almaktadr. Yayn mcadeleci kadnlar arasnda iletiim arac rol
oynamtr419.
2.1.20. Kadnlk Hayat
Dokuz say yaynland anlalan dergi 1913 ylnda karlmaya
balanmtr. Sadece 2. saysna ulalan Kadnlk Hayatnda iir, hikye ve fikir
yazlar yer almaktadr. Bir yazda ise yabanc mrebbiyelerin milli ahlaka zararl
etkilerinden bahsedildii grlmektedir420.
2.1.21. Hanmlar lemi
1914 ylnda yayn hayatna girmi, 18 say karlmtr. kapan
Franszca yaynland dergi kendi ifadesiyle edebi, sosyal, resimli hanm gazetesidir.
Bolca kadn resimleri yaynlam moda ve edebiyata arlk vermitir. Kadn
resimlerinde ba ve kollar gzken, dneme gre olduka ak kabul edilebilecek
gslere varan dekolteli Fransz kadnlar yer alr. Bu tarz Fransz kadnnn rnek
olarak sunulduu dergi de az sayda fikri yaz da grlr. Kadnlar lemi Dergisiyle
kartrlmasna ramen hi bir balar olmad gibi aralarnda byk bir rekabet de
bulunmaktadr. Nigar Binti Osman, Mehmet Rauf ve Ahmet Cevdet gibi nl
isimlere rastlanlmtr421.
Mehmet Doan 1913-1918 yllar arasnda karlan bir kadn gazetesi
olarak ayn ismi vermektedir. Ancak efika Kurnaza gre drt yl sonra ayn isimle
bir baka dergi yaynlanmtr422. Her iki kaynaa gre de 30 say varlk gstermi,
resimli olarak karlm bir kadn dergisidir. Avrupal kadnlar rnek olarak
gsteren gazete, yaz ve resimler iin de Bat yaynlarndan yararlanmtr. Tannm
yazarlara yer vermi, kadn haklarn savunmutur423.
418

olak ve Uan, a.g.e., ss.55-56; Demirdirek, a.g.e., s.89.
420
421
422
Mehmet Doan. (1981). Hanmlar Alemi, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, c.IV, stanbul, s.9;
Kurnaz, a.g.e., s. 200.
423
Doan, a.g.e., s.9.
419
2.1.22. Kadnlk
Azize Haydar, kufe Nihal ve Fatma Aliye gibi tannm isimlerin
yazarln yapm olduklar dergi 1914 ylnda yaynlanmtr. Fikir yazlarnn yan
sra yemek tarifleri, iir, reklam, mzik, gzellik ve biki diki gibi konulara da yer
verilmitir. Dergi milli deerler vurgusu yapt gibi Batya ynelmek gerektiini,
ahlaki deerleri kaybetmeden adalamay savunmutur. Ak saylabilecek kadn
resimleri yaynlarken, ayn zamanda da kadnlarn giyimlerini kontrol etmeleri, fazla
arya kamamas gerektiini yazmtr. Yerli mal rnleri tevik etmi, Trk-slam
sentezi olan okur kitlesine hitap etmeyi tercih etmitir. Dergideki bir kolonya reklam
buna rnek oluturacaktr. Muhterem hanmlar, imdiye kadar ecnebi kokular sizin saf ve
nezih ruhunuzu bktrmtr. te size dinda, Trk fabrikasnn hilesiz, halis ve sabit lavanta, kolonya,
pudra ve her nev tuvalet su ve sabunlar
424
Derginin kapanmasndan sonra Kadn Duygusu adl iki saylk bir dergi
yaynlanm, fikri ve edebi yazlarn yer ald dergi, kapak kliesi asndan da
Kadnlkn devam izlenimi uyandrmtr425.
2.1.23. Kadnlar lemi
1914 ylnda M. Ekrem idaresinde Feriha Kamurann bayazarlnda
kmaya balad. Sosyal, edebi, resimli aile dergisi kimliini sahip olarak haftalk
olarak yaynland. Edebiyat sayfalar, mektuplar yaynlayan dergide kadn sorununa
radikal yaklamlar grlmez. Edebiyat arlkl aile dergisi hviyeti baskndr426.
lk kadn bayazara sahip olma zelliini tayan dergi, Merutiyet yanls
bir fikre sahiptir. Feriha Kamurann srekli yazlarnn konusunu kadn
oluturmutur427.
2.1.24. Seyyale
Gnmzde mevcut olan ilk ve tek saysndan 1914 ylnda yaynland
anlalmaktadr. Gen kzlara ynelik ilmi, fenni, edebi, ahlaki bir dergi olarak k
gayesini aklamaktadr. Seyyalede ocuk eitimi, ahlak, kadn haklar ve gezi
yazlar grlmektedir. Yine kadnlar deerlendiren bir yazdan geleneklere bal
olduu, dini ve milli deerleri savunduu anlalr428.
424

426
427
428
425
2.1.25. Bilgi Yurdu I

Bilgi Yurdu Derneinin yayn olarak karlan dergi, aile, kadn, spor,
ahlak, tarih, fen, eitim gibi konular ilemitir. Dergide yaynlanan bir ilandan 1550 ya aralndaki 300 kadnn okuryazar yapld ve bu faaliyetlerinin devam
etmekte olduu anlalmaktadr. Kadnlar devlet dairelerinde almalarn
savunmu, onlara yeni dzenlemelerle yardmc olunmas gerektiini dile getirmitir.
alan kadnlara kolaylk gsterilmesi gerektiini, yoksa tm neslin bundan zarar
grp mahvolaca fikrini savunur. Kadnlar daha ok zel teebbsler kurmaya
tevik eden dergi, Rusya Mslmanlarndan da haberler vermektedir429.
1916 ylnda karlan dergi, kadnlarla ilgili almalar, eitim, ocuk
bakm, salk hizmetleri, pratik bilgilerle ilgili yazlar yaynlamtr. Trklk
faaliyetleriyle yakndan ilgilenmi, kadnlara milli bilin kazandrma gayreti
ierisinde olmutur430.
2.1.26. Trk Kadn
Dergi 1918- 19 yllar arasnda 21 say yaynlanmtr. lk bata Trk Kz
adyla karlrken daha sonra Trk Kadnna dntrlmtr. Fikri ve edebi bir
muhtevayla birlikte salk ve pratik bilgiler ieren yazlara da yer vermitir. Derginin
feminizmle alakal olarak grlerini bildiren yazar Necmeddin Sadak, kadn
haklarn savunmakta, kadnlarn sosyal faaliyetlere katldktan sonra hem fiziksel
hem de psikolojik hastalklardan kurtulduunu sylemektedir. Kadnlarn eitim alp,
almas gerektiini syleyen yazara gre bu sre yava ve sindirilerek
gerekletirilmezse toplum bundan zarar grecektir431.
Trk Kadn, baz kadn dergilerinde olduu gibi yazar kadrosunu sadece
kadnlardan oluturmam, gerek kimliini kullanmas kouluyla kaplarnn kadn
erkek herkese ak olduunu sylemitir432.
Kadn haklarnn savunulduu dergide, siyasi haklar konusuna yaklam
Mfide Feritin yazlaryla netlik kazanmaktadr. Ona gre kadnlar eitim ve i
hayatna dhil olmal ancak Batl kadn gibi siyasi hak talebinde bulunmamaldr.
Necmeddin Sadk ise kadn eitiminde Bat tarz eitim programlarnn tercme
edilip, buna biki-diki, yemek derslerinin eklenerek yanl bir usul srdrldn
iddia eder433.
429

431
432
akr, a.g.e., s.38.
433
430
Yine dergi yazarlarndan Nezihe Rikkatde, okullu kzlarn toplum

hayatyla badamayan davranlarn erkekleme olarak yorumlam ve konuyla
alakal ciddi eletiriler ieren bir yaz yaynlamtr434.
ERKEKLEME
Senelerden beri hissiyatm bir deftere kaydetmeyi adet etmitim. Bende bir tesir-i mahsus
brakan btn mahedatm bu defterin iinde mahfuzdur. Temin ederim ki bunu hibir maksad
gzetmeksizin, zevkim iin yaptm. lemi, itimai tetkikatta bulunmak hatrma bile gelmezdi.
Defterimi grm olsaydnz, birok sahifelerini dolduran gzelliklere sizi ikna ederdi; fakat teessf
ederim ki, onu en samimi muhibbelerime bile gstermeme imkn yokdur. inde kendime, aileme,
tandklarma dair dedikodulardan tivtikzade kedimin zeksna, nenemin haksz tekdirlerine kar
verilmi intihar kararlarna kadar her ey var.. dnnz, bunlar size nasl gsterebilirim? Her ne
ise
te ben erkekleme diye tavsif etdiim garabeti bu sahifelerden karyorum; acaba
lemi bir terazide tedkik icab eden itimai bir meseleye mi temas etdim? Yoksa birtakm mevhum
dncelere mi tabii oldum? Orasn bilemem. Yalnz bildiim bir ey varsa o da hatra defterimin
bana bu mevzuu vermi olmas, ihtisasatmn da fil hakiki bu ekilde bulunmasdr.
&
Elbette hatrlayacaksnz; baz varyete kumpanyalarnn ilanlarnda kadn pehlivanlar
vardr. Madmazel, yahud madam bilmem ne kendisini malub edene kar u kadar frank mkfat
vaad olunur. Bu, kumpanyann alelade bir desisesinden baka bir ey olmasa bile yine tecesss celb
eder. Saha zerinde bir kadnn bir erkekle msaraa etmesi, hatta hasmn malup eylemesi ayan-
merak ad olunur.
Sizi bu manzara memnun eder mi? Bana gelince: hayatmda, bundan ok tiksinerek seyr
ettiim bir ey olamaz. Bir kadn tasavvur ediniz ki bazularnn adaleti frlam.. gs bir kaya gibi
sert ve kavi.. iki metre boyunda.. iki yz kilo skletinde.. bir dev gibi karnzda iri admlarla dolayor.
Bu bedbaht bir galet-i hilkat addederek hemcinsim iin dnyada byle bir tehlike mevcud olub
olmadn dnrm.
te bu, benim nazarmda erkeklemi bir kadn misalidir. Son zamanlarda bu vehmimi
tezyid vakalara sk sk tesadf ettiimi defterim bana isbat ediyor. Birok refikalarmn
maneviyatlarnda bu garip istihaleyi kefediyor gibiyim435.
Nezihe Rikkat, yazsnda devamla eski kadn profilinden uzaklam

kadnlar eletirirken, devlet memuru olan kzlar da ciddi bir ekilde yarglamtr.
Bu kadnlar hicab ile melf narin bir mahlk ad ederdim. imdi gece yarsnda tek
bana yangn yerlerinden bi perva geen, polis ile kavga eden hanmlara tesadf ettike taaccb
ediyorum. Yolda yrrken koarak tramvaya atlayanlara, sokakda miting yapub dkknlar yama
edenlere hayretle bakyorum. ylelerini tanyorum ki, yatak odasndan kocasnn revolveriyle dman
teyyaresine ate ettiklerinden bahs ediyorlar. ylelerini tanyorum ki; arkalarna taklan gs
434
435
Trk Kadn. (1334/1918), 13:194-198.

Trk Kadn, a.g.m., ss.194-198
madalyal harb zabitlerini sokakda amarlyorlar.. bunlara mnferid vakalar m diyeceksiniz? Pekl..
defterimde daha umumi notlar var:
Mahallemizin hoppa, mark kzlar bir omlet piirmesini renmeden hep birden gidip
maliyeye ktibe yazldlar; bankalara, postahaneye memure oldular; Darlfnuna girdiler. Son
zamanlarda kadnlardan taburlar bile yapld; onbalar, avular bile nasb edildi. Hsl ktibelikten
ple kadar kadnlarn girmedii meslek kalmad. Sabahleyin alafranga dokuz buuktan sonra
ka hanm evinde bulabilirsiniz? Kimi dkknna, kimi kalemine gidiyor; kimisi de kendine bir zevc
intihabyla megul
Zan etmeyiniz ki cinsiyetini gaybeden yalnz adi bir takmdr. Muhterem bir edibemiz bile
mahud bir paann kumandas altnda Suriyeye tekilat yapmaya gitmemi miydi? Ara sra yolda kol
kola, haykraarak siyasetden bahs eden Darlmuallimatl hanmlar grdke pek yaknda mdhi bir
inklbn hazrlanmakda olduunu his ediyorum. Bilemem.. biz byle eylere almamdk. Pek
mahcub, muhteriz bydk. Validelerimizin dizlerinin dibinde evlerimizden ayrlmazdk. Bo
vakitlerimizde zevclerimizi tahayyl ederek piyanomuzu, kemanmz, udumuzu alardk. Btn
elencelerimiz bu kadard.
Belki ekingenliin bu derecesi iyi deildi, kadn da cemiyet hayatna itirak etmeli idi.
Fakat bu, erkeklere kar safvetimizle, hicabmzla, zerafet ve nezaketimizle de haiz olduumuz
racihan terk etmeksizin olmal deil miydi?
Nezihe Rikkat436
Darlfnunlu kzlarn, bu iddialara verdikleri cevap yine dergide

yaynlanm, bu durumun uzamas zerine dergi, okurlarn daha faydal konularda
tartmalar gerektiini syleyerek mdahale etmitir. kufe Nihalin kzlarn
okullara sslenerek gitmelerini eletirerek kendilerini bilgileriyle kabul ettirmeleri
gerektiine dikkati eken yazsnn yan sra437 Perihan Saidede bir yazsnda kzlara
yeterli dini eitim verilmemesini eletirir ve kzlarn ak romanlarna gstermi
olduklar ilgiden duyduu rahatszla deinir. Din ve bilimin sentezlenerek
verilmesi gerektiine iaret ettii yazs dergide Gen Kzlarn Dertleri balyla
aada byk ksmn verdiimiz ekilde yer almtr438.
Gen Kzlarn Dertleri
Kamil-i teessfle sylemeye mecburum ki memleket de pek garib bir zihniyet hkm
ferma oluyor. Zevahire o kadar ehemmiyet veriyoruz ki istikbalimizle alakadar en mhim meseleyi
bile tedkik edemediimiz gibi bu nev mesele hayatiyenin mevcudiyetinden bile bi haber bulunuyoruz.
Birok eyleri terakki diye alkladmz halde ne bunlar esasn, ne de neticesini tedkik ediyoruz
Avrupadan avdetimde be sene evvelkisine nisbetle stanbulun itimai hayatn pek
deimi buldum. Beni en ziyade gen kzlarn tahavvlleri alakadar ettiinden azck bunlarla megul
olmaa baladm. lan- Merutiyetten beri kzlarn istikbaliyle alakadar hakikaten mhim admlar
atlmak istenilmidi. istenilmidi diyorum; nk birok tasvirat- mhimme kad stnden sahaya
tatbike gememidi. Mamafih yine meydanda birtakm eserler vardr. Numune mektebleri alm,
436
Trk Kadn. (1334/1918), 13:194-195.

438
Trk Kadn, (1334/1918), 10:146-148.
437
sultaniyeler tesis edilmidi Mekteb haricindeki gen kzlarn da hayata az ok almaa baladklar
anlalyordu. Hele ekseriya tesadf ettiim antal hanmlar.. Kitabc dkknlarnda byk bir
tahallikle dolaan mektebli kzlar beni o kadar memnun ediyordu ki artk bizim gen kzlar arasnda
da ilmi, itimai ve fikri bir hayatn esasgir olmaa balad kanaatini hsl eder gibi oldum. Gezdiim
birka mekteb, grdm birka gen hanm da bu kanaatimi teyid ettiler. Artk tam manasyla bi
nikbin olmaa balamdm.
Birka aylk sabk bir temas ve tedkik neticesinde, evvelce grdm iyi eylerin yalnz
zevahirden ibaret olduunu, memleketin gen kzln pek mhim, esasl ve tahribkar derdlerin
kemirmekde bulunduunu anladm. Portfyleriyle kouan gen kzlar takib ile ekseriyesinin
(randevu)ya gittiini, kitabclarda dolaanlarn , gibi isimleri bile yz kzartmadan telaffuz
olunmayacak kitablar aradn, kz mekteblerindeki maddi ve manevi derdleri grdm zaman artk
ilk kanaatlerimden eser kalmamd. Bu suretle uyanan hiss-i tecesssle taammuk tedkikat eylediim
zaman elde ettiim hakika daha mdhidi. Gen kzlk skt-u havelan nnde mnkesir bilhayal
kalmdm439.
Yazsnn devamndan bir sre Avrupa ve Amerikada yaadn

anladmz yazar, gen kzlara verilmesi gerektiine inand dini eitimin ftri bir
ihtiya olduunu iddia etmektedir.
Amerika ve Avrupada gen kzlarn arasnda geen be alt senelik bir hayatdan sonra
(bir gen kzlk dini) demekle ne anlattm izah edeyim: bir gen kz, slam, Hristiyan, Musevi,
Budi.. velhasl herhangi bir dinden olabilir. Yahud badel tedkik hibir dini kabul etmez de, kendine
gre bi taraf ahlaki bir din yahut akayid kabul edebilir. Lakin hibir zaman dine kar lakayd kalamaz.
Madem ki dini bir takm akidenin heyet-i mecmuas olarak kabul ediyoruz; madem ki bu akidenin
esas her dinde birdir ve bu esasat asr hazrann en medeni kavimleri tarafndan mahzar tebcil ve
tevkir olmudur; akvam- medeniye arasnda ihraz makam etmek isteyen her millet genlerini bu
esasata riayetkr yetidirmeye almaldr.
On drdnc asrn son senelerinde devrin felasife-i mehuresini okuyan Amerika genlii
bir dereceye kadar (Agnostik) olmudu. Talebe defterindeki kk bir makalemde mevzu bahs
etdiim gen Hristiyanlarn ve gen Hristiyan kadnlar cemiyeti ve bu gibi cemiyet ve messesatn
gayret ve faaliyeti ile son zamanlarda bilhassa on seneden beri din lehinde mhim bir cereyan fikri ve
hkm ferma olmaa balad. nk gen zihinleri trmalayan lm ve din- mbehesat tamamyla
terk olunarak ahlaki gayeler nazar dikkate alnmak artyla bir din telakki olundu. Orada genleri
dindar bir Hristiyan deil, dnebilen ve ahlakl ve tam bir insan yapmaa alyorlar. Btn fezaili ahlakiyede dinin esas teekkl etdii bir bedahat hkimdir. Acaba, bunca hazain-i medeniye ve yz
milyon nfusla, Amerika, ahlakl insanlar yetidirmek iin dinden istiane ederse, biz, bu kudsi
kuvvetin muavenetinden mustani kalabilir miyiz?440
Yazar Perihan Saide, konuyla ilgili devam ettii makalesinde dini eitimin
eksikliini genliin en byk sorunlarndan biri olarak yorumlam, rnek alnan
Batda bile dini eitimin verildiini syleyerek, eitim politikasn tenkid etmitir.
Tedrisatmz, tekilatmz, hayatmz gsteriyor ki biz kendimizi dinden mstani ad
ediyor ve gen kzlarmz iin de dinin dem-i lzumuna kail bulunuyoruz. Sokakda validesinin
439
440
Trk Kadn. (1334/1918), 10:146-148.

Trk Kadn. (1334/1918), 10:146-148.
yannda yrrken herhangi bir gen kzla ona refakat eden validesi arasnda dince, ihtimal bir Musevi
ile Hristiyan beyannda olduu kadar fark vardr. Valide dindardr; kzn dindar yapmamdr. nk
onun cevval-i fikriyatna, ne validesinin telkinat diniyesi ne de cami vaazlar kfi gelmez. Gen
kzlarmzda, baka milletlerden ders alarak, pek mail terakki olan dinimizi onlarn anlayabilecekleri
tarzda anlatmamz icab eder. Ben, gen kzlarmzdaki dinsizlik derdinin en mhim mesuliyetini bu
hususdaki tekilatmzn noksanlna yklediyorum.
Anane-i milliyeye dem-i hrmet, noksan ahlak, midsizlik, hayatndan bkknlk gibi ge
kzlarmzda ekseriya grlen araz itfavnda tedvir edecek- akaid-i metineye dem-i vukuflarn
gsteriyor. Bu iraz nisbeten az tahsil grm veya tamamyla cahil ehir kzlarnda hemen ayn
iddetle hkmfermadr. nk bunlarn aileleri dini anlayamamdr ki kzlarna telkin edebilsinler.
Memleketimizdeki tahvilat- fikriye ve medeniyeye hazrlayan yegne messesatmz mektebler
olduu halde bunlarda da yigirminci asr kafasyla tedris edilmedii anlalyor. Birok sultani
mezunlaryla grdm. Hepsi, sormadm halde, edebiyatdan, modadan, hatta izdivacdan bahs
ediyorlar; bazlar mstakbel zevclerinin kk birer krokisini bile yaptlar; lakin hibiri bana din
hakknda ne dndn sylemedi. Kendilerine dini birtakm sualler sordumsa da ekseriya ameli
suallere e biz onlar okuyal ok oldu.. nasl aklmzda kalr? nazari suallere bu mesele hakknda
hi dnmedik cevablar verdiler. Bir gen kz daha samimi idi; bana dedi ki: Dinden
bahsediyorsunuz. Lakin bize nasl okutulduunu biliyor musunuz?... Abdestin farzlaryla baladk..
hele teyemmmde glmeden bayldk. Hocamz kollarn svar ve su yerine topraa banard.. Birok
eyler ezberledik. Tabii tamamyla aklmzdan kd. lerideki snflarda birazda hi aklmzn
ermedii eylerden bahsetdiler. te bu kadar
Hangi mansab gen kzla grdmse ayn mealde iitirafat- elime dinledim. Bazlar
gldler: Siz de mi? Hanmefendi, Amerikay gezip geldikten sonra hala dinden bahsediyorsunuz?
dediler.
Bazlar ise kzd: karya acmakdan baka elimden ne gelebilir. Metin bir terbiye-i
diniyenin mefkudiyetinden dolay gen kzlarmzn o kadar sathi dnyor ve hayat o kadar basit
zannediyorlar ki bunlarla konuub da yetidirecekleri ocuklarn halinden endie etmemek mmkn
deildir. Hayattan gayenin iyi giyinmek ve k bir zevce malik olmak olduunu syleyen bir gen
kz bunu edebiyat muallimesinden rendiini samimiyetle itiraf ederek bu kadar mhim bir kefin!
kendisi tarafndan yaplmadn ilave ediyordu.
Bize din deil, ilm lazmdr ve talebesini dinden de ilmden de mahrum brakan birka
muallime hanm msaadeleriyle, mmkn olsa da, alsam ve bir ay iin Amerikaya kk bir seyahat
yaptrsam eminim ki cidden utanarak avdet derler. Laboratuarlarnda uraan, (Darwin, .)
filosoflarn tedkik eden binlerce gen kz grrsnz ki pazarlar sade, temiz elbiseleriyle kiliseleri
doldurur ve Allahlarna hep bir azdan ibadet ederler. Dini ve itimai cemiyetlerin samimi
musahabeleri, esasat- diniyeyi, fezail-i ahlakiyeyi bizzat temsil ve hayatlarnda tatbik eyleyen namdar
pirlerin konferanslar mstakbel Amerika kadnlarn yetidiriyor. Bahsettiim snf iinde bir tek kz
bulamazsnz ki yalan sylenilebildiine inansn; dinsiz yaanabildiine itikad etsin acaba kzlarna
bu terbiyeyi vermekle yz milyon halk yanl m hareket ediyor 441?!
441
Trk Kadn. (1334/1918), 10:146-148.
Dinsizliin toplumu ciddi anlamda tehdit ettiini, bunu birok sorunun k

noktasn oluturduunu syleyen Perihan Saide, salam bir terbiyeyle birlikte dini
eitim verilmesinin elzem olduunu sylemektedir.
Hlasa ederim: gen kzlarmz neye inanacaklarn, ne suretle teharrk hayat edeceklerini
bilemiyorlar. Kendilerine reten de yok. Eski tarzda tedris edilen din onlar cezb edemiyor. Dini
okutanlar bile dinle fenin en bariz nukat ihtilafn bizzat hal etmediklerinden talebeyi adeta
rktyorlar. Dinimiz, ameli, mantki bir suretde tedris edilebilmeli. Gen kzlar arasnda tekilat
yaplarak (din) numuneleriyle gsterilebilmelidir. Muallimler, mridlerimiz ilimleriyle amil
olmazlarsa tedrisin faidesi yok demekdir. Arablara kar ibraz- suhuletle tesisi din eden (beni
muhterem)in senetlerini unutmayarak genlere dinin kolay cihetleri ilk nce gsterilmeli ve
retilmeli; dinin yalnz, namaz, oru ve tesettrden ibaret olmadn, fazilet, ahlak ve namusun da
bunda esas tekil etdiini insann maddi ve manevi saadeti ancak bu hasaisi ile temin edebilecei
anlatlmaldr.
Dinsizlik cereyan mhimdir. Bunun ve avamil-i sairenin tesiriyle meydana kan sair
derdlerden srasyla bahsedeceiz. Btn noksanlarmzn esas metin bir terbiye-i diniyenin
mefkudiyetinde olduu grlecekdir. stikbal ahlak ve faziletindir. Bunlar ise metin bir terbiye ile
temin edilir.
Perihan Saide442.
Turanclk fikrinin ve milliyeti motiflerin sk ve belirgin bir ekilde

grld dergi443, 1917 ylnda Trk Kadn Dersanesi aarak kadnlara ynelik
yabanc dil, musiki, Trke dersleri verdii gibi konferanslar da dzenlemitir444.
Trk dnceyi savunan kadn yazlarna yer verilmi, Trk dnyasnn
skntlar dile getirilerek kurtulu yolunun birlik ve beraberlikten getiini
sylemitir. Kalknmann gerekliliine vurgu yapan dergi, Trk Dnyas fikrini
ilemi ve Turan fikrini savunmutur445.
2.1.27. Gen Kadn
On be gnde bir karlan dergi sosyal, edebi, ahlaki bir muhtevaya
sahiptir. Mdireliini Fatma Fuatn yapt mecmuada, bir milletin terakkisinin
kadnlara bal olmas dolaysyla amalarnn kadnlar yksek seviyeye tamak
olduu belirtilmi, edebi yazlara arlk verilmitir 446 . Sahibinin Muallim Fuad
kr, idarecisinin Sleyman Tevfik olduu dergi 1919 ylnda karlmaya
balanmtr. Osmanl kadnnn dier milletlerdeki kadnlardan farkl bir yapya
442
Trk Kadn. (1334/1918), 10:146-148.

Kurnaz, a.g.e., ss.218- 221.
444
akr, a.g.e., s.49.
445
446
443
sahip olduunu syleyen dergi, kendi sosyo-kltrel ve dini yaplarna uygun olarak
kadn haklarnn savunulmas gerektii dncesindedir447.
Ayn isimle, tek say olarak, farkl kiiler tarafndan karlan bir dergi daha
bulunmaktadr. Karma eitimi savunulduu, Rza Tevfikin yaynlanmasn
memnuniyetle karladnn akland bu dergiyle dieri arasnda balant olup
olmad netlik kazanmamtr448.
2.1.28. Kadnlar Oyuncak Deildir
1919 ylnda Diken Dergisi yayn olarak, kadnlar iin yaynlanan ilk ve
tek mizah dergisidir. Dergiyi karan kii ise dnem kadn dergilerinde ad ska
grlen Ahmet Hikmet Beydir449.
2.1.29. nci
1 ubat 1919 ylnda Sedat Simavi tarafndan, aylk olarak karlan
derginin kapaklarda renkli kadn illstrasyonlar bulunmaktadr450.
Bayazarln bir sre Emine Semiyyenin yapm olmasna ramen, 160
imzadan sadece 21 tanesi kadnlara aittir. Erkek yazlarnn basknl sebebiyle
ncinin erkek bak asndan, kadn dncesini yansttn syleyebiliriz451.
Dergiye gre kadn, aile hayatnda ve sosyal yaamda baarl olmaldr.
Dergi kadnn ev ilerini, ocuk eitimini bilmesi gerektiini savunmu, ayn
zamanda i hayatnda olan kadnlarn da desteklenmesi gerektiini sylemitir. Kadn
dergilerinin kadnlarn seviyelerinin zerinde ya da hafifmerep yaynlar yaptklarn,
kendilerinin ise orta yolu gzetip, kadnlarn ihtiyalarna ve eitilmelerine ynelik
yayn yapacaklarn ifade etmitir452.
Derginin ieriinde edebiyat, moda, gzellik, ocuk bakm, Batl kadnn
yaam tarzna ait bilgiler, nl Trk kadnlarnn hayatlar yer almaktadr. dll
yarmalar dzenleyen dergi, ilk sayda kadn ka yanda yalanr sorusuna cevap
verenler arasndaki kura sonucu birinciye manikr seti, ikinciye bir ie lavanta
verileceini duyurmutur. 11 Ekim 1920den sonra on be gnde bir kan edebiyat
dergisine dnmtr. Daha nceki yaynlarda olduu gibi kadn haklar ve
feminizm gibi konulara deinmek yerine magazinsel bir izgide olmutur. I. Dnya
Savan kaybeden Osmanl Devletinde, artk aristokrat kadn yerine evde kendi
447
akr, a.g.e., s.38.

449
450
451
akr, a.g.e., s.39.
452
akr, a.g.e., ss.39-40; lyasolu ve nsel, a.g.e., s.168.
448
iini yapan bir kadn tipi olumaktadr. nci, bir bakma hizmetiler, dadlar,
halayklar devrinin bitip yeni dneme geiin dergisi olmutur453.
nci bir sre sonra Yeni nci olarak kmaya balam, kadn yazlar
gittike azalm ve edebiyat dergisi hviyetine dnmtr454.
Simavi daha sonra 1921de Hanm, 1922de Yeni nci, 1924de Yldz,
1927de Yeni Kitap, 1937de de Model dergilerini kararak bu alandaki uralarn
devam ettirmitir455.
2.1.30. Siyanet
Gnmze says ile gelmi olan derginin, ilk olarak hangi tarihte
yaynlanm olduu bilinmemektedir. Eski Trklerde kadn eitimine ilikin
bilgilerin grld yaynda, kadn eitiminin nemine vurgu yaplmtr. Kadnlara
mesleki eitimin yannda ev ekonomisi derslerinin de verilmesini, ancak bunun
kadnn kendi cinsiyet kalplarnn dna kmadan yaplmasn gerektii
savunulmutur. Kadnlarn yksek tahsil grmesi gerektiini destekleyen dergi, ba
ak bir Krt kadnn resmini yaynlad iin Sebilrreadda ciddi eletiriye maruz
kalmtr456.
2.1.2. CUMHURYET SONRASI KADIN DERGCL ve DERGLER

1930lu yllarda CHPnin yapt sosyal ve siyasal dzenlemelerden
kadnlar da pay alm, bylelikle Cumhuriyet tipik Trk kadn biimlendirmesini
yapmtr. Bu deiimle aileden, i ve fikir dnyasna uzanan, spor yapan bir kadn
profili izilmi olur. Dnem kadn dergicilii de bu yeni kadn modeline uygun
ekillenmitir. Bu aslnda 1970lere kadar srecek kadn dergiciliinin ana hatlarn
belirlemitir457.
1930 ve 1940l yllarda otoriter tek parti ynetimi ve II. Dnya Savann
etkileriyle yavalayan dergicilik sektrne bal olarak kadn dergilerinde de bir
duraklama grlmtr. 1946da ok partili hayata geile birlikte demokrasi kavgas
n plana kar ve dergicilik politize olmutur. Bu da kadn dergiciliini daha da
zayflatmtr. 1950lerde Demokrat Parti iktidaryla Amerikaya alan Trkiyede
453

akr, a.g.e., s.40.
455
456
457
454
dergicilik de durumdan etkilenmitir. Amerikan usul magazin dergicilii balam

ve bu tarihten sonraki dergilerin trn oluturmutur458.
2.1.2.1. Trk Kadn Yolu
Trk Kadn Birliinin dergisi olarak 1925 ylnda yayn hayatna girmitir.
Nezihe Muhiddinin sahibi olduu dergide Mfide Ferit, Pakize Ahmet, Bedia
Mustafa, Enver Behnan, Kani Kamil gibi birok yazar yer almtr. Cumhuriyet
inklplarnn kadna ynelik dzenlemeler yapmas gerektiini savunmutur. Yeni
rejime ballk ve desteini belirten dergi, erkeklerle zellikle aile ierisinde
dayanmay gerekli grmtr459.
2.1.2.2. Kadn Yazlar
Milli aile dergisi hviyetini tamakta olup 1926de kmaya balamtr.
Fevziye Abdlreitin sahibi ve sorumlu mdr olduu dergi aylktr. eriinde
Cumhuriyet dnemi kadnnn aile ierisindeki konumunu tanmlamaya ynelik
yazlar yer almtr. Kadnn en nemli grevinin analk olduu vurgusunu yapm,
genlerin yurtdna renime gnderilmesi yerine, salam fikirli ve demokrat analar
yetitirecek kz retmen okullar almas gerektiini savunmutur460.
Dergide dnemin nemli tartma mevzularndan biri olan medenileme,
asrileme zerine A.L. imzal yazda unlar dile getirilmitir.
Asri Trk Kadn461
Son zamanlarda dillerde en ziyade dolaan szlerin biri asrilemek tabiridir.
Memleketimizde kuvvetli bir asrileme cereyan bulunduunu kimse inkr edemez.
Asrilemek
dediimiz gibi Garbilemek hatra gelir, zira asl asrn adamlar garbilerdir. Bize uyumaz, geride
kalm, onlar erken uyanmlar ve pek ileri gitmiler. Daha son zamanlara kadar bizler orta asrlar
hayat ve zihniyeti ile yaarken onlar yepyeni zihniyet ile mcehhez olarak, yeni hayat kurmular ve
her cihetten kuvvet kesb etmilerdir. ark ile garb biribirine temas etmeden yaasalard bunlarn
aykr zihniyetleri tamalarndan mtezad hayatla yaamalarndan byk ziyan olmazd. Fakat
Garbilerin terakki etmesi, asrilemesi bizim bamza byk gaileler dourmu, iktisaden ve
siyaseten onlarn esareti altna dmemize mucib olmudur. Bugnk asrilememize ite o gailelerden
ve esaretlerden kurtulmann arelerini aratrmaktan ibaret olmaldr. Trk milletinin dehas ve
fedakrl sayesinde artk siyasi esaret zincirleri krlb atlmdr. ktisadi esaret balarn da bir bir
zmekle uramakdayz. Fakat itiraf etmeliyiz ki bu sonuncu sahadaki mbareze pek ar
olduundan bizden byk faaliyet, metanet ve fedakrlk taleb etmektedir. Bu mcadele pek etin
458

460
461
Kadn Yazlar. (1926). 22:s.8-9.
459
olmakla beraber pek srekli de olacaktr. Zaten bu, yaamak iin mcadeledir. Bir yznde hayat
insaniye inkita uramadka bu mcadele menkut olmayacaktr462.
Yazarn bu yazsnda dnem aydnlarn en ok megul eden konulardan

biri olan medenileme ve bunun lsnn irdelendii dikkat ekmektedir. zellikle
kadn modernlemesine deinen yazarn, medenileme adna Bat adet ve yaam
biimini taklide kar kt grlr.
te yabanclar ile olan u iktisadi mcadelemizde asrn Trk kadn byk roller
oynayacaktr. Lakin bizim asri Trk Kadn demekden maksadmz, asrilemesi garbn alln
srmek, pudrasn, kolonya ve triyatn kullanmakdan, salarn kesmek, ksa etek tamak, fokus
tarot,tango dans etmek ve parklarda dolamak gibi birtakm zevahir ve moda dknlnden ibaret
olan kadnlar deildir. Bu gibi gayri ciddi eyler garbda asri kadnn hassai lazimeleri olmad gibi,
byle asrileen kadnlarn bizim iktisadi mcadelemizde asl faideli amil olamazlar 463.
Garbda hakiki asri kadn her eyden evvel kendisinin bir insan olduunu mdrikdir.
Asrmzda bir insann en yksek vazifesi i sahibi olmak ve almakdr. Zamanmzda almak iin
okuma yazma bilmek ve muayyen bir i renmek lazmdr. bilmeyene, almayan adam (ister
erkek ister kadn olsun) asri insan ad edilemez. Demek bugn asri kadnn birinci hassesi, sslenerek
sokakda, arda dolamak deil, muayyen meslek sahibi olmak ve almakdr. Baba, ana ve akraba
vesayeti altnda yaamak yahud besleyecek bir koca bekleyib durmak asri kzlara asla yakmaz. Asri
kz kendi hayatn namusuyla makulen kendisi temin edebilecek suretde yetimelidir. Asri anann
vazifeleri daha byktr. Bugn heyet-i itimaiyemize salam vcudlu, yksek ruhlu, sarslmaz
seciyeli, alkan, vazifeinas ve fedakr vatandalara pek ziyade muhtacdr. Asri Trk kadnnn
analk erefine nail olanlarnn en li borcu ite u ruhda vatandalar yetidirmekdir. Her asri kadnn
ocuk terbiyesinden (pedagojiden) haberdar olmas lazmdr. ocuunun cismani ve ruhani
terbiyesinin usullerini bilmeyen kadn asri kadn deildir. Bu gibi analarn ocuklar iinden asri hayat
mcahadar yetimez464.
Demek asri kadn olmann ikinci mhim art analk vazifelerini iyice kavramakdr ve bu
vazifeleri vatan ve milletimize faideli olacak yolda ifa etmekdir. ktisadi mcadeleden muzaffer olarak
kmak, yani bugnk fakr ve sefaletden, onlarn dourduu perianlk zebunlukdan kurtulmak iin
kadnlarmzn da tam manasyla asri olmalar yani hayat- itimaiyemizde memtul aza olarak
durmamalar asrilik diyerek ss ve moda ibtilasna tutulmamalar, i seven, hayat mcadelesinde
korkaklk ibraz etmeyen hakiki asri vatandalar yetidirmeye almalar iktiza ediyor. Trk kadnnn
asriliini biz ite byle grmek isteriz. 465
2.1.2.3. Cumhuriyet Kadn

Mart 1934 ylnda kan dergi, kadn deien dengeler ve sosyal yapya
paralele farkl ekilde tanmlamaktadr. Ona gre Cumhuriyet Devrinde yaayan
kadn tek ynl olmayp, i ve elence hayatnda da var olan kadndr. Fikri
mcadelelerde, edebiyat hareketlerine katlp, spor yapt gibi annelik ve zevcelik
462
Kadn Yazlar, a.g.m., s.8-9.

Kadn Yazlar, a.g.m., s.8-9.
464
Kadn Yazlar, a.g.m., ss.8-9.
465
Kadn Yazlar, a.g.m., ss.8-9.
463
grevlerine de baldr. Yani ok fonksiyonlu, aile yaamndan i ve fikir dnyasna

kadar geni bir sahada aktiftir. Bu gr aslnda 1970lere kadar devam edecek olan
kadn dergiciliinin ana hatlarn oluturmutur466.
2.1.2.4. Moda Albm
Tahsin Demiray tarafndan 1936 ylnda yayn hayatna dhil olmutur467.
2.1.2.5. Ev-
1937 ylnda yine Tahsin Demiray tarafndan karlmtr. Demiray ilk
sayda, yeni rejimin toplumla dayanma ierisinde olmas gerektii bunun dayanak
noktasnn da ev olduunu belirtmitir. Ona gre rejim evden balatlmad iin eve
inmek, zamann ihtiyalarna gre yeniden ekillendirmek gerekir. Bu sebeple
alanlarnn uzmanlar dergide yazmay kabul etmilerdir. Dergide kadnn hangi
koullarda olursa olsun retken olmas gerektii belirtilmitir. Diki, moda, rg,
grg kurallar, gzellik, yemek ilenen konulardandr. Ayrca hikyeler, okur
mektuplar ve kadn teekkllerine ait haberler de yer alm, 1953e kadar yayn
hayatnda kalmtr468.
2.1.2.6. Ev-Kadn
Faruk Grtunca tarafnda 1945 ylnda yaynlanmaya balamtr. Hedef
kitlesi ev kadnlar olan dergide rg, el ii, yemek tarifleri, moda sayfalar yer
almtr. Okur mektuplar ve Gnl Abla kesi vardr. Okurlarna her ay diki
kalplar vermektedir469.
2.1.2.7. Kadn Gazetesi
ffet Halim Oruzun kard dergi 1947- 1979 arasnda yayn hayatnda
kalarak bilinen en uzun mrl kadn dergisi olmutur. Yaynlanma amac bu
dnemde varlk gsteren kadn teekkllerinde hkim olan dnceyle paralellik
gstermektedir. Dergiye gre, Cumhuriyet Devrimi kadnlar hak ettii yeri vermi,
466
lyasolu, nsel, a.g.e., ss.172-173.

lyasolu, nsel, a.g.e., s.173.
468
469
467
bu sebeple de Kadn Gazetesi kadn erkek eitliine dair bir yayn yapma, dnce
belirtme ihtiyac duymamaktadr470.
2.1.2.8. Hanmeli
Ocak 1947 ylnda Halil Ltfi Drdnc tarafndan karlmtr. Dergide
Cumhuriyetin ilk yllarndaki idealist yaklam srdrme abas grlr. Kadn
haklar ve geirdii deiim yer alr. Kadnlarn ilerleyiine hizmet iin kt
belirtilir. Dnya kadnlarna ilikin haberlerinde yaynland dergi, okurlara da
aktr. Bunun yan sra moda, rg, diki, el ii, bulmaca, karikatr, iir ve
hikyelere de rastlanlr471.
2.1.2.9. Aile
Yap Kredi Bankas tarafndan 1947 ylnda yaynlanmaya balanmtr.
Kitap boyutunda ayda bir karlan dergi yaz arlkldr. Yabanc kadn
dergilerinden aile hayatyla ilgili evirilerin grld dergi ev dergisi olarak
yaynlanmsa da sayfalarnn ou edebiyata ayrlmtr472.
2.1.2.10. Hafta
Tahsin Demiray tarafndan 1949 ylnda Amerikan usul magazinci
dergicilik erevesinde karlm ve yayn yapmtr473.
2.1.3. KADINLARIN KURDUKLARI DERNEKLER

2.1.3.1. TANZMAT Ve MERUTYET DNEM KURULAN DERNEKLER
II. Merutiyet sonras kadn derneklerinin saysnda art oluu grlr. II.
Abdlhamid dneminde kadnlar arasnda okuma yazma orannn artmas ve ortaya
kan feminist hareketler bu rgtlenmelerin ana beslenme noktasn oluturmutur474.
Bu derneklerle megul olan kadnlarn profilini ise byk ksm okur-yazar
olan, orta ve st kesim kadnlar oluturmaktadr. Kadn dernekleri st ve orta snf
470
Zlal Kl. (1998) Cumhuriyet Trkiyesinde Kadn Hareketine Genel Bir Bak, 75 Ylda
Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.350.
471
472
473
474
akr, a.g.e., ss.22-32.
kadna, cinsiyet dzeninin verdii roller dnda bu tr etkinliklerde bulunma

imknn da salamtr475.
Bu teekkller drt farkl alanda varlk gstermi, drt ana ama
erevesinde oluturulmutur. Bunlardan ilk ksm Mdafaa-i Hukuk-u Nisvan gibi
kadnlar tarafndan kurulan ve kadn haklar mcadelesini veren derneklerdir. kinci
ksm ise yine kadnlar tarafndan kurulan fakat ihtiya sahiplerine yardm etmeyi
amalayan cemiyetlerken, dier bir yaplanma olarak da mevcut rgtlenmelerin
kadn kolu olarak varlk gsteren teekkller grlmektedir. Drdncs ise
kadnlarn eitli derneklere ye olarak etkinleip, tekilatl hayatn ierisine dhil
olduklar yaplanmalar olmutur476.
Tanzimat sonras srete yaanan savalar, ekonomik skntlar, toprak
kayplar kadnlarn milli ve vatanperver duygularn ykseltmi, ortaya bu sebeple
kurulmu olan ok sayda dernek karmtr. Devletin kadn potansiyelini fark edip,
yararlanma yoluna gitmesi sonucu kadn teekkllerinin ou ttihad ve Terakkiyle,
parti destei almtr. Bunlarn dnda kalan az saydaki kuruluun amac ise kadn
haklarn, hukukunu savunmak ve kltrel geliimine katkda bulunmak olmutur.
Ekonomik gayeyle kurulmu dernekler ise kadn i hayatna dhil etme mcadelesi
vermitir477.
1909daki Cemiyetler Kanunu ile saylar artmakta olan derneklere yasal bir
snr izilmitir. Kanunda kadn erkek ayrm yaplmam ancak, kadnlarn dernek
kurmalar konusunda baz yerel idarelerin tatmin olmadklar grlmtr. Nitekim
1909da Selanikte Teali-i Vatan Osmanl Hanmlar Cemiyeti kurulduunda, yerel
idare, ileri Bakanlna bir mektup gndererek konuyla ilgili bilgi talep etmitir.
lgili bakanlk, ura-y Devletin olumlu yant vermesi zerine Selanikteki
yneticilere durumu bildirince kadnlara izin verilmitir478.
1919 ylna kadar kadnlar tarafndan kurulan dernekler hayr ileriyle
ilgilenirken Milli Mcadelenin balamasyla durum deimitir. Bu tarihten sonra
igallere kar mcadele amal dernekler etkinlemeye balamtr479.
Daha sonraki yllarda kadnlarn eitimini nceleyen, meslek retmeyi
amalayan derneklerin ardndan kltrel arlkl, feminist ve taleplerde bulunan
475
Van Os, a.g.m., s.344.

akr, a.g.e., ss.22-42.
477
478
479
Aynur Msrolu. (t.y.) Kuva-y Milliyenin Kadn Kahramanlar, Birinci Basm, Numara:93, Sebil
Yaynevi, stanbul, s.61.
476
cemiyetler,
siyasi
480
oluturulmutur
partilerin
kadn
dernekleri,
siyasal
amal
teekkller
Bu dernekler kadn eitiminin en yksek seviyeye kmas iin yaynlar

yapp, hkmet yetkilileriyle grm, okullara nakdi yardmlar etmi, kltrel
etkinliklerde bulunmutur. Ayrca savan ortaya kard dul ve yetimlerin
ihtiyalarn gidermeye alm, onlarn eitim ve i hayatna dhil olabilmeleri iin
aba gstermitir. Bunlarla birlikte kadnn aile hayat ierisindeki konumunu
iyiletirme, hukuki dzlemde dezavantajlarn giderme, evlilikleri kolaylatrma ve
yardmc olma yollarn izleyerek sosyal ve ahlaki yapnn muhafazas yolunda da
almalar yapmlardr481.
Osmanlda Balkan ve I. Dnya Sava yllarnda kadn derneklerinin says
artarken farkl dini gruplara mensup kadnlarn da kendi derneklerini kurduklarn
grmekteyiz482.
1919da kadnlarn ye olduklar derneklerin 19 tane olduu grlr.
Bunlar Bikes Ailelere Yardm Dernei gibi hayr, Muallimeler Cemiyeti gibi mesleki,
Halide Edibin kurduu Teali-i Nisvan Cemiyeti ve Asri Kadnlar Cemiyeti gibi
feminist amal derneklerdir483.
Bu cemiyetlerin ounun ye says az olan, etkinlikleri srekli deildir.
Fakat kadn sorunlarn ifade etmeleri, Milli stihlak Dernei, Trk Oca gibi
derneklerde olduu gibi kadnlarn ideolojik ve siyasal boyutta da var olmaya
balamalar asndan nemlidir484.
Kadn derneklerinin kurucular arasnda Sultan Muradn kz Fehime
Sultan gibi padiah kzlar da grlmtr. Bu dernekler, efkat pazar denilen ili
Eftal Hastanesinde sattklar rnlerle kendilerine gelir elde etmitir. Baz
derneklerin kimsesiz kadnlar meslek sahibi yapmaya ynelik almalar yapt, bu
amala diki evleri, fabrikalar at dahi grlmtr485.
Buralarda i sahibi olan kadnlar, ihtiya sahibi kiilerdi. Bunlar, ya alt
sosyo-kltrel yapya sahip kadnlardan ya da savan ortaya kard durum
neticesinde muhta duruma den kadnlard486.
Kadnlar tarafndan 30.000 sermayelik anonim irket olarak yaplanan
kadnlar eya pazarnn yeleri de sadece kadnlardan olumaktadr. Bunlar orduya
480
akr, a.g.e., ss.47-75.

482
akr, a.g.e., s.45.
483
484
485
akr, a.g.e., ss.45-49.
486
481
amar ve elbise salamann yan sra, Trk kadnlarnn idare ettii bir iletmeyle
modern alma sistemine altrma hizmeti de yapmtr. Bu teekkln daha sonra
Anadolunun eitli yerlerinde ubeler at da grlmtr487.
Kurulan kadn dernekleri zamanla farkl sebeplerden dolay faaliyetini
sonlandrmtr. Fakat bu teekkller yardm, kadnln ykselmesi iin mcadele,
yerli mal kullanm, i hayatna girme istei, kadn kyafetlerindeki deiim, mzik
sevgisi gibi amalarla var olmu, dnem kadnlarnn sosyal hayatn ierisine girmi
olduunun gstergesi haline gelmitir488.
2.1.3.1.1. Cemiyet-i mdadiye
Bir gre gre 1897 ylnda, dierine gre de 1908de Fatma Aliye
tarafndan kurulmutur489.
efika Kurnaz ise Fatma Aliyenin ayn adla iki farkl dernek kurduunu
iddia etmektedir. Birincisi 1897 Yunan Savandaki ehit ailelerine yardm amacyla
kurulmu ve yelerinin tamam kadnlardan olumakta, almalarn da Aliyenin
evinde srdrmektedir. kincisi ise 1908 ylnda askerlere hizmet amal kurulmu,
din ve mezhep ayrm yapmamtr490.
Yardm amacyla kurulan bu dernek zellikle Rumeli cephesinde savaan
askerlere klk giyecek salamak iin almaktadr491. Dernek, dnemin ilk kadn
kuruluu olma zelliini tamaktadr492.
2.1.3.1.2. Azkaniver Hayuhya ngerutyan
1879 ylnda skdarda Ermeni Matmazel Zabel Hancyan ve arkadalar
tarafndan kurulan Ermeni derneidir. Gen kzlara zel okullar amay ve
Anadoludaki Ermeni kadnlar eitmeyi amalayan dernek 15 yl faaliyet
gstermitir. 1908 ylnda tekrar aktif hale gelmi, toplad yardmlarla Anadoluda
23 okul amtr493.
Ayrca Aktuniyadis isimli bir Ermeni kadn da Samsunda kurduu dernek
araclyla yoksul ve sahipsiz kadnla 13 yandan byk kzlara meslek eitimi
487

489
Gksel, a.g.e., s.137; Caporal, a.g.e., s.148.
490
491
492
493
Ergin, a.g.e., c.1-2, s.763.
488
vermi, 300 civarndaki kadna, alan fabrikada mesleklerini uygulama imkn

salamtr494.
2.1.3.1.3. efkat-i Nisvan
1898 ylnda Emine Semiyye tarafndan Selanikte kurulmutur. Kimsesiz
ve yardma muhtalar desteklemek amacyla oluturulmutur495.
2.1.3.1.4. Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanmlar Heyeti

1874te sakat ve hasta askerlere yardm etmek iin kurulmu olan cemiyetin,
1876 Rus Harbinde kadn yelerinin bulunduu bilinmektedir. 1897 Trk-Yunan
Savanda aktif olarak alm, 1907 ylnda Londra Uluslararas Kzlha
Kongresinde Hilal-i Ahmer olarak kimlik bulmutur. 1908 sonras iyice
yaygnlam, 1911de Padiahn himayesine girmitir. talyan ve Balkan
Savalarnda
kadnlarn
almalar
sayesinde
olduka
yararl
faaliyetler
gerekletirmi, 1913 ylnda gen kzlara hastabakclk dersleri vermitir496.

1908de Glhane Hastanesinde Hdemat- Fahri Dersleri ismiyle Asaf
Dervi Paa ve Refik Mnir Paa kadnlara eitim iin vazifelendirilmitir. I. Dnya
Sava srasnda orduda hizmet etmeleri iin alan be aylk kursa katlan 50
kadndan 27si diploma alm, ilk kadn hastabakclar anakkale Savanda grev
yapmtr497.
1912 ylnda Doktor Besim Bey tarafndan kadnlar merkezi kurulmu,
Sanat Evi aarak kadnlar meslek sahibi yaplmtr498.
Ordu iin kyafetler dikip, rgler ren kadnlarn abalar sonucu ok
sayda giyecek asker ve yoksullara ulatrlmtr. Bir sre sonra Trabzon, Eskiehir,
Aydn, Halep ve yurtdnda ubeleri almtr. Bunlardan Viyanada 1915de
senesinde kadnlar tarafndan 26.000 kron toplanmas yurtdnda da aktif olarak
faaliyet gsterildiinin iareti olmutur499.
Hanedan kadnlarnn cemiyeti para, mcevher ve eyalarla destekledikleri
grlrken gibi baz Musevi kadnlarn da dernek iin orap ve eldiven hazrladklar
da bilinmektedir. Yurtii ve yurtdnda tantm ve yardm iin eitli etkinliklerde
bulunmu, sergi ve konserler dzenlemitir500.
494
akr, a.g.e., s.50.

akr, a.g.e., s.43.
496
497
498
499
500
495
Balkanlardan gelen gmen ve sava yetimlerine yardm etmeyi amalam

olan dernein dul ve yetimleri koruyup eiterek i imknlar salamaya alt
grlmtr501.
Dernek stanbulda darssnalar (sanat evi) aarak Balkan Sava sonras
gelen gmenlere yardm etmeye almtr. Bu ekilde kimsesiz ocuklara i
imkn saland gibi milli motifler el ileriyle dokunmu, alan sergilerle
tantlmtr. 1917 ylnda Alman mparatorunun ziyaret ettii kadnlar merkezi
salk alannda da etkin almalara imza atmtr502.
Bu kadnlar iin i merkezleri aarak sorunu zmeye alan Doktor Besim
mer Bey, bilhassa Darlfnunda verdii bata salk konulu konferanslaryla
byk ilgi grm, birok konuda kadnlar bilinlendirmitir. Dernein 1914 ylnda
on bin civarnda olan yeleri I. Dnya Savanda hem cephe gerisinde hemirelik
yapm, hem de yardm kampanyalaryla maddi destek toplamlardr503.
Profesyonel anlamda ise 1914 ylnda 10, 1916 ylnda 7, kadn hastabakc
olarak eitimlerini tamamladktan sonra Kuds ve am hastanelerinde almlardr.
Orduyu destekleyen bu cemiyet, yardm amal olarak takvim bastrd gibi,
tiyatrolar da dzenlemitir. Trablusgarp ve Balkan Savalarnda da katklar olan bu
fedakr kadnlar madalyalarla taltif edilmeye allmtr504.
2.1.3.1.5. am Nisvan- Muavenet-i Milliye Cemiyeti
Cemiyetle ilgili olarak ok fazla bilgi sahibi olunmamasna ramen 4. Ordu
blgesindeki Vatan hastanelerinin kuruluunda devlete byk destek olduklar
bilinmektedir. yelerine vermi olduklar hizmet ve yapm olduklar yardmlar
sebebiyle eitli dereceden efkat nianlar verilmitir505.
2.1.3.1.6. Nisvan- Heyet-i Edebiyesi

stanbulda yaayan bir grup edebiyat kadnn, bu balamda almalar
yrtmeyi amaladklar bir dernektir506.
501

503
akr, a.g.e., s.73.
504
505
506
akr, a.g.e., s.52.
502
2.1.3.1.7. Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniye

Zekiye Hanm bakanlnda 1908 ylnda kurulan cemiyetin finansmann
kadn yeler karlamaya almlardr. Eitim ilerini desteklemek, okullara
yardmc
olmak,
ihtiya
sahiplerine
ulamak
amacn
gtmlerdir.
nas
mekteplerinde okuyan kzlarn eitim giderlerini karladklar gibi kadnlara da

biki-diki, el sanatlar eitimleri vererek meslek edindirmilerdir507.
2.1.3.1.8. Osmanl Kadnlar efkat Cemiyet-i Hayriyesi
Selanikte 1908 ylnda kurulmu, amacn ihtiya sahiplerinin yardmna
komak olarak belirlemitir 508 . Bilhassa yaral askerlere yardm eden dernek
yelerinin bir ksm gecelik, araf ve sarg malzemeleri dikerken, diki
bilmeyenlerse maddi yardmlarla destek olmutur. Baz yelerinin Balkan Savanda
hastabakclk yaptklar da grlmtr509.
Selanikte yaynlanmakta olan Kadn Dergisinde muhtalara maddi ve
manevi yardmlarn yaplacan aklayan dernek yeleri Perembe gnleri dzenli
olarak bir araya gelmilerdir. Dernek eya ve para toplam, efkat pazarlarndan elde
edilen gelirle birlikte satlamayan mallarlarla fakir kadnlara destek olmutur.
Yaplan yardm ve etkinlikler Kadn Dergisinde geni ekilde yer almtr510.
Selanikteki kimi gruplarn da desteini alan dernek, zor durumda bulunan
baz aileleri maaa balamtr. yelerinden Nadire Hanm, gftesi Recaizade
Mahmut Ekreme ait olan Milli arky bestelemi, geliri dernee braklmak zere
sata karlmtr. Dernek yurtd faaliyetlerde de bulunmu, rnein talya
Messinadaki depremzedeler iin 230 frank talya Konsolosuna teslim etmitir511.
2.1.3.1.9. Tefeyyz Cemiyeti

Selanikte kurulan cemiyet, konferanslar tertipleyerek kadnlarn kltrel
adan gelitirilmesini desteklemeye almtr
512
. Kurulu tarihi tam olarak
bilinmemekle birlikte 1911de aktif olduu anlalmaktadr. yelerden Meliha

Zekeriya Hanm, stanbulda bir ube amak istemise de ilgi olmaynca bunu
gerekletirememitir. Feminizme kar kan dernek, Trk kadn siyasetle ilgilenip,
aileyi unutmak, ocuklarn ihmal etmek gibi davran iine girememeli, sadece
507

akr, a.g.e., s.43.
509
510
akr, a.g.e., s.43.
511
Kurnaz, a.g.e., ss.245-246; akr, a.g.e., s.45.
512
akr, a.g.e., s.52.
508
ailevi ve sosyal bir konum kazanmak iin haklarn savunmaldr, fikrine sahip
olmutur513.
2.1.3.1.10. Beyolu Rum Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniyesi
Osmanl dneminde gayri Mslim kadnlarn kurduklar derneklerden
biridir. Faaliyetleri hakknda ok bilgi sahibi olunamazsa da Kasmpaada kan
yangnda ihtiya sahiplerine 360 takm elbise ulatrd bilinmektedir514.
2.1.3.1.11. Mekteb-i Sultani-i nas Cemiyeti
Eitim alannda hizmet vermek iin 1911 ylnda sermayesi olmadan
kurulmu, Osmanl Bankas tarafndan 5000 liralk hesap atrlmtr515.
2.1.3.1.12. Donanma Cemiyeti Hanmlar ubesi
1912 ylnda dnem aydn kadnlarndan Nezihe Muhiddin tarafndan
kurulmutur. Gmen, dul ve yetimlere yardmc olmak amacn tamaktadr516.
Dernein Rumeli facias sonras dzenlemi olduu ve nl kadn
hatibelerin konuma yaptklar organizasyondan sonra ok miktarda mcevher, altn,
krk ve deerli eya orduya hibe edilmitir. ubelerinin de eitli toplantlarla para
yardm toplamaya altklar, camilerde okuttuklar mevlid sonras cihada davet
eden konumalarla kadnlar maddi ve manevi olarak mcadelenin ierisine alma
gayretleri olduu grlr. Ayrca donanmaya yardm iin msamere ve ekililer de
dzenlemilerdir517.
2.1.3.1.13. erkez ttihad ve Teavn Cemiyeti
Hayriye Melek Tun tarafndan kurulan dernek, erkezler hakknda
aratrma yapma, erkez kadnlar arasnda milli bilin oluturma amacn
tamaktadr. Cemiyet, Diyane adl bir de kadn dergisi karmtr518.
2.1.3.1.14. Hizmet-i Nisvan

1908 ylnda Emine Semiyye tarafnda Edirnedeki askerlere yardm amal
kurulmutur. kinci bakannn Madam Fndklyan, sekreterinin Dilber Hanm
513

akr, a.g.e., s.45.
515
516
Caporal, a.g.e., s.148; Takran, a.g.e., s.38.
517
Kurnaz, a.g.e., ss.240-241; akr, a.g.e., s.73.
518
akr, a.g.e., s.53.
514
olduu dernein yardmlar toplamakla grevli elemanlar da bulunmaktadr.

Cemiyet 10 Mslman, 6 da gayri Mslim kadndan oluturulmutu519.
2.1.3.1.15. ttihad ve Terakki Kadnlar ubesi
ttihad ve Terakki Kadnlar ubesi hakknda yeterli malumat olmasa da
beyannamelerinden bu teekkln 1908 ylnda oluturulduu renilmektedir 520 .
ube ttihad ve Terakki Cemiyetinin kendi fikirlerine paralele at kadn
derneklerinden biri olma zellii tamaktadr. Cemiyet ierisinde o dnemlerde 40
kadn yenin bulunduu, bilhassa gizlice yaplan mektup ve gazete datm ilerinde
nemli roller oynadklar bilinmektedir521.
ttihad ve Terakkinin kadnlara ynelik reformcu tutumu, bu haklar
savunanlarn cemiyetle ilgili beklentilerini ve ilgilerini ykseltmitir 522 . Kadnlar
ubesinde ise askerler, yoksul ve ihtiyac olanlara yardm ncelenmitir. Ancak
dernek, siyasi bir parti bnyesinde kurulmasndan dolay, politikayla i ie olmutur.
Binalarnda haftalk ve aylk olarak milli duygularn dile getirdii programlar
yaplmtr. Partinin kapatlmasndan sonra faaliyetleri sonlanan dernek yesi
kadnlar, almalarn Milli Mcadele tekilatlarnda srdrmlerdir523.
Mslim ve gayri Mslim kadnlarn katld birinci toplant 1 Austosta
Selanikte yaplmtr. Burada sosyo-politik bir konuma yapan Fevziye Mektebi
Mdr Cavid Beyden sonra Selanikteki Kadnlar ubesinin bakan yardmcs
Emine Semiyye, krsye gelmitir. Kadnlar ubesi adna konuan Semiyye, gayri
Mslim kadnlarn oktan sahip olduklar haklar kendilerinin de istediklerini, bunun
da slamla elimediini anlatmtr. stanbulda da ilk toplanty 12 Austos
1908de yapan cemiyet kadnlar, Rfat Hsameddin Paann einin bakanlnda
zgr bir ynetimde kadnn durumunu irdelemilerdir524.
2.1.3.1.16. Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniye

II. Merutiyetten sonra Selanikte kurulan dernek, okullar amay,
okullarn eksiklerini gidermeyi, yetim, fakir kzlara yardm etmeyi amalamtr. ye
aidatlar ve balarla finansmann salayan dernek gelirlerini artrmak iin kermes
519
Kurnaz, a.g.e., s.230; akr, a.g.e., s.45.

Tunaya, a.g.e., c.1, s.507.
521
akr, a.g.e., s.55.
522
523
mer Sami Coar, Atatrk Ansiklopedisi, c.II, s.59.
524
akr, a.g.e., ss.55-56.
520
am, piyango ekilii dzenlemitir. ekiliteki eyalarn ba yoluyla saland,

ekilii kazananlarn da hediyeyi parasn vererek ald grlmtr525.
2.1.3.1.17. Gen Kz Cemiyeti
Cemiyetle ilgili elimizde pek bilgi bulunmamaktadr. 1909 ylnda
Mehasinde Gen Kz Cemiyetinin kurulu yl dnm olduundan bahsedilmi ve
kurulu amacnn milli ilerle uramak olduu yazmaktadr526.
2.1.3.1.18. Teal-i Vatan Osmanl Hanmlar Cemiyeti, Trk Ocaklar,
Osmanl Kadnlar Terakkiperver Cemiyeti
ttihad ve Terakki Cemiyetinin kadnlara ynelik kurduu derneklerdir.
Teal-i Vatan Osmanl Hanmlar Cemiyetinin kurucusu olarak Nesime Yusuf
Hanmn ismi grlse de esas kurucular erkeklerden olumaktadr. Ayrm
yapmakszn ihtiya sahiplerine yardm etmeyi amalamlardr527.
Geni bir program olan cemiyet ilk olarak, devlete Nevzad- Vatan adn
verdii bir sava gemisi hediye etmitir. Atlyeler, doum evleri, karma kz okullar
amak, Hilal-i Ahmere yardm etmek de hizmetlerinden bazlar olmutur528.
Kadnlar yardm yapmaya arp, kendilerini desteklemeye davet eden
dernek onlara, vatanlar iin mcevherlerinden feragat etmeleri gerektiini
sylemitir529.
ttihad ve Terakki Cemiyeti bu kadn derneklerinin yan sra Trk ocaklar
vastasyla da kadnlara ynelik bir dizi konferanslar dzenlemitir530.
Trk Ocaklar gerek Cumhuriyet ncesi gerekse sonras kadn haklaryla
ilgili bir yn almay desteklemi, konferans ve toplantya ev sahiplii yapmtr.
Ayrca hkmetler zerinde etki oluturarak kadn lehine dzenlemeler yaplmasna,
eitim imknnn salanmasna almtr. Kadn haklar balamnda yaptklar
faaliyetlerde Batclardan ziyade Trklerin grleri etkili olmutur531.
2.1.3.1.19. Esirgeme Dernei
ttihad ve Terakkiye bal olarak 1908 ylnda faaliyete balamtr Siyaset
dnda olaca, hibir teekklle balant kurmayacan, kimsesiz kzlarn eitimine
525
akr, a.g.e., ss.46-47.

527
Zafer Toprak. (1988-1989). ttihad ve Terakki ve Teal-i Vatan Osmanl Hanmlar Cemiyeti,
Toplum ve Bilim, 43- 44:183-190
528
529
Kurnaz, .a.g.e., ss.230-231.
530
Toprak (1989), a.g.m., s.184.
531
Kaplan, a.g.e., ss.161-162.
526
katkda bulunacaklarn aklam ve kadnlara ynelik meslek edindirme kurslar

dzenlemitir. stanbulda ubeler aan dernek, bir sanat evi kurarak ehit ve gmen
ailelerin ihtiyalarn karlamaya alm, milliyetilik ruhu yksek bir teekkl
olarak varlk gstermitir532.
2.1.3.1.20. Krmz Beyaz Kulb
Fevziye Mektebi muallimesi Pakize Seniyy tarafndan kltrel amal
kurulmu olan bir dernektir. Toplumda sosyo-kltrel gelimenin salanmasna
yardmc olmak hedefiyle hareket etmitir533.
Jn Trklerin renklerini yanstan Krmz-Beyaz Kadn Dernei 1908de
Selanikte teekkl ettirilmitir 534 . Kurucular arasnda gen kzlarn da bulunduu
dernein amac, Osmanl kadnlarn sosyal, ilmi, edebi adan gelitirip onlar vatana,
millete faydal hale getirmektir. Geni bir ktphaneye sahip olan kulpte, resim ve
nak almalar toplantlar yaplm, kadnlar konferanslar vermitir. Kadn
gazetelerine yazlarn gnderen yeler, eviriler yaparak yaynlamtr535.
2.1.3.1.21. Nisvan Heyet-i Edebiyesi

Dernek hakknda sahip olduumuz tek bilgi Kadn Dergisinde yer alan bir
habere dayanmaktadr. Buna gre 1908 ylnda stanbulda bu isimle bir edebi kadn
heyeti tekil ettirilmi ve gazete karmay planlamaktadr536.
2.1.3.1.22. Teal-i Nisvan Cemiyeti

Halide Edib Advarn 1909da kurduu teekkl, kadnlarn sosyal yaama
uyum salamasna yardmc olmaya alan, bilgi ve kltrn artrmay amalayan
bir hviyete sahiptir537.
Bunu
gerekletirirken
milli
deerlerin
korunmas
gerektii
dncesindedir 538 . Birok alanda faaliyetlerini srdren dernek, yelik iin iyi
derecede ngilizce bilmeyi ve bu dilde ders almay art komutur. Kadnlar iin
dersane amlar, aylk be kuru deyen kadnlara haftada iki kez ilkokul eitimi
alma imkn salamtr. Ayrca nak, muhasebe, amar yapma ve dernek
532

534
Unat, a.g.e., s.10.
535
akr, a.g.e., s.54.
536
537
Takran, a.g.e., s.39; Caporal, a.g.e., s.149.
538
533
merkezinde ngilizce derslerinin verildii kurslar da amtr
539
. Cemiyet,
ngilterede varlk gsteren Trk Kadnlar Muhibbi Cemiyetiyle balantl alma

isteindedir540.
Kadn ve erkeklerin katlmyla mnazaralar, konferanslar dzenleyen ilk
cemiyetlerden biri olma zelliine sahiptir. Kadnlar ilgilendiren yazlarn, tarihi,
edebi ve sosyal ierikli kitaplarn evirileri yaplm, derslere katlan kadnlara on
be gnde bir dzenlenen konferanslara katlma hakk tannmtr. Dnem
aydnlarndan Nezihe Muhiddinin de yesi olduu dernek Sultanahmette bir
hastane amtr. yeleri zamann en k ve modern kadnlar olup kendi aralarnda
belli aralklarla toplanp Amerikan usul ay sohbetleri yapmlardr541.
Misyonu itibaryla kltrel almalar yapan cemiyet, savalarla birlikte
yardm abas ierisinde girmitir. Balkan Harbinde hastane am, yelerden
bazlar burada hastabakclk yapmtr. Ayrca topladklar yardmlar ehit
yaknlarna ulatrm, bunu finanse etmek iin de msamere ve konferanslar
tertiplemitir. Dernek I. Dnya Savann balamasyla almalarn sonlandrmak
zorunda kalmtr542.
2.1.3.1.23. Osmanl Nisvan Cemiyeti

Hakknda fazla bilgiye sahip olunamayan dernein sekreteri olan Kadriye
hsann 1910 ylnda basnda kmas iin peesiz resminin ekilmesine izin verdii
bilinmektedir543.
2.1.3.1.24. Osmanl Kadnlar ttihad Cemiyeti
Kadnlar sosyo-kltrel adan desteklemeyi hedeflemi bir dernektir.
Merutiyetin ilan edilmesinden sonra bu kadnlar, tren ve toplantlara katlmaya
balamtr544.
2.1.3.1.25. Trk ve Ermeni Kadnlar ttihad Cemiyet-i Hayriyesi
Mslim
ve
gayri
Mslim
kadnlarn
birlikte
kurduklar
yardm
derneklerinden biridir545.
539
Unat, a.g.e., s.10; akr, a.g.e., s.53.

541
Caporal, a.g.e., s.149; akr, a.g.e., ss.53-54.
542
543
Unat, a.g.e., s.10.
544
Sina Akin. (1987). Jn Trkler Ve ttihad ve Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul, s.95; akr, a.g.e.,
s.52.
540
2.1.3.1.26. Mdafaa-i Milliye Cemiyeti

Balkan Harpleri srasnda bir yardm cemiyeti olarak kurulmutur 546 .
Mdafaa-i Milliye Kadnlar Heyeti, orduya yardm iin 547 2 ve 8 ubat 1912
ylnda Darlfnun Konferans Salonunda iki konferans tertip etmitir. Bakan Nimet
Hanmla birlikte Fatma Aliye, Fehime Nzhet, Halide Edib, Nakiye, hsan Raif,
Nigar Bint-i Osman, Nezihe Muhlis, Glsm Kemalova gibi nl kadnlar vatan
sevgisiyle ilgili konumalar yapmlardr548.
Osmanl kadnlar bu toplantlarla seslerini duyurduklar gibi, usta kadn
hatiplerin ortaya kmasn da salamtr549. Dinleyici kadnlarn krk, mcevher ve
paralarn hibe ettikleri konferans sonunda Hindistan, Rusya, Trkistan gibi
lkelerdeki Mslman kadnlar Mdafaa-i Milliyeye davet edilmitir. Rumelide
yaananlar dolaysyla da Avrupa Kralielerine protesto telgraflar ekilmesine karar
verilmitir550.
2.1.3.1.27. Malumat- Dahiliyye stihlak Kadnlar Cemiyet-i Hayriyyesi
stihlak- Milliye Cemiyeti bnyesinde 1912 ve 1913de kurulduu
ynnde iki ayr gr bulunmaktadr. Melek Hanmn bakanlndaki yaplanma,
yerli retimi ve kullanmn desteklemeyi amalamtr. Devlet ekonomisinin da
bamllnn giderilmesi iin kadnlara sorumluluklar dtn ve dernein bu
misyona uygun alaca belirtilmitir. Bir dikimevi aan dernek, burada hem
yoksul kadnlara i imkan salayarak hem de tamamen yerli rnler kullanarak
ekonomiye ve kadnlara faydal olmaya almtr551.
Doksan yeye sahip olan dernek, irket-i Hayriyeden Herekeye gezi
organizasyonu tertip ederek yelerine buray gezdirmitir. Ayrca Hereke
Fabrikasyla ortak bir sergi dzenlenerek yerli retim rnlerinin tantmn
yapmtr. Taradaki kadnlarn da buna katlarak yerli mallarn tantmna katlmalar
arsnda bulunmu, ortak retim almalar yaplacan bildirmitir552.
Milli Mcadele dnemi balaynca almalarn bu alana kaydran cemiyet,
askerlere giyecek temin etmeye alt gibi asker ailelerine de maddi yardmda
bulunmutur. anakkalede yaralanan askerler iin 100 yatakl bir hastane am,
545
akr, a.g.e., s.45.

547
akr, a.g.e., s.73.
548
Tunaya, a.g.e., s.508; akr, a.g.e., s.73.
549
550
akr, a.g.e., ss.73-74.
551
akr, a.g.e., s.54; Kurnaz, a.g.e., s.254.
552
Tunaya, a.g.e., s.508; akr, a.g.e., s.54.
546
bakan Melek Hanmn desteiyle 60 yatak ilavesi yaplarak 160 yatak kapasiteye
karlmtr. Hastanenin tm giderlerini karlayan yeler, ayn zamanda burada
hastabakclk da yapmtr. Maddi gelir salamak iin msamere ve konser
dzenleyip, dikimhaneler iletmitir553.
Dikimevinde 30 kadn altran dernek, ok sayda terzi ustas yetitirmi,
Milli Mcadele yllarnda stanbulun birok semtindeki dikim atlyelerinde, askerler
iin amar diktirmitir. Dernek bu almalarnn yan sra Siyanet adl bir dergi
kararak milli ekonomiyi destekleyen yaynlar yapt gibi, dier kadn dergilerinde
ele alnan sosyal ve edebi ierikli yazlara da yer vermitir554.
2.1.3.1.28. Esirgeme Dernei
Sleyman Paann kz Sabiha Hanmla sekreteri olan Nezihe Muhiddin
tarafndan ttihad ve Terakki Kz Sanayi Mektebine yardm amacyla kurulmutur.
Dernek yeleri bu okulda cretsiz dersler vermi, kadnlar meslek sahibi yapma ve
onlarn kltrel geliimlerine katkda bulunmaya almlardr. stanbulda ubeler
aan dernek, burada bir de sanat evi kurmutur555.
2.1.3.1.29. Msrl Hanmlar ane Cemiyeti
Msrda, Trablusgarp Sava srasnda destek amal oluturulmutur.
Kadnlara yardm etmeyi de hedefleyen dernein, kurucusunun ismi renilmemi
olsa da Tahir Beyin ei olduu bilinmektedir. Kurucu ve ye kadnlar yardm
toplamak iin bir araya gelip, kadnlar mallaryla cihat etmeye davet etmitir556.
2.1.3.1.30. Osmanl Mdafaa-i Hukuk-u Nisvan Dernei

Merutiyet dneminin en nl kadn teekkl olan dernek, Ulviye Mevlan
tarafndan 27 Mays 1913da kurulmu ve varlk sebebi olarak kadn geleneksel tm
baskdan kurtarmay gstermitir. lk ylndaki ye says 50yi gemi olan
dernekte 557 ikinci yl yaplan seimde bakan yine Ulviye Mevlan olmu, Pakize
Sadri sekreter, Aziz Haydar muhasebeci tayin edilmiti. Fatma Pakize, Sreyya Ltf,
Sdka Ali Rza, Aziz Haydar, Belks evket, Yaar Nezihe, Sara Arif, Nimet Cemil,
kufe Nihal de idari heyeti oluturmutur. Rabia Edhem, Naciye Feham, Fatma
553

akr, a.g.e., s.55.
555
556
557
Tunaya, a.g.e., s.508; Kurnaz, a.g.e., s.267.
554
Nafise, Cazibe Hakk, Bedra Osman, Asiye Cahid, Mesadet Bedirhan, Seniha
Nazm, Talat Hulusi, Saide Nizameddin de dier yelerden bir ksmdr558.
Kaplarnn tm kadnlara ak olduunu syleyen cemiyet, Osmanl
kadnlarn asli, gayri Mslim kadnlar da yardmc ye olarak kabul etmektedir.
Girite yirmi, aylk ise en az be kuru deme yapan kadnlara yelik belgesi de
verilmektedir559.
Cemiyet zel eitim kurumlar amak, basn araclyla bilgilendirmek,
konferanslar tertiplemek yoluyla kadnlarn kltrel ve eitsel hayatlarna katkda
bulunacan aklamtr560.
Kadn i hayatna dhil etmek, kyafetlerini dine aykr dmeden daha
rahat ve pratik hale getirmeyle ilgili almalar da yapmtr. Evlilikle ilgili
geleneksel kurallar kaldrarak evlilii kolaylatrmak, kadnn aile ierisindeki
konumunu ykseltmek dernein ncelikli maddeleri ierisinde olmutur. Dernek
kadn sosyal hayata dhil etme abas ierisinde olacan ifade etmi, siyasetten
uzak duracaklarn programna almtr561.
Kurulduu yl Kadnlar Dnyas Dergisini karp, kadn resimleri
yaynlam, dernek yesi olan Nimet Cemil Hanm, peesiz resminin dergide
baslmasna izin vermitir562.
Dernek ynetimi haftalk, yl sonu ve olaanst durumlarda toplanmakta,
toplantlar da Kadnlar Dnyas Dergisinde duyurulmaktadr. Bu dergiyle
kamuoyuna propaganda yapan, kendilerini tantan dernee kabul artlarndan biri de
kadn haklar iin almay kabul etmektir. Dernek kadnlara yeni bir bak as
kazandrd gibi onlar harekete geirici bir grevi de ifa etmitir563.
yelerinden Aziz Haydar Hanm tm mcevherlerini balayarak bir
anaokulu almasn salamtr. Yine bir baka ye Cazibe Hafi Hanm, genel
ktphanelerin kadnlara kapal olmas sebebiyle, kadnlar iin ktphane ama
giriimini balatmtr564.
lk yllarnda kadnlar iin siyasal hak talebinde bulunmayan dernek, 1921
ylnda programna bu istei de dhil edecektir. Dernek kadnlarn d kyafetleriyle
olduka ilgilenmi ve bu ynde almalarda bulunmutur. nan, gelenek ve kltrel
deerleri barndran birka kyafet belirlenmesi dncesini ileri sren dernek,
558
akr, a.g.e., s.63.

akr, a.g.e., ss.59-62.
560
561
562
Unat, a.g.e., s.10.
563
akr, a.g.e., ss.57-58
564
559
kadnlarn alaca i yerlerinin almasn planlamtr. Bir dikim evi aarak

kadnlara i imkn salam, yaynlaryla kadnlarn ticaret hayatna atlmalarn
desteklemitir565.
Cemiyetin kadnlar i hayatna dhil etme ynnde yaptklar almalar
baarl sonular dourmu, Seyyide Kemal Hanm, kadnlara ynelik pastane ve
lavantac dkkn iletmeye balamtr. Yine yaynlaryla kzlarn Darlfnunda
ders almalarna yardmc olmu, tp fakltelerine kz rencilerinin kabul edilmesini
desteklemilerdir. yeleri olan Belks Mahmut Hanm Parise diilik eitimine
gndererek hkmetin bu politikay benimsemesine yardmc olmutur566.
Dnemin ilk feministlerinden olan Nuriye Ulviye tarafndan kurulmu olan
dernek, kadn haklarn savunmay ana ilke edinmi, bu konuda kamuya ak tavr
almaktan ekinmemitir. Mesela, Telefon Kumpanyasnn kadn ii almama tavr
karsnda baarl bir kar koyu gstermi, yine kadn olduu iin uaa alnmayan
Belks Hanm desteklemitir567.
yelerinden olan Belks evket Hanm, 18 Kasm 1913de bir Osmanl
pilotuyla uaa binmi ve uan ilk Osmanl ve Mslman kadn olmutur. Belks
Hanm, Kadnlar Dnyas Dergisinde duygularn ve mutluluunu okurlarla
paylamtr. Bu olay ieride ve darda heyecanla izlenmi, Hindistandan Hind
Havatn-i slam Cemiyeti Belks Hanma bu kahramanl iin kutlama yazs
gndermitir568.
Cemiyet stanbul Telefon daresine yaptklar i bavurular kadn olduklar
iin kabul edilmeyen Bedra Osman Hanm ve arkadalar iin kampanya
dzenlemitir. Bu abalar yank bulmu, yedi kadn ie alnmtr. Bunlar; Hamiyet
Dervi, Bedia ekip, Mediha Enver, Refika Mustafa, Semiha Hikmet, Nezihe
Mustafa isimli kadnlardr. Bedra Hanm ise i mfettii olarak almaya
balamtr569.
Teekkle gre lkenin en byk problemi eitimsizlik olarak belirlenmi,
bu alanda yeni reformlarn yaplmasnn zaruridir. Bu sorunun giderilmesi iin
ilkretimin zorunlu olmas, kzlarn eitiminin salanmas, kz liselerinin almas,
kzlarn niversite eitimini almas, bunun iin gerekirse yurtdna gnderilmeleri
gerekmektedir. yelerden olan Azize Haydar Hanm, kendi imknlaryla bir okul
yaptrm ve yneticiliini de kendisi yrtmtr. Dernek doktoru Ahmet Vicdani
565
akr, a.g.e., ss.58-59.

Kurnaz, a.g.e., ss.270-271
567
568
akr, a.g.e., ss.62-63.
569
566
ise haftada iki gn dernee gelen kadnlar cretsiz muayene etmekte, gerekirse
evlere de gitmektedir570.
Dernek II. Merutiyetin alkantl siyasi yaps ierisinde varlk gstermi,
1913 ylnda da elliyi akn yeye sahip olmusa da rgtlenme asndan zayf
kalmtr571.
Bununla birlikte fikirleri ve icraatlaryla lke iinde etkin olmu,
yurtdnda ilgi ekmitir. Amerika, Rus ve Avrupa basnnda yer alm, Fransz
Kadnlar Hakk- ntihab Cemiyeti ile balant kurmu, yelerinden bir ksm
dernee yardmc ye olduklar gibi lkelerinde de Osmanl kadnlarna ilikin
konferanslar vermilerdir. Finansmann kayt creti ve aidatlarla karlam,
kimseden yardm almam, daha ziyade orta snf kadnlar tarafndan desteklenmitir.
Dnem iin radikal saylabilecek istemlerde bulunmu, Osmanl kadnn sosyal ve i
hayatna dhil olmasnda nemli rol oynamtr572.
2.1.3.1.31. Suriye Nisvan Umur- Hayriye Messesi

Hakknda yeterli bilgiye sahip olmadmz teekkln varl, yelerinden
Maide ve Cemile Hanmlara verilen efkat nianndan renilmektedir573.
2.1.3.1.32. efkat Heyeti
Konyada kurulmu olan dernek, kzlara ynelik diki evleri am,
gelirinin %10unu yetimlere ayrmtr574.
2.1.3.1.33. Osmanl Trk Hanmlar Esirgeme Dernei
Ayn isme sahip ikinci dernek olup, Balkan Sava sonras zor durumda
olan gmenlere yardm etmek iin kurulmutur 575 . 1913 Eyllnde yaynlanan
Kadnlar Dnyas Dergisinin ikinci saysnda dernein nizamnamesi yer almtr.
Hibir frka ve teekklle ilgilerinin olmad belirtilmi, kadnlar meslek sahibi
edindirme amacyla varlk gsterdii ifade edilmitir576.
570
akr, a.g.e., s.63.

572
akr, a.g.e., ss.63-64.
573
574
akr, a.g.e., s.50.
575
576
571
On iki kurucudan oluan dernek, 200 civarnda yeye sahiptir.

Okuyamam kzlara ynelik drt yllk eitim program hazrlam, ilk yl yirmi
rencileri varken ikinci sene bu saynn yze ulat grlmtr577.
htiya sahibi kadn ve ocuklarla zel olarak ilgilenmi kzlarn eitimine,
kadnlara ynelik meslek edindirme kurslarna ncelik vermitir. Kadnn ekonomik
hayat ierisine dhil edilmesini salayarak lke ekonomisine katkda bulunmay da
amalamtr. Gelir amal piyango ekilileri dzenlemi, konferanslar tertiplemi,
gmen ve kimsesiz kzlar iin sanat evi aarak meslek sahibi olmalar iin
eitmitir578.
Balkan Harbi srasnda dul ve yetim kadnlara eski Trk sanatlarn ve diki
retmek iin bir okul amtr. Hastabakclk kurslarnda ok sayda kadn eitim
grerek diploma alm, yaral askerlere hizmet vermitir579.
2.1.3.1.34. Trk Kadnlar Biki Yurdu
Dernek 1913 ylnda Paris Terzi Akademisi yesi Behire Hakk Hanm
tarafndan, diki harcamalarnn yurtdna ve gayri Mslimlere gitmesini engellemek
iin kurulmutur. Burada ok sayda kadn diki kurslarndan mezun olarak hem
meslek sahibi olmu, hem de milli ekonomiye katkda bulunmutur. 1923e kadar
1380 terzi yetitiren cemiyet yeleri atklar sergilerden ettikleri gelirlerle ve
baladklar eyalarla orduya destek olmaya da almlardr. Dernek Bat tarz
kyafetler dikip sergilemitir. Dernein bu uygulamas kyafet dnm yolundaki
ilk admlardan biri olarak deerlendirilebilir580.
2.1.3.1.35. Osmanl Hanmlar Mdafaa-i Milliye Heyeti
1913 ylnda Balkan Savann yaralarn sarmak iin kurulan derneklerden
biridir. Rus idaresinde yaamalarna ramen cephede savamak, hastabakclk
yapmak iin stanbula gelen kadn gnlller, dernein oluturulmasnda etkili
olmulardr. mm Glsm Kemalova, Rukiye Yunusova, Meryem Pataova,
Meryem Yakubova bunlar ierisindeki ne kan isimler olmutur581.
577

akr, a.g.e., s.48.
579
580
581
Nazm Hikmet Polat. (1991). Mdafaa-i Milliye Cemiyeti, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,
ss.73-74; Kaplan, a.g.e., s.44.
578
2.1.3.1.36. Arbeilles -Balarlar- Grubu

stanbulda yaayan Fransz bir heykeltran kars Madam Pompard
tarafndan kurulmutur. Dernek 1913 ylnda 200 civarnda yeye sahip olup, Trk
kadnlarn da dernek bnyesinde yer almaya armtr582.
2.1.3.1.37. Mslman Kadn Birlii

Sleyman Paann kz Mediha Sleyman tarafndan oluturulmutur.
Dernek I. Dnya Sava sonlarnda teekkl ettirilmi, yardm amal piyangolar
dzenlemi, konferanslar tertip etmitir. Youn bir bar abas gsteren dernek,
adn daha sonra Sulhperver Trk Kadnlar Cemiyeti olarak deitirmitir583.
2.1.3.1.38. Eftal Hastanesi ve ili Osmanl Kadnlar Cemiyet-i Hayriyesi
Ama ve almalar hakknda detayl bilgiye sahip olmadmz dernek,
1914 ylnda kurulmutur. Cemiyetin kurucusu Leyla Hanm ve dier yeler faydal
hizmetlerinden dolay eitli madalyayla dllendirilmilerdir584.
2.1.3.1.39. Asker Ailelerine Yardmc Hanmlar Cemiyeti
1914 ylnda kurulan dernek, savata hayatn kaybedenlerin ailelerine
yardm amacyla oluturulmutur. Ciddi anlamda yardm yapan teekkl, bu konuda
Mslman ve gayri Mslim ayrm gzetmemitir. Alman kadnlarn da cemiyet
ierisinde yer ald grlen 585 dernein bakan Nuriye Canbolattr. yeler ise
yaparken rfan Bedri, Leyla Vacid, Nezihe Veli, Tevhide Osman, Hediye Srr,
Kamile smail ve Madam Panciriden olumaktadr586.
2.1.3.1.40. ehit Ailelerine Yardm Birlii
1915 ylnda Nakiye Hanm tarafndan kurulmu, Milli Mcadele
zamannda da hizmetlerini srdrmtr. htiya sahibi olanlara maa balanmas,
yetimlerin eitilmesi gibi sosyal almalarda bulunmutur587.
582
akr, a.g.e., s.46.

akr, a.g.e., s.46.
584
585
586
akr, a.g.e., s.46.
587
Kaplan, a.g.e., s.42; Kurnaz, a.g.e., s.252.
583
2.1.3.1.41. Bilgi Yurdu Dersanesi

Eitim iinin sadece devlete yklenmemesi gerektiini dnen Ahmet
Edib Bey tarafndan 1916 ylnda, kzlarn eitimine ynelik kurulmutur. Burada
okuryazarlk, diki, nak, piyano ve dier baz enstrmanlar kullanma, Kuran, din
dersi, yabanc dil, fen bilimleri, matematik, beden, hat gibi birok alanda eitim
verilmitir. Tek ders seenler eitimden cretsiz yararlanrken, birden fazla ders
seenler de czi bir cret mukabilince bu hizmeti almaktadrlar. Bilgi Yurdu,
kadnlarn kltr seviyelerini ykseltme amal hizmet verdii gibi ayrca
retmenlik, telefonculuk, maaza hizmetleri, ticari bilgiler gibi dallarda da i
retimi yapmtr588.
2.1.3.1.42. Kastamonu Osmanl Hanmlar Yurdu Cemiyeti
Kastamonulu kadnlara mesleki eitim vermek amacyla Vali Atf Beyin
ei tarafndan 1916 ylnda kurulmutur. Kadnlara biki-diki, el ileri reterek i
imkn salamaya almtr589. 100 yeyle almaya balayan cemiyet, ksa srede
byyerek alt ay sonra sergi ve piyango ekilii dzenleyecek konuma gelmitir590.
2.1.3.1.43. Bikes Ailelere Yardmc Hanmlar Cemiyeti
Asker ailelerine yardmc olmak iin 1916da faaliyete geirilmitir. Yoksul
ailelere destek vermi, hasta ocuklar tedavi ettirip renim giderlerini karlayan
cemiyet, 70.000 kiiye yardm etmitir591.
2.1.3.1.44. Kadnlar altrma Cemiyet-i slamiyesi
1916 ylnda stanbulda dnemin Harbiye Nazr Enver Paa 592 ve ei
Naciye Hanm tarafndan kurulmu olan dernein amac kadnlara namuslu bir i
ortamnda alma imkn salamak, ekonomik ihtiyalarn kendi emekleriyle
karlamalarna yardmc olmaktr593.
Her ne kadar Naciye Hanmn ismi dernek kurucusu olarak gemekte ise
de yeler arasnda kadn ismine rastlanmaz. yelerini Harbiye Nezareti Mektupusu
Ali Rza, Harbiye Nezareti Mstear smail Hakk, stanbul Mebusu Salah Cimcoz,
Dava Vekili Mehmet Salahaddin Bey oluturmaktadr. Kadnlar Dnyas Dergisinde
588

Mustafa Eski. (1996). Kastamonuda lk Kadn Mitinginin 75. Yldnm Uluslararas
Sempozyumu, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, s.36; Kurnaz, a.g.e., s.264.
590
Eski, a.g.m., s.36.
591
592
Zafer Toprak. (1998). Osmanl Kadnlar altrma Cemiyeti, Kadn Askerler ve Milli Aile, Tarih
ve Toplum, 51(9):34-38; Tekeli, a.g.e., s.200.
593
589
dernek yelerin tamamen erkeklerden olumasndan dolay 194/6. saysnda bir

eletiri yazs kmtr594.
Cemiyet bakenti stanbul, skdar ve Beyolu olarak e blm, her
blgede bir yahut bir ka fabrika aarak onar bin kiiye i imkn salamay
planlamtr. Buralarda dantel, beyaz i, elbise, makine ile orapla fanila rme, asker
amarlar, kostm ve dier iler iin farkl adlarla deiik atlyeler yer alacaktr595.
Kurucular, yeler ve almalar gz nne alndnda bu dernein devlet
yneticilerinin sosyal bir problemi zmleme dncesinin tezahr olduunu
syleyebiliriz. Enver Paa ve ei Naciye Hanm dernei kadn istihdamn
desteklemek ve geniletmek gayesiyle kurmutur596.
Dernek Beyolu, Fatih ve Bayezd blgelerinin temizlii iin 300 kadn
iiyi 300 kuru maala ie almtr. 1918 ylna kadar yetitirerek altrd kadn
saysnn 60.000 civarndadr597.
stanbulda aaca darssinalarda 10.000 kadn altrmay hedeflemitir.
Buralarda altrmak zere yapaca almlar iin 19 gnde 11 bin kadn
bavurmutur. Bir yl sonra dernein almalar stanbul snrn am, talep zerine
zmirden stanbula 80 kadn ii gnderilmitir598.
Cemiyet, ahlaki bozulmann nne gemek ve nfus artn salamak iin
evlilii zendirmekte hatta zorunlu tutmaktadr. Erkek yeler 25, kadnlar ise 20
yana geldiinde evlenmeleri gerekmektedir. Kadnlara cemiyet d bir teklif
geldii zaman aratrlr, uygun olduuna karar verilirse evlendirilirdi. Evlenenlerin
maalarna %20 zam yaplr, ocuk doduu zaman da ikinci kez %20lik bir art
verilir. Yan doldurduu halde evlenmeyenlerin maalarnda %15lik bir kesintiye
gidilmektedir. Bekr kadn ve erkekleri tantrmak iin gazetelerin ilk sayfalarnda
zellikleri yaynlatlm, evlenmelerine zemin hazrlanmaya allmtr599.
Kadnlar i sahibi yapmak ve onlara namuslu bir hayat salamak gayesiyle
Fatih, skdar, Beyolu gibi semtlerde sadece kadnlarn alt fabrikalar amtr.
orap, fanila, elbise gibi blmlerde retim yapan fabrikada kadnlara i imkn
salamtr600.
Dernein kadnlar i sahibi yapma ynndeki abalar sadece stanbulla
snrl kalmamtr. Kastamonuda kadnlar meslek sahibi etme amal biki-diki
594
akr, a.g.e., s.50.

Toprak (1992), a.g.m., s.232.
596
597
598
599
600
Tlin Smer. (2001). Trkiyede lk Defa Kurulan Kadnlar altrma Cemiyeti, Belgelerle Trk
Tarihi Dergis. 44: 30-33.
595
kursu amtr. ay sren eitimin ardndan kadnlarn retici pozisyonuna gemesi

desteklenmitir, bu ynde almalar yaplmtr601.
Dernek, gnll kadnlardan ii taburlar oluturarak ordunun geri
hizmetinde altrmtr. Bu taburlara kabul edilmek iin 18-30 ya aralnda, gl
ve Osmanl uyruklu olmak gerekmektedir. lgin ve dikkat eken bir baka art ise
kadnn kucak anda ocuunun olmamas ve namuslu bir kadn olduunu yetkili
kiilere onaylatmas zorunluluudur602.
Bu taburun ynetimi tabur komutan, blm kumandan, muhasebe
memuresi, tabur ba sekreteri ve kadn blklerinden olumaktadr. Taburda revir
kurulacak ve hastabakclar grevlendirilecektir. Tabura alnan kadnlar, stanbulda
dernek, tarada da yerel yneticiler seerdi. Erkek memurlarla ayn ileri yapan kadn
memureler ve ktibeler ayn zamanda erkek zabitan gibi nbet de tutar, gnde 8 saat
alrd. Komutlarn bildirilmesi iin de blk, takm balarna, onba, avu ve
baavulara ddk verilmitir603.
Bunlarn kyafetleri pelerin, manto, ceket, alvar, barts, tozluk,
yeldirme ve fotinden olumaktadr. Amblem ve kayt numarasn tayan
pazubendlerini sol kollarnn st ksmndaki yeldirmelerine ilitirerek kullanrlard.
Memura ve ktibelerin yakalar srma eritle evrili krmz uha paras eklenirdi.
Blkba ve takmbalar srma eritli sar yldz, dier ktibe ve memureler beyaz
yldz kullanrd. Hastabakclar ve terzilerin srma eritleri yokken, terziler yldz
yerine beyaz madeni makas, hastabakclar da beyaz madeni hilal kullanrd604.
Dernek kadnlara i imknn kendi at iyerleriyle salad gibi, zel ve
resmi kurumlarla da ibirlii yaparak yeni imknlar oluturmutur. Kadnlarn
zellikle fabrikalarda almaya ilgi gsterdikleri, sadece buralarda temizlik yapan
300 kadn ii olduu bilinmektedir605.
Cemiyet milli aile oluturma amacyla evlilikleri tevik etmekte hatta
elemanlarna evli olma koulunu getirmektedir. Aile hayatnn kmesini engellemek
iin ortaya koyduu politika tevikin tesinde bir durum gstermektedir 606 . Bu
konudaki uygulamalaryla devletin zendirici nfus politikas da faaliyete
geirilmitir607.
601
Aksz Gazetesi. (20 Kanun- Sani 1337-10 Ocak 1921).

Toprak (1998), a.g.m., s.35.
603
Zafer Toprak. (1982). Trkiyede Milli ktisat, Yurt Yaynlar, Ankara, s.414.
604
Toprak (1992), a.g.m., s.235.
605
akr, a.g.e., s.51.
606
Toprak (1992), a.g.m., ss.232-233.
607
Toprak, a.g.e., s.414.
602
2.1.3.1.45. Musiki Muhibbi Hanmlar Cemiyeti

Musikiperver kadnlarn bir araya gelerek kurmu olduklar bir dernektir.
Musiki toplantlar dzenleyip, musikiye emei geen sanatlarn yaam ve
eserlerini tantmak amac gdlmtr. 1918 ylnda Niantanda kurulan dernein
yneticisi nl viyolonist Zeki Bey olup ilk bata 80 yeye sahip olduu
bilinmektedir608.
2.1.3.1.46. Sade Giyinen Hanmlar Cemiyeti
1918 ylnda kurulan bu teekkl, kadn kyafetlerinin dzenlenmesi amac
tamaktadr609.
2.1.3.1.47. nas Darlfnunu Mezuneleri Cemiyeti
Bu cemiyetle ilgili olarak Trk Kadn Dergisinin beklentilerini yazmas
sonucu bilgi sahibi olunabilinmi ve 1918 ylnda kurulduu zannedilmektedir.
Dergiye gre cemiyet, dzenleyecei konferanslarla kadnlarn kltrel geliimlerine
katkda bulunmaldr. Kadnn terakkisi iin almal, dncelerinin yaylmas iin
bir dergi karmaldr610.
2.1.3.1.48. Asri Kadnlar Cemiyeti
1918de kurulan dernek, Milli Mcadele dneminde igalleri protesto eden
eylemlere katlm, ilmi encmenler kurmutur. Oluturduklar bir heyetle
konferanslar tertiplemi, yazlar yaynlam, mitinglerde konumac olarak n
saflarda yer almlardr. skdar, Doanclar mitinginde konuan Sabahat ve Naciye
Hanmlar cemiyeti temsilen orada bulunmu, 18 Mart 1919da nas Darlfnun
rencilerinin birlikte yapacaklar miting yasaklannca Fatih Trbesi yannda anma
program organize ederek itilaf devletlerinin tutumunu protesto etmilerdir611.
Kadnlar an ihtiyalaryla donatmay amalayan dernek, kadn fikri ve
fiziki olarak glendirip sosyal konumunu iyiletirme hedefinde olduklarn
sylemitir. Bu gayeye ulamak iin de ktphane, mze, laboratuar, tesisler
kuracaklarn aklamtr612.
608
Kurnaz, a.g.e., s.275; akr, a.g.e., s.52.

akr, a.g.e., s.59.
610
611
Leyla Kaplan. (1996). Milli Mcadele Dnemi Kadn Cemiyetleri, Kastamonuda lk Kadn
Mitinginin 75. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, A.A.M. Yaynlar, Ankara, ss.72-73.
612
akr, a.g.e., s.52.
609
2.1.3.1.49. Trk Kadn Dersanesi

Dernein Trk Kadn Dergisinin sahibi Ahmet Hilmi Bey tarafndan
kurulduu bilinmektedir. Her seviyedeki kadn iin lazm olan genel bilgileri
vermeyi, mzik ve sanat retmeyi, iyi bir anne olmalarn salamay amalamtr.
Yabanc dil retimi, fen bilimleri ve sanat gibi dallarda eitim vermitir. Ayrca
ayda bir halka ak konferans ve konserler tertiplenmesi, kursa katlanlarn czi bir
cret karlnda yararlanacaklar zengin bir ktphane kurulmas planlanmtr613.
2.1.3.1.50. slam Kadnlar Cemiyeti
Anadoluda zmir igali sonras yaplan ilk toplu kadn protestosu bunlar
tarafndan gerekletirilmitir. 1919 Temmuzundaki Erzurum Kongresi sonras
Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin etkisiyle bir araya gelmilerdir. 29
Kasm 1919 tarihinde Muradiye Camiinde Kz retmen Okulu mdiresi Faika
Hanm idaresindeki toplant ile almalarna balam ve Milli Mcadeleyi
destekleyen baz kararlar alarak bunu kamuoyuyla paylamlardr614.
23 Aralk 1919 ylnda Erzurumda bir camide mevlit okutmu, Faika
Hanm imzasyla stanbul hkmetine, igal kuvvetleri komutanlna ve Amerika
Senatosuna igalleri protesto edip bamszlk mcadelelerini ifade eden telgraflar
ekmilerdir615.
2.1.3.1. 51. Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti
Vatan savunmasnn gereklilii karsnda kadnlar tarafndan bu amala
kurulan derneklerden biridir. 5-11-1919 tarihinde Sivasta kurulan dernek, tm slam
kadnlarn doal yeleri olarak kabul etmektedir616.
Trk kadnlarnn Milli Mcadeleye verdikleri byk ve kararl destein en
nemli gstergelerinden biri bu cemiyetin kuruluu olmutur. Sivas Valisi Reit
Paann ei Melek Hanm ve arkadalar tarafndan oluturulan teekkl, ksa srede
Anadolunun eitli yerlerinde ubeler amtr617.
Dernek,
rade-i Milliye Gazetesinde 8-11-1919 tarihinde yaynlanan
haberle kuruluunu ilan etmi, 618 on bir maddeden oluan ynetmeliini bror
olarak bastrmtr. Anadolunun gerekli grdkleri ehirlerinde ube amak, vatann
613

615
Glgn Polat. (1983). Atatrk ve Kadn Haklar, Ankara, s.175.
616
Tekeli, a.g.e., s.203; Msrolu, a.g.e., s.61.
617
Bekir Stk Baykal. (1996). Milli Mcadelede Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti,
A.A.M. Yaynlar, kinci Bask, Ankara, s.1.
618
Msrolu, a.g.e., s.61.
614
btnln salamak, gayri Mslim ve aznlklara saygl olmak, vatann

btnln zedeleyecek her trl eylemin karsnda olmak gibi maddeler
cemiyetin ana unsurlarn oluturmutur. Burdur, Amasya, Erzincan, Kayseri,
Kastamonu, Bolu, Pnarhisar, Nide, Kangal gibi ehirlerde ubeler oluturulmutur.
Bunlar kurulularn Sivas merkeze, Ankara Heyeti Temsiliye aracl ve Mustafa
Kemal imzasyla bildirmektedir619.
Dernek, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyet ile yazt gibi
gerektiinde tilaf Devletlerine, ynetime protesto telgraflar ekmektedir. Anadolu
Ajansna srekli haberler gndermekte ve yeni kurulan cemiyetleri de bildirmektedir.
Kadnlar arasnda toplantlar yapm, Milli Mcadeleye aykr yayn yapan basn
knam ve protesto telgraflar gndermitir. Dnem basnnda az da olsa cemiyetin
almalarna yer verildii grlmektedir620.
Dernein baz ubeleri hakknda detayl bilgi bulunmaktadr. rnein Pnar
Hisar Cemiyeti 160 yeye sahipken, Nide ubesi 1920de 1.090 yeyi bnyesinde
toplamaktadr. Burdurdaki cemiyet ubesinde 110 yenin olduu, 16 kiinin de gizli
oylama yntemiyle aktif ye olarak belirlenmitir. Ynetim yeliklerine biri
retmen, biri memur kz, ikisi de eraftan kiilerin e ve kz olan drt kii
seilmitir. Burdur ubesinde 4 retmen ve idareci kadn bulunmaktadr. 5 tanesi
memur e ve kzlar, 7 tanesi de eraftandr. Kangaldaki aktif yeler ise 2 kaymakam,
3 yzba, 2 memur, 3 de eraf ailesi ve 1 kadn retmen olumaktadr. Bunlardan
biri retmen iki kadn dnda hepsi evlidir621.
Dernek, kuruluunun ardndan stanbul hkmetine telgraf gndererek,
lkenin kar karya kald tehlikeyi protesto etmitir 622 . Ayrca bakan Melek
Hanm ve sorumlu sekreter efika Kamil imzalaryla, ngiltere, Fransa, Amerika,
talya
siyasi
temsilcilerine
protesto
telgraflar
ekmi,
dzenledikleri
kampanyalaryla orduya mal ve para yardm salamaya almlardr623.

yeler mahalle mahalle gezmekte, Milli Mcadelenin nemini konferanslar,
msamereler,
mevlitler,
mitingler
vastasyla
anlatmaktadr.
Dzenledikleri
kampanyalarla toplanan yardmlar cepheye ulatrmlardr624.

galler karsnda ciddi protestolar yapan, orduya para ve mal yardm
salayan bu dernek, Kurtulu Sava sresince byk hizmetler ifa etmitir. Bu
619
nan (1983), a.g.e., s.1998.

Kaplan, a.g.e., ss.91-107; nan, a.g.e., s.124.
621
622
nan (1983), a.g.e., ss.1996-1997.
623
akr, a.g.e., s.74; nan (1983), a.g.e., s.1998.
624
nan (1975), a.g.e., s.125.
620
almalar srasnda Heyet-i Temsiliye ve Ankara Hkmeti ile diyalogunu

srdrm ve Mustafa Kemalin byk takdirini kazanmtr625.
2.1.3.1.52. Kadnlar Halk Frkas
15 Haziran 1923 ylnda kurulan frkann bakanlna Nezihe Muhiddin,
sekreterliine de kufe Nihal getirilmitir626.
Amac kadnn sosyal, siyasal ve ekonomik hayata dhil edilmesi olan frka,
kadnn siyasal haklara sahip olmas talebinde bulunmutur. Kadnlara ynelik ok
sayda konferanslar dzenleyen frka, yasal zeminde kabul grmemitir. Valiliin
kurulularn onaylamamas zerine sylemlerini daha lml bir hale getirmi ve 5
ubat 1924 tarihinde onay alabilmiti627.
Bir dier gre gre ise Nezihe Muhiddin ve kufe Nihal, ounluu
eitimsiz ve sosyo-ekonomik yeterlie sahip olmayan kadnlarn siyasal haklara
sahip olmalarn imdilik uygun grmemiler, nce bu durumu dzeltip, sonra
haklarn verilmesi gerektiini dnmlerdir. Aslnda Nezihe Muhiddinde frkay
kurarken Halk Partisinin kadn kolu olma isteinde olmutur628.
Ancak Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti bile bu ad
almamken kadnlarn kendi balarna bir parti kurmalar yadsnm ve hkmete
onaylanmamtr. Frka ancak ieriini ve ismini deitirdikten sonra resmi onay
alabilmi erkek yeleri de kabul etmeye balamtr 629 . Fakat onayn dernek iin
kmas dolaysyla programlarndan siyasi maddeleri karan yneticiler, Trk
Kadn Birlii ismiyle bir dernek kurmulardr630.
Verilen izne gre dernek kamuoyunu kartrmamak iin baka ehirlerde
ube aamayacakt631.
1923 Temmuzunda seim yasas uygun olmad iin aday karmadklar
halde, zmir ve arki Karahisarda Halide Edib 3, frkann sayman Latife Hanm da
1 oy almtr632.
2.1.3.1.53. Dier Dernekler
Bu derneklerin dnda 1919da Hilal-i Ahmer Hanmlar Merkezinin kard
takvime gre 1914te ili Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniyesi, 1917de Kadky
625
Baykal, a.g.e., s.1.

627
akr, a.g.e., ss.75-76.
628
629
630
akr, a.g.e., ss.75-76.
631
632
626
Fakirperver Hanmlar Cemiyeti, 1918de Muallimeler Cemiyeti, yine 1918de

skdar Biki Yurdu, 1918 ylnda Amerikan Kolej Talebeleri Trk Mezunlar
Cemiyeti, Osmanl Kadnlar Cemiyeti gibi dernekler kurulmutur633.
2.1.4. CUMHURYET SONRASI KURULAN KADIN DERNEKLER
2.1.4.1. Veremle Mcadele Cemiyeti

1923de Balkesir ve zmirde faaliyete geen cemiyet, 1927 ylnda da
stanbulda almalarna balamtr 634 . Prof. Dr. Mfide Kuzey bakanlnda
alan dernek, ok sayda kadn ve erkek hekimi bir araya getirerek veremle
mcadele etmitir. ubeleri tm il ve ilelere yaylm, toplum salna hizmet
etmilerdir635.
2.1.4.2. Trk Kadn Birlii

Bakanln Nezihe Muhiddin, sekreterliini Muzafferin yapm olduu
birliin kurucular arasnda Mustafa Kemalin kz kardei Makbule Hanmda
bulunmaktadr. Amac, kadnlarn sosyo-kltrel seviyelerini ykseltmek, onlar
sorumluluk sahibi yapmak ve bilinlendirmektir636.
1924 ylnda bu isimle yasallk kazanan dernein temeli aslnda 1923
ylnda kurulan Kadnlar Halk Frkasna dayanmaktadr. Dernek, kadnlar sosyal ve
siyasal adan etkin pozisyona tama dncesindedir. Muhta kadnlara yardm
etmi, yoksul ocuklarn eitilmesi ynnde almalar yapmtr. Kadnlarn i
hayatna dhil edilmesi iin aba gstermitir. lke geneline yaylmak iin il ve ile
ubeleri amaya almtr. Faaliyetlerini ad daha sonra Trk Kadn Yolu olarak
deiecek olan, Kadn Yolu Dergisi araclyla kamuoyuna iletmitir637.
Birlik, 1927 ylnda siyasal hak taleplerini dile getirene kadar pasif bir
durum sergilemitir. O tarihe kadar ne TBMMde kadnlar iin olumsuz koullar
ieren yasalara tepki koymad gibi kadn haklarnn geniletilmesi erevesinde de
varlk gstermitir. Kurucular arasnda kufe Nihal, Nezihe Muhiddin gibi hzl
633

Nimet Ard, Cumhuriyet Sonras Kurulan Kadn Dernekleri, Atatrk ve Kadn Haklar, Trk
Ticaret Bankas Cumhuriyetin 60. yl Armaan, Ankara, 1983, s.194.
635
636
Kl, a.g.e., s.348; Zihniolu, a.g.e., ss.152-153.
637
akr, a.g.e., ss.76-78.
634
feministleri barndran birliin bu tutumu artcdr. nk bu kadnlar, II.

Merutiyetin ilanndan sonra hrriyet isteyerek sokaklara km, ttihad ve Terakki
hkmetinden vaad edilen yenilikleri alamaynca da 5. yl dnmde Merutiyet iin
Erkeklerin Milli Bayram ifadesini kullanmlardr. Zll Kl, bu kadnlarn,
Cumhuriyet sonras pasif bir tutum ierisine girmelerini umut balanan iktidarla iyi
geinme istei olabilecei eklinde yorumlamtr. Kl ayrca i ve d tehditlerle
mcadele edildii bir dnemde, devlete yeni sorunlar karmama isteinin de bir
baka neden olabileceini sylemitir638.
lk zamanlar bir yardm dernei hviyetinde grlen birlik, 25 Mart 1927
ylnda ok sayda kadn ve erkek yelerinin katlmyla, tzne kadnlara siyasal
haklarn verilmesini hedefleyen bir madde eklemitir639.
stanbul, Ankara ve birok ehirde toplantlar yapan dernek, 26 Martta
kadnlara siyasal haklarn verilmesi talebinde bulunmutur. Aldklar karar gerei
tzklerine de bu istei ekleyen dernek, siyasi ama iin alan ilk teekkl
olmutur640.
Bakan Muhiddin, buna kar kan yelere kadnn siyasal yaamda aktif
olarak yer almad srece sosyal hayatta etkinleemeyeceini sylemitir. Trk
kadnn artk siyasette yer alabilecek vasflara sahip olduunu ve dernein bu ynde
almas gerektiini savunmutur641.
stanbul Valisi bu tz, kadnlarn asl vazifelerinin ocuk dourmak ve
yetitirmek olduu sebebiyle onaylamam olsa da hkmetin bunu desteklemeyen
yaklam dolaysyla kabul etmek zorunda kalmtr. Ayn sene yaplmas beklenen
seimler sebebiyle birlik bu yndeki isteklerini younlatrmtr. Gittike sertleen
sylem ve istekleri tepkiler oluturmutur. Yasalarn sosyal yaama uyum salamak
zorunda olduunu, davalar iin savaacaklarn, lene kadar alacaklar, en
azndan sonraki kadnlar iin ortal temizlemi olacaklar ifadeleri gerginlii iyice
artrmtr642.
Yaplacak ilk seimlere katlmay planlayan cemiyet, bu ynde almalar
yapmaya balam ancak istekleri gereklememitir. Bu konu hakknda farkl
grlerin ortaya kmasndan tr birlik ierisinde blnme yaanmtr643.
Talepleri basn tarafndan eletirilen ve hkmete kabul grmeyen dernek,
kendi adna bir erkek mebus aday gstermitir. Bu da kabul edilmeyince, her eye
638
Kl, a.g.m., s.348.

640
641
642
Toksa, a.g.m., ss.84-85; Kaplan, a.g.e., s.142.
643
639
ramen fikirlerinden vazgemeyeceklerini ve mcadelelerinin devam edeceini

aklamtr. Baz evrelerle basnn sahip olduu olumsuz tutum ve i problemler
nedeniyle polis, 1927de dernekte arama yapmtr. Bakan Nezihe Muhiddin ve
arkadalar usulszlk gerekesiyle grevden alnmtr. Yeni oluturulan ynetim
ciddi bir sylem deiikliine gitmi, hayr ileriyle uramaya balamtr. Belki de
dernein yeni politikas sonucu 1930 yerel, 1935 genel seimlerde aday gsterilen ve
seilen kadnlarn ou dernek yesi kadnlar olmutur644.
Kadn Birlii, Cumhuriyet sonras kurulan bir dernek olmasna ramen,
Cumhuriyet ideolojisinden beslenen bir hareket olmaktan ziyade Avrupa ve Amerika
sfrajetlerinin etkisinde olan bir teekkl olarak grlmtr. Nitekim ffet Oruzun,
Teal-i Nisvanla balayp, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti gibi farkl isimlere dnen
dnce ve ruhun Trk Kadn Birliinde en son eklini bulduu ifadesi bu olgunun
zeti gibidir645.
Yeni politika olarak kltr ve yardm ilerini benimseyen dernein bakan
Sadiye Hanm salk sorunlar gerekesiyle grevi braknca yerine Latife Bekir Ik
getirilmitir. Latife Hanmda 1929 ylnda kadnlara siyasal hak talebinde bulunmu,
kadnlarn bu konuda bilinlendirilmesi iin konferanslar dzenlemitir646.
Mebusluk listesinde Nezihe Muhiddin ve kufe Nihalin yer almamas
artc grnse de bunda kiisel tercihler, sonradan ortaya kan siyasi gr
ayrlklar ya da ileri srdkleri ar feminist dncelerin etkili olduu
sylenebilir647.
Dernek n yarglardan kurtulmak iin olacak amacn siyaset d
etkinliklerde bulunmak, kadnn ykseltilip medeniyet ierisinde yer almasn
salamak, Cumhuriyeti benimsetmek ve ihtiya sahibi kadnlara yardmc olmak
olarak belirlemitir648.
Yeni misyonuyla faaliyet gstermeye balayan dernek, kadnlar eitmek
iin kurslar am ve yeni meslekler edindirmeye almtr. Kadnlarn src
belgesi alp ofrlk yapmalar iin kampanyalar dzenlemi, kadn polis ve gardiyan
alnmasn savunmutur. Mslman kadnlar araf ve peelerini karp, Batl
kyafetler giymeye tevik etmi, karma balolar dzenlemi dispanserler amtr649.
644
akr, a.g.e., ss.76-78.

646
647
648
649
645
1935
ylnda
stanbulda
toplanan
Milletler
Aras
Kadn
Birlii
toplantsnda Trk Kadn Birlii kadn haklarnn kazanldn ifade ederek kendini
feshetme karar almtr650.
Birliin artk amacna ulat gerekesiyle kendini kapatmas zntyle
karlanm, Arsulusal Kadn Birlii Bakan Ashby, gnderdii mektupta yeni bir
yaplanmayla ilikilerin srdrlmesini ifade etmitir. Birliin brakaca boluun
doldurulmas amacyla CHP kadn kolunun kurulup, bu grevi yerine getirmesi
Atatrkn onayndan gemitir651.
Trk Kadnlar Birlii 1949 ylnda yeniden kurularak faaliyete gemitir.
Ancak imdi kurulu amalar olarak birinci kimliinden farkllklar gstermektedir.
Birlik yeniden yaplanma gerekesi olarak inklplarn kadnlara verdii haklar
muhafaza etmek, kadnlarn kltrel ykselilerini salamak olduunu sylemitir.
Hedeflerinin erkeine ve ocuuna uurlu bilgi ile hizmet ederek sadakat ve
feragatla her derde yetien Trk analarnn oalmasn, yetimesini salamak
olduunu aklamtr. Teekkl siyasetle ba koparlm, iyi e, iyi anne ve sorumlu
vatanda olarak belirlenmi kadn modeli iin alacaktr652.
Bu dnem kadnlarn yeniden araf giymeye ilgi gstermeleri zerine bunu
engelleme amal almalar yapm, kadnlara manto tedarik edilmesi gibi
faaliyetlerde bulunarak arafa dn eilimi azaltlmaya allmtr653.
Herhangi bir siyasi partiye ye olanlarn kabul edilmedii dernek, giderek
hkmet politikalaryla btnlemi ve yar resmi bir kurulu haline dnmtr.
leri tarihte dernein baz bakanlarnn milletvekili yaplmasn Zll Kl, bu
yaklam ve uygulamalarn dl olduu eklinde yorumlamtr654.
2.1.4.3. ocuk Esirgeme Kurumu
1928de Ankarada Himaye-i Efdal Kadn Yardm Cemiyeti olarak
faaliyete balamtr. alan kadnlarn ocuklarna ynelik kreler amak, anne ve
ocuklarn sosyal, salk ihtiyalarn gidermek, i evleri, ktphaneler kurmak gibi
faaliyetlerde bulunmutur655.
650

652
Kl, a.g.m., s.349.
653
654
Kl, a.g.m., ss.349-350.
655
Ard, a.g.e., ss.194-195.
651
2.1.4.4. Yardm Sevenler Cemiyeti

1928 ylnda Mevhibe nnnn fahri bakanl, Fitnat Fevzi (akmak)
Hanmn birinci bakanl, Nevber Sevktekinin ikinci bakanln yapt
dernein genel sekreteri Tezer Takrandr. lk ad Himaye-i Eftal Kadn Yardm
Cemiyeti iken Mustafa Kemal, 1938 ylnda kadnn yoksulu olmayacan
syleyerek deitirmitir. htiya sahibi kadn ve ocuklara yardm etmeyi amalayan
dernek ayrca i evleri am, kadnlara ynelik konferanslar dzenlemitir 656 .
Cemiyet ubeleriyle II. Dnya Savana girme olaslna kar askerlerin
ihtiyalarn giderecek hazrlklar da yapmtr657.
2.1.4.5. Yetimleri Koruma Cemiyeti

1925 ylnda stanbulda kurulan cemiyet, fakir ve yetim gen kadnlara
yardm faaliyetlerinde bulunmu, finansmann kermes ve yardmlarla salamtr658.
2.1.4.6. Yoksullar Koruma Cemiyeti
Eskiehirde 1935 ylnda kurulan cemiyetin amac ihtiya sahiplerine
yardm etmek olup, kurulduu blgede hizmet yapmtr659.
2.1.4.7. Soroptimist Kulpler (Meslek Kadnlar Dernei)

Mfide Ferit Tek tarafndan 1948 ylnda stanbulda kurulmutur.
yelerini altklar meslek yahut alanlarnda baarlarn kantlam kadnlardan
oluturmutur. Uluslararas dostluk amacn da tayan dernek, kadnlarn
pozisyonlarn ykseltmek iin de almtr660.
Farkl lkelerde ayn meslek grubundan olan kadnlar arasnda gr al
veriini salama ve dayanma oluturma da bir dier faaliyet alan olmutur661.
2.1.4.8. niversiteli Kadnlar Cemiyeti
Kurucu yeleri arasnda Sreyya Aaolu, Sara Akdik, Fazla Giz, Trkan
Rado, Remziye Hisar, Mfide Kleyin bulunduu dernek 1949da stanbulda
656

Ard, a.g.e., ss.194-196.
658
659
660
661
Kl, a.g.m., s.350.
657
kurulmutur662. niversite mezunu kadnlar arasnda dayanma salamak, kltrel

etkinliklerde bulunmak ve fikir alveriini salamak amacnda olmutur663.
2.1.5. AYDIN KADINLARIN BYOGRAFLER

(Alfabetik Sraya Gre)
2.1.5.1. Adalet Cimcoz
(1910-1970)
1910da anakkalede doan Adalet Cimcoz, ilkokulu bitirdikten sonra
renim grmesi iin Almanyaya gnderilmi olup yazarlkla birlikte evirmenlik
de yapmtr. Hackadn lkokulunu bitirdikten sonra renimi iin gittii
Almanyada edebiyat almalarna balamtr. Yurda dnnce dublaj rejisr olarak
almtr. 1951de Maya Sanat Galerisini kurmu, Alman Edebiyatna ait baz
nemli eserleri dilimize kazandrmtr. 1970de lm, 1950den 1970e kadar
Yeditepe, Varlk, Yeni Ufuklar Dergilerinde iir, hikye rnekleri, tantma yazlar
yazmtr664.
evirileri: lm Gemisi 1957, Sezvann yi nsan 1961, Milenaya
Mektuplar 1961, Dinamit 1963, Galile 1963, Elentili Bir Gmme Treni 1967665.
2.1.5.2. Adile Sultan

1826-1899
Padiah II. Mahmutun kz olan Adile Sultan air olup, Tophane Miri
Mehmet Ali Paa ile 1845de evlenmiti666. Drt ocuundan sadece biri yaam
kocasnn ardndan tek ocuunu da kaybedince tasavvufa ynelmitir667. nce kz
sonra kocasnn lm zerine sarayna ekilmi, kendini tasavvufa vermitir. Divan
edebiyatnn yan sra Tekke Edebiyatn da vakftr. Kanuninin iirlerini DivanMuhibbi adyla ilk kez o bastrm, Fuzuliye nazireler yazmtr. Osmanl hanedan
ierisinde dzenlenmi divan olan tek kadn airdir668.
Tanzimat ve Merutiyet dnemi stanbulunda saray evresinin nl
kiilerinden biri olmutur. Kadnlarnn sosyal hayata katlmalarna nclk etmitir.
662

Kl, a.g.m., s.350.
664
kran Kurdakul. (1985). airler ve Yazarlar Szl 1143 air ve Yazar Kiilikleri, Yaptlar,
Kaynaklar Cumhuriyet dnemi Dergileri, Cem Yaynlar Kltr Dizisi, st., ss.174-175.
665
Kurdakul, a.g.e., s.175.
666
Atilla zkrml. (2004). Trk Edebiyat Tarihi, c.I, nklap Yaynlar, stanbul, s.30.
667
Olcay Kolak. (2005). Adile Sultan, Kasta Yaynlar, stanbul, s.1.
668
zkrml, a.g.e., s.30.
663
Kltrl bir insan olup otoriter bir kiilie sahiptir. Aabeyi I. Abdlmecid, kardei
Abdlaziz, yeeni II. Abdlhamid zamannda siyasal ve kamusal baz kararlarda
etkisi olmutur. Yetenekli genleri himayesine alr, yetimelerine yardmc olurdu.
Hayrsever biri olup, 14 ayr vakf sahibidir 669 . I. Abdlmecidin 1847de kle
ticaretini yasaklamasnda etkili olmutur670.
Adile Sultan, hanedann sorunlaryla da ilgilenir,
sultanlara gerekli
uyarlarda bulunurdu. Sultan Abdlazize Unutma ki erkek olsaydm, imdi padiah

bendim ve II. Abdlhamide Senin halan ve yaa bynm, neden sylediimi
yapmyorsun671 dedii bilinmektedir.
Eserleri: Divan, mnacaad, naatlarnn yan sra ailesi iin yazd methiye
ve mersiyeler ile tasavvufi de iirleri vardr. Tanzimat Dnemi yeni edebi akmlarn
etkisi altnda kalmamtr672.
2.1.5.3. Afet nan
1908-1985
Selanikte domu Bursa Kz retmen Lisesinde okumutur. 1925 ylnda
zmirde retmenlik yapmaya balam, daha sonra Atatrkn tevikiyle
Cenevreye gnderilmitir 673 . Burada Ekonomi ve Sosyal Bilgiler Fakltesinden
mezun olmutur674.
Yurda dnnce stanbuldaki Fransz Kz Lisesinde retmenlik yapmtr.
Musiki Muallim Mektebi ile Ankara Kz Lisesindeki retmenliinin ardndan
Lozan niversitesi Tarih Blmn bitirerek doktora yapmtr675.
Lozanda gramer, edebiyat, analiz gibi derslerin yan sra piyano, diki,
sanat, spor, tenis, kayak eitimi de almtr. Trk Ocanda dzenlenen ve
Atatrkn de dinledii ilk konferansnda kadn haklarn anlatmtr676.
Trk Tarih Kurumunun kurulu hazrlklarna katlm, ikinci bakanlk
yapmtr. 1950 ylnda profesr olan nan, bir sre Devrim Tarihi dersleri vermitir.
669
Kolak, a.g.e., ss.1-2.

Kolak, a.g.e., s.82.
671
Sakaolu, a.g.m., s.81.
672
Kolak, a.g.e., s.110.
673
Kemal ner. (2001). Resimlerle Yazarlar ve airler Szl, Trk ve Dnya Edebiyatndan 522
Yazar ve airin Hayat, Eserleri, nklap Yaynlar, 4. Bask, stanbul, s.210.
674
Perihan (Turgut) Ergun. (1997). Cumhuriyetin Aydnlanmasnda nc Kadnlarmz, Tekin
675
Gnseli Naymansoy. (2010). Trk Bilim Kadnlar ve Bilime Katklar, Gaziantep niversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, 1(9): 203-227; ner, a.g.e., s.210.
676
nan (1975), a.g.e., ss.97-106.
670
Atatrk ve nklplarn konu alan birok inceleme yapm Atatrkle ilgili anlarn
kaleme almtr677.
nan, Trk Tarih Kurumu Kuruculuu, Trk Dil Kurumu, Kadnn Sosyal
Hayatn Tetkik Kurumu Kurucu Bakanl, ocuk Haklarn Koruma Dernei
Kuruculuu ve Birlemi Milletler Trk Dernei, ocuk Esirgeme Kurumu, Trk
Eitim Dernei, Trk Kadnlar Birlii gibi derneklerin yeliini yapmtr678.
Trkiyedeki tarihi antlarn korunmasna yardm eden Trk Tp Tarihi
Kurumu, Unesco Trkiye Milli Komisyonu Ynetim Kurulu yesidir. Tm Avrupa
lkelerine ve Suriyeye gitmi, Trkiyeyi temsilen konferanslar vermitir. Yzlerce
makale, rapor, konferans ve evirisi vardr. Atatrkn yanndaki almalaryla bir
devre damgasn vurmutur679.
Eserlerinden Bazlar: Trk Tarihinin Ana Hatlar, Trkiye Halknn
Antropolojik Karakteri, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiyede Kadn
Haklar, Kemal Atatrk Anarken, Ata ve lim, Atatrk Hakknda Konferanslar,
Mimar Koca Sinan, Eski Msr Tarih ve Medeniyeti680.
2.1.5.4. Azra Erhat

1925-1961
stanbulda domu, Aye Nur imzasn kullanmtr. Yazar ve evirmendir.
Ortarenimini Brkselde 1934te, yksek renimini Dil Tarih Corafya
Fakltesinde 1939de tamamlamtr. Ayn okulda Klasik Filoloji asistanl ve
doentlii yapmtr681.
1947 ylnda CHP iktidar tarafndan grevinden alnnca Vatan, Yeni
stanbul gazetelerinde almt. 12 Mart Dneminde 141. Maddeye muhalif
eylemlerinden
dolay
yarglanp
beraat
etmitir.
Tercman
Gazetesindeki
evirileriyle adn duyuran Erhat, bilhassa 1950 sonras Yeni stanbul, Yeni Ufuklar,
Vatan, Cumhuriyet, Milliyet-Sanat dergi ve gazetelerinde dnsel ve edebi
sorunlara ilikin yazlar yazmtr. Yunan klasiklerinden yapt evirilerden en
nemlisi olan Homerosun lyada ve Odysseie Habib Edip Trehan Bilim dln
1956da, TDK eviri dln de 1961de almtr682.
677
ner, a.g.e., s.210.

Ar nan. (1996). Prof. Dr. Afet nan, Remzi Kitabevi, stanbul, s.292.
679
Ergun, a.g.e., s.245.
680
Ergun, a.g.e., s.245.
681
Hikmet Altnkaynak. (2007). Trk Edebiyatnda Yazarlar Ve airler Szl Trk Edebiyatnda
Kim Kimdir?, Doan Kitap, stanbul, a.g.e., s.238.
682
Kurdakul, a.g.e., ss.245-246.
678
Eserleri: Mavi Anadolu 1960, Mavi Yolculuk 1962, te nsan-Ecco Homo

1969, Mitologya Szl 1972, Mektuplaryla Halikarnas Balks 1976683.
2.1.5.5. Behice Boran

1910-1987
Bursa doumlu olan yazar, renimine Fransz okulunda balam,
Arnavutky Kz Kolejinde devam etmitir. Darlfununda felsefe eitimi aldktan
sonra Amerika Michigan niversitesi Sosyoloji Blmnde doktora yapmtr684.
Yurda dndnde Ankara Dil Tarih Corafya Fakltesi Sosyoloji
Blmnde doent oldu. 1948de krsleri kaldrlmas dolaysyla grevini
brakmak zorunda kald. Kurucusu ve bakan olduu Barseverler Cemiyetinin
faaliyetleri, Trkiye Komnist Partisi ve Trkiye i Partisi ile ilgili davalarda
yarglanp ceza ald. 1962de Komnist Partiye gizlice ye olmu, 1965de TP Urfa
Milletvekili seilmitir. Birka dnem Avrupa Parlamentosunda Trkiyeyi temsil
etmitir. 1981de Trkiye i Partisinin bakanyken parti kapatlnca yurtdna
km, 1987de lmtr. Yazarlk yaamna DTCFnin dergisinde balam daha
sonra ise Yurt ve Dnya, nsan, Admlar, Grler, Tan, Yn, Sz, Ant dergi ve
gazetelerinde devam etmitir685.
ki arkadayla birlikte 1941-1944 yllar arasnda kardklar dergi olan
Yurt ve Dnya 42 say km, ancak kendisi 21. sayda dergiden ayrlarak Admlar
Dergisine gemitir686.
Ynetiminde olduu Yurt ve Dnyada kan yazlarnda sanat ve edebiyat
sosyal bak asyla deerlendirmitir. Admlar Dergisindeki (1943-1944)
yazlarnda bilim ve sanatn temel sorunlarna ilikin grleri yer almtr. 1945de
Tan Gazetesinde ise toplumun demokratik ilkelere gre dzenlenmesine
deinmitir687.
Boran, 3 Kasm 1945-14 Aralk 1945 gibi ksa sreli yayn hayatnda olan,
Trkiye Sosyalist Partisinin grlerini yanstt iin kapatlan haftalk Gn
Dergisinde de yazarlk yapmtr688.
Eserleri: Namk Kemal Hakknda (fikir) 1940, Trkiye ve Sosyalizm
Sorunlar (fikir) 1968689.
683

Naymansoy, a.g.m., s.221; Kurdakul, a.g.e., c.4, s.306.
685
Kurdakul, a.g.e., c.4, ss.306-307.
686
687
688
lyasolu ve nsel, a.g.m., s.100.
689
684
2.1.5.6. Cahit Uuk

1911-2004
Trk edebiyatnda masallar, hikyeleri ve romanlaryla var olmutur.
Eserlerinde stanbul Trkesi dikkat eker. Yaptlarnda milli, itimai bir yap
grlmtr690.
Eserleri: Gm Kanat (hikye), Kirazl Pnar (hikye), Dikenli it
(hikye)
691
2.1.5.7. Emine Seher Ali

Kadnlar Dnyas Dergisi yazarlarndandr. Hakknda fazla bilgi sahibi
olunamayan yazarn Nezihe Muhiddinin iktisadi ve siyasi bamszlk neren
dncelerini eletirdii grlmtr692.
2.1.5.8. Emine Semiyye

1868-1944
Tarihi, yazar Ahmet Cevdet Paann kzdr. Fransa ve svirede
Psikoloji ve Sosyoloji eitimi almtr. 1892den sonra stanbul ve Anadoluda
retmenlik yapmtr. Kz okullarnda mfettilik, ili Eftalde hastabakclk
yapm, ttihad ve Terakkiye bal olarak Selanikte oluturulan Kadn Devrim
Komitesinin bakanln yrtmtr693.
nl yazar Fatma Aliyenin kz kardei olan Emine Semiyyenin yaam ve
eserleri ablasnn glgesinde kalmtr. Fatma Aliyenin edebi ynnn ve bu
yndeki kaleminin gl olmasna karlk Emine Semiyye yazarlnn yan sra
siyasi faaliyetleri ve toplumsal duyarllna paralel almalaryla n planda
olmutur.
1896da Selanikte neredilen Mtalaa Gazetesinde bayazarlk yapmt.
Hikye ve romanlar yazmaya balayan Emine Semiyye, Hanmlara Mahsus
Gazetede Emine Vahide adyla Bir Mtehassirenin Tefekkrat ile Hiss-i
Rekabet isimli hikyelerini yaynlanmt. Edebi yazlarnn yan sra fen bilimi ve
deiik konularda da makale ve kitaplar vardr694. ocuk eitimiyle ilgili yazlarla
690
Nihat Sami Banarl. (ty). Resimli Trk Edebiyat, c.II, s.1236.

Cahit Uuk. (2006). Gm Kanat, Bilge Kltr Sanat Yaynlar, stanbul, ss.1-206.
692
Zihniolu, a.g.e., s.71; Banarl, a.g.e., s.1236.
693
hsan Ik. (2006). Resimli ve Metin rnekli Trkiye Edebiyat ve Kltr Adamlar Ansiklopedisi,
Elvan Yaynlar, c.3, Ankara, s.1176; Caporal, a.g.e., s.150.
694
Arslan, a.g.e., ss.190-191.
691
birlikte Merutiyetten sonra siyasal konularda yazmtr. Yazarn bir de matematik

kitab bulunmaktadr695.
Emine Semiyyenin, II. Merutiyetin ilanndan sonra Hrriyet meydannda
cokulu bir konuma yapt grlmtr696.
Hzl bir eylem kadn olarak II. Merutiyet ve sonras hareketin
liderlerinden olan Semiyye, 1920 sonras idealist retmenler yetitirmek iin
Anadoluda almtr697.
Eserleri: Gayya Kuyusu 1907, Sefalet 1907, Bir Mtehassirenin Tefekkrat
ve Hiss-i Rekabet adl hikyeleri ise Hanmlara Mahsus Gazetede yaynlanmtr698.
2.1.5.9. Fatma Aliye

1862-1936
Tanzimat sonras araylar devrinde ilk kadn romancmz sfatyla var olan
Fatma Aliye Hanm, nl devlet adam, tarihi, yazar Ahmet Cevdet Paann kzdr.
Babas kznn yetimesinde byk aba gstermitir. Kk yata okuma yazma
renen yazar, 10 yanda Franszca, gramer, astronomi, edebiyat, matematik, tarih
ve felsefe dersleri alr. 1878-1979 ylnda Padiahn yaverlerinden Yzba Faik
Beyle evlendi, iki kz oldu. Faik Bey, einin elinde ilk defa roman grd zaman
itiraz
etmesine,
hatta
yrtmaya
davranmasna ramen
edebi
almalarn
srdrmtr699.
Alman filozof Aylerin rencisi ve Prusya Kralnn yeeninin, Prenses
dAnhalet Dessauya yazm olduu mektubun tercmesini yapm bu da Tercman
Hakikat Gazetesinde yaynlanmt. mzasn Mtercime-i Meram Aliye, olarak
atm ancak tercmenin Fatma Aliyenin babas veya erkek kardei tarafndan
yapld dnlmtr. eviri ve romanyla birlikte gazetelerde makaleleri
neredilmitir700.
lk olarak Eugene Suenin Yedi Byk Gnah eserlerinden Gurur
blmn tercme etmi, bunun ardndan George Ohnetin Volounte isimli
695
Ik, a.g.e., c.3, s.1176.

akr, a.g.e., ss.55-56.
697
698
Salim Aydz. (2008). nasya Emine Semiyye, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul, s.430; Arslan, a.g.e., ss.190-191.
699
mer Ggn, a.g.m., ss.244-245.
700
Mbeccel Kzltan ve Tlay Gentrk. (1993). Atatrk Kitapl Fatma Aliye Hanm Evrak
Katalou I, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Ktphane ve Mzeler
Mdrl, stanbul, s.3.
696
romann Meram adyla evirip Bir Kadn, imzasyla yaynlamtr. Bu almas

kendisine edebiyat camiasnda hret kazandrmtr701.
Yazar, ok ele evlilie kar km, kadn erkek eitliini kabul
etmeyenlere reddiyede bulunmutur. Dneminin ok iyi eitim grme imknna
sahip olan ender kadnlarndan biri olmu, babas lnceye kadar ondan zellikle
tarih dersi almay devam etmitir. Ona gre bir tarihi olaylar tarafsz bir ekilde
deerlendirmek zorundadr702.
Babasyla
birlikte
Mevlanann
Mesnevisi
ile
bn-i
Haldunun
Mukaddimesini aklamtr. Yine baba-kz, Aristo, Eflatun ile mam Gazali, bni
Rdn felsefesinin mukayesesini yapp, tek bana da Descartes, Spinoza, Auguste
Comte gibi felsefecilerin grlerini yorumlamlardr. Ayrca Hayal (Romantizm)(Realizm) Hakikat tartmalarnn younlat srada yine Bir Kadn ismiyle
1892de Ahmed Mithat Efendi ile birlikte Hayal ve Hakikat adl bir roman
yazmtr703.
Tercman- Hakikat, Hanmlara Mahsus Gazete, Mehasin, mmet, inklp
gazete ve dergilerinde kadnlarla ilgili yazlar yaynlanr. Buralarda kadnlarn hak
ettii konuma gelmesini, kadn eitim ve alma hakkna sahip olmas gerektiini
slami referanslarla savunmutur704.
1891-1892 yllarnda Nisvan- slam isimli an trnde slamda kadn
ele almtr. Bunda lkeye gelen yabanclarn elerini evlerinin hareminde konuk
etmesini, slamiyetin kadn anlayn, ok ele evlilik, haremlik-selamlk etrafndaki
fikirlerini ve tartmalarn yazmtr705.
Fatma Aliye, ayrca sosyal etkinliklerde de bulunmutur. 1896 senesinde
Yunan Harbi srasnda yarallar iin ailelerden yardm toplam, Tercman- Hakikat
araclyla kadnlar savaan askerlere yardma davet etmitir. Bu almalar sonucu
gelen yardmlar gazete binasna smam, sonraki yardm kampanyalar iin
zendirici bir rnek olmutur706.
Chicagodaki Worlds Colombian Exposition Womans Library, 1893
ylnda Fatma Aliyeye bir mektup gndermitir. Kadn yazarlarn eserleriyle,
biyografilerinin bulunduu The Womans Library of the Worlds Fair Katalogunda
kendisine de yer verilecei, bunun iin biyografisini ve kitaplarn gndermesi
701
Ggn mer. (2006). Fatma Aliye Hanm, Trk Dnyas Ortak Edebiyat Trk Dnyas Edebiyat
Tarihi, c.7. Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara, ss.244245.
702
Kzltan ve Gentrk, a.g.e., s.3.
703
Ggn, a.g.m., ss.244-245.
704
705
Ggn, a.g.m., ss.244-245.
706
Kurnaz (1993), a.g.e., s.11.
istemilerdir. Daha sonraki bir mektupta ise, gnderdii makale ve kitaplarnn

ellerine ulat bilgisi yer alr. 1900de dzenlenen Paris Sergisine kitaplaryla
davet
edilmi,
ancak
buraya
kitaplarn
gnderdiine
dair
bir
kanta
rastlanmamtr707.
Youn temposuna ramen 1900 ylnda Nimet, 1901de de Zbeyde smet
adl iki kz olur. Kadnlarn yksek eitim alamadklar, bu an konferanslarla
giderilmeye alld yllarda konferanslar verir. Konumalar da yazlaryla benzer
mesajlar iletmektedir. Dz yaznn yannda iirler de yazar, toplumsal sorunlarn yan
sra vatan sevgisi gibi konular ilemitir. Yaz ve eserleri yurtdnda dikkatleri
ekmitir. Eserlerinden Nisvan- slam ngilizce ve Arapaya, Udi ise Franszcaya
evrilmitir708.
Cemiyeti mdadiye bnyesindeki ba toplama almalar 1899da, II.
Abdlhamid tarafndan bir beratla dllendirilir. Hilal-i Ahmer Cemiyetinin ilk
kadn yesi olup, gsterdii aba sebebiyle cemiyet kendisine 1915 ylnda bir
madalya takdim eder. Bu arada sal bozulursa da almalarn bir sre daha
srdrr, 1924de tedavi iin Fransaya gider. Yava yava yaznsal ve sosyal
dnyadan ekilmektedir. Bunun bir nedeni de kk kz Zbeyde smetin ortadan
kaybolup 709 Katolik rahibe olmasdr. Hakknda monografi yazlan ilk kadn olan
yazarn, Cumhuriyet Dneminde imzas grlmemitir710.
Fatma Aliye yazlar, yaptlar, konferanslar, hayr derneklerindeki
almalar ve yaam biimiyle kadn haklarnn kazanlmasn desteklemi, slami
perspektifle Dou-Bat sentezini savunmutur. Bu kadar nc ve youn temponun
ardndan 1936da eserlerini brakarak hayata veda etmitir711.
Tanzimat dnemi aydn kadnlarnn nclerinden olan Fatma Aliye, eitli
sebeplerle kendi dnyasna ekilmi, giderek unutulmutur. lm gazetelerde
Unutularak len Bir Edip yazsyla duyurulmutur712.
Eserleri: Meram (Volontede eviri) 1889, Hayal ve Hakikat (roman) 1892,
Nisvan- slam (an) 1892, Muhaddarat (roman) 1893, Refet (roman) 1898, Udi
(roman) 1898, Levayh-i Hayat (roman) 1898, Taadt-i Zevcata Zeyl (aratrma)
1899, Teracim-i Ahval-i Felasife (felsefe yazlar) 1899, Namdaran- Zenan-
slamiyan ( hayat hikayeleri) 1899, stila-i slam (tarih) 1900, Tedkik-i Escam1901,
707

709
710
Arslan, a.g.e., s.219.
711
Kzltan ve Gentrk, a.g.e., s.5-6.
712
Arat, a.g.m., s.76.
708
Kosova Sava ve Ankara Hezimeti (tarih) 1912, Ahmet Cevdet Paa ve Zaman
(hatra-biyografi) 1912, Enin (roman) 1910, Tezahr-i Hakikat (yaynlanmamtr)713.
2.1.5.10. Fehime Nzhet
?-1925
air, hatip, tiyatro yazar, musikiinas olan Nzhet, Sultan Abdlaziz
dnemi paalarndan smail Hakknn kzdr. Yeterli eitimi olmamasna ramen
yetenei, zeks ve airlik yeteneinden dolay kendini topluma kabul ettirmitir.
Yemen valisi olan ilk einden ksa sre sonra ayrlarak stanbula dndkten sonra
olu Celal Sahiri dnyaya getirmi, retmen ve hattat olan Mehmet Ali Beyle
evlenmitir. II. Merutiyet dnemi kadnlarn yrtt faaliyetlere katlm, Hilal-i
Ahmerde alm, Balkan Harbinde yaral hastalara bakmtr. Dnemin sosyal
arpklklarn dile getiren eserler yazmtr 714 . Merutiyetin ilan zerine kaleme
ald Neide-i Zafer adl mar, Leyla Saz tarafndan bestelenmitir715.
Eserleri: Bir Zalimin Encam (piyes), Adalet Yerini Buldu (piyes)716.
2.1.5.11. Fevziye Abdullah Tansel

1912-1988
Edebiyat tarihisi olan yazar, Elaz doumludur. stanbul Edebiyat
Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmn 1935de bitirmi, lise ve niversitede
dersler vermitir. Edebiyat camiasna 1931 ylnda Muhit, 1934 ylnda da lk
dergilerinde yaynlanan iirleriyle girmitir. slam ve Trk Ansiklopedilerinde, TTK
tarafnda karlan Belleten Dergisinde incelemeleri yer almtr. Bilhassa Tanzimat
sonras Trk Edebiyat konusuna kaynaklk eden almalar vardr. Mehmet Emin
Yurdakul iirlerinin eletirel basm ve Ziya Gkalp Klliyatnn yapmn
stlenmitir717.
Atatrk hakknda ozanlarmzn syledii iirleri bir araya getirmitir. yi ve
doru yazmann usulleri hakknda kitaplar hazrlad. 1984 ylnda TYB stn
Hizmet dl Mnevver Ayal ile kendisine verilmitir718.
713

efika Kurnaz. (1993). Balkan Harbinde Kadnlarmzn Konumalar, Milli Maarif Nezareti
Aratrma-nceleme Dizisi :42, stanbul, s.12.
715
Uraz, a.g.e., s.468.
716
717
zkrml, a.g.e., c.II, s.1204.
718
Altnkaynak, a.g.e., s.646.
714
Eserleri: Mehmet Akif 1945, Hususi Mektuplarna Gre Namk Kemal ve

Abdlhak Hamid 1949, ocuklar in Dini iirler 1961, Tanzimat Devri
Edebiyatnda Dini iirler 1962, Klasik Trke Dini Metinler 2 Cilt 1967-1971,
mer Seyfettinin iirleri 1972719. Yazarn ayrca Ziya Gkalpn makale, mektup ve
eserleri zerinde de almalar bulunmaktadr720.
2.1.5.12. Ftnat Hanm
1842-1909
Trabzon valisi hazinedarzade Vezir Abdullah Paann kzdr. Trabzonda
doan air, 1845de babasyla stanbula geldi. zel hocalardan ald derslerle
yetitirildi. lk einden ayrlp, Bahriye Nezareti Mektupusu Mehmet Ali Efendiyle
evlendi. Nazm ve nesir eserleri olan Fitnat Hanm, henz on sekiz yandayken bile
hocalarnn gazellerini aan eserler yazmtr721.
Geleneksel iir rneklerini baarl bir ekilde kullanarak, Nabi ve Koca
Ragp Paa kadar usta eserler vermitir. Divan iirini en iyi kullanan kadn air kabul
edilmitir722.
2.1.5.13. Gzide Sabri Aygn
1886-1946
stanbulda doan yazar zel eitim alm, halk arasnda byk ilgi gren
kara sevda romanlar yazmtr. lk roman olan Mnevveri yakn bir arkadann
veremden
lmesi
zerine
yazp,
1899da
Hanmlara
Mahsus
Gazetede
yaynladnda yazar henz 16 yandadr. Bu roman iki yl sonra kitaplatrlm ve

Srpaya evrilmitir723.
ocukluk dneminde edebiyat dersleri alan Aygn724, Erken yata Beyolu
Birinci Noteri Ahmet Sabri Aygn ile evlenmi, lm Bir Kadnn Evrak-
Metrukesi adl roman en popler eseri olmutur. Krk kalpler romanclnn
ncs saylr. Eserleri birden fazla bask yapm, bazlar filme alnmtr725.
719

Behet Necatigil. (1997). Edebiyatmzda simler Szl,Varlk Yaynlar stanbul, s.406.
721
bnl Emin Mahmut Kemal nal. (1999). Son Asr Trk airleri (Kemal uara), (Haz.) Mjgan
Cunbur) c.I, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara, ss.658-660.
722
Atilla zkrml. (2004). Trk Edebiyat Tarihi, c.1, nklap Yaynlar, stanbul, s.536.
723
724
Byk Trk Klasikleri Ansiklopedisi. (2002). c.13, tken St Yaynlar, stanbul, s.84.
725
720
zellikle Merutiyet sonras birok gazete ve dergide romanlar tefrika

edildi. 1940l senelere kadar en ok okunan kadn romanclardan olmutur. Yazarn
iki roman Srpa ve Ermeniceye evrilmitir726.
Romanlar hayale dayanan, ar duygusal ve sonu genellikle lmle biten
ierie sahiptir727. Popler roman trnn bizdeki ilk baarl rnekleri arasnda yer
alr. Kadn kahramanlar oktur ve bunlar genellikle kltrl, sanat ve musikiden
anlayan tiplerdir. Bu kadar ok okunmasnn en nemli sebepleri arasnda ise duru
dili ve srkleyici slubunun etkili olduu sylenebilir728.
Eserleri: Mnevver (roman) 1901, lm Bir Kadn Evrak- Metrukesi
(roman) 1905, Yaban Gl (roman) 1920, Nedret (roman, lm Bir Kadnn
Evrak- Metrukesinin devam) 1922, Gecenin Esrar (hikye) 1922, Hsran (roman)
1928, Hicran Gecesi (roman) 1930, Necla (roman) 1941, Mazinin Sesi (roman)
1944729.
2.1.5.14. Hadiye Tuncer

1913-1997
Idr
doumlu
yazar,
tarih
aratrmacsdr.
1936
ylnda
Ziraat
Fakltesinden mezun olan ilk be kzdan biri ve 1959da DTCFde alan Tiyatro
Blm ilk mezunlarndandr. Tarmla ilgili blmlerde alm, Tarm Bakanl
mavirlii yapmtr. Osmanl kanunnamelerini gnmz diline kazandrm,
Osmanl toprak hukukuna ait belge ve kanunlar sadeletirmitir. Hizmetlerinden
dolay 1998de T.C.nin 75. yl Ansna Onur dl verilmitir. niversiteli
Kadnlar Dernei ve Soroptimist Kadnlar Dernei yesi olan Tuncerin ok sayda
eseri vardr730.
Eserlerinden Bazlar: Osmanl mparatorluunda Toprak Taksimi ve Aar
(aratrma)
1948,
Krk
Yllk
Meslektalarmz
(rportaj)
1958,
Osmanl
mparatorluunda Toprak Hukuku, Arazi Kanunlar ve Kanun Aklamalar

(aratrma) 1962731.
726
Abide Doan. (1993). Gzide Sabri Aygn, Kltr Bakanl Yaynlar, Trk Bykleri Dizisi/151,
Ankara, s.19; Byk Trk Klasikleri Ansiklopedisi, c.13, s.84.
727
zkrml, a.g.e., c.1, s.602.
728
Byk Trk Klasikleri Ansiklopedisi, c.13, s.84.
729
730
hsan Ik. (2004). Trkiye Yazarlar Ansiklopedisi, Elvan Yaynlar, Geniletilmi 3. Bask, c.III,
Ankara, ss.1784-1785.
731
Ik, a.g.e., c.III, s.1785.
2.1.5.15. Halide Edib Advar

1884-1964
Halide Edib, II. Abdlhamid dneminde Ceybi Hmayun Baktiplii,
Yanya ve Bursada Reji Mdrl grevlerinde bulunan Mehmet Edib Beyin
kzdr. lk einden boanm olan annesinin ikinci kocas olan M. Edib Beyin grevi
sebebiyle ocukluk dnemini annesiyle geirmitir. ngiliz aile modelini benimseyen
babas, kzn yetitirirken bu dorultuda bir sistem uygulamaya almt. Bu
sebeple yaam biimi, ald eitim, akranlarndan farkl olmutur732.
Halide Edibin hayatnda, yaam boyunca sentezlemeye alt
dnceleri nemli unsur oluturmutur. Bykannesinin dominant kiiliinin
etkisinde, geleneksel ve dini inann iinde yer ald bir ocukluk yaamtr733.
Bat kltryle tanmas amacyla bir Rum okuluna verilmi, 7-8
yalarnda da Kuran renmitir. 1893de 9 yandayken, Amerikan Kolejinde
eitimine balam, okuldaki rahip ve misyonerlerden Hristiyanl renmi,
skdar Amerikan Kz Kolejini bitiren ilk Trk kz olmutur734. Yabanc okulda
eitim almas onu Bat dn ve gelenek biimine youn bir ekilde maruz
brakmtr735.
Halide Edibin hayat, Trk modernlemesine ve Cumhuriyete uzanan
srece paralel bir izgi izler736. Halide Edibin kadn kahramanlar yazarn yaam
yksndeki derin balanty yanstmaktadr.
Namuslu, iffetli bu tipler ayn
zamanda sosyal ve siyasal hayatta da varlk gstermilerdir737.

Okul d zamanlarnda Rza Tevfikten felsefe, edebiyat dnemin tannm
matematikisi Salih Zeki Beyden de matematik ve fen dersleri almaktadr. Bu srada
k olduu hocas Salih Zeki Beyle, okulu bitince 1902de evlenmi ve iki olu
olmutur. 1908den itibaren yaz hayatna atlm, kocasnn soyadn kullanmtr738.
1909 ylnda Teali-i Nisvan Cemiyetini kuran Edip, Balkan Harbi sonras
yaylan Trk Milliyetilii fikrini benimsemi, bu dnem Trk Oca ile tanmtr.
Yeni Turan isimli piyesin burada oynanmas srasnda sahneye km ve byk tepki
almtr. Bu, Mslman kadnlarn sahneye kp kamayaca konusunun
tartlmasna yol am, eyhlislamn mdahalesiyle yasaklanmtr739.
732
Evrim Yeilyurt. (2002). Trk Edebiyat Klasikleri Halide Edib Advar Hayat ve Eserleri,
Yeryz Yaynlar, Ankara, 2002, s.7.
733
Kandiyoti, a.g.e. s.144.
734
Yeilyurt, a.g.e., s.8.
735
736
Tazade, a.g.e., s.149.
737
738
739
Kaplan, a.g.e., s.29; Kurnaz, 1993, s.11.
hreti yaylmaya balayan yazar 31 Mart Vakas sonras Msra kamak

zorunda kalm, bu dnem iki kez ngiltereye gitmi, Londrada devrin nl bilim
ve edebiyat ustalaryla tanmtr 740 . Ksa bir sre sonra stanbula dndnde
kocasnn baka bir kadna k olup, evlenmek istemesi zerine 1910da einden
ayrlmtr741.
kinci Merutiyetten sonra Tanin, Mehasin, Musavver Muhit, Resimli Kitap
gibi dergi ve gazetelerde dnce, edebiyat, sosyal, siyasal muhtevaya sahip
yazlaryla dikkat ekmitir 742.
1910 ylndan sonra pedagoji retmenlii yapmaya balam, bu grevi
onun kenar mahallerini tanmasn, renmesini salamtr. Eitimle ilgili
makaleleri, vakf okullar hakkndaki yazlar Trk Yurdu Dergisinde yaynlanmtr.
Bu srada Dr. Adnan Advarla evlenmi, 1916da am ve Beyruttaki okullarn
eitim sistemini ynetmesi teklifi zerine buraya geerek bir yl kalmtr743.
stanbula dndnde Ziya Gkalp, Fuat Kprl, Hamdullah Suphi,
M.Emin Yurdakul ile Trk Ocann Hars ve ilim Kuruluna seilmitir. Ayn
zamanda Robert Kolejinde eitim ileriyle de ilgilenmektedir744.
1918de stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde Bat Edebiyat hocas
olarak almaya balamtr 745 . Mtarekede Wilson Prensipleri ve Amerikan
Mandas iin organizasyonlar yapmtr. Ancak I. Dnya Sava sonras devletlerin
bu ilkelere uymadklarn grnce dncelerinden vazgeip, Milli Mcadeleye
katlmtr746.
zmirin igali sonras Sultanahmet Mitinginde yapt konumayla
kalabalklar zerinde etkili olmutur. stanbul igalinin ardndan 80 milletvekili
tutuklannca kendisi de bir mebus olan ei Adnan Advarla Ankaraya geip, Milli
Mcadeleye destek olmulardr. Adnan Advar, masonik bir dnya grne sahip
olup, Jntrk akmnn ierisinde yer almaktadr747.
Milli Mcadelede gstermi olduu aba ona Sakarya sava sonras
onbalk, zmirin kurtarlmas sonrasnda da avuluk rtbesi kazandrmtr, ismi
Milli Mcadele ile zdelemitir748.
740

742
743
Yeilyurt, a.g.e., ss.10-13.
744
745
Milli Savunma Bakanl Yaynlar. (1998). Milli Mcadelede ve Cumhuriyetin lk Yllarnda
Kadnlarmz, Ankara, s.127.
746
Kurdakul (1994), a.g.e., c.2, ss.68-69.
747
748
741
Yakup Kadri Karaosmanolu ve Yusuf Akura ile Yunanllarn yapt

mezalimi incelemek iin kurulan Zulmleri nceleme Komisyonunda grev
almtr. Ateten Gmlek, Vurun Kahpeye, Zeynonun Olu, Daa kan Kurt adl
ykleri bu cephe izlenimlerinin etkisini tamaktadr749.
Genlik hevesi ile balayan roman yazma arzusu kltr ve hrsyla
birleerek byk bir gelime gstermiti. lk yaptlarnda daha ok kadn psikolojisi,
ak ve mutsuzlukla son bulan evliliklere ilikin yazlar, Milli Mcadele srasnda
Anadolu gerei ile karlanca sosyal sorunlara ynelik bir ierie dnmtr750.
Balkan Sava sonrasnda yazd eserlerinde Trklk ve Milliyetilik
dncesinin izleri grlr. Eserlerinde kadn kahramanlar nemli yer tutmu ve
kadn psikolojisini baarl bir ekilde analiz etmitir751.
1924te muhalif parti kurma almalar ve eski Amerikan mandacs olmas
Cumhuriyetin kurucularyla arasn amtr. 1925de rahatszl gerekesiyle
Viyanaya gitmitir. Vakit Gazetesine gnderdii yazlarnda Trk Hukuk Sistemine
st kapal eletiriler yapmtr. Adnan Advar, einin durumundan dolay
mebusluktan ayrlmak zorunda kam, zorunlu srgne gnderilince karsyla Parise
gemitir752.
Halide Edib, hayatnn ilk dnemlerinden balayarak nc ve aksiyoner bir
kadn portresi oluturmu ngiltere, Msr, Lbnan, Amerika ve Hindistan gibi
lkelerdeki yurtd tecrbesi, Milli Mcadeledeki grevleri onu zenginletirmiti.
lk rgtl kadn teekkllerinden Teal-i Nisvan Cemiyetinin kurucusu olmas,
Balkan Sava yllarnda sosyal, eitsel almalarn iinde yer almas kiilik ve
misyonunun en nemli unsurlarn oluturmutur753.
Amerikada Wilamstownda dzenlenen Political nstateye davet edilen ilk
kadn olmu, 7-8 aylk bir konferans turuyla Amerikay gezmitir. 1931de
Colombia Bernard Kolejde Trk Tarihine ait dersler, ayrca bir dizi konferans ve
seminerler vermi, 1935de Hindistana davetli olarak gitmitir. 1939 ylnda
Trkiyeye dnnce stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesine ngiliz Edebiyat
Profesr tayin edilmi, 1950de Demokrat Partiden zmir milletvekili olmutur. Bir
dnem sonra siyaseti brakp, yaz almalarna arlk vermitir 754 . Nisan 1947-
749

751
nalm Ouz. (2005). airler ve Yazarlar Szl, Aka Yaynlar, 2. Bask, Ankara,ss.33-34.
752
753
754
750
Kasm 1952 yllar arasnda 22 say karlan Aile Dergisinde yazlar

yaymlanmtr755.
Romanlar Trkiyenin geirmi olduu toplumsal ve siyasal olaylarn
kronolojik bir tarihesi gibidir. Bu Osmanl imparatorluunun II. Abdlhamid
dneminden balayarak II. Merutiyet, Balkan ve I. Dnya Sava, lkenin igali,
Milli Mcadele ve Cumhuriyete uzanan Trk toplumunun daha ziyade byk ehir
erevesindeki hayatn yanstr756.
Dou-Bat sentezini en iyi baarabilen yazarlarmzdandr. Baz romanlarn
Trk gelenek erevesinde kurmu, sosyal hayatmz canl izgilerle yanstmtr757.
Halide Edib, tm yazarlar iinde en gl fenomen olduu gibi, ayn
zamanda da aktivist ve eylemcidir. Fildii kuleye hibir zaman ekilmemitir758.
1935de bir adan yazarlk kariyerinin zirvesini oluturan Sinekli Bakkal
adl romann ngilizce olarak yazd. Ayn yl Trke olarak da yazlan roman, Haber
Gazetesinde tefrika edilmeye balanm, 1942de CHP Roman dln almtr759.
1946 sonras romanclk anlaynn deimi olduu grlmtr.
Sosyolojik resimlerin yer ald eserler vermeye balamtr. Sonsuz Panayr, bu
balamdaki eserlerinden biridir. Eini kaybetmesinin ve skntlar yaamasnn
ardndan bir tr gemi muhasebesi yapp, anlarn yazmtr. Bunlarn iinde bir
dnem mandacl savunmasndan duyduu rahatszl da belirtmi ve o dnem
herkesin bunu bir zm yolu olarak grdne deinmitir760.
Eserleri Almanca, Rusa, Srpa, Arapa, Rumca, Orduca gibi pek ok dile
evrilmi ve olduka ilgi ekmitir. Romanlarnda Ateten Gmlek, Sinekli Bakkal,
Yol Palas Cinayeti film olarak ekilmi, Ateten Gmlek, Ateten Gnler adyla TRT
tarafndan diziye dntrlmtr761.
1955de eini kaybetmesinin ardndan hayata ksm ve 9 Ocak 1964de
lmtr. Halide Edib her ne kadar bir dnem Amerikan mandasn savunmu olsa
da Milli Mcadeleye emei geen ve edebiyat dnyamza lmsz eserler veren bir
aydn olarak hatrlanmaktadr762.
Halide Edib devletin ierisinde bulunduu zor koullarda aydn olma sfat
ve ykn tam az saydaki kadndan biri olmutur. Baarszlkla sonulanan ilk
755
Yeilyurt, a.g.e., ss.100.

757
Arslan Tekin. (2005). Edebiyatmzda simler, Elips Yaynlar, Kasm 2005, Ankara, s.13.
758
nal, a.g.m., s.321.
759
Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi.(2001). c.I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, s.13;
760
Kadnlarmz, Ankara, s.127.
761
762
756
evliliinin ardndan yapt ikinci evliliinde mutluluu yakalanm grnse de ilk

aknn acsn hi unutamamtr. lkenin kurtuluu iin zm olarak grdnden
dolay ksa bir sre mandater ynetimi savunmu, ancak yapt hatann farkna
varnca Milli Mcadele iin almaya balamtr. Bu yndeki aba ve bu
balamdaki eserleriyle Trk Tarihi ve Edebiyat ierisinde var olan ender isimlerden
biri olmutur.
Eserlerinden Bazlar: Raikin Annesi (roman)1909, Seviye Talih (roman)
1910, Yeni Turan (roman) 1912, Ateten Gmlek (roman) 1922, Vurun Kahpeye
(roman) 1926, Sinekli Bakkal (roman) 1938, Tatarck (roman) 1939, Hayat Paralar
(roman) 1963, Harap Mabedler (yk) 1911, Daa kan Kurt (yk) 1922, Kenan
obanlar (oyun) 1918, ngiliz Dili ve Edebiyat Tarihi (inceleme) 1940, niversite
Kafas ve Tenkid (inceleme) 1942, Edebiyatta Tercmenin Rol (inceleme),1944,
Trkiyede ark-Garp ve Amerika Tesisleri (inceleme) 1955, Mader (John Abottan
eviri) 1897, Talim ve Terbiye (eviri) 1911, Babr Han (eviri) 1914, Gizli Belde
(eviri) 1928, Hamlet (eviri) 1941, Coriolanus (Bernard Shawdan eviri) 1945,
Trkn Atele mtihan (anlar) 1962, Mor Salkml Ev (anlar) 1963763.
2.1.5.16. Halide Nusret Zorlutuna

1901-1984
stanbul doumlu olup yazar ve airdir. Kerkk Mutasarrfl yapm olan
Avnullah Kazminin kz, yazar smet Krn ablas, yine yazar Emine Insunun
annesidir. lk eitimine ailesinden, Kerkkteki zel hocalardan Arapa, Farsa
dersler alarak balamtr. I. Dnya Sava balaynca ailesi stanbula dnm, yazar
da stanbul Erenky Kz Lisesine devam etmitir. Mtareke yllarnda okulu brakp
almak zorunda kalmtr. Darlmuallimatn snavn kazanarak retmenlik
hakkn elde etmitir764.
stanbul niversitesi Tarih Blmn tamamlamadan brakmtr 765 .
Yazarlk hayatna babasn kaybetmesinin ardndan yazd Alayan Kahkahalar
isimli yazsyla girip, 1917de Talebe Defteri adl derginin yarmasnda birincilik
kazanmtr. lk roman olan Klleri 19 yanda yazmtr. Gen yatan balayarak
Trk Kadnlar Birlii, Trk Ocaklar, Halk Evleri, Muallimler Birlii, Yardm
763
hsan Ik. (2006). Trkiye Edebiyatlar ve Kltr Adamlar Ansiklopedisi, Elvan Yaynlar, c.1,
Ankara, ss.57-58.
764
Tekin, a.g.e., s.600.
765
Sevenler Dernei, ocuk Haklarn Mdafaa Cemiyeti, Himaye-i Efdal Cemiyeti gibi
hayr teekkllerinin ynetim kurullarnda yllarca almtr766.
retmen olmak iin yaratld dncesinde olan Zorlutuna767, 1924ten
1957ye kadar bu ii yapt. lk iirleri mtareke yllarnda neredilmi, iir ve
romanlarnda kadn psikolojisini vermeye almtr. Milli Mecmua, naralt,
Aydabir, Kadnlar Dnyas gibi dergilerde yazm, ilk kitab roman olmasna ramen
air olarak hret bulmutur768.
iirlerinde geleneksel izginin etkisinde, milli hassasiyet grlmektedir769.
Roman ve hatralarnda da zengin i dnyasn yanstarak duyarl, yer yer milli,
idealist ve mistik bir slup sergilemi, retmenlii ruh ve hayat biimi olarak
benimseyerek eserlerine yanstmtr770.
1975 yl BM tarafndan Kadn Yl ilan edildiinde Kadnn Sosyal
Hayatn nceleme ve Aratrma Dernei ona, mml Muharrirat (kadn yazarlarn
annesi), sfatn vermitir. 1983de Basn Yayn Genel Mdrl ve Trk Basn
Birlii tarafndan Basn Mesleinde 50 Yl erefli Hizmet dlne layk
grlmtr771.
Eserleri: Kller (roman) 1921, Sisli Geceler (roman) 1925, Gln Babas
Kim (roman) 1933, Beyaz Selvi (hikye) 1945, Hanm Mektuplar (kadnlarn
mektuplarndan rnekler) 1923, Geceden Taan Dertler (iir) 1930, Yayla Trks
(iir) 1943, Yurdumun Drt Buca (iir) 1950, Ellerim Bombo (iir) 1967,
Bykanne 1971, Aydnlk Kap (roman) 1974, Benim Kk Dostlarm (an) 1977,
Ak ve Zafer (roman) 1978772, Bir Devrin Roman (an) 1978773.
2.1.5.17. ffet Halim Oruz
1904-1993
Sleyman Nazifin kz kardei olan air, stanbul da domutur. Erenky
Kz Lisesi ve stanbul niversitesi ktisat Fakltesini bitirdi. Trk Oca ve
Halkevlerinde aktif rol ald. Diyarbakrda Trk Kadnlar Birlii ubesini at. Ayn
dernein stanbul ube bakanl ve genel bakan yardmcl grevlerinde
bulunmutur774.
766

768
769
nalm, a.g.e., s.544.
770
771
772
Resimli airler ve Yazarlar Szl. (2003). ( Gzden geirilmi ve Geniletilmi Yeni Bask),
Erdem Yaynlar, stanbul, s.245.
773
774
767
1912 ylnda Balkan Sava etkisiyle iirler yazmaya balam, ilk yazlar
1927de Diyarbakrdaki Halkn Sesi Gazetesinde yaynlanmtr. Hkimiyet-i
Milliyenin kadnlk kesinde yazm, gl hatibeliiyle tannmtr. 1947de
Kadn adl bir gazete yaynlamtr. Daha sonra bunu dergiye dntrerek 1978e
kadar 32 yl boyunca karmtr775.
Eserleri: Fsun (iir) 1928, Tul Daireleri (iir) 1931, Kn Bahar (roman)
1956, Yeni Trkiyede Kadn 1933, Burla (mazmun oyun) 1933, Arkadalar
(nutuklar) 1936, Trkiyede Fiyat Murakabesi: Mevzuat ve Tatbikat (Stk Yarcal ile)
1944, Atatrk Dnemi Trk Kadn Devrimi 1986776.
2.1.5.18. hsan Raif
1877-1926
.R. ksaltmasn imza olarak kullanan yazar, Babas Kse Raif Paa
Beyrutta musarrflk yaparken orada domutur 777 . Babasna, Mithat Paann
arkada olmas sebebiyle uzun mddet tara grevi verilmi, bu nedenle genlii
tarada gemi ve dzenli bir renim grememitir. zel hocalardan ald derslerle
yetitirilmi, Franszca renmi, mzikle ilgilenmitir778.
Rza Tevfikden zel eitim alm, iirlerinde Dou-Bat sentezisin
yapmaya almtr. Tevfikin grlerinden yaralanm ancak iirlerine kendi
zgnln verebilmi baarl bir airdir779.
evlilik yapm, Merutiyeti takip eden yllarda Pariste bulunmu, ilk
eserleri Rbapta yaynlanmtr. iirlerinin konusunu genellikle ak oluturmu, lirik
iirlerinin ounu ark olarak bestelemitir. Heceyle iir yazan ilk kadn olduu gibi,
iledii ak temasnda erotizmin izleri grlmektedir780.
Sosyal adan da aktif grlen hsan Raif, Hilal-i Ahmerde gnll
hemirelik yapm, kadnlarn yetitirilmesine nem vermitir. II. Merutiyet
sonrasnda kadnlar iin Darlfnun almasn isteyen Raif, iki evlilik yapmtr781.
Eserleri: Gzyalar (iir) 1914, Kadn ve Vatan (iir) 1914782.
775
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi Devirler/ simler/ Eserler/ Terimler. (1990). Dergah Yaynlar,
c.7, stanbul, s.143
776
777
778
zkrml, a.g.e., c.1, s.707.
779
erif Akta (1996). Yenileme Dnemi Trk iiri ve Antolojisi 1, Aka Yaynlar, stanbul, ss.177178.
780
zkrml, a.g.e., c.1, s.707.
781
Trk Dnyas Edebiyatlar Ansiklopedisi. (2004). c.5, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl
782
Behet Necatigil. (2007). Edebiyatmzda simler Szl, Gncellenmi 24. Basm, Varlk
2.1.5.19. Kamile Hanm

1839-1921
Tam ad Fatma Kamile olan yazar, tccar Hac Mehmet Efendinin kzdr.
Balkesirde domu, babasnn gayretiyle zel eitim almtr. Arapa ve Farsa
renen airin baslmam manzum eseri de bulunmaktadr783.
Eserleri: Hadiyl Cenan 1888784.
2.1.5.20. Kerime Nadir Azrak

1917-1984
stanbulda domu, 1935de Saint Joseph Fransz Kz Lisesini bitirmitir.
Ayrca zel dersler alm, ilk ykleri 1937 ylnda Servet-i Fnun, Uyan ve
Yarmay dergilerinde yaynlanmtr. yk ve romanlar Yedign, Aydabir, Hayat
gibi dergi ve baz gazetelerde tefrika edilmitir. Yazarlk dnda baka bir ile
uramamtr. Hayale dayanan ak romanlaryla tannm, ok sayda baslan
romanlarnn bir ksm, filme alnmtr785.
Trk Edebiyatnn efsanelemi kadn yazarlarnn banda gelen Azrak,
popler edebiyat kavramyla btnlemi, dnemin en ok okunan yazarlarndan
belki de birincisi olmutur. Cumhuriyet Dneminde okuma alkanl oluturmada
nemli ilevi olmutur. Yazarlnn yan sra resim sanatyla uram, suluboya ve
yal boya resim almalar yapmtr. Yzmeyi, ak hava sporlarn ve araba
kullanmay ok sevdii de bilinmektedir786.
Anlarn 1981de Romancnn Dnyas, ismiyle toplad. Posta Gvercini
adl roman Franszcaya evrildi. Krk akn eseri, iki yzden fazla basmyla be
milyonu akn okura ulamtr787.
Eserlerinden Bazlar: Yeil Iklar (roman) 1937, Hkrk (roman) 1938,
Gnah Bende mi? (roman) 1939, Seven Ne Yapmaz? (roman) 1940, Samanyolu
(roman) 1941, Gnl Hrsz (roman) 1941, Funda (roman) 1943, Mcrim (yk)
1945, Romancnn Dnyas (an) 1981788.
2.1.5.21. Lamia Bal
1911-1976
783
nal, a.g.e., s.1137.

nal, a.g.e., s.1137.
785
786
787
788
784
stanbulda domu, 1929da stanbul Kz retmen Okulunu bitirmitir.

lkokul retmenlii yapm, orta ve lisede Trke ve edebiyat dersleri vermitir789.
Eserleri: Onlar Ermi Muradna (ocuk roman) 1946, Ia Koan ocuk
(ocuk roman) 1952, Cem Sultan (be oyun birden) 1969, Frtnal Gnler (roman)
1973, Kuak (roman) 1977790.
2.1.5.22. Leyla Hanm
?-1848
stanbul doumlu Leyla Hanm air olup, days Keecizade zzet
Molladan ders almtr. Gen yata evlendiyse de bir hafta sonra kocasn
brakmtr. Nasl bir hayat srd bilinmeyen airin geiminin iyi olmad
iirlerinden anlalmaktadr. Yaad aa gre bir kadn iin ho karlanmayacak
kadar serbest iirler yazmas, hakknda hayatn elence ierisinde geiren alfte-i
zenan (hafif merep kadn) yorumlarn karmtr. iirleri yaln olan Leyla
Hanmn Divan baslmtr791.
2.1.5.23. Leyla Hanm (Saz)

1850-1936
Soyad kanunu knca Saz soyadn ald. Saray hekimbas smail Paann
kzdr. ocukluunun yedi yl sarayda sultan hanmlarnn nedimeliiyle gemitir.
Haremi tanm, sultan hanmlarla eitim alm 792 , piyano almay bilmektedir.
Babasnn vali olarak atanmas dolaysyla gittii Giritte zel dersler alm, Yunanca,
Franszca renmitir. Vali olan einin grevi sebebiyle de zmir, Rusuk, Trabzon,
Kastamonuda bulunmutur. Harem ve saray hatralarn, yaad ehirlerdeki
izlenimlerini 1920-1922 arasnda Vakit ve leri Gazetelerinde yaynlamtr. Ayrca
dini ve tasavvufi iirler de yazm, bunlarn bir blmne kitabnda yer vermitir.
Harem ve saray hatralarn da Sadi Borak derlemitir793.
Musikiinas olan airin 200den fazla bestesi olduu sylenirse de
gnmze 44 arks, 1 trks, 5 mar kalmtr794.
789

791
792
793
zkrml, a.g.e., c.II, s.858; Serhan Alkan spirli. (2008). Leyla Hanm (Saz); Solmu iekler,
nceleme-Metin, Salkmst Yaynlar, Ankara, ss.1-25.
794
790
2.1.5.24. Makbule Leman (Fatma)

1865-1898
air ve yazar olan Makbule Leman795 saray grevlilerinden Hac brahim
Efendinin kzdr. zel renim grm Sadaret Mektubi Kalemi hulefasndan
Mehmet Fuat Beyle evlenmitir796.
Beiktataki konaklarnn selamlk ksmn okula dntrerek burada kz
rencilere dilbilgisi ve Farsa dersleri vermitir797. 1895de yaynlanmaya balanan
Hanmlara Mahsus Gazetesinin kurucusudur ve bir ara ad geen gazetede
bayazarlk yapmtr798.
Gazete ve dergilerde almalar yaynlanan ilk yazarlardan biridir. Hazine-i
Evrak, Hazine-i Fnun Dergilerinde ahlak ve kadnlarn eitimiyle ilgili yazlar
yaynlanmtr. iir, hikye ve dier yazlar lmnden sonra Makes- i Hayal adl
kitapta toplanmtr799.
Hayatnn on drt yln tedavisi bulunamayan bir hastalkla geirmitir800.
stanbulda iirleri yaynlanan ilk kadn airdir. Yazdklarn okuyacak
eitimden yoksun kadnlar arasnda n artan airin iirleri, szl olarak
yaygnlamtr801.
Ahlakla ilgili yazlarndan dolay sadaret tarafndan efkat Nian verilen
Lemann iirlerinde ac ierisinde geen yaamnn izleri grlr. iirlerini ve baz
yazlarn kapsayan kitab lmnden sonra yeniden dzenlenmi, gazetelerdeki
makaleleri eklenerek ayn adla baslmtr802.
Eserleri: Makes-i Hayal 1896803.
2.1.5.25. Mebrure Sami Koray

1907 -1992
stanbulda domu, Bezmialem Kz Sultanisinde eitim almtr. Hikye
ve romanlar Milliyet, Akam Gazetelerinde yaynlanmtr. Yazlarnda Mebrure
isminin yanna Hurit, Sami, iler, Alevok gibi adlar eklemitir804.
Eserleri: Snen Ik (roman, Milliyette Mebrure Hurit adyla tefrika edildi)
1929, Leylaklar Altnda (roman) 1936, l Gibi (roman) 1938, O Kadn (roman)
795
Byk Laorousse. (1986). Geliim Yaynlar, c.13, stanbul, s.7692.

797
Ik, a.g.e., c.II, s.1226.
798
799
Meydan Laorousse, a.g.e., c.13, s.7692.
800
801
802
803
804
Tekin, a.g.e., ss.336-337.
796
1940, Gnl Cehennemi (roman) 1943, Gemie Yolculuk (an) 1971, ayrca Pearl S.
Buck, Balzac, Bissondan eviriler yapm, tiyatro eserleri hazrlamtr805.
2.1.5.26. Mihrnnisa Abdlhak
1864-1943
stanbulda doan air, Abdulhak Hamit Tarhann kz kardeidir.
renimini zel hocalardan almtr. Keecizade Fuat Paann torunu Mustafa
Hikmetle evlenmitir. Ak temalarn iledii iirleri Servet-i Fnun, Hazine-i Evrak
gibi dergilerde yaynlanm, Franszca eserlerden tercmeler yapmtr806.
2.1.5.27. Muazzez Tahsin Berkand

1899-1984
Selanik doumlu yazar, stanbul Fevziye Mektepleri Vakf Ik Lisesinde
ve Kz retmen Okulunda tahsil grmtr807.
Bir sre Kumkapda Fransz rahibelerin okulu Seurs dAssomptionda
eitim alm, Darlmuallimattan mezun olmutur. 1917 ylnda Halide Edibin
Suriyede at okullarda almak zere buraya gemitir. Beyrut Kz Sultanisi ve
Darlmuallimatnda iki yl Trke retmenlii grevinde bulunmutur. stanbula
gelince ili Terakki Lisesinde Franszca ahlak dersleri vermi, 1925-1929da Milli
Auto irketinde, 1929-1956 arasnda da Osmanl Bankasnda almtr. Hi
evlenmemitir. 52 roman olan yazar ak ve nefret duygularn ilemi, ok okunan
popler bir romanc olmu, baz eserleri filme alnmtr808.
Romanlarnda ak erevesinde gelien olaylar ilemi, baz eserleri filme
alnmtr809.
Eserlerinden Bazlar: Sen ve Ben (roman) 1933, Ak Frtnas (roman)
1935, Bahar iei (roman) 1935, Sonsuz Gece (roman) 1938, Kezban (roman) 1941,
Bir Gen Kzn Roman (roman) 1943, Dalarn Esrar (roman) 1943, Bir Garip
zdiva (roman) 1944, Kalbin Sesi (roman) 1944, Kk Hanmefendi (roman) 1945,
Nian Yz (roman) 1945, Lale (roman) 1945, Saadet Gnei (roman) 1947, Ak
Tlsm (roman) 1949, Sarmak Glleri (roman) 1950, Sevmek Korkusu (roman)
805
Tekin, a.g.e., ss.336-337.

Gksel, a.g.e., s.136; Tekin, a.g.e., s.376.
807
808
Tekin, a.g.e., ss.111-112.
809
806
1953, Krlan mitler (roman) 1957, Ak ve ntikam (roman) 1958, Bir Rya Gibi
(roman) 1958, Sabah Yldz (roman) 1958, Marur Kadn (roman) 1958, Bir Bahar
Akam (roman) 1966, Uzayan Yollar (roman) 1968, Ik Yamuru (1971), ki Kalp
Arasnda (1972), Bir Gn Sabah Olacak m (roman) 1972810.
2.1.5.28. Mfide Ferit Tek
1892-1971
Yazar Nesrin Tazadeye gre Kastamonu 811 Arslan Tekine gre ise
stanbulda domu olup 812 , ttihad ve Terakki Frkasnn Trablusgarp ubesini
kuran evki Beyin kz813, lk Dhiliye Vekili Ahmet Ferit Tekin ei, nl Trkolog
Emel Esinin annesidir. ocukluu babasnn grevi sebebiyle Trablusgarpta
gemiti. talyan rahibelerin denetimindeki bir okulda renim grm, babasndan
Arapa ve Franszca renmitir814.
Trablusgarp'ta srgn olan Ahmet Ferit Tekle tanp, nianland. Ahmet
Ferit bir sre sonra cemiyetin istei dorultusunda Parise kanca Mfide Feritde
tahsil iin Parise gnderildi. 1907 ylnda Msrda evlenip, II. Merutiyetin
ilanndan sonra stanbula geldiler. Einin bakanln yapt Trk Ocaklarnda
konferanslar vermitir815.
Sym Bike mstearyla Trk Yurdu ve ehbal Dergilerinde yazmtr.
Kocasnn srgn zerine Sinop ve Bilecike gitmitir816.
Milli Mcadele dneminde Cumhuriyet sonras ilk iileri bakan olan ei
Ferit Tekle Anadoluya gemitir817. Aktif olarak Milli Mcadele ierisinde yer alan
Tek, milliyeti kiiliiyle tannr ve Trk Oca yesidir818.
Cumhuriyet sonras bykeli olan einin grevi dolaysyla 1925-1945
yllar arasnda yurtdnda bulunmu Paris, Pekin, Londra, Varova ve Tokyoda
yaamtr819. Bu srete Paristeyken Siyasal Bilgiler Okulunu bitirmitir820.
Mfide Ferit Tek, Trklerin Asya ve Avrupal olmalar dolaysyla Dou ve
Baty uzlatrma misyonuna sahip olduu iddiasndadr. Batllamann, Avrupann
ilmiyle aydnlanma olduunu, lkenin okumu kadnlara ihtiyac olduunu
810
Tekin, a.g.e., ss.111-112.

812
813
814
815
816
817
818
819
Altnkaynak, a.g.e., s.659; olak ve Uan, a.g.e., s.62.
820
811
sylemitir. Kadn erkek eitliini savunan yazar, eserlerinde kadnn modernleme

olgusunu irdelemitir821.
Milliyetilik temasn youn olarak ileyen Mfide Feritin eserleri,
imparatorluktan ulus devlete gei srecindeki tartma ve dnemin siyasi hayatndan
izler tar. Siyasal, toplumsal, kltrel tarihin temel dinamiklerinin grld
yaptlar, yazldklar dnemi ve karakteristik izgilerini temsil etmektedir822.
stanbulda len yazarn iki roman vardr. Trklk ideolojisini iledii
ilk roman Aydemir byk yank uyandrm, Pervaneler adl romanyla da
misyonerlik ve kltr emperyalizminin tehdidine dikkat ekmitir823.
Trk Kadn, fham ve Hkimiyet-i Milliyede makaleleri, Cumhuriyet
Gazetesinde ise sava dnemini anlatt Leyla isimli roman yaynlanmtr824.
Eserleri: Aydemir (roman) 1918, Pervaneler (roman) 1924, Affolunmayan
Gnah (Almanca roman) 1933825.
2.1.5.29. Mkerrem Kamil Su
1906-1984
Hikye ve roman yazar olup ahlaki ve erdemsel mesajlar veren eserler
retmitir. Trkesi gzel, milli ve manevi elerle sslenmi romanlar ilgi
grmtr. Yaptlarnda duygu ve heyecanla balayp, zengin bir sanat bilgisi, fikir
malzemesiyle olgunlaan ilerleyi grlr. Son romanlarnda insan ve toplum
muammasnn rneklerini verip, analizini yapmtr. Gnmz dilinin zevkli
mimarlar arasnda zel bir yere sahiptir826.
Eserleri: Sevgim ve Izdrabm, Bu Kalp Duracak, Dinmez Ar, Ateten
Damla, rpnan Sular, nandm Allah, Kaybolan Ses, Uyuyan Hatralar, Bir Avu
Hatra, Uzaklaan Yol, zlediim Kadn, Ayr Dnyalar (eserlerinin hepsi roman ve
hikyedir)827.
2.1.5.30. Mnevver Ayal
1906-1999
Selanikte domu, ocukluu Selanik ve stanbulun konak kltr
ierisinde gemitir. Babasnn grevi sebebiyle deiik vilayetlerde bulunmutur.
821
Altnkaynak, a.g.e., s.659; olak ve Uan, a.g.e., s.62.

823
824
825
826
Banarl, a.g.e., ss.1237-1238.
827
Banarl, a.g.e., ss.1237-1238.
822
Alman Okulunda, Fransz College de, France ve ark Dilleri Enstitsnde yksek
renim grmtr828.
Dnemin dnyaca nc arkiyats Massignondan tasavvuf zerine
dersler alan yazar Arapa ve Farsa da renmitir829.
Yeni stanbul ve Sabah Gazetelerinde gnlk yazlar yaynlanp, birbirinin
devam olan roman gazetelerde tefrika edilmitir. Osmanlnn son dnemlerinde
stanbulda sonu lmle biten bu romanlar, gemie farkl bir persfektikten bakan
ierik ve yapsyla dikkat ekmektedir. Ayal, Halide Edibten sonra milli ve manevi
deerleri savunan kadn romanclarmzdan biri olmutur830.
ocukluk ve genliini Osmanl saraynda geirmesi, yksek eitimini
Batl tandasta almas Dou ve Baty yakndan tanmasna sebep olmutur. Gl bir
milli hassasiyete sahip olan yazarn, yaam ve eserlerinde de bunun izleri
grlmtr831.
Eserleri: Pertev Beyin Kz, Pertev Beyin ki Kz, Pertev Beyin
Torunlar ( de birbirinin devam niteliinde olan romandr), On dokuzuncu Asr
ve Kbrs Fetvas (deneme), Gizli Cemiyetler (deneme), Edep Ya Hu (deneme),
ittiklerim-Grdklerim-Bildiklerim (an), Dersaadet (an)832.
2.1.5.31. Nakiye Huriye Elgn

1882stanbulda domu, 1901 ylnda, Kz retmen Okulunu bitirmitir. Ayn
okulda edebiyat retmenlii yapm, Merutiyetten sonra da Fevziye Lisesi
Mdr olarak Cumhuriyete kadar almtr. stanbul Kz Lisesinde idarecilik
grevi alm, Trk Oca, Halkevi, Kzlay ve Hava Kurumunda yelik yapmtr.
1930dan sonra stanbul niversitesi Umumi Meclisinde, be yl encmenlik
yapm, 1935 ylnda da Erzurum milletvekili seilmitir833.
Hanmlara Mahsus Gazetede, Zekiye ismiyle yazan Nakiye Hanmn
izlerine rastlanmaktadr. Bu yazlarnda fakir kadn ve ocuklarn himayesini
savunmu, kadnlarn moda konusundaki israflarnn eletirisini yapmtr. Elgn,
828

Byk Trk Klasikleri Ansiklopedisi. (2002). c.14, tken Yaynlar, stanbul, s.419.
830
831
Byk Trk Klasikleri Ansiklopedisi. (2002). c.14, tken Yaynlar, stanbul, s.419.
832
833
nci Enginn, Mjgan Cunbur ve Cahit zdemir. (1983). Milli Mcadelede Trk Kadn, Trk
Ticaret Bankas Yaynevi, Ankara, s.64.
829
milli ekonominin glendirilmesi iin tasarruf edilmesi ve yerli mallarn kullanlmas

gerektiini sylemitir834.
Trk Ocann iki kadn idare heyeti yesinden biri Halide Edibken dieri
de Nakiye Elgndr. II. Merutiyetin gl kadn figrlerinden biri olup, kadnlarn
siyasal alana girmesine katkda bulunmutur. Kadn sorunsalnn eitimle
zmlenebileceini, bunun iin ayrca eyleme gerek olmadn dnmektedir835.
2.1.5.32. Neriman Hikmet ztekin
1912-1987
air ve yazar olan Neriman Hikmet, stanbulda domutur. Annesini
kk yata kaybetmi, Erenky Kz Lisesi ve stanbul stiklal Lisesinde okumutur.
Bir sre stanbul niversitesinde hukuk-iktisat-felsefe renimi grmek istemise
de yarm brakmtr. lk iirleri 1937de Servet-i Fnunda kmtr. 1937 ylnda 15
gnlk gazete olarak kard Yeni Edebiyatla, 1940 kuann rnlerini
yaymlamtr. Vatan, Tanin, Tan, Ankara Telgraf, Haber, stiklal, Meram ve ok
sayda gazetede altktan sonra 1968 ylnda emekli olmutur836.
Eserleri: Konya Yolunda Tahasssler (iir) 1931, Tren (iir) 1935, Kyn
Dullar (roman) 1944, Gazetelerin Yazmad Partilerin Konumad Hakikatler
1948, Ankara Kabristannda Aan Gller (rportaj) 1966, Mevlana Bilimsel
Gereklik Asndan Varolu Felsefesi (inceleme) 1975837.
2.1.5.33. Nermin Menemenciolu
1910-1994
stanbulda domu, evlendikten sonra Streater soyadn almtr. 1927de
Arnavutky Amerikan Kz Kolejini bitirdi. Yksek renimini Amerikada Brown
ve Colombia niversitelerinde 1928-1936 yllar arasnda yapm, 1938de
doktorasn bitirip bir sre Ankarada kalmtr. Bir ngiliz irketinin Trkiye
temsilcisiyle evlenip Amerika ve Londraya gitmitir. Buradaki sanat, edebiyat
dergilerinde Trk Edebiyat konularndaki yaz ve evirileriyle isim yapt. Deneme
ve eletirileri 1941 ylndan sonra nde gelen dergilerde yaynland. 1962den
hayatn kaybediine kadar Londrada yaad. ngilterede ngilizce olarak kard
Trk iirinden Semeler antolojisi nedeniyle tartma ve eletiri konusu oldu838.
834

836
837
838
835
Eserleri: the Penguin Book of Turkish Verse (antoloji) 1978, the Mikado
Game (Melih Cevdet Anday, eviri) 1980, Enver Paa in Turkestan (19181922 )1988, The Pre-republican Literary Tradition (1859-1922), congress of the
Poeples of The East, Bak, September 1920-1994839.
2.1.5.34. Nezihe Araz

1922-2009
Konya doumlu olan yazar, Dil Tarih Corafya Fakltesi Psikoloji ve
Felsefe Blmn 1949da bitirdi. Dost, Resimli Hayat, stanbul, Hayat, Yeni
Sabah, Yeni stanbul, Meydan, Milliyet dergi ve gazetelerinde almalar
yaynlanmtr. Ayrca Meydan Laorusse Ansiklopedisinin ynetim kadrosunda
grev yapmtr840.
Bir dnem youn olarak tiyatro, radyo-televizyon oyunlar ve programlar,
senaryolar, tefrika ve fkra yazlaryla her alanda yazd. Otuz civarnda mevcut olan
eserinden on biri tiyatro almasdr. lk olarak Benim Dnyam adl iir kitabn
karm, daha sonra biyografi ve inceleme tryle zdeleen bir yazar kimliine
brnmtr841.
Trkslam byklerini kendine has bir inan anlayyla tantmay
amalayan biyografiler hazrlad. Anadolu halk geleneini, kadn giyim ve ss
eyalarna ilikin anekdotlar derledi. Anadolu kadnlar ba sslemelerinden bir
koleksiyona sahip olan yazar televizyon dizileri ve ocuk oyunlar yazd. yle Bir
Nevcihan, adl oyunu 1980de Tiyatro Oyunlar Yarmasnda dl kazand. 1984
ylnda nan Dergisi tarafndan yln en iyi tiyatro yazar seildi. Sava Yorgunu
Kadnlar, adl almasyla 1989 Kltr Bakanl dlne Afife Jale ile de Avni
Dilliil dlne layk grld842.
Eserlerinden Balcalar: Fatihin Deruni Tarihi 1953, Anadolu Evliyalar
1959, Peygamberler Peygamberi Hz. Muhammed 1960, Benim Dnyam 1961, Dertli
Dolap (Yunus Emrenin hayat) 1961, ocuk ve slam 1968, Mevlanann Roman
1962, Bozkr Gzellemesi (oyun) 1974, yle Bir Nevcihan (oyun, Muhsin Erturul
Tiyatro Oyunlar Yarmas dln kazand) 1980843.
839

841
842
Ik, a.g.e., c.1, ss.325-326.
843
840
2.1.5.35. Nezihe Muhiddin

1889-1958
Savc ve ceza hkimi olan Muhiddin Beyin kz olarak stanbulda
domutur 844 . Kandilli Mahalle Mektebine gnderilen Muhiddinin eitimi daha
sonra evinde devam ettirilmitir. Kumkap Rahibe Okuluna bir sre devam etmi
Darlmuallimatta da alt ay eitim almtr845.
dadi tahsilini evde tamamlad, Franszca, Almanca ve Farsayla Arap
Dillerini ve edebiyat rendi. 20 yana geldiinde ttihad ve Terakkinin Kz
Sanayi Mektebine mdr oldu, kz idadisinde retmenlik yapt. 1909-1912
yllarnda dnemin gazetelerinde eitim, sosyoloji, psikoloji ve edebi ierikli yazlar
yaynland846.
1908-1923 aras Osmanl Trk Hanmlar Esirgeme Dernei, Donanma
Cemiyeti kadnlar kolunda alt. 1912de Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kadnlar
Merkezi Genel Sekreteri oldu. Sultan Readn desteiyle kurulan Donanma
Cemiyetinin stanbul ubesini oluturdu847.
Dnem yaynlarnda kadnn sosyal yaam ierisinde olmas gerektiine
dair yazlar yazd, bu ynde aktif alma ierisinde oldu848.
Darulmuallimatta Hfssshha retmenlii, ttihad ve Terakki Kz Sanayi
Mektebinde dil, piyano, jimnastik, biki-diki derleri verdi. lk ve orta dereceli
okullarda mfettilik yapt. 1909dan 1930a kadar kadn haklar kapsamndaki
almalarn srdkten sonra siyasetle ilgilenmedi, lise retmenlii ve yazarlk
yapt849.
1923de kurulu izni alamayan Kadnlar Halk Frkasnn kuruculuunu
yapt ve 1927ye kadar bakanlk yapt. Trk Kadn adl almasnda an ve
gzlemlerine dayanarak Trkiyedeki kadn hareketini deerlendirdi850.
1925deki Kadnyolu Dergisinin genel yayn ynetmeni ve kurucusudur.
Ayn zaman da Dellal veya Tellal isimli bir iktisat dergisinin de sahibi ve yayn
ynetmenidir.
Eserlerinden Bazlar: ebah- Tebah (Harcanan Genlik) 1911, Muhtar
Halit Klliyat 1911, Benliim Benimdir 1929 851 gibi eserlerinin yan sra 300
844

Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi. (2001). c.II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,
s.606.
846
847
848
Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, c.II, s.606.
849
850
851
845
civarnda yk, sahneye konulmu piyes, operet ve filme alnm senaryolar vardr.
Bunlarn ounu siyasetten uzaklat 1927 sonrasnda yazmtr852.
2.1.5.36. Nigar Hanm
1862-1918
stanbulda doan airin babas dnemin tannm isimlerinde Macar
Osman Paadr. 1848 Macar htilali srasnda Osmanlya iltica edip, Mslman
olmutur. Mutasarrf Nuri Beyin kzyla evlenen Paa, sekiz dil bilmektedir.
Yarbaylk rtbesi alan Osman Bey, kzna Almanca ve Franszca ders vermi piyano,
gitar alabilmekte; vals ve mar bestelemektedir853.
air 4-5 yalarndayken mahalle mektebine, daha sonra da Kadkydeki
Madam Garosun yatl okuluna gnderildi. Bu Fransz okulunda dil eitiminin yan
sra resim, diki, piyano gibi dersler de verilmektedir. Nigar Hanmn okul hayat
bununla snrl kalm854, Kadky Fransz Mektebindeki eitim srecinden sonra
devrin nemli hocalarndan edebiyat, Arapa ve Farsa dersler almtr855.
lk iirleri Uryan Kalp mstearyla Servet-i Fnunda yaynlanmtr. ok
sayda iir yazm ve gazel yazm, daha nceki kadn airlerden farkl olarak
eserlerine kadns duyarll yanstmtr856.
13 yanda evlendii einden ocuu olduktan sonra ayrlm, Efsus
isimli iir kitab yaynlanmtr. Dergilerden yazarlk teklifi alm, eseri padiaha
ulamtr. II. Abdlhamid tarafndan maaa balanan yazar, Emine Semiyyenin
organizasyonuyla ve tedavi amal olmak zere birka kez yurtdna kmtr.
Tifsten ldnde yalnz ve maddi sknt iindedir857.
Fransz Edebiyatnn etkisiyle iirler yazmaya balayan air858, bazlarnda
Uryan Kalp, Nigar Binti Osman isimlerini kullanmtr. 1908 sonras Niantanda
edebiyat toplantlar tertiplemitir. Tanzimat ve Servet-i Fnun dnemi etkisi altnda
iirlerinde ar duygusallk hkimdir859.
Balkan Sava srasnda Hilal-i Ahmer Cemiyeti kurucu, Cemiyet-i Hayriye
Merkezinin de yeliini yapmtr. Son eseri olan Elhan- Vatan, geliri Esirgeme
852

Bekirolu, a.g.e., ss.29-37.
854
Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, c.II, s.606; Bekirolu, a.g.e., s.41.
855
Kurdakul (1994), a.g.e., s.80.
856
857
858
Gksel, a.g.e., 136.
859
853
Derneine balanmak zere baslr. Aktif olmamakla birlikte Mdafaa-i Milliye

Osmanl Hanmlar Cemiyetinin faaliyetlerine de katlmtr860.
Eserleri: Efsus (iir) 1. Cilt 1886, 2. Cilt 1890, Niran (iir) 1896, Aks-i
Seda (iir) 1900, Safahat-i Kalp (ak mektuplar) 1901, Elhan- Vatan (dzyazlar)
1916, Girive (oyun) 1912de oynand, Hayatmn Hikyesi (vasiyeti gerei ldkten
50 yl sonra yaynlanan anlar) 1959861.
2.1.5.37. Nuriye Ulviye Mevlan

1893-1964
Suriyede domu, kk yatayken saraya getirilerek eitilmitir.
evlilik yapan Mevlan, henz yirmili yalardayken dnemin en mhim kadn
dergilerinden olan Kadnlar Dnyasn karmtr. Gen bir kadn olarak erkeklere
ait grlen basn camiasnda var olma mcadelesini balatr. Yazlarnda feminizm,
kadn sorunlar ve zm yollarn irdelemitir. Mdafaa-i Hukuk-i Nisvan
Cemiyetinde de yer alm, kadnn siyasette yer almasn desteklemitir862.
2.1.5.38. Sabiha Sertel

1896-1968
Selanik doumlu olan Sertel, gazeteci ve yazardr. Meveret, Yeni Felsefe
gibi dergilerde yazlar yaynland. 1915de Zekeriya Sertelle evlenmi, stanbulun
igaline direnen Byk Mecmuay karmlardr. 1919da birlikte Halide Edibin
desteiyle eiyle birlikte Amerikaya niversite eitimi iin gitmilerdir. Burada
sosyoloji okurken Milli Mcadele iin yardm toplayp, Kzlaya gndermitir.
1924te yurda dndkten sonra Resimli Ay Dergisini karmtr. lk kadn gazeteci
olarak Trk basn tarihine geen Sertel, sosyal ierikli yazlaryla geni bir okuyucu
kitlesine ulamtr863.
Sertel dergide kadn ve feminizmle alakal yazlar da yaynlamtr. Trk
kadnnn yeni bir dneme girdiini, ancak bunu hazmetmeyen bir ailevi ve sosyal
yapyla karlatn, karsnn almasn kabullenemeyen erkekler olduunu
sylemitir. Kadnlarn bu dnceye sahip olan sosyal yapyla mcadele etmesi
gerektiini savunan yazar, dnem feministlerden biridir864.
860

Kurdakul (1994), a.g.e., c.1, s.80.
862
olak ve Uan, a.g.e., ss.55-56.
863
864
Resimli Ay. (1927), 43(7): 1-2.
861
kizler, Cep Kitaplar gibi dizi kitaplar, ocuk kitaplar yaynlam, dnya
edebiyatndan eviriler yapmtr. 1934ten sonra einin kard Tan Gazetesine
bayazar olmutur. Grler adl dergi karmtr. Daha sonra Bakye yerlemi,
burada Tevfik Fikret: deolojisi ve Felsefesi, kinci Dnya Sava ve Roman Gibi
isimli eserlerini hazrlamtr. Yaam yksn anlatt Roman Gibiyi yazdktan
ksa sre sonra burada lmtr865.
Eserleri: Yeni kraat 1933-1934, itra Royla Babas (roman) 1936, leri
Geri Kavgasnda Tevfik Fikret (inceleme) 1939, Tevfik Fikret-Mehmet Akif Kavgas
1940, Tevfik Fikret- Mehmet Akif Kavgas Mnasebeti le Sebilrreatya Cevap
1940, Tevfik Fikret: deolojisi ve Felsefesi 1946, kinci Dnya Sava Tarihi 19?,
Roman Gibi (an) 1969, Kadn ve Sosyalizm (eiyle eviri) 1974, Sertellerin
Anlarnda Nazm Hikmet ve Babli (an) 1993866.
2.1.5.39. Safiye Erol

1900-1964
Doum yeriyle ilgili iki fark gr bulunan yazar Arslan Tekine gre
Kean867, Atilla zkrmlya gre stanbulda domutur. Erol, romanc kimliiyle
n plana kan bir isim olup renimini on yanda gittii Almanyada
yapmtr868. Yurda 1928 ylnda felsefe doktoru olarak869 dndkten sonra yazarl
ura edindi, eviriler yapt. lk olarak Milli Mecmuada Safiye Sami, Dilara
isimleriyle evirileri, ykleri yaynland. Tasavvuf etkisinde mistik bir yazar olarak
bilindi. Knut Hamsun ve Selma Lagrlefften yapm olduu evirileriyle birlikte
ou gazetelerde tefrika edilen romanlar yazd. Romanlarnda ada Trk insannn
bunalmn ve tasavvuf olgusunu ilemitir870.
Eserleri: Kadkyn Roman 1939, lker Frtnas 1944, Cigerdelen 1947,
Dineyri Papaz (Tercmanda tefrika edildi) 1955, Kenan Rfai ve Yirminci Asrn
Inda Mslmanlk (Samiha Ayverdi, Nezihe Araz ve Sofi Huri ile) 1951, lde
Biten Rahmet Aac (Tercmanda tefrika) 1962, Makalelerini de Halil Akgz
2002de derledi871.
865

Altnkaynak, a.g.e., ss.584-585.
867
868
Atilla zkrml. (2004), Trk Edebiyat Tarihi (ansiklopedik), c.I, nklap Yaynlar, stanbul,
s.488.
869
Tekin, a.g.e., 202; zkrml, a.g.e., c.I, s.488.
870
nalm, a.g.e., s.230; zkrml, a.g.e., c.I, s.488.
871
zkrml, a.g.e., c.I, s.488; Tekin, a.g.e., s.202.
866
2.1.5.40. Samiha Ayverdi

1906-1993
stanbul doumlu yazar, Sleymaniye Kz Mektebini 1921de bitirmi,
zel hocalardan ders alm, kltrl bir aile ortamnda yetimitir. Osmanlnn son
dnemlerini grm, Dou-Bat kltrnn birbirine kart konak hayatnn
nostaljisiyle oluturduu romanlarnda medeniyet deiiminin srecine ilikin
travmatik durumlar yazmtr. Ayrca hatra, inceleme, deneme ve iirleri de
bulunmaktadr872.
Sanat kiiliinin yan sra inceleme yazar olarak da gazeteler de varlk
gsterdi. 1984te Trkiye Milli Vakf tarafndan Trk Milli Kltrne Hizmet eref
Armaan verilmitir873.
Kltr Bakanlnn baz komisyonlarnda grev almtr 874 . Kubbealt
Akademisi kurucularndan olup stanbul Fetih Cemiyeti, Kltr Sanat Vakf ve Trk
Kadnlar Kltr Derneinde kurucu yelik yapmtr875.
Bir dnce insan olmas onu dier yazarlardan ayran nemli bir yndr.
Fikir ve grlerini ilemek iin edebiyat zemin olarak semitir. Ayverdi iin asl
meselelerden biri de bugnn ve yarnn doru bir ekilde kurulmasdr. Eserlerinde
materyalist gr karsnda i dnya, gemii anlama, varolu, insan ait konular,
gelenek ve stanbul hayat ana temay oluturur876.
Eserlerinden Bazlar: Ak Bu mi (roman) 1939, Batmayan Gn
(roman) 1939, Mabede Bir Gece (roman) 1940, Ate Aac (roman) 1941, Yolcu
Nereye Gidiyorsun (roman) 1944, Mesihpaa mam (roman) 1948, Yusufuk
(makale ve Konferanslar) 1946, stanbul Geceleri (an) 1952, Edebi ve Manevi
Dnyas inde Fatih (inceleme) 1953, Milli Kltr ve Maarif Davamz (inceleme)
1958, brahim Efendi Kona (roman) 1964, Misyonerlik Karsnda Trkiye
(inceleme) 1969, Trk-Rus Mnasebetleri ve Muharebeleri (inceleme) 1970, Bir
dnyadan Bir Dnyaya (inceleme) 1974, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar (inceleme)
1975-1976877.
2.1.5.41. Selma Rza
Doum ve lm tarihi hakknda bilgi bulamadmz Selma Rza, Mebusan
Meclisi Reisi Ahmet Rza Beyin kz kardei olup dnemin ileri fikirli aydn
872
Tekin, a.g.e., ss.88-89.

874
Resimli airler ve Yazarlar Szl, a.g.e., s. 44.
875
Tazade, a.g.e., s.271; Resimli airler ve Yazarlar Szl, a.g.e., s.44.
876
877
873
kadnlarndan biridir. Avrupa basn tarafndan ok ele evlilik konusunda rportaj

yaplan yazarn, bu konuda syledikleri Millet Gazetesinde tercme yoluyla
yaynlanmtr. Ancak ifadeleri byk bir tepki grnce Tanin Gazetesinde
sylediklerinin yanl anlaldn, kendisinin slama aykr bir ey sylemediini
aklamak zorunda kalmtr878.
2.1.5.42. Suat Dervi
1905-1972
Dnemin nl doktorlarndan biri olan smail Derviin kz olan Suat
Dervi, aristokrat bir ailenin kz olarak stanbulda doar879. Baz yazlarnda Hatice
Saadet Baraner, Emine Hatip, Saadet Baraner, Hatice Hatip, Sveyda H. simlerini
kullanmtr 880 . zel eitim gren Dervi, Berlinde konservatuarda ve edebiyat
blmnde okurken yarm brakp 1932de yurda dnmtr881.
Yazarla ocukluk arkada Nazm Hikmetin Hezeyan adl iirini
kendisinden
habersiz
Alemdar
Gazetesine
gnderip
yaynlamasyla
giri
yapmtr882.
Son Posta, Vatan, Cumhuriyet, Gece Postas gibi gazetelerde almtr.
kdam Gazetesinde kadn sayfasn ilk o dzenlemitir. Seyfi Cenap Berksoy,
Selami zzet Sedes, Nizamettin Nazif Tepedelenliolu ve Reat Fuat Baranerle
evlenmitir883.
Trkiyenin ilk kadn gazetecisi, Devrimci Kadnlar Birlii Kurucusu,
Trkiyede ilk basn sendikasnn be kurucusundan biri ve ilk bakan olmutur.
Ayrca Fransada yaynlanan ilk Trk romann yazm, eserleri on sekiz yabanc dile
evrilen uluslararas platformda tannmay baaran az saydaki yazarmzdandr.
Edebiyat tarihimizde kadn karakterleri ileme younluu kadar kiiliiyle de dikkat
ekmitir884.
1953-1963 yllar arasnda lke dnda yaad. Dnnce ilk nce
yurtdnda yabanc dillerde karm olduu romanlarn yaynlad885.
lk iiri Alemdar Gazetesinde yaynlanmtr. Almanyada eitim grrken
buradaki gazetelerde fkra, makale ve hikyeleri kmtr. Birok roman gazetelerde
tefrika olarak kalm, sosyalist bir bak asnn grld romanlarndan bazlar
878

Berktay, a.g.e., s.206; Tekin, a,g,e., s.489.
880
881
882
883
884
885
879
yabanc dillere evrilmitir. Trkiye Komnist Partisi Genel Sekreteri olan ei Reat
Fuat Baranerle Yeni Edebiyat Dergisini karmtr886.
1940-1944 aras yaynlanan bu dergi gereki akmn ilk organlarndan biri
saylmaktadr. Burada yaynlanan eitli makalelerinde toplumcu edebiyatn
gelimesine katkda bulunduu gibi romanlar da gereki edebiyatn nclerinden
oldu887.
Yazarlnn yan sra gazeteci kimliiyle nemli ilkleri yaar. Avrupaya
giden ilk kadn gazetecidir. 1923de Lozan Konferansn gazeteci olarak izledii
gibi boazlar meselesinin grld Montr Konferansnda da bulunmutur888.
Eserlerinden Bazlar: Kara Kitap (roman) 1920, Ne Bir Ses Ne Bir Nefes
(roman) 1923, Hibiri (roman) 1923, Ahmet Ferdi (roman) 1923, Behicenin
Talipleri (roman) 1923, Fatmann Gnah (roman) 1924, Ben mi (roman) 1924,
Buhran Gecesi (roman) 1924, Gnl Gibi (roman) 1928, Emine (roman) 1931, Hi
(roman) 1939, lgn Gibi (roman) 1945, Fosforlu Cevriye (roman) 1968, Ankara
Mahpusu (roman)1968889.
2.1.5.44. kufe Nihal Baar
1896- 1973
stanbul doumlu olan yazar, V. Muratn batabibi Emin Paann olu
Miralay Ahmet Beyin kzdr. lk ve orta renimini babasn grevi dolaysyla am,
Beyrut ve Selanikte zel okullarda ve zel retmenlerden ald 890 . 1919da
Darlfnun Corafya Blmnden mezun oldu891.
Kk yalardan balayarak iir, hikye ve yazlar yaynlanmtr 892. lk
iirleri air ve Nedim dergilerinde 1918-1919 senelerinde kmtr 893 . Kadn
duyarll ile ulusal ve sosyal meselelere deinmitir. Gei dneminin okumu
kadnna has duyarllkla, toplumsal elikilerden esinlendii anlalan iirler
yazmtr894.
Nedim, Gne, air, Aydabir, naralt, adrvan gibi yayn organlarndaki
iir ve yazlarndan milli edebiyat fikrini benimsedii grlr. Eserlerinde kyden
kente toplumsal hayat yanstan konu ve temalar ilemitir. Kadn sorunlar zerinde
886

888
889
890
891
892
893
Kemal, a.g.e., s.295.
894
Kurdakul, a.g.e., c.1, s.229
887
durduu almalarndan Akda Kahramanlar ile Mavi eytan tefrika halinde

kalmtr895.
Mtareke yllarnda ikinci ei olan Ahmet Hamdi Baar ile Mdafaa-i
Hukuk Cemiyetinde alt. Trk Kadnlar Birliinin de kurucularndan olup,
1953de emekliye ayrlmtr896.
Trk Kadn adl dergide dnemin kadn anlay hakknda eletirel bir
yaklamn grld yazsnda unlar yazmtr.
Bizde Kadn Telakkisi
Bir tarafdan beyefendilerin bir ksm kadnlarda terbiye ve irfann, fazilet ve vakarn
noksanlndan telhiflerle bahs ile ikyet ederlerken dier tarafdan da ayn memleketin en mnevver
genlerinin bir ksmnda da pek garip arzunun, pek hafif merebane telakkiler yayor. Bu mtezad
telakkiler, muhtelif arzular karsnda bugnn mnevver, faziletkr kadn mesud bir gayeye doru
takib ettii yollarda bir hatve tereddt bile etmeden istikameti cereyannda devam ederse de cehalet ve
safiye iinde henz kendisini toplayamam; sehlil ikna bir takm zavalllarda ne are bu hoppaca
arzularn, kimselerin kurban oluyorlar.
Kudret iiri ve edebiyesiyle hepimizin tand bir gen vardr; yazlarn hepimiz sever ve
bil ittifak kendisine bir sfat mmtaziyyat bahederdik; selis, hissi eserleri istikbal-i edebiyesi iin pek
byk mevaid ile daima tekml ediyordu.
Bu didiklenmi topran zerinde, bu feryatlar vatannda terennm eden gen airi ben
daha yksek, daha endieli, grmek ister ve her gn efsunkr kalmadan bir neide-i fazilet, ruhi
itimaiyemize alayan bir neide-i hayat beklerdim. Lakin o ne yazyordu: kadn, kadn, kadn.. yine
kadn, yine kadn897
Yaznn devamnda feministe ifadelerini grdmz yazar, toplumsal

kurtuluun kadnlarn terakkisine bal olduunu kadnlarn adam edilmesi gibi
tenakuz oluturan bir ifadeyle sylemitir.hepimiz biliyoruz ki bu milletin en byk
gnah kadnlarn asrlarca bir ss ve oyuncak telakki etmi olmasdr. Bu millet kadnlarn adam
etmi olsayd, bugnk felaket bhe yok ki yzde doksan hafif olacakt. Zararn neresinden dnlse
karm! Bari bizde yle yapsak, hi olmazsa istikbali berbad etmi olmayz898
Eserleri: Yldzlar ve Glgeler (iir) 1919, Hazan Rzgrlar (iir) 1928,

Renksiz Istrap ( roman) 1928, Tevekkln Cezas (yk) 1928, Gayya (iir) 1930,
Yakut Kayalar (roman) 1931, l Gnei (roman) 1933, Su (iir) 1933, ile Yollar
(iir) 1935, Finlandiya (gezi) 1935, Yalnz Dnyorum (roman) 1938, Sabah Kular
(iir) 1943, Domani Dalarnn Yolcusu (roman) 1946, lde Sabah Oluyor
(roman) 1951, Yerden Ge (iir) 1960899.
895

897
Trk Kadn. (1334/1918). 11:162-164.
898
Trk Kadn, a.g.m., ss.162-164.
899
896
2.1.5.45. Yaar Nezihe Bklmez

1882-1971
stanbulda doan ve kk yata annesini kaybeden Bklmez, edebi
evrede air kimliiyle varlk gstermitir900. Babas belediye hademesi olan airin
ocukluu maddi sknt ierisinde gemitir. Okuma isteine kar kan babas
kznn gizlice okula baladn duyduunda onu evden kovmutur901.
Tahsil hayat kendi abasyla ancak bir yl devam edebilmitir. evlilik
yapm, tm hayatn maddi glk ve kayglarla geirmitir. El ii yaparak ve
mektup yazarak, Kzlay, Darphane, Esirgeme Dernei gibi yerlerde alarak
hayatn idame ettirmeye almtr. Genlik dneminde toplumsal alkantlardan ve
savan oluturduu olumsuzluklardan etkilenmitir902.
lk iirleri Mazlume, Mahmure, Mehcure mstearyla 1896da Malumatta
yaynlanmtr. iirlerinde yaamn aclar ve kendi ansszln konu etmitir903.
Yaad mutsuz ve ac dolu hayatn izleri iirlerine damgasn vurmu
gzkr. Sosyal konular da ilemekle birlikte n plana kan duygu, melankoli
olmutur. Hzn dolu, kaderden ikyeti ve romantizm dolu eserler vermitir. iir
ve yazlar Hanmlara Mahsus Gazete, Kadnlar Dnyas, Kadn Yolu, Malumat,
Nevasil-i Milli, Nazihter, Aydnlk gazete ve dergilerinde yaynlanmtr904.
Eserleri: Bir Deste Meneke 1915, Feryatlarm 1924905.
2.1.5.46. Dier air ve Yazar Kadnlar
Halide Salih, smet Hakk Hanm, Keecizade kbal, Emine Nihat, Osmanl
Kadnlar lemi Dergisinden Feriha Kamran, Ati Gazetesinde Saniye Sabit, Ulviye
akir, Mediha Muzaffer, Sabiha Hakk, Mediha Sleyman, Mfide eref, S.H., Adile
F.C., Saadet Zihni Hanmlar906.
Mehasinde Zhre Hanm, Evliyazade Makbule Hanm, Naciye, Fatma
Nesibe Hanm, Hanmlara Mahsus Malumattan; Fatma Edibe, Naciye, Nakiye,
Mihrican, Leyla Ferit, Nadire, Fahriye, Fahrnnisa, Makbule Hanmlar grlr907.
900

902
Kurdakul, a.g.e., s.162; olak ve Uan, a.g.e., s.59.
903
904
olak ve Uan, a.g.e., s.60; Kurdakul, a.g.e., s.162.
905
906
Sina Akin. (1987). Jn Trkler ve ttihad ve Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul, s.95; Zihniolu,
a.g.e., ss.88-89.
907
akr, a.g.e., s.32; Demirdirek, a.g.e., ss.66-74.
901
Trk Kadn Dergisinden Nezihe Rikkat, Mutie Sabri; Kadnlar Dnyas

yazarlarndan Belks evket Hanm908, Aziz Haydar, Rasime909, Safiye Biran, Atiye
kran, Mkerrem Belks, Fatma Zerin, Belks Ferit, Emine Seher Ali, Semiha Nihal
Hanmlar yazmtr910 .
Hanmlara Mahsus Gazetede Leyla, Fahrnnisa, kbal, adiye, Zeynep,
Remziye, Arife, gazetenin bayazarlarndan adiye Hanm 911 , Gzide Osman,
Efzayif Yusuf, Nehibe Necmeddin912, Hacer, . Ferhunde yazmtr913.
Kadnlar lemi Dergisinden914 Aliye Esad, Asri Kadn Cemiyeti kurucusu
olduu gibi ayn zamanda Gen Kadn Dergisini kard, Demetde Bint-l Asm
Ulviye, Fatma Mzehher, Ruhsan Nevvarenin yazlar yaynland915.
908
Demirdirek, a.g.e., s.71; Zihniolu, a.g.e., s.111.

Zihniolu, a.g.e., s.96; Demirdirek, a.g.e., s.86.
910
lyasolu ve nsel, a.g.e., ss.165-166; olak ve Uan, a.g.e., s.55.
911
Aynur Demirdirek. (1973). Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikayesi, mge
Yaynlar, Ankara, s.19; Uurcan, a.g.m., ss.331-408.
912
913
914
915
akr, a.g.e., s.33.
909
NC BLM
3. MATERYAL VE YNTEM
Bu blmde ad geen konu ile ilgili aratrmann yaplmasnda kullanlan
materyaller, izlenen yntem ve analizi konusunda bilgiler bulunmaktadr.
3.1. MATERYAL
Yaplan aratrmaya kaynaklk etmesi asndan, ncelikle konuyla
yakndan alakasndan dolay, belirtilen sre ierisinde varlk gstermi kadn
yaynlar incelenmitir. Milli Ktphanede bulunan bu dergi ve gazeteler, dneme
k tutmas ve kadnlarn kaleminden km olmas sebebiyle ilk deerlendirilen
materyaller olmutur.
Yine kadnlarn sz konusu tarih ierisinde kurulmu olan kadn dernekleri
ve faaliyetleri, dnem aydn kadnlaryla birlikte kadn hareketlerinin sreci hakknda
bilgi vermitir.
Dnem ve konuyla alakal yaplan yksek lisans ve doktora tezleriyle,
aratrma- inceleme kitaplar, ansiklopediler, eitli bakanlklarn yaynladklar kitap
ve dokmanlar, sempozyum ve kongre bildirileri de materyal olarak kullanlmtr.
Yazl eserler veren aydn kadnlarn eserleri ve almalar, dnem erkek
aydnlarnn yaz ve almalarndaki kadnlkla ilgili dnceler de bu kapsama dhil
edilmitir.
3.2.YNTEM
Aratrmamzda ncelikle yukarda ad geen materyallerin tarafsz bir
bak asyla incelenmesi ana unsuru oluturmutur. Daha nce yaplm olan
aratrmalara objektif yaklalmaya allm, analiz bu bak asyla yaplmtr.
Milli Ktphaneye gidilerek kadn yaynlar bizzat incelenmi, daha nce
eitli kaynaklarda yaynlanan transkriplerin mukayesesi yaplmtr. Yine akademik
erevede kullanlm olan bu transkripsiyon, gerektii zaman aratrmamzda yer
almakla beraber, ayrca alnan rneklerin transkripsiyonu da bizzat yaplarak

kullanlmtr.
Ayrca bata Orta Dou Teknik ve Gaziantep niversitesi ktphaneleri
olmak zere konuyla ilgili tm eserler incelenmi, kendi ierisinde kyaslama
yaplarak en doruya ulalmaya allmtr. Yine sreli yaynlar, ansiklopediler,
bildirilerdeki ilgili makale ve yazlar deerlendirilmi, gerekli grlen bilgiler
kullanlmtr.
Elde edilen dokmanlar, aratrma ierisinde konu btnlne gre ana ve
alt balklarla blmlenmitir. Veriler, konuyla kronolojik ve sosyolojik srece
uygun olarak deerlendirilmeye allmtr.
Aydn kavramnn tanm yaplp dnem aydnlarna genel olarak
bakldktan sonra aydn kadnlar, kimlikleri ve etkileri deerlendirilmitir. Aydn
kadnlarn biyografileriyle birlikte, dnem kadn hareketleri ve kadnlk konusu da
incelenmitir. Kadnlar ilgilendiren konularn, Tanzimat ve Cumhuriyet dnemi
ierisinde ayrlan ve birleen ynlerine de dikkat ekilmitir.
Kadnlarn kardklar yaynlar ve kurduklar derneklerle alakal olarak ayr
balklar altnda bilgi verilerek hem okunmasnn hem de ilevinin anlalmas
kolaylatrlmtr.
Osmanl dneminde balayan kadn zgrl istemi, i- eitim hayatna ve
sosyal yaama girileri, klk kyafetteki deiimler, feminizm, siyasal haklarn
kazanm ayr ayr incelenmitir. Ayrca Tanzimat sonras dnemle Cumhuriyet
dnemi mukayesesi yaplmtr.
Son blmde de Tanzimattan Cumhuriyete aydn kadnlar, faaliyetleri,
dnem ierisinde kadnlkla alakal gelimelere ksaca deinilmitir.
DRDNC BLM
4. BULGULAR TARTIMA
4.1. MLL MCADELE VE CUMHURYET SONRASI KADIN
4.1.1. Milli Mcadele Dnemi Kadn Mitingleri
I. Dnya Savandan yenik ayrlan Osmanl Devletinin igallerle
karlamas Milli Mcadeleyi balatm, bu varlk savana kadn erkek herkes
katlmtr. Bu sebeple 1919lu yllar igallere direnme ve rgtlenme asndan ilgi
ekici bir duruma tanklk etmitir916.
1919-1921 arasnda stanbul ve Anadoludaki mitingler zmir, Mara,
Antep, Urfa, Adana ve stanbulun igalinin protestosu iin yaplm, buralarda
lkenin iinde bulunduu duruma dikkat ekilip mcadele ars yaplmtr917.
stanbul mitingleri geni katlmyla halk zerinde byk heyecan
oluturmu, gereken kamuoyu desteini kazandrmaya nemli lde yardmc
916
Afet nan. (1983). Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti, VIII. Trk Tarih Kongresi III.
Ciltten Ayrbasm, TTK Basmevi, Ankara, s.1193; Kaplan, a.g.e., s.69.
917
olmutur. Bunu gren igalcilerin basklar sonucu stanbulda miting ve toplantlar

yasaklannca, mitingler Anadoluya kaymtr918.
Mustafa Kemal 28 Mays 1919da Havzadan mlki ve askeri amirlere
gnderdii bildiride yurt btnlnn korunmas, savunma ve igalleri protesto
amacyla mitingler yaplmasn,
bunun stanbul hkmetine, d dnyaya ve
kamuoyuna duyurulmasn istemitir. Bu gsterilerin vakarl olmas, farkl din

mensuplarna kar bir saldr ve nmayi ekline dnmemesi istei de belirtilmitir.
15 Mays 1919 gecesi Reddi- lhak Milli Heyetinin ars zerine zmirde yaplan
mitingin ardndan ayn ay ierisinde stanbul ve Anadolu mitingleri dzenlenmitir.
Mitinglerde kadn ve erkekler beraber veya ayr olarak yer almlard919.
Mitingler ierisinde en fazla katlm stanbuldakinde olurken, Anadolu
mitinglerindeki kadn says tam olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte sadece
kadnlarn katld mitingler de dzenlenmitir920.
Sultanahmet Mitinginde kadnlarn erkeklerle birlikte yer almalar
gerektiini syleyen Halide Edib, kamuoyu olumasn salad gibi bireysel
feminizm syleminin dnda gl bir kadn eylem hareketinin balang noktasn
da oluturmutur921.
Mitingler
16
Maysta
Denizli,
Kastamonu,
Fatsa,
Bayrami
ve
Seydiehirde, 17 Maysta Giresun, Trabzon, Zonguldak, Edremit ve Denizlinin al

ilesinde, 18 Maysta stanbul Darlfnun konferans salonunda dzenlenmitir.
Ayn tarihte Bursada gn sra ile miting yapld ilan edilmi, bu srada Erzurum
ve zmitte de mitingler yaplmtr. Erzurumda miting gn tm dkknlar
kapatlm, zmitteki bu toplantda alnan kararlar telgrafla stanbul Hkmetine
bildirilmitir922.
Balkan Harbi srasnda dzenlenen mitinglerde kadn ve erkekler ayr
olarak yer alrken Milli Mcadele mitinglerinde birliktedir. Mitinglerde vakur, milli
heyecan ierisinde olduklar grlen kadnlar, mcadele istei ierisindedirler. Kadn
konumaclarn ou retmen, cemiyet yesi kadnlar ve Darlfnun rencileridir.
stanbul mitinglerinde tannm kadnlar, Anadolu mitinglerinde ise yerel isimler
hatibelik yapmtr. Bu kadnlar konumalarnda vatan sevgisi zerinde odaklanm,
milli bir heyecan dalgas oluturarak mcadele ars yapmlardr923.
918
Muhiddin Gl. (1996). Milli Mcadele Mitinglerinde Kadnlarmz, Kastamonuda lk Kadn

Mitinginin 75. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, A.A.M. Yaynlar, Ankara, s.51.
919
nan (1983), a.g.e., s.1994.
920
921
922
nan (1993), a.g.e., s.1994.
923
4.1.2. niversitedeki Toplant

Balkan Savandaki yenilgiden sonra lkede byk bir moral bozukluu ve
knt durumu hkim olunca insanlar bundan karp, milli btnle dhil etmeye
ynelik faaliyetler balatlmtr. Kadnlar da bu atmosferde bir araya gelerek eitli
almalara imza atm, ierisinde en nemlisi Darlfnun toplantlar olarak nam
bulan organizasyonlar olmutur. Birincisi 8 ubat 1913de yaplan toplantya, katlan
dnemin aydn ve nemli kadnlar birlik ve mcadele mesajlar vermilerdir924.
15 Mays 1919da zmirin Yunan igaline uramas tm yurtta byk bir
zntye yol am, igalin ertesi gn stanbula mezalim haberleri ulamaya
balamt. 17 Mays gn Darlfnunda okuyan rencilerin katlmyla byk bir
toplant yapld. Dersleri boykot ederek toplanan renciler arasnda kzlar da
mevcuttu ve bunlar alnan kararlarda etkili olmulard. Toplantda stanbulda
protesto mitingleri yaplmas fikrinde mutabk kalnm, nas Darlfnunundaki
kzlar kullandklar u ifadeyle kadn gcn bir kez daha hatrlatmlard925.
Kim demi bir kadn kk eydir.
Bir kadn belki en byk eydir926.
4.1.3. Fatih Mitingi

19 Mays gn Fatih Belediyesi nnden kadn-erkek byk bir kalabalk
toplanmt 927 . 50 000 kiiden fazla insan buraya yakalarndaki zmir Trk
Kalacaktr rozetiyle gelmilerdi. Halide Edib ve Meliha Hanm yaptklar heyecanl
konumalaryla topluluk zerinde etkili olmulardr928.
4.1.4. skdar Mitingi
20 Maysta da skdar Doanclarda byk bir miting dzenlenmitir929.
Kadn konumaclardan biri Asri Kadnlar Cemiyeti adna konuan Sabahat
Hanmdr. Dier konumaclardan biri skdar Sanayi Kz Franszca retmeni olan
Zeliha Hanm 930 , dieri ise Naciye Hanm olup, miting sonunda igali protesto
ettiklerini basn yoluyla aklamlardr931.
924

926
927
Afet nan. (1983). Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti, VIII. Trk Tarih Kongresi III.
Ciltten Ayrbasm, TTK Basmevi, Ankara, s.1994.
928
nan (1983), a.g.e., s.1994; Msrolu, a.g.e., s.48.
929
930
Kemal Arburnu. (1975). Milli Mcadelede stanbul Mitingleri, 2. Bask, Ankara, s.26.
931
nan (1975), a.g.e., s.112; Arburnu, a.g.e., s.26.
925
4.1.5. Kadky Mitingi

22 Mays 1919da tbbiyeli rencilerle, Kadky Fukara Cemiyeti
kadnlar nclyle birok cemiyet katlmtr. Konumaclar arasnda Halide Edib,
Mnevver Saime, Hayriye Melek Hanm yer almaktadr 932 . Kendisine daha sonra
Asker Mnevver Saime denecek olan Mnevver Hanm, miting sonras igal
glerince tutuklanm ancak daha sonra Anadoluya gemi ve orduya girerek avu
olmutur933.
4.1.6. Sultanahmet Mitingi

23 Maysta yaplan mitingde konumaclardan biri Halide Edibtir. En
gzel hitabetlerinden birini burada yapmtr. Halide Edib konumasnda ...Bu davam
da Trkiyenin hak ve istiklalidir. Trkler Trkiyenin ebedi hakkna asla dokundurmayacaklar, yarn
hakkn mahkeme-i kbras nnde zalimlerin hepsi mahkemeye ekilecek, onlara bizim kanlarmz
dktrdnz diyecekler... O gn size hak verecekler, bugn iki dostunuz vardr. Birisi kalbi,
mabedleri bizimle olan Mslman dnyas, birisi zalimleri yakasndan srkliyecek hak sahibi byk
milletlerdir
934
Mitinge 100 000 kii katlm, igal kuvvetlerine ait iki uak ise mitingi
havadan takip etmitir. Hatipler, her yerden akn akn gelen halkn heyecann milli
bir gsteri niteliinde seslendirmilerdi. Mehmet Emin Yurdakul, Fahrettin Hayri
Bey, Selim Srr Tarcan ve Dr. Sabit Bey de birer konuma yapmlardr935.
30 Maysta Sultanahmette ikinci bir miting dzenlenmi, kufe Nihaln
konumas halk galeyana getirmitir936.
13 Ocak 1920 tarihinde ayn yerde kadnlarn aktif olduu bir miting daha
yaplmtr. Burada da Muallimler Cemiyeti Bakan Nakiye Elgn halka hitap
etmitir937.
932
Kaplan a.g.e., s.75.

nan (1983), a.g.e., s. 1995.
934
Arburnu, a.g.e., ss.53-55.
935
nan (1983), a.g.e., ss.1995-1996.
936
937
933
4.1.7. Edirne Mitingleri

Edirnede zmir igali sonras iki miting dzenlenmitir. 19 Maystaki
mitinge kadnlarn katlm konusunda bilgi yokken, 27 Mays gn Sultan Selim
Camii avlusundaki mitinge kadn-erkek kalabalk bir topluluun itirak ettii
bilinmektedir938.
4.1.8. Kzlcahamam Mitingi
18 Mays 1919da toplanan Kzlcahamamllar, igallerin durdurulmasn
istemi, sadarete gnderdikleri telgraflarda bu konuda her eyi yapmaya hazr
olduklarn bildirmilerdir. Gnderilen telgraflardaki isimlerden kadnlarn da
katlmc olduklar renilmektedir939.
4.1.9. Kastamonu Mitingi

Yln son mitingi Kastamonu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarafndan Kz
Muallim Mektebi bahesinde tertip edilmitir. Cemiyetin kadnlar ubesinin
dzenledii miting 10 Aralk 1919 tarihinde dzenlenmi ve bini akn kadn
katlmtr940.
Kyl-ehirli tm kadnlarn katld mitingde igalleri protesto iin
ngiltere, talya kralielerine Amerika ve Fransa Cumhurbakan elerine telgraf
ekme karar alnmtr941.
Cemiyet Bakan Zekiye Hanmn kadnlarn hislerine tercman olan
konumas etkili olmu, igalcilerin mezalimlerinin anlatld mitingde dinleyiciler
gzyalarn tutamamlardr942. Okul mdiresi Hikmet Hanmla yardmcs Refika
Hanmn da birer konuma yaptklar miting, ok saydaki kadnn ilk organize
hareketi olmas bakmndan byk ilgi uyandrmtr943.
4.2. TANZMATTAN CUMHURYETE FEMNZM

lkemizde kadn sorununa farkl bak alar olsa da hepsi bir noktada
birlemitir. Bunlar kadnlar, feminizmden stn grlen davalarn hizmetinde olan
nesne olarak dnm, kadn birey olarak deil aile ierisinde betimleyen alglaya
sahip olmulardr. Bu bak as XIX. yzyl modernleme srecinde ortaya km,
938
Kaplan (1998), a.g.e., s.79.

Kaplan (1998), a.g.e., s.80.
940
Eski, a.g.m., s.40; nan (1983), a.g.e., s.1996.
941
nan (1983), a.g.e., s.1996.
942
Kaplan (1998), a.g.e., s.115; Msrolu, a.g.e., s.58.
943
Eski, a.g.m., s.40.
939
Cumhuriyet sonras Kemalizm, slamclk ve Sosyalizmin kadna ynelik

dncelerinin temelini oluturmutur. Buradan hareketle Osmanldaki bu dnemin
deerlendirilmesinin,
Cumhuriyet
sonras
kadna
bak
asnn
analizinin
yaplmasnda ciddi katk salayaca sylenebilir944.

Osmanlda feminizmin ortaya k XIX. yzyl sonlarna denk gelir.
Yalnz bizdeki feminizm, Batdaki feminizmle iki ynden farkllk gsterir. Birincisi
Osmanlda kadnlarla ilgili hak taleplerinin siyasi ve mesleki adan deil, sosyal
hayata dhil edilmesi erevesinde balamasdr. Dieri ise Osmanldaki feminizmin,
kadnlardan ok erkeklerin fikir kavgalarnda grlmesi gereidir945.
II. Merutiyet sreci, Osmanlda yeni bir kadn ve aile hayat anlayn
ortaya karm, toplumda radikal deiimler yaanmtr. Bunlarn dnsel zemini
ise 1908 sonrasnda olumaya balamtr. Feminizmin k noktas bu dnem
gelien hrriyet, eitlik, kardelik anlayndan beslenmektedir. Bunun yan sra
srekli savalarn erkek nfusunu krmas, seferberlik sebebiyle ok sayda erkein
silah altna alnmas da bu dnemde kadnlarn n plana kmasn kolaylatran gibi
sosyolojik ve demografik deiiklikler olmutur946.
II. Merutiyet, Balkan Sava, I. Dnya Sava gibi etkiler, iktisadi ve
sosyal
zaruretlerin
947
hzlandrmtr
zorlad
kadn
haklar
konusundaki
deiim
srecini
Kadn haklarnn ilk olarak 1860l yllarda, Batl dnceleri yaymak iin
erkekler tarafndan kurulan Cemiyeti lmiye-i Osmaniye Dernei gazetesinde
savunulduu grlr 948 . Bat etkisinin Osmanlda youn olarak hissedilmesinden
sonra Tanzimat yazarlarnn kadn lehine gibi grnen tutum sergiledikleri ve
geleneksel aile anlayn eletirdikleri dikkat eker. Bu argmanlar, bir sre sonra
feminizmin douunda nemli olan bir unsur olacaktr949.
Osmanl Mslman kadnlarna gelince onlarn feminizm kelimesini
kullanmay pek tercih etmedikleri, bunu yerine kadn hareketi gibi ifade biimleri
kullandklar dikkat eker. Bunun bir sebebi Osmanl kadnlarn Batl feministlerden
farkl
olarak
siyasal
talepte
bulunmamalar,
kamusal
dzeni
bozucu
organizasyonlardan, eylemlerden uzak durmalar sebebiyle kendilerini bunlardan

farkl alglamalar olabilir. Dier bir sebep olarak da Bat dnyasndaki feministlere
944
Kadolu, a.g.m., ss.90-91.

Ziyaeddin Fahri Fndkolu. (1990). Trklerde Aile timaiyat, Aile Yazlar 1, (Der) Ahmet B. ve
idem D., Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, 1990, s.11.
946
Toprak (1992), a.g.m., s.237.
947
Fndkolu, a.g.m., s.11.
948
Fndkolu, a.g.m., s.11.
949
Ercment Kuran. (1990). Trk Ailesinin Mahiyeti ve Tarihi Gelimesi, Aile Yazlar 1, Temel
Kavramlar Yap ve Tarihi Sre, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, s.364.
945
ilikin
toplumsal
gsterilebilir
950
yapdaki
olumsuz
kanaatlerden
uzak
kalma
dncesi
XIX. yzyl sonlarndan itibaren lkeye hkim olan milliyetilik,

imparatorluk
milliyetiliinden
farkldr.
II.
Merutiyet
sonras
kadnlar,
paralanmakta olan devletin etkisiyle Gen Trklerin savunduklar milliyeti

dnce ve faydalarnn etkisiyle yurttalar haline dnmektedir. Bu, Trk
milliyetilii ile Trk feminizminin yan yana olma durumunu kendiliinden
oluturmutur. Bundan dolay Trk feminizminin Osmanl dneminde ortaya km,
Trk milliyetiliine kout bir geliim gstermi olduu sylenebilir951.
Bat d toplumlarda feminizm, modern dnya ile btnleme sonucu
ortaya karken Osmanlda, Ziya Gkalpin Trk feminizmi, Trk kavimlerinin
slam kabul etmeden nceki kadn-erkek eitlii zerine ina edilmiti. Yeni
oluturulan bu bak as sonucu ortaya Batl anlamda bir feminizmi teleyen yerli
bir feminizm kmtr952.
Milliyeti fikir, kadnn kurtulmasn toplumsal inklbn gereklilii olarak
grmekte ve kadn-erkek eitlii
dnceleri,
Osmanl
feminizminin ana
dinamiklerini oluturmaktadr. Ancak ulusu nitelik, kadnlarn bamsz kimlik

oluturmalarn nleyici bir sonucu da beraberinde getirebiliyordu953.
lkemizde kadn haklar hafzamza Trk Milliyetilii ve Cumhuriyetin
kurucu ideolojisi olarak yerlemitir. ou Mslman lkede slam, Bat
karsndaki milliyeti ve feminist hareketleri tanmlayan en nemli kaynak olurken
bizde feminizm, slam kabulden nceki Trk kltrn ve kadn erkek eitliini
temel almtr. Bu biimleme gnmz feminist tutumun oluumunda da izler
brakmtr954.
Tanzimat dneminde artan eilim sonras eskiden zel olan aile
kamusallam, ulus devletin ekirdei, aile ahlak ise ulusal dayanann birletirici
ana unsuruna dnmtr. Bu yeni hayat ve sosyal inklp erevesinde ortaya
kan eitliki ve deiimci fikirler Osmanl feminizminin beslenme kayna
olmutur955.
Kadnlarn aile ierisindeki konumlarna zel bir nem verilmesine ramen
kadnlar bilhassa 1908den sonra aile dnda da varlk gstermeye almlardr.
950

Berktay, a.g.e., ss.1-2.
952
Durakbaa, a.g.m., s.36.
953
Fatmagl Berktay. (1998). Cumhuriyetin 75 Yllk Servenine Kadnlar Asndan Bakmak, 75
Ylda Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, ss.1-2.
954
Durakbaa, a.g.m., ss.36-37.
955
Toprak (1992), a.g.m., s.237.
951
Bunlar kiisel olarak veya dernekler kurarak, devletin sosyo-ekonomik yapsna

katkda bulunacaklarna da inanmaktadrlar. Kadnlarn bu yndeki almalar
kendilerine geleneksel cinsiyet rollerinin dnda farkl deneyimler salamtr.
Kurduklar teekkller ve yaptklar icraatlar feminist amal olmasa da sonu
itibaryla kadnn, sosyal yapdaki konumunu deitirmesine katk salamtr956.
Osmanlnn son yllarnda kadn eitimi konusunda yaanan gelimeler,
feminizm asndan olduka nem tamaktadr. Ortaya kan tartma ve
sorgulamalar kadnn cinsiyet dzeniyle yklenmi olduu rol ve grevlerin
kritiinin yaplmasna yol amtr. Ayrca kadnlara, cinsiyet dzeninin verdii
konumlarn yeniden biimlendirme ortamn salamtr957.
Osmanlda feminizm olgusu ncesi kadnlar, ilk taleplerini eitim
konusunda dile getirmilerdir. lk balarda iyi e ve iyi bir anne olabilme sebebiyle
bunu isterken daha sonralar kendileri iin telaffuz etmeye balayacaklardr958.
Eitimli kadnlarn aile ve ulus iin daha erdemli kiiler olaca dncesi,
Osmanlda XIX. yzyl sonu ile XX. yzyl balarnda iyice yer edinecektir. Hatta
ayn dnce Cumhuriyetin kurucu ideolojisinde de baz deiikliklerle olduka yer
tutacaktr. Bu sebeple Osmanldaki eitim hamlesiyle, feminizm arasnda sk bir
ba grlmektedir959.
Osmanlda ilk feminist faaliyetler balamnda deerlendirilecek olan kadn
yazs, kadn imzal olarak Terakki Dergisinde kan mektuptur. Yazarlar,
erkeklerle ayn creti vermelerine ramen onlardan daha kt yerlerde ve ortamda
yolculuk ettikleri iin ikyet etmektedirler. Bu mektubun gerekten kadn
tarafndan yazld kesin olarak bilinmese bile kadnlara ynelik ayrmcln, bir
gazetede protesto edilmesi ynyle nem tamaktadr960.
Osmanl kadnlar, Tanzimat dnemi yaplmaya allan yeniliklerin sadece
erkeklere ynelik olduunu, kendilerinin gz ard edildiini iddia etmektedir. Onlara
gre bir inklp nce kadn ve aileden balad iin bu ynde yenilikler yaplmaldr.
Kadnlar kendilerine verilen roller dhilinde deiiklik talebinde bulunurken, kadnn
aile ierisindeki konumunun dzeltilmesi gerektiini de savunmulardr961.
Bunlar evlilikte kadnlarn karar verici olmalarn istemi, grc usul
evlilie kar kmlardr. Salkl evliliklerin yaplabilmesi iin okullara evlilik
956
Van Os, a. g. m., s.336.

Van Os, a.g.m., ss.343-344.
958
959
Fatmagl Berktay. (2004). Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, Modern Trkiyede Siyasi
Dnce, c.1, letiim Yaynlar, 6. Bask, stanbul, s.350.
960
961
Van Os, a.g.m., s.339; akr, a.g.m., ss.239-245.
957
dersleri konulmasn talep etmi, ok ele evlilie kar karken de tm taleplerini

toplumsal ve dini yapyla desteklemek ihtiyacn hissetmilerdir. Kadnlarn 19-25,
erkeklerin ise 23-30 yalarnda evlenmeleri gerektii tavsiyesinde bulunmu, erken
yata evlilie kar kmlardr962.
Kadnlar asndan nemli bir krlma noktas da Milli Mcadelenin
balamasyla yaanmtr. ehirli kadnlar ilk kez mitinglere katlm, erkeklere hitap
etmilerdir. Daha sonra Anadoludaki igallere kar teekkller kuran Anadolu
kadn da d dnyann iine girmeye balamtr. Buralardaki kadnlar vilayetlerdeki
st dzey memur eleri, erafn kadnlar ve retmenlerdir. Anadolulu kyl kadn
da savaa cephe gerisinde katlmaya baladnda kendisini evinin dnda
bulacaktr963.
Sava nedeniyle erkeklerin silah altna alnmalar, kadnlara eitli i
kollarnda alma frsat salamtr. Sokak temizliinden, yol yapmna kadar pek
ok i dalnda varlk gstermeye balamlardr. yle ki Beyolu, Sirkeci, Divanyolu
gibi yerlerde erkekler, kadn berberlere tra olmaktadrlar964.
Daha nce siyasal haklar isteminde bulunmayan kadnlar, I. Dnya Sava
ve Milli Mcadelenin geleneksel yapy alt st edip kadn sosyal ve siyasal bir
hayatn iine almasyla, ideolojik bir bilin dzeyine sahip olmutur. Bu
kolaylatrc etmenler kadn sadece kendi sorunlarn deil toplum meselelerini de
yorumlayacak bir dzeye getirmitir965.
Osmanlda Bat biimli bir feminist harekete II. Merutiyet dnemi
rastlanr. Bu yllarda yaygnlk gsteren kadn dernekleri, hayr kurulular olma
amacnn dnda da kurulmaktadr. Feminist dncelerle alan bu tr dernekler
kadn eitimini, i hayatna ve sosyal yaama girmesini salamak iin almtr966.
Ancak Osmanl feminizmi XIX. yzylda kitlesellemeye balayan ABD ve
ngilteredeki feminist hareketle deil daha nceki feminist dnce, kilise veya
kilise d hayr teekklleri, zel kadn evreleri ve basnn oluturduu oluumla
mukayese edilmelidir. nk Osmanl kadn ncelikle kadnn da bir insan olduu,
cinsiyet farkllnn neden kendilerinin bu halde kalmasna neden olduunu dile
getirmitir967.
Dnem Osmanlsnda feminist ifadesi kadn haklarn ifade eden, bu ynde
tutum sergileyen herkes iin kullanlmaktadr. Konuyla ilgili alma yapan kadnlar,
962
akr, a.g.m., ss.239-245.

Tekeli, a.g.m., ss.202-203.
964
Toprak (1992), a.g.m., ss.230-231.
965
966
Toprak (1992), a.g.m., s.231.
967
963
kendilerini bu ekilde nitelemeseler de feminizm ifadesini kullanmaktan ve bu ynde

aba gsterdiklerini sylemekten ekinmemektedirler. Ancak Batda bu ynde ortaya
kan hareketlerden farkl bak asna sahip olduklarndan, kendi feminizmlerinin
dier feministlerden farkl olduklarn sylemektedirler. Kadnlar Dnyasnda yazan
Nimet Cemil, Mehasinden Makbule Hanm feminizme vurgu yapan kadnlar
arasnda gsterilebilir968.
Gen Kadn Dergisi, feminizm kavramn kendi din, gelenek ve sosyal yap
ierisinde karl olmayan Avrupai bir kelime olduu savyla reddetmitir. te
yandan Kadnlar Dnyas Dergisi, bu kavram kullanmann taklitilik olmadn,
syleyerek kavram kadn haklar mcadelelerini anlatan bir kelime olarak
benimsemi ve kullanmtr969.
Resimli Ay Dergisinde yazan Sabiha Sertelin de Trk Feminizmi olarak
bir ereve oluturup eletiri ynelttii dikkat eker. Yazara gre bunu savunanlar
gncel kadn sorunlarn aratrp zm nerileri getirmemekte kadn, hep aile ve
dini snrlar ierisinde incelemektedir. Ancak kadnlar imdi ekonomik hayatn
ierisine girmi ve yeni sorunlarla karlamaktadr. Yazar, sosyal hayata kendi istei
dnda sosyo-ekonomik koullar sebebiyle giren kadnn, yeni durumunun
incelenmesi gerektiini savunur. Fikir adamlar kadn kitaplardan deil hayat
ierisinde analiz etmeli ve bu ekilde Trk Feminizmine bilimsel bir fayda
salamaldr970.
Osmanl ilk feminist kadnlarnn profili orta ve st snflara mensup
kiilerden olumaktadr. lkemizdeki ilk dalga feminist kadnlar iyi eitimli, ehirli
olup, ikinci dalgaya gre daha st kesim kadnlardr. Bunlar daha ziyade yeniliki
paa kzlar olup, yabanc dil bilen, iyi eitim alm, Batl evrelerle iliki ierisinde
olan kadnlardr. Birinci dalga feministleri Bat dnyasndaki gibi toplumsal yapya
radikal gelen taleplerde bulunmaktan ziyade, Osmanl cinsiyet sistemlerini ok
sarsmadan yaplabilecek deiiklikleri istemektedirler971.
lkemizde feminizm, balangta meslek sahibi kadnlarla varlk gstermi,
sonralar niversite rencileri ve daha az eitim alm kadnlar da bnyesine alarak
bymtr. Batdaki kadn hareketlerine bakldnda onlarda ilk bata sekin bir
kadn topluluuyla feminizm srecinin balayp sonralar iiler, siyahlar ve
sendikalar kapsad grlr. Oysa bizde feminizm hareketindeki kadnlar hep
968

akr, a.g.e., s.38.
970
Resimli Ay, (1928), 56-8(5):1-2.
971
Van Os, a.g.m., s.339; irin Tekeli. (1998). Birinci ve kinci Dalga Feminist Hareketlerin
Karlatrmal ncelenmesi zerine Bir Deneme, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf
969
sekinci snf ierisinden kmtr. Bu ekil bir yaplanma gl kiilikleri bir

araya getirirken lider karamama ve ortaya kk grup yaplanmalar karmas gibi
olumsuzluklara yol amtr. irin Tekeliye gre liderlik potansiyeli tayanlarn
kimi zaman kurum d basklara maruz kalmas da durumu iyice ktletirmitir.
rnein Halide Edib, srgne gnderilmi, Nezihe Muhiddin ar radikal bulunduu
iin
bakanlktan
972
etkisizletirilmitir
drlrm,
Sabiha
Sertel
mahkeme
kararyla
Bizde feminizm cereyannn st ve orta snf kadn arasnda yaylmas ve

bu erevede varlk gstermesi bir tesadf deil sosyo-ekonomik yapnn bir sonucu
olarak ortaya kmtr. Gerektiinde geleneksel olana kar duru gerektiren bu
yndeki almalar iin kamuoyu oluturmak ve faaliyet gstermek iin maddi gce
sahip olmak bir zorunluluktur.
Ayrca feminizmin k yeri olan Bat dnyasyla iliki ierisinde olmak,
oradaki almalardan haberdar olmak iin de eitimli olmak da gerekmektedir. yi
bir eitim imknna ve yurtdyla balantya ise ancak konaklarnda iyi bir eitim
gren, yabanc dil bilen st kesim kadnlar sahip olmutur.
Kendi dncelerine uygun olmadklarn dndklerinde elerinden
ayrlan ya da hi evlenmeyen elit kesim kadn iin de ekonomik kayg
bulunmaktadr. Oysa feminist olsa da boandnda veya evlenmediinde maddi
sknt yaayacak olan kadnn bu tr fikri akmlar ne lde dillendirecei de
tartlr. Zaten bu yndeki yaynlar takip etmek, gelimelerden haberdar olabilmek
iin de satn alma gcne sahip olma ve en azndan okur-yazar olmak gerekmektedir.
te tm bu sebeplerin birlemesiyle bizde feminizm akm gnmzde olduu gibi
gemite de st ve orta kesim kadnn benimsedii ve bu ynde almalar yapt bir
dzlemde olmaya mahkm olmutur.
Kadnlar ekonomik, hukuki ve siyasi gcn tamamn ellerinde tutan
erkeklerin etkisi ve yardm olmadan istediklerini elde edemeyeceklerinin farknda
olmulardr. Zaten erkeklerin de kadn haklaryla alakadar olmalar yeni ve
Osmanlya has bir durum deildir. Fakat Osmanl feministleri arasnda erkeklerin
kendilerine karmamalarn, aslnda tm sorunlarn kaynan onlarn oluturduunu
ve bunlarn zmn kendilerinin salayacan syleyen kadnlar da mevcuttur973.
Ayn dnem erkek egemenliini zel ve kamusal hayatta idame ettirecek
lml bir feminizmden de bahsedilebilir. Bunda baz kadn dergilerinde etkin olan
aydn erkeklerdeki kadn imgelemlerinin etkili olduu sylenebilir. Bunlardan biri
972
973

olan Mehmet Emin Eriirgil, Hayat Dergisindeki bir yazsnda kadnlara,

kiiliklerini gelitirme yerine kendilerini elerine ve kocalarna adamalar gerektiini
yazmaktadr. Yine ayn dergide Halil Fikretin de kadn haklarnn kimi ehirli
kadnlar tarafndan yanl alglandn, kadnlarn bundan sz etmek yerine ailevi,
sosyal ve milli sorumluluklarn benimsemelerinin doru olduunu savunur. Bu
ifadeler II. Merutiyet dneminde hkim olan ar modernlemenin bir eletirisi gibi
grlmekte kadnn annelik ve e olma rollerini aksatmamas grnden
beslenmektedir974.
Buna benzer erkek egemen bir bak asn da Cumhuriyet devrimleri
dnemini yaayan bir yazarn Burhan Felekin ifadesinde grmekteyiz. Felek, ok
ele evliliin yasaklanmasn, kadnlarn siyasi haklara kavumasn, genel
hizmetlerde erkeklerle eit hatta bir bakma stn mevkiye gelmesini Cumhuriyet
devrinin yani Cumhuriyet dnemi erkeklerinin onlara balad bir nimet, olduunu
sylemi, kadnlar sahip olduklar tm haklar iin erkeklere borludur ifadelerini
kullanmtr975.
Osmanl feminist kadnlar, nce aile yelerinin pozisyonlarn tartmaya
am, ailede mutluluk iin erkeklerin kadna sayg duymalar gerektiini
savunmulardr. Erkeklerin bak asndaki kadn hviyetini sorgulayan bu kadnlar,
kendilerine biilen klasik rollerin dnda var olmak istedikleri mesajn vermilerdir.
Varlklarn anne olmakla snrlamak istememi, i ve kamusal hayatn ierisinde
olmay talep etmi, sosyal yapnn kadnla erkee farkl roller ve varlk alan
tanmasn eletirmilerdir. Toplumsal zgrlk yoksunluunun temelini ailede
zgrlk olmamasna balayan bu kadnlar, aile hayatn eitli ynlerden sorgulam
ve zm nerileri sunmulardr976.
Ancak Merutiyetle birlikte kadnlar iin ciddi almlar yaplacan
dnen nc kadnlarn mitlerinin hayal krklna dntn, bekledikleri
gelimelerin yaanmad grlmtr977.
II. Merutiyeti destekleyen feminist kadnlar, bunu kendileriyle o kadar
zdeletirmilerdir ki, Meclis-i Mebusann alnn kendilerine kapal olmas
durumuna bir tr tehditle kar km, bu isteklerinin engellenmesi halinde meclis
nnde gsteri yapacaklar sylemilerdir978.
974

Tahir aatay. (1990). timai Nizam- Kadn- Cemiyet, Aile Yazlar 1, (Der) Ahmet Dikeliil ve
idem Beyl, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, s.112.
976
akr, a.g.m., ss.245-251.
977
978
975
Merutiyeti bu kadar nemseyen kadnlar arasnda zamanla erkeklerin,

kadn haklar konusunda kendilerine yardmc olmayacaklar, kadn sorununu
nemsiyor gzkp, aslnda ikinci plana attklar eklinde bir dnce hkim
olmutur. Kadn yazlarnda bu dncenin tezahrleri grlmtr. Bunlardan smet
Hakk Hanm, kadnlarn ykselmesinin yine kadnlara kaldn, Emine Semiyyede
her eyi erkeklerden beklememek gerektii dncelerini yazlarna tamlardr.
Zekiye Hanm, kadnlarn kendi abalarnn nemli olduunu syleyen erkek
feminist Celal Sahir Beyin bu grne katlmakla birlikte karlatklar zorluklar
anlatt yazsnda kimden yardm isteyeceklerini sormaktadr979.
Aslnda II. Merutiyeti ilan edip uygulayan erkeklerin fikir ve planlarnda
kadn haklar meselesi yoktur. Ancak oluan ortam kadn haklar konusundaki
gelimeleri ortaya karm ve bu olguyu hzlandrmtr980.
Bununla birlikte az sayda da olsa kadn haklarn savunan aydn erkekler
grlr. Bunlardan Namk Kemalin eserlerinde ana sorun, modernlemenin boyutu
ve bunun din ile uyumu olmutur. Kadna zgrl desteklerken, sosyal huzur iin
de dini ritellerin devamn savunmutur. Yazarn, geleneksellik ve modernlik yani
slam ile Bat arasnda bir denge kurulmas dncesi sadece Osmanlda deil
Ortadouda uluslama dneminde ortaya kan aydn snfna ait genel bir karakter
olmutur981.
Bu aydnlar ierisinde II. Merutiyetin en nl feministi Celal Sahir,
Salahattin Asm, Mehmet Hadi, Celal Nuri (Afife Fikret adyla), Suphi Nuri, ayrca
kadnn almasn savunan Ahmed Mithat, kadn-erkek eitlii yanda Abdullah
Cevdette bulunmaktadr982.
Namk Kemalin din ve modernizm dengesi gr dnemin dier aydnlar
tarafndan da dile getirilmitir. Fatma Aliye, slamn kadn konusundaki
hkmlerinin yanl yorumlandn sylerken, Halil Hamit, daha 1910 ylnda
Feminizm ve slam adl bir kitap yaynlam ve kadnlara siyasal haklar verilmesini
dile getirmitir. Celal Nuri ok elilie kar karken, Tevfik Fikret, kadnla
insanl edeer grmtr. Ziya Gkalp ise kadn zgrlnn eski Trk gelenek
yapsnda bulunduunu syleyerek gelenek kodlarna vurgu yapmtr983.
Siyasi ve sosyal yaamda baskn erkek egemenliinin bulunduu bir yapya
sahip olunmas nedeniyle feminist kadnlarn erkek desteine ihtiya duymalar
979

981
982
983
Kadolu, a.g.m., s.92.
980
normaldir. Fakat bu geree ramen baz kadnlarn yaadklar sorunlarn sebebinin

erkekler olduunu, onlardan yardm almadan kendi haklarn alacaklar ynnde
radikal sylemleri dillendirdikleri grlr. Bu denli ar bir fikriyatn ancak 1980ler
sonras radikal feministlerin yeni bir keifle tekrar ortaya koyduklar grlecektir984.
Feminist kadnlar, yaznsal dnyada kendilerini destekleyen az sayda erkek
yazar bulurken kendilerine kar kan kadnlarla da karlamtr. Bunlardan biri
olan kbal Hanm, smet Hakk Hanma ynelik yazsnda dini hkmleri gereke
gstererek Mslman kadnlarn feminist olamayacan sylemitir. smet Hakk
Hanm ise Demet Mecmuasndaki cevabi yazsnda kadn meselesinin Mslman
olan ve olmayan olarak ayrlamayacan, bilakis asl kadn sorunun Mslmanlar
arasnda yaanmakta olduunu iddia etmitir. Ayrca erkeklerin stn olduu
iddiasn reddederek, onlarn varlk gsterme sebeplerinin eitim grmeleriyle
balantl olduunu, ayn imknlarn kadnlara salanmas durumunda kadnlarn da
benzer pozisyonlarda olacaklarn yazmtr985.
Osmanl feminist kadnlar, devletin k sreci ierisine girmesi,
milliyetilik hareketleri, slamn ideolojik gc gibi dneme ait koullar
erevesinde bir dn biimi oluturmutur. Onlara gre kadnn kurtuluu
lkenin, milletin kurtuluuyla e anlama gelmekteydi. Zaten o dnem feminizm,
slamclk, milliyetilik, pantrklk gibi fikri akmlarla i ie bymtr. Bu
kadnlar, feminizm dolaysyla kulak kesildikleri Baty milliyetilik bak asyla
yaklam ve Mslman kadn kimliini kar model olarak sunmulardr. Halide
Edibin ve Fatma Aliyenin Bat dnyasyla yaadklar polemiklerin temelinde de bu
sebep bulunmaktadr. Bat feminizmini Mslman halklar ezen Batnn bir rn
olarak deerlendirirken, romanlarnda da gl, kendi ayaklar zerinde durabilen
kadn kahramanlar oluturmulardr986.
Osmanldaki feminizmin aamalarna gelince Yaprak Zihniolu, isimsiz
kadn mektuplarnn yaynland 1868 ile Trk Kadnlar Birliinin kendini
feshettii Mays 1935e kadarki sreci Trk kadnn ilk feminist dalgas olarak
nitelemitir. 1980 sonras dnemi ise ikinci dalga feminizm olarak kabul etmitir.
Uzun bir zaman diliminde var olan bu birinci dalga feminizmi de tarihsel adan
evrede kategorize etmi, bunlar da erken dnem, II. Merutiyet Dnemi ve
Cumhuriyet dnemi olarak balklandrmtr987.
984
Berktay (2004), a.g.m., ss.350-351.

akr, a.g.e., ss.33-35.
986
987
985
irin Tekeli ise lkemizdeki feminizmi olay, eylem, talep younluuna

gre iki dneme ayrdktan sonra 1910-1920 arasn ilk dnem, 1980lerden sonrasn
ikinci dnem olarak yorumladktan sonra baka eklemeler de yapmaktadr. Ona gre
ilk dnem ncesi 40-45 yl devam eden bir hazrlk dnemi olmu, dierinden nce
de orak yllar adn verdii bir duraklama devresi yaanmtr. Bunlarn birinci ve
ikinci dalga feminizm olarak adlandrlmalaryla Bat feminizmi arasnda ilinti vardr.
Batda I. Dnya Sava ncesi birinci dalga, 1970ler sonras da ikinci dalga
feminizm hareket grlmtr988.
Bize gre ise Osmanl feminizmi kadn yazlaryla balang safhasna
girmi, aydn kadnlarn yaynlarnda net bir ekilde kadn haklarn savunmalaryla
iyice belirginlemi ve kadn teekkllerine paralel yrtlen kadn yaynclyla da
yerlemitir. lkenin kendine has fikri olgunluk aamas bu ekilde tamamlanm,
Osmanl feminizminin ana hatlar ortaya kmtr. lk dalga olarak bu sreci baz
alrken, Cumhuriyetten 1980lere kadar gelen dnem ise ikinci dalga feminizmi
oluturmutur. Feminizmin aamalarna gelince de Zihniolunun kategorizasyonu
dorudur ve erken dnem, II. Merutiyet Sonras Dnem ve Cumhuriyet Dnemi
olarak snflandrlmaldr.
Feminist kadnlar kendi dergilerini karmadan nce kdam, Tanin, Servet-i
Fnun, Sabah, Millet gibi yayn organlarnda dncelerini ifade etme imkn
bulmalarna ramen989 daha sonralar kadn dergi ve gazeteleri kararak, dernekler
bnyesinde bir
araya
gelerek bir
kamusal
alan oluturulmasna katkda
bulunmulardr. Bu durum kadn hareketleri ile sivil toplum oluumu arasndaki

ilikiyi gstermesi sebebiyle nemlidir. Bu kadnlar insan olmalarndan dolay sahip
olduklar eitlik isteklerini, zerk bir insan, birey olma isteklerini dile getirmilerdir.
Buradan hareketle Osmanldaki Mslman kadn hareketinin kadnn kiisel
haklarnn savunulmasndan ziyade toplumsal faydaclna ynelik olduu
sylenebilir. Bu durum Osmanlya zg bir duru biimi olmaktan ziyade kadn
hareketinin genel biimini yanstmaktadr990.
Fatmagl Berktaya gre Osmanl kadn feministleri dediimiz zaman akla
sadece Mslman kadnlar gelmemelidir. Bu balamda kurulan derneklerin
bazlarnn eitli milliyetlerden kadnlara ak olduu ve bunlar bnyesinde
toplad grlr. Ancak Osmanlnn dalma srecine girmesi dolaysyla ykselen
Trk Milliyetilii, Trk feminizmini de beraberinde getirmitir991.
988
Tekeli a.g.m., ss.337-338.

akr, a.g.e., s.35.
990
991
989
4.3. FEMNZMN AAMALARI ve YAPILAN ALIMALAR

Yaprak Zihniolu, Osmanl feminizmin aamalarn detaylandrrken ilk
kadn mektubunun basnda yer ald 1868 tarihinden balayarak II. Merutiyete
kadar devam eden sreci Erken dnem Osmanl Hareket-i Nisvan (1868-1908)
olarak snflandrmtr. II. Merutiyet sonras devam eden ve Milli Mcadele
Dnemini kapsayan feminist etkinlikleri ise II. Merutiyet Dnemi Osmanl
Feminizmi (1908-1922), Cumhuriyetin ilk yllarndaki dnsel ve eylemsel
faaliyetleri de Birinci Dalga Cumhuriyeti Feminizm (1923-1935) olarak
nitelemitir992.
lkemizde feminizmin gelimesi srecinde kadnlarn geleneksel yap
dnda var olmaya balamalaryla kadnlara ynelik eletiriler grlmeye
balanmtr. Kimileri kadnlar yetenekleri snrl, ikinci cins olarak niteleyince
kart grler de kadnlarn baarl eylemlerini gndeme getirerek savunmaya
gemitir. Bu sebeple dnem kadnlar akllarn, yeteneklerini topluma gsterme
durumuyla
kar
karya
kalmtr.
ddialar
nemsemeyecek
durumda
olmadklarndan ters ynde olan kendi grlerini ispatlama abas ierisindedirler.

Basnda baarl kadnlardan rnekler verilir ve yaynlanan yazlarda kadnn zek ve
akl bakmndan erkeklerle ayn olduu savunulur. Kadnlar Dnyas yazarlarndan
Belks evket Hanmn uaa binme istei de kadnlarn kendilerini ispatlama
abalarna bir rnek olmutur993.
Belks Hanmn bu eyleminde olduu gibi feminist kadnlarn Batl
kadnlara ykndkleri grlmektedir. Belks Hanmn 1913te umadan drt yl
nce ngilterede 1909da Miss Muriel Matters adl kadn, balonla Londra zerinde
uarak kadnlara oy hakknn verilmesi gerektii yazan ktlar atmtr994.
Dier devletler gz nnde tutulduunda Osmanl kadnlarnn, haklarnn
kazanm konusunda olduka pasif davrandklar dnlebilir. Birok eyi I. Dnya
Savann oluturduu ortam ierisinde aslnda ok da talep edip, mcadele etmeden
fiilen kazanma durumu yaamlardr. Bu halk kadnlar kendilerini bir anda i
hayatnn ierisinde bulmu, sosyal dnyaya almlardr995.
992

994
995
993
Bununla birlikte kadn yaynlarnn ounda dier toplumlardaki kadn

yaantlarna, feminizm hareketlerine ilikin yazlar yer almaktadr. Byk bir ksm
tefrikalardan oluan bu yazlardan Osmanl kadnlarnn, dnya kadnlarnn snrlar
zorlayan kadnlardan etkilendikleri grlmektedir. Sfrajetlere ilgi duyan bu kadnlar
iin Bat dnyasndaki kadn hareketleri cesaret verici ve harekete geirici nemli bir
unsur olmaktadr996.
Osmanl ilk feministleri, alma biimi olarak kk grup yaplanmasna
uygunluk gstermektedir. Grup yapsn esnek, giri klarn kolay olduu, eylemsel
yn hzl olan bir muhtevaya sahip olmakla birlikte sreklilik salayamama, dar bir
evreden beslenme gibi olumsuzluklar tamaktadr. Bu durum da kitleselleememe
ve merkezi bir yaplanmay salayamama gibi dezavantajlar beraberinde getirmitir.
Ancak
tm
olumsuzluklara
ramen
ilk
kuak
kadnlarn,
ikinci
dalga
feministlerinden daha baarl olduu grlmektedir. Kurmu olduklar derneklerle

bilinlenme, toplumu dntrme ilevleri yerine getirdikleri gibi sava ortamnda
madur olan kadnlar da desteklemi, skntlarn gidermilerdir997.
II. Merutiyet dneminde aydn kadnlar, Merutiyetten istedikleri zgrl
salayamam, kadnn konumunun deitirilmesi amacyla, Teal-i Nisvan, Mdafaai Hukuk-u Nisvan, Asri Kadnlar Cemiyeti gibi ilk feminist dernekler kurmulardr.
Bu dnemde hkmet sadece evlilikle ilgili bir konuda deiiklik yapmtr. 1917
Aile Kararnamesiyle evlilik yasal bir snra balanm, kadnlara boanma hakk
verilmi ve ok kadnla evlilik karnn onayna balayarak snrlandrmtr998.
Bu kararname Osmanl aile hayatn dzenleyen ilk kanun olmas itibaryla
nemlidir999. Ayrca kadn hukukuyla ilgili en radikal deiiklik bununla yaplmtr.
Evlilik ve boanmayla ilgili esnek ve dneme uygun kararlar karlmtr 1000 .
rnein kanunnamenin 38. maddesi kadna kocasnn tek ei olma hakkn
salamakta ve koca buna ramen ikinci bir kadnla evlendii zaman kars mahkeme
karar ile boanma hakkn elde etmektedir. Nitekim Halide Edib Advar da ilk ei
Salih Zeki Beyden bu ekilde ayrlmtr1001.
Kadn feministlerle birlikte Osmanl aydnlarnn gndeminde de kadn
meselesi yer almaktadr. Bir yanda kadn haklarn savunanlar ve gerekleeceine
inananlar varken dier tarafta bunun slama aykr olduunu syleyenler olmutur.
996

998
999
Mehmet nal. (1990). 1917 Tarihli Hukuk-i Aile Kararnamesi, Aile Yazlar ,1 Temel Kavramlar
Yap ve Tarihi Sre, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, s.367.
1000
Gl Ayylmaz. (2002). Osmanl Aile Hukukunda Kadn, Trkler Ansiklopedisi, (Ed.) Hasan Celal
Gzel, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, s.370.
1001
Kuran (1990), a.g.m., s.365.
997
Tanzimatla balayan bu iki ayr bak asnn kutuplamaya dnmesinde

Batclarn lkenin geri kalmln kadn sorununa balamalar, bunun balca
sebebinin de din olduuna inanmalar yatar. Dier yandan daha esnek Batclarla
ulusularn dinden kopulmamas, slamn zne dnlmesi istekleri grlr. Buna
karlk slamclarn Merutiyetin dini bir uygulay olduuna inanmalar, kadnlarn
dine aykr giyinip, dine ters den bir ortamda din d bir eitim almalarna kar
kmalar bu insanlar uzaklatran unsurlara dnmtr1002.
XIX. yzylda balayp, XX. yzylda ivme kazanan kadn reformlarna bu
dnce akmlar elik etmektedir. Yaplan dzenlemeler her cenahta tartma
mevzusu olup, kendi dncelerine gre deerlendirilmektedir. Batc, slamc ve
Trk dnceleri savunanlar, kadnlar kendi sistemlerinin bir nvesi olarak
grmlerdir. Kadnlarla ilgili almalar toplumsal projelerin ierisinde kaybolup
zamanla bunlarn simgesi haline dnmtr. Bu dncelerin ortak gr ise
kadna geleneksellikle modernlik aras denge kurmas fikri olmutur. Onlara gre
kadn birey olarak deil, ailenin ve toplumsal projelerin esi pozisyonunda var
olmaldr. Bu sylemler 1980ler sonrasna kadar feminist sylemin ana kriteri
olacaktr1003.
Kadn sorununu gndeme getiren yazlarda dikkati eken bir unsur da
kadnlarn ykselmesi, ilerlemesi ve daha ziyade kadn yazlarnda grlen hayat
hakk ifadesi olmutur. Kadnn ilerlemesi ve ykselmesi genel anlamda annelik ve
elik durumunun iyiletirilmesi anlamna gelirken, hayat hakk kelimesi kadnn
birey olarak tannmas ve gelimesi anlamn iermektedir1004.
Feminizmin ne olduunu kamuoyuna anlatan ilk kadnlardan biri olan
Mevlan, aile ierisindeki erkein aile reisi olarak grlmesi durumunu reddetmitir.
Sk sk aile hayatndaki kadn ve erkein konum ve ilikisine vurgu yapmakla birlikte
kadnn ayrca siyasi ve ekonomik alanlardan dlanmln da ifade etmektedir.
Kadnn retici pozisyonuna getirilmesi gerektiini savunmu onlara hastane, okul ve
ticarethanelerde i verilmesi gerektiini dile getirmitir1005.
Osmanl feminizm sreci ierisinde zikredilmesi gereken nemli olaylardan
biri de Beyaz Konferanslar olmutur. 1911 ylnda verdii Beyaz Konferanslarla
kadnlar zerinde olduka etkili olan Fatma Nesibe Hanmn dnemin hzl ve
radikal feministlerinden biri olduunu syleyebiliriz1006. On kez dzenlendii bilinen
1002

1004
1005
1006
1003
bu konferanslara ilgi byk olmu, konuma metinleri Kadn Dergisinde

konferanslara ev sahibelii yapt anlalan P.B. imzal olarak aktarlmtr1007.
Nesibe, kendinden nceki kadn haklar seslendirmelerinde daha lml olan
feministler cephesinde yeni ve sert bir bak as oluturmutur. Yapt
konumalarn kadn basnnda yer almas grlerinin etkisini artrmtr.
Konumalarnda yer yer erkek dmanlnn grld hatibe, kadnlarn ezildiini
iddia etmitir. Batdaki kadn hareketleri hakknda bilgi sahibi olduu anlalan
Fatma Nesibenin, konumalarnda yer yer kadn duyarll ve duygusall da
grlmtr1008.
Osmanl feministlerinin nemli isimlerinden biri olan Ulviye Mevlann
grleri sonraki admda kadnlarn taleplerinin bir adm daha ileriye gittiini
gstermektedir. Kadnlar Dnyas sahibi ve yazar olan Mevlan, yazlarnda kadn
erkek eitlii dengesinde olan bir dnya iin mcadele etmek gerektiini bunun iin
de en nemli unsurun kadn olduunu vurgulamtr. Ona gre toplumun kadna
izmi olduu geleneksel roller, bu sorunsaln ana sebebidir1009.
1913den sonra Mdafaa-i Hukuk-i Nisvan Cemiyeti atsnda toplanan
feminist kadnlar arasnda artk erkeklerden destek alma beklentisi kaybolmu gibidir.
Bunlar artk kadn sorunsalnn yalnzca kadnlar tarafndan zmlenebilecei
dncesini benimsemi grnrler 1010 . rnein Nuriye Mevlan erkekleri kadn
meselesi
konusunda
samimiyetsizlikle
sulam,
kadnn
bilinlendirilmesi
gerektiini savunmutur. Bunun iin de kadn eitiminin nemine deinmi mevcut

eitimli kadnlarn uygun artlar olutuunda bunu mutlaka deerlendireceini
yazmtr1011.
karlan feminist kadn dergilerinde dnemin Batl feministleri gibi
iddete kanalize eden siyasal haklar, evlilikte eitlik ve boanma hakk gibi
istemlerin dillendirilmedii grlr. Osmanl feminist kadnlarnn ilk balarda
istedikleri ey biraz daha zgrlk ve kendini gelitirme isteinden fazlas
deildir1012.
Ancak Avrupada XX. yzylda balayan kadnlarn siyasi haklar istemi
Osmanl kadnlarna da ulamtr. Fatma Nesibe Hanm, 1912 ylnda ngilterede bu
ynde yaplan almalar deerlendirdii konumasnda kendilerinin imdilik
1007
akr, a.g.e., ss.64-72, metinde kullanlan P. B. Kaynakta da bu ekilde kullanlm olup, gerek
kimlii bilinmemektedir.
1008
1009
1010
1011
1012
insaniyet hakk talebinde bulunduklarn sylemitir. 1914te de Kadnlar Dnyas

yazarlar yeri geldiinde bu haklar talep edeceklerini, imdilik uygun zamann
olmad dncesindedirler. Onlara gre kadnn bu hakk istemesi iin nce sosyal
hayata dhil olmas gerekmektedir. Dergi 1921 ylnda verdii bir aradan sonra tekrar
kmaya baladnda artk kadnlarn siyasi haklara kavumas talebini de ifade
etmektedir1013.
Osmanlda I. Dnya Sava srasnda bile meclis ierisindeki en nemli ve
ska grlen maddelerden birinin de kadn meselesinin olmas ilgintir. Bu dnem,
mecliste kadnlarn baz istekleri konusunda grmeler ve tartmalar yaanmtr.
Kadnlarn yalnz olarak ve kocalarnn onayn almadan yurtdna kma istekleriyle
ilgili pasaport kanunu tartmalarnda, Ayan ve Mebusan Meclisi yeleri arasnda
farkl grler olmutur1014.
Ayan meclisindeki Reit Akif Paa, kadnlarn ihtiya ve salk sebebiyle
yurtdna kmas gerektiini savunurken, mtarekede sadrazam olacak olan Salih
Paa iin bu istek akl almaz bir eydir. Ahmet Rza Bey ise milli ahlakn pasaportla
korunamayacan, bunu savunanlara da alayc bir dille kadnlar yurtdna karken
harem aalarnn da birlikte gndermeleri gerektiini sylemitir. Hararetli tartma
ve farkl grlere ramen sonu olarak evli kadnlarn elerinden izin almadan
yurtdna kma yasaklar kaldrlm, pasaport alma hakk tannmtr1015.
4.4. CUMHURYET DNEM FEMNZM
Kadn sorunsal Cumhuriyet ncesi de milliyeti projenin paras olmu,
Osmanl ve Cumhuriyet feminizminin ana unsurunu oluturmutur1016. Cumhuriyet
Trkiyesinin feminizm alglamasnda da Osmanl dn biimi etkilerini aka
gstermektedir.
Bu
balamda
Cumhuriyet
dnemi
feminizm
dncesinin
Osmanldan kendine kalan mirastan beslendii sylenebilir. Bu sadece felsefi adan

deil, yapsal nitelikleri bakmndan geerlidir. Osmanl-Trkiye arasnda devam
eden srekliliklerden birini de aile ve evlilik kurumunun giderek daha fazla devletin
hukuksal kurallarna balanmas oluturmutur1017. Ayrca Osmanldaki rf ve eriat
arasdaki ikiliin, Cumhuriyet dneminde de kanun ve gelenek arasnda kendini
gsterdii tespiti yaplabilir1018.
1013

1015
Tunaya, a.g.e., ss.504-505.
1016
1017
1018
lber Ortayl. (1992). Osmanl Aile Hukukunda Gelenek, eriat ve rf, Sosyo-Kltrel Deime
Srecinde Trk Ailesi, c.2, Babakanlk Aile Kurumu Yayn, Ankara, s.467.
1014
1920 lkesinde var olan feminizm, sosyo-ekonomik yapyla balantl

olarak sadece kentli nfus iin anlam tam ve istenen farkndalk olumutur.
Ancak Mustafa Kemalin grleri, Cumhuriyetle nev nema bulunca sivil bir kadn
hareketi kabul edilebilecek almalar yerini devlet feminizmine terk etmitir1019.
Cumhuriyet Trkiyesinde feminizm ve anti feminizm, Osmanldan alm
olduu miras yanstmaktadr. Bu sadece dnce biiminde deil yapsal anlamda da
etkili olmutur1020.
Kadn haklar XIX. yzyla hkim akmlarnn ngrdnden daha st
seviyededir. Osmanl dneminde kadn eitimi iyi bir e ve anne pozisyonuna gre
kurgulanrken, Cumhuriyet dnemi kadnlarn bu zelliklere sahip olmalarn
beklemekle birlikte, onlara milleti eitmek grevi verilmi vatansever yurttalar
stats de eklemitir. ada dzeye kabilmek iin kamusal alanda daha n planda
olmas istenen kadn, iyi e ve anne olmay da ihmal etmemelidir. Yeni sistem onlara,
modernliin sembol olma ve toplumsal yapy koruma misyonu yklenmitir1021.
Cumhuriyet erkeinin tasavvurundaki ideal kadn tipi ailevi, milli
grevlerini benimseyen bunlardan sonra sray kendine getiren kadndr. Bu dn
biiminde tm fikri akmlara mensup erkeklerin derin bir uzlama ierisinde
olduklar grlr. Hatta bu sreci gnmze kadar uzatan kadn aratrmaclar
slamc ve Solcu olarak tm erkeklerin fedakr, ev iinden anlayan ailesini ve eini
nceleyen bir kadn modelinde hem fikir olduklar iddiasndadrlar1022.
1910lardan balayarak 1920lerin sonuna kadar devam eden srete
Osmanl kadn hareketi olduka aktif olmutur. Kadnlar iin yeni yaam biimleri
oluturan, kadnlara eitli meslek dallarn aanlar, niversiteye giri kaplarn
zorlayanlar ve aile ierisinde kadnn pozisyonunun eit olmas gerektiini
savunanlar bu hareketin iinde olan kadnlar olmutur. Hatta 1926 ylnda kabul
edilen medeni kanunun kabul edilmesinin arka plan kurgulayanlar ve uygun zemin
hazrlayanlar da bu kadnlardr1023.
1930lu yllardaki kadn feministler st snf olarak nitelenen kesime
mensup olup laikliin ve tek eliliin ateli savunucular pozisyonunda olmulardr.
Bu durum Osmanlda st kesimde daha fazla grnen ok ele evliliin Cumhuriyet
dnemi orta ve alt snfa doru kaymas sonucunu dourmutur1024.
1019

Berktay (2004), a.g.m., s.352.
1021
1022
Berktay (1998), a.g.m., ss.2-5.
1023
1024
1020
Cumhuriyet sonras eski ataerkilliin yerine Batl ataerkillik gelmi, ortaya

eskinin geleneksel cinsiyeti kurallar, ulusu sekler ayrmclk ve yeni cinsiyet
kalplarnn bileimi kmtr. Buna bir rnek olarak Tanzimattan sonraki Ceza
Kanunuyla ve sonraki Trk Ceza Kanunundan bir mukayese yaplabilir.
Osmanldaki Ceza Kanununun 54. maddesine gre kadn ve erkek arasnda cezai
noktada bir fark yoktur. Ancak zina ile balantl olarak 188. maddeye gre; bir
erkek, karsn ya da mahremlerinden birini zina ederken grp ikisini birden
ldrrse mazur grlr. 201. maddeye gre ise eer zina eden bu kadn
ldrlmekten kurtulup da hukuki ileme tabi tutulursa aydan aa ve iki yldan
fazla olmamak artyla hapis cezasna arptrlr. 207. madde ise karsyla birlikte
oturduu evde baka bir kadnla zina eden ve karsnn ikyetiyle bunu yapt
kesinlik kazanan erkei, yalnzca be mecidiye ile yz mecidiye altn arasnda para
cezasna mahkm edilebilmektedir1025.
1926 medeni kanunun 440-444 arasndaki maddelerine gre; evli bir
kadnn zina ile sulanmas iin tek iliki yeterli grlrken, erkek iin srekli bir
iliki yaamas zorunluluu arttr. Bu iliki de kar koca hayat eklinde olduunda
cezai ilem yaplabilmektedir. stelik kadn, kocasn ancak bekr bir kadnla ilikisi
olduu takdirde ikyet edebilir. Eer erkein evli bir kadnla ilikisi varsa kars
dava aamaz, sadece zina eden kadnn kocas ikyette bulunabilir1026.
Cumhuriyet dnemi kadn meselesinin ana unsurlar II. Merutiyetten
balayarak Cumhuriyete uzanan srete Trk ulusuluunun kendine has
koullarnda ekillenmitir. Batllama, Milliyetilik ve slamclk arasndaki gerilim
hala srmekte ve bugnn siyasal tartmalar da bu eksende devam etmektedir. Eer
byle deil de bireyi temel alan bir yap hkim olsayd belki kadnn konumu
farkllk gsterebilirdi1027.
Tanzimat sonras Osmanlda dnyadaki gelimelerin etkisiyle bilhassa II.
Merutiyet Dneminde radikal krlmalar yaanm, kadnlkla ilgili ilk ciddi
deiim de bu dnem balamtr. Kadnn sosyal fonksiyonunun artmasyla birlikte
toplumsal rol de nem kazanmtr. Cumhuriyet dneminde siyasi teorik
balamnda tepeden inmeci ve devlet kaynakl bir kadn haklar salanmas durumu
kabul edilse de Tanzimat dneminin hazrlayc etkisi gz ard edilemez. Bu dnem
yaanan deiim ve birikim Cumhuriyete mhim bir miras brakmtr1028.
1025

Arat, a.g.m., ss.58-59.
1027
1028
Leyla Krkpnar. (1998). Trkiyede Toplumsal Deime Srecinde Kadn, 75 Ylda Kadnlar ve
Erkekler, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.14.
1026
Devlet feminizminin gnmz baz kadn aratrmaclar tarafndan eitli

gerekelerle eletirildii grlmektedir. Bunlardan biri olan irin Tekeli,
Cumhuriyetin ilk dnemlerindeki kadnlarn isteklerini basklamak zorunda
kaldklar, Deniz Kandiyoti ise devletin bu reformlarla kadn cinsiyetsizletirdii,
hatta bir lde erkekletirdii iddiasn ileri srmektedir. Tm bu savlar reddedip
kart grler sunan Nermin Abadan Unat ise, Mustafa Kemalin demokratik sistem
ierisinde yer verdii eit yurtta fikrinin kadn sorunlarn reddetme anlamna
gelmediini sylemitir. Feminizmin kadn dernekleri vastasyla srdrlmesi
gerektii dncesine karlk da Atatrkn reformlar olmasa Trkiyenin sosyoekonomik yapsnn kadn derneklerinin taleplerini uygulamaya destek verecek
durumda olmadn iddia etmitir. Ona gre devlet feminizmi dncesini toptan
yarglamak sosyo-ekonomik koullar irdelemeden, objektif bak asndan uzak,
sre kavramn yadsyan bir grn yansmas olabilir. Gnmzde bile kadn
derneklerin isteklerini siyasi mekanizmalar kabul ettirme ve yasalamas ynnde
yeterli etkinlie sahip olmadklarn rnek vererek, bu yndeki en hzl ve kkten
uygulamalarn benzeri reformlarla salanabilecei grn savunmaktadr1029.
Kadn konusunda aratrmalar yapan bu yazarlar arasndaki farkl grlere
karn biz, ad nasl belirlenmi olursa olsun Nermin Unatn savunduu gibi, kadn
haklarnn devlet eliyle verilmesinin kadn haklar ve feminizm asndan ivme
kazandrc olduunu syleyebiliriz.
Yeni dnem devlet feminizmi cinsiyetlerin kamusal hayatta grnr ve
kaynamasn amalam olduundan zel ve kamusal nitelemeleri tekrar ve kkten
deerlendirmitir. Kadnlar, kamusal hayatta zel hayatn dini veya kltrel
kstlamalarndan kurtulmutur1030.
Cumhuriyetin ilk eyreinde yeni kadn imajyla ilgili olarak bilhassa
okullarda eitliki bir ideolojinin baskn olduu grlr. Yeni sistemin ngrd
modern kadn eitimli, meslek sahibi, sosyal yaplanmalar ierisinde yer alan, iyi e
ve anne, moday takip eden, dans bilen bir tiptir. stenen yeni bir ahlak anlayyla,
vatana, millet ve devrimlere bal bir kadn modelidir1031.
Cumhuriyet dzenine uygun, yeni kurumlarla btnleebilecek bir profil
ngrs bu ekilde belirlenmitir. Cumhuriyet dnemi kadn ekli, gelenekselci
kalpla modernlemeci izginin sentezinden olumaktadr. Hem Batnn kamusal
alanda olan, meslek sahibi, para kazanan kadn; hem de dounun fedakr, zverili,
1029
Unat, a.g.m., ss.329-330.

Nilfer Gle. (2005). Modernleme Balamnda slami Kimlik Aray, Trkiyede Modernleme
ve Ulusal Kimlik, (Ed.) Sibel Bozdoan ve Reat Kasaba, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.75.
1031
1030
erkeini mutlu eden modelin bileimidir. Bu ablon ise Trk erkeine evinde sahip
olduu iktidar kaybetme korkusunu yaatrken, kadn da gcnn stnde bir
performans sergileme zorunda brakarak her iki taraf asndan da ypratc ve
travmatik bir durum oluturmutur1032.
Cumhuriyet dnemi deiiminin, her kesimden kadn iin meslek kadn
olmasn ngrmediini, kadnlar iin gerekletirilmi bir dnm olmasndan
ziyade yeni erkeklerin elerini oluturmak amal bir ideoloji olduu, fikrini iddia
eden kadn akademisyen sosyologlar da bulunmutur1033.
Dier taraftan Cumhuriyetin eitlik fikri kamusal hayattaki erkekler
tarafndan kabul grmektedir. Bunun kendi iktidarlar iin bir tehdit olmad, bilakis
kadnlar himaye etmenin stat artrc duygusunu hissetmilerdi. Kadnlarsa
farkllaan cins ilikileri balamnda oluan yeni bir feminiteyi kabullenmitir.
Cinsiyetlerinden arnp, mesleki baarlara odaklanmlardr1034.
Erkekler, kadnlara biilen yeni rolleri amalarna uygun bulabilirlerdi ama
kadnlarn nemli bir ksm bu deiikliklerden yararlanm ve bunu byk bir evkle
uygulamtr. Onlarn sahip olduklar aslnda milli bir misyondu. Kamu alannda
kadn olarak var olmann bilincini hissederek ve devrin halk izgisinde
modernleen
devletin
hizmetinde
olmulardr.
Bir
tr
kiiliklerini
ancak
yapabildikleri ile var etme istei ierisinde girmilerdir. Kadnlardan beklenilen ey

modern lkeye hizmet etmektir ve kadnlar bu beklentiyi iselletirerek yapm,
bundan gurur duymulardr1035.
niversite eitimi alarak almaya balayan bu kadnlarda tartlmaz bir
nclk etme duygusunun hkim olduu grlr. alan, modern semboller tayan
bu kadnlar kamuda tacize uramadan ve rahatsz edilmeden alma imkn bulmak
iin yeni bir takm iaret ve kalplar dizgesi kullanmak zorunda kalmtr. Kadn
memurun arbal tayyr ve ak yzne karlk cinsiyetini trpanlam,
siliksizletirmi bir kimlikle cinsel olarak sahip olunamayaca mesajn vermesi
gerekmektedir. Bu ekilde diilik denetim altna alnm ve cinsel tevazu modern
kadnn savunma mekanizmasnn ana unsurlarndan olmutur1036.
Cumhuriyet dneminin balangcyla eski dnem arasndaki nemli
farklarndan biri kadn haklarnn tabandan gelen bir kadn hareketi olmadan
1032

Durakbaa, s.50.
1034
1035
Yeim Arat. (2005). Trkiyede Modernleme Projesi ve Kadnlar, Trkiyede Modernleme Ve
Ulusal Kimlik, (Ed.) Sibel Bozdoan ve Reat Kasaba, Yurt Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, s.88.
1036
Deniz Kandiyoti. (2005). Modernizmin Cinsiyeti: Trk Modernlemesi Aratrmalarnda Eksik
Boyutlar, Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik, (Ed.) Sibel Bozdoan ve Reat Kasaba, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, 3. Basm, stanbul, ss.113-114.
1033
tavandan gelen dzenlemelerle verilmesidir. Buna ramen Kadnlar Halk

Frkasndan Trk Kadn Birliine dnen yap etrafndaki kadnlarn siyasal hak
talep mcadeleleri potansiyel bir zemini olduunun gstergesi olarak kabul edilebilir.
Ancak Trk kadnna verilen haklar, kadn istekleri dorultusunda deil, inklp
erkekler tarafndan verilmitir1037.
Yeni sistemin gnmz feminist kadnlar iin tad anlam ve
deerlendirmesi nemlidir. Din eksenli bir yapnn ulus devlete dntrlmesi
srecinde eitimli kadnlar, kamusal alana alnmtr. Toplumsal olarak kamusal
blgelerde cinslerin ayrmas, birliktelii ve pratiklerin deitirilmesini ortaya
karan bir deiim yaanmtr1038.
Cumhuriyeti erkekler, kadn haklarn ve kadnlarn sosyal hayata dhil
edilmesini savunmalarna ramen zihinlerinde evcimen, merhametli bir kadn tablosu
vardr. Bunlar, Batdaki kadnlar cinsel serbestlikleri ve ar makyajlar sebebiyle
eletirmektedir. Cumhuriyet kadnnn ise ada ama sade, sorumluluk sahibi ve
kadns duyarlla sahip olmasn istemilerdir. Bu kadnlarn modern ama namuslu,
i hayatnda cinsiyetsiz, her baarl erkein arkasndaki dayanak noktas, zverili,
mtevaz bir hususiyete sahip olmalar gerekmektedir1039.
Deien koullarn erkek kimlii zerinde bir tehdit olarak alglanmas da
modernlemeci erkei Milliyeti, Batc kadnlarla zgrlk ve eitlik konusunda
ibirliinden uzaklatrp, kendilerini geleneki ve slamc erkeklere daha yakn
hissettirmitir. Bunlar kadnlara iyi e ve anne olmalar gerekliliini dayatrken,
kzlarn bamszlklarn kazanma yolunda desteklemilerdir1040 .
te yandan kadnlar arasnda bir i ve d blnme yaanmaktadr.
Kadnlarn tanm stanbul kadn, Anadolu kadn, kentli kadn, kyl kadn, modern
kadn, iffetli kadn, geleneksel kadn izgileriyle yeniden ekillenmi, bu ekilde
kategorize edilmeye balanmtr1041.
Kadn bireysel bazda kstas kabul edildiinde, yeni sistemin onlara kendi
potansiyel ve bilinlerini ortaya karma imkn verdii grlr. Ancak gnmz
feministlere gre kadnlar, bu sre ierisindeki cinsel eitlik yksn irdelemeli ve
almalarn
kendi
yaamlarna
ilikin
karar
mekanizmalarn
yetmediini ve birey olmay salamadn anlamaldr1042.
1037

1039
1040
1041
1042
1038
kullanmaya
Kadnn Cumhuriyetle birlikte i hayatnda ve sosyal yaamda yer almas,

medeni ve siyasi haklara kavumas Afet nan gibi baz kadnlara gre Trk
kadnnn kurtuluu olup, Atatrkn aba ve inklplar sonucudur. te yandan
kimileri ise Atatrkn kadn konusundaki itenliinden phe duymamakla birlikte,
yeniliklerin dini, sosyal ve corafi sebepler dolaysyla lokal olduunu sylemektedir.
Dier bir ksm ise ekonomik gelimelerden nce yaplan reformlarn etkisinin dar
kalm, devletin ynlendirdii feminizmin ulusal olamam ve tam etki salamam
olduu ynndedir1043.
Zehra Arat ise bu grlerden sonuncusuna katlmakla birlikte, Kemalist
sistemin snf ve cinsiyet egemenliini reddeden politikalar sergilediini savunur.
Ona gre yeni sistem kadn iyi bir e ve anne olarak eitip, Cumhuriyeti ataerkil
sisteme katksn artrma amacndadr. Kadn birey olarak var etmek ya da toplumsal
cinsiyet kategorisi oluturmak iin deil, ulusal gelimenin bir metodu olarak
alglamaktadr1044.
4.5. CUMHURYETTEN SONRA KADIN

lkemizin yakn tarihindeki en nemli sosyal deiim Cumhuriyetle
yaanm, modern toplum unsurlar kabul edilen tm uygulamalar bu dnemde
gerekletirilmitir1045.
Osmanldan Cumhuriyete keskin bir dn yaplarak eskiye ilikin herey
reddedilmemi, bu geite yeni dneme intikal eden etkiler olmutur. Bunlar, temel
deerler ve kurumlarn etkileri, eski dnemden beslenen etkileyici fikirler, etkisi
sren Osmanl akmlar, d dnyadan gelen basklarn sosyolojik yansmalar olarak
balklandrlabilir1046.
Yeni sistemde doal olarak Mustafa Kemal Atatrkn kiisel rol en
belirleyici e olurken bunda da, Atatrkn yakn evresi ve okuma yelpazesinin
genilii de etkili olmutur. Trkiyedeki kadnlkla ilgili gelimeleri idrak
edebilmek iin, Atatrkn bu konudaki grlerini bilmek ve anlamak nemlidir1047.
Atatrkn Karlsbatt anlarnda kadn meselesiyle ilgili fikirlerinin daha o
zamanda ekillenmi olduu grlr. 1918de burada tedavi amal bulunan Atatrk,
1043
Zehra Arat. (1998). Kemalizm ve Trk Kadn, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, Trkiye Ekonomik
ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, ss.51-52.
1044
Arat, a.g.m., ss.52-53.
1045
Krkpnar, a.g.m., s.14.
1046
lhan Dlger. (2002). Cumhuriyet dneminde Trk Toplumu, Genel Trk Tarihi Ansiklopedisi,
(Ed.) Hasan Celal Gzel ve Ali Birinci, c.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, s.272.
1047
Avrupal ve Trk kadnn durumlarn mukayese etmi, grt Trk kadnlaryla

mnazaralarda bulunmutur. Bunlardan birinde Batllamann bizde zor olacan
syleyen bir Tk kadnna, eline yetki getii takdirde bu sosyal inkilab zorla da
olsa yapaca cevabn vermitir. Ona gre toplum fikrinin bu dorultuda
ekillenmesini beklemek doru deildir. Bu konuda dikkat edilmesi gereken baz
hususlara dikkat edilerek, deiikliklerin yaplmas gerektiini savunmutur 1048...
Mustafa Kemal, Milli Mcadele Dneminde ekillendirdii dncelerini
Cumhuriyet sonras aamal olarak uygulamaya balamtr. ncelikle kadn
eitimiyle ilgili sorunlar gidermeye almtr1049.
9 Mays 1920de TBMMnin ilk programnda, kz ve erkek ocuklarna
verilecek eitimle bilin zerinde durulmutur. Milli Mcadelenin srd 15
Temmuz 1921de Ankarada toplanan Maarif Kongresinde de bu konu ele alnmtr.
Kongreyi bizzat Mustafa Kemal muallime ve muallimler, hanmlar, efendiler diye
balatarak
kadnlara
ncelik
tanmtr.
Toplantnn
kadn-erkek
kark
dzenlenmesine kar kan mebuslarn tepkilerini nemsememi, hatta kadn ve

erkek retmenlerin ayr oturtulmasn eletirmitir. Bu rnekler Atatrkn kadna
bak as ve karma eitime ilikin dncelerini yanstmaktadr1050.
Mustafa Kemal, 1 Mart 1922 tarihinde TBMMnin 3. Toplanma yln
aarken, kadnlarn da erkekler gibi eitim imkn salanaca ynndeki beyanat
Cumhuriyet ynetiminin kadn eitimine ilikin eilimini belirleyen nemli bir
gsterge olmutur1051.
Mustafa Kemalin grmek istedii ideal kadn, Cumhuriyet sonras
dnemde iyice netlemitir. Bu misyona sahip bir anne, bilimde ve d hayatta
erkein yardmcs, orta olan bir modeli ortaya karmtr1052.
Sosyolog Nilfer Gleye gre Cumhuriyet devriminin simgesi, ideal kadn
imaj olmutur. lkedeki modernleme istei balamnda kadnlarn konum ve
haklarnn, hukuki haklar ve insan haklar iin daha nemli olduunu syler. Gle,
modernistlerin kadnlar kamusal hayata dhil etmesi durumunun arafla peenin
kalkmas, zorunlu eitim, kadnla erkei bir araya getirmesi sonucunu dourduunu
da bu ifadenin ardndan eklemektedir1053.
1048
nan (1975), a.g.e., ss.142-143.

Doramac, a.g.e., s.8.
1050
Cunbur (1992), a.g.e., s.262.
1051
Atatrkn Sylev ve Demeleri. (1952). c.1, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara, s.230.
1052
1053
Gle, a.g.e., s.75.
1049
Atatrkn kadnlarla ilgili sylevleri, yeni reformlarn bu konudaki

snrlarn izmektedir 1054 . Onun yurtii gezilerinde bu ynde mesajlar verdii
grlmektedir. Kz ve erkek ocuklarn ayn derecede eitim grmeleri gerektiini
sylemesi, ayrca una inanmak lazmdr ki dnya yznde grdnz her ey
kadnn eseridir 1055 , demesi yeni sistemin kadna ynelik reformlarn ana fikrini
verip, kadnlarn toplumsal deiimdeki nemlerinin kavrandn gstermektedir1056.
Cumhuriyetin ardndan nceleri tarihsel altyap ve birikime sahip olmayan,
genelde zorlayc bir nitelie sahip olan kltrel devrim, ortaya yeni bir kadn modeli
karmtr. Bu model, bnyesinde yeni sistemin unsurlarn tamaktadr.
Trkiyenin yzn Doudan Batya dnmesi, Atatrkn zihnindeki ideale
uygundur ve toplumun kabul iin zorlayc nitelik tamaktadr1057.
Halkn yeterli dnm salayamamasndan dolay Cumhuriyet dnemi
devlet eliyle yaplan modernleme toplumsal hazr bulunmuluk zeminine sahip
deildi. Ayrca Trkiye rneini inceleyen aratrmaclarn ou da Osmanl
modernlik yanls olanlarla, Trkiye Cumhuriyetinin kurucular arasnda bir
sreklilik bulunduunu kabul etmilerdir1058.
Trkiye Cumhuriyeti, bir yandan Osmanlnn devam olmuken dier
taraftan da sistem deiikliiyle bir ayrma noktas yaamtr. Ancak Cumhuriyet
kadrosu ve kltr byk oranda Osmanlnn devam olmutur1059.
Oluturulan yeni tip, sadece fikirsel boyutla snrl tutulmam, ekilsel
olarak da uygulanmtr. Bu yeni grntsellik kiisellikten te, toplumsal nitelikte
olmutur. Kadnlar, Batl anlamda ekilsellie brndrld gibi, aile ii
rollerinde de bu kriterler taban alnmtr. Ancak deiim sosyolojik, dini ve corafi
sebepler nedeniyle toplumun tm blmlerine ayn ekilde yaylamamtr1060.
Osmanl dnemi balayan, Cumhuriyet dnemi devam eden Batllama
cereyannn merkezi stanbul olmutur. stanbulda snrl yaylma imkn bulmu
olan bu etki, Ankaraya giden memur aileleri tarafndan Ankarada yaygnlk
kazandrmtr. Burada resmi davetler, balolar ve aile ziyaretleri kadn-erkek kark
dzenlenmektedir.
1054
Poker
partileri
itibar
vesilesi
kabul
edilmi,
konuma
Zehra Arat, a.g.m., s.53.

Utkan Kocatrk. (1984). Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Turhan Kitabevi, Ankara, s.97;
Krkpnar, a.g.m., ss.16-17.
1056
Arat, a.g.m., s.53.
1057
1058
alar Keyder. (2005). 1990larda Trkiyede Modernlemenin Dorultusu, Trkiyede
Modernleme ve Ulusal Kimlik, (Ed.) Sibel Bozdoan ve Reat Kasaba,Tarih Vakf Yaynlar,
stanbul, s.31.
1059
Ylmaz Aytekin. (1998). mparatorluktan Cumhuriyete, Moderniteden Postmoderniteye, Yeni
Trkiye Cumhuriyet zel Says, Yl 4, S.23- 24, Eyll Aralk, Ankara, s.1656.
1060
1055
gndemlerini balolar, danslar doldurmaya balamtr. Giyim, gelenek ve adetler

Batl tarzda deimeye balamtr. Tm bunlar kadn d dnyaya tayan
sebeplerden bazlarn oluturmutur1061.
Cumhuriyet dnemi kadn giyimine gelince Mustafa Kemal Atatrk,
kadnlarn klk kyafetlerinin de deimesi gerektiini, ar kapal kadnlarn d
dnyadan yanl alglandn sylemitir. Kadn giyiminde mutedil bir izgiyi
neren Atatrkn, baz kadnlarn Avrupai tutum ve davran kalplarn taklit
etmesini ve ok ak giyinmelerini eletirdii grlr. Atatrk, yeni dnem kadnn
dini ve sosyal yapya, adaba uygun giyinmeleri gerektiini ifade etmitir. Erkekler
iin zorunlu giyim kurallar getiren Mustafa Kemal, kadnlara ynelik bir kanuni
yaptrm uygulamamtr. Her ne kadar 1935de CHP kurultaynda peenin
yasaklanmas iin teklif gelmise de devlet yasal bir giriimde bulunmam, yasak da
sadece birka vilayette uygulanmtr1062.
Ancak kadnlara siyasal haklarnn verilmesiyle alnan bir karar, oy
kullanan kadnlarn yzlerinin ak olmas, kimliklerinin onaylanmas koulunu
getirmektedir. Bunun ardndan baz yerel idarelerde araf ve peeye yasak
uygulanmtr. Mersinde araf giyilmesi belediye, Trabzon ve Rizede il genel
meclisi tarafndan yasaklamtr. Polis, bu kararlara uymayanlar karakola
gtrecektir. Benzer uygulamalar ksa zamanda ok sayda vilayet ve ileye yaylm,
Antalya, Dyarbakr, Uak, Bafra, Ordu, Adana, Konya gibi birok yerde bu
uygulama yaplmtr. Yerel nitelikli bu uygulamalar 1935-1939 yllar arasnda
hzlca yaylmtr. araf ve peeyle dar kan kadnlarn, kyafetleri zerlerinden
alnp, para cezas verilmektedir. Bu arada araf ve peeyi savunan kiilere
rastlanmsa da verilen cezalarla caydrclk salanmtr1063.
Eski dzene son vermeyi amalayan Mustafa Kemal, bu mcadelede kadn
haklar konusunun stratejik bir neme haiz olduunun da farkndadr. Dini otoriteyi
en fazla hissedenler kadnlar olduu iin, hilafet ve eriatn gcn bertaraf etmede
ciddi pozisyona sahip olabilirdi. Aslnda O, kadnlarn yzlerini amalarn
istediinde eski sisteme bir bakaldry da talep etmi oluyordu. Yeni ideoloji, kadn
haklar konusunda ciddi bir deiimin gerekliliine inand iin Osmanl dneminin
kadna ynelik kstlayc uygulamalarnn eletirisini de yapmaktadr1064.
Mustafa Kemal, kadnlarla ilgili bu dnceleriyle birlikte ncelikle onun
annelik olgusuna vurgu yapp, erkekleri yetitirenlerin de kadnlar olduunu ifade
1061

Arat, a.g.m., ss.54-55.
1063
1064
1062
etmektedir. Buradan hareketle baz kadn yazarlar, Atatrkn erkei merkeze alan,
kadn da modernlemeyi hzlandrc bir potansiyel grd varsaymn
karmlardr1065.
Cumhuriyetin
ilk
dnem
kadn
politikalarna
eletirel
bakan
aratrmaclardan Yaprak Zihniolu, Cumhuriyet Kadn kavram zerinde

Kemalistlerle, feministler arasnda gr birlii olmad iddiasndadr. Ona gre
Kemalistlerin topluma ynelttii Cumhuriyet kadn tipi Atatrkn liderliini
kaytsz artsz kabullenen, ona tapma derecesinde bal bir ocuk kadn veya
yetikin olmayan kadndan bakas deildir1066.
Aytun Altndal da Mustafa Kemal Dneminde, kadn haklarnn kentliler
arasndaki tipik burjuva demokratik devrimcilii dorultusunda deiiklik
gsterdii dncesindedir. Ona gre Osmanlnn son dneminde saray ve evresini
etki altna alan Bat kopyacl Cumhuriyet sonras dnemde stanbul, Ankara ve
zmirde yaayan elit kesime devrolunmutur. Bunlar sahip olduklar haklar da
kullanarak Batllam ya da kendilerini yle sanarak milleti de buna
inandrmlardr. Adalar, Moda, Kalam, Suadiyede ikamet eden varsl kesim, ivedi
ekilde Batllama uruna kendilerini gln durumlara drm, her gece moda
balolar dzenlemek gibi organizasyonlar yaparak byk paralar harcamlardr.
Batnn ve bilhassa Fransann giyim modasnn en hzl takipileri olmu, bu
konuda svire, Almanya, spanya gibi birok lkeyi geride brakmlardr1067.
Cumhuriyet sonras kadn haklarna ynelik deiikliklere bakldnda,
bunun ok da kolay gereklemedii grlr. rnein 1921de Frengiyle mcadele
grmesinde kadnlarn muayenesi konusu gndeme gelince meclis birbirine girmi,
teklif sahipleri Bursa mebusu Emin Bey ve Tunal Hilmi Beye sz hakk
tannmam, hakaret edilmi ve celse tatil edilmitir. Dnemin Milli Eitim Bakan
hakknda, Ankarada dzenlenen retmen kongresine kadn retmenleri davet
ettii iin gensoru alm ve bunun sonucunda istifa etmitir1068.
1923 ylnda mecliste seim kanunu grmesinde Tunal Hilmi Beyin
her 50.000 kadn ve erkee bir milletvekili seilmesi yani kadnlarn da temsili
nerisini erkek milletvekilleri, ayaklarn yere vurarak millete sayg gsteriniz
Efendi ifadesiyle protesto etmitir 1069 .
neminden dolay direkt aktarmak istedik.
1065
Arat, a.g.m., ss.54-55.

1067
Altndal, a.g.e., ss.120-121.
1068
1069
Bozkurt, a.g.e., s.161.
1066
TBMMnde yaanan bu diyaloglar
Tunal Hilmi Bey: Arkadalar, mbarek cihadmzn bu millete brakt analar bugn
erkeklerden fazladr (grltler, ayak patrtlar). Ayaklarnz vurmaynz Beyefendiler, benim
mukaddes analarmn, benim mukaddes baclarmn bana vuruyorsunuz ayaklarnz. stirham ederim
benim anam, babamdan yksektir (ayak patrtlar). Tekrar ediyorum, analar cennetten bile
yksektirler (patrdlar ve grltler). Msaade buyurun arkadalar, analar, baclar (iddetli patrdlar),
kadnlara
intihap
(seme,
seim)
hakk
verin
demiyorum.
Fakat
arkadalar
analarm,
baclarm(grltler) hakikate tahamml edemeyen kulaklar?..

Emin Bey (Eskiehir mebusu): Hilmi Bey, milletin hissiyat ile oynama, milletin hissiyat
ile oynama (eriata hrmet ediniz sadalar).
Hilmi Bey: ntihap hakk veriniz demiyorum (grltler). Analara intihap (seilme) hakk
veriniz demiyorum. eriata hrmet ederim. Msaade edin arkadalar, kanaatimi syleyeyim.
Eskiehir Mebusu Emin Bey: yle kanaat olmaz..
Hilmi Bey: Ne olduunu anlamayan arkadalar, susunuz, szm anlalsn. Analara,
baclara, hakikate tahamml edemeyen kulaklar 1070.
te yandan mecliste bu konumalarn yapld gn Atatrk halka hitaben

konumasnda unlar sylemektedir: Trkiye halk kadn ve erkek olarak iki paraya
ayrlmtr. Hlbuki bir toplumun terakkisi iin ayn gayeye birlikte yrmeleri
gerekmektedir. Daha selametle yryeceimiz yol, Trk kadnn almamzda ortak
yapmak, hayatmz birlikte yrtmek, Trk kadnn ilmi, ahlaki, sosyal, iktisadi
hayatta erkein orta, arkada muavin ve yardmcs yapmaktr1071.
Bunun gibi olumsuzluklara ramen ayn yl ierisinde kadn lehine
dzenlemeler de yaplmaktadr. 17 ubat-4 Mart 1923 tarihinde zmir Birinci ktisat
Kongresine kadnlarn delege olarak katlmalar salanm, kongre boyunca ilgi
gsterilmitir. lk oturumda 500 kadn izleyicisi olan kongrede ii grubuna ynelik
ana unsurlar belirlenirken, kadn lehine koruyucu ilkeler de benimsenmitir. Erkek
nfusunun azald, yabanc yatrmn lkeye gelmeye korktuu bir ortamda kadn
nfusunu en yksek oranda ekonomiye ekip, lke kaynaklarn en iyi kullanma
dncesi Ankara Hkmetini bu politikaya yneltmitir1072.
1135 delegenin katld kongrede 130 civarnda ii, 400den fazla da
ifti delegesi bulunurken ismi tespit edilen 7 kadn delege vardr. Bunlardan
Mcahide Fatma Hanm zmir, ifti temsilcisidir. Yine zmirde farkl ilerde
alan kadn ameleler tarafndan Hayriye Elif, Emine, efika, Mnire, Nigar, Rukiye
isimli hanmlar ii delegeleri olarak belirlenmilerdir. 400 akn ifti delege
arasnda Mcahide Hanm sembolik deer olutururken, 130 civarndaki ii
1070
Beria Onger. (1965). Atatrk Devrimi ve Kadnlarmz Denemeler-Aratrmalar, Trkiye leri

Kadnlar Dernei Kitapl: 1, stanbul, ss.75-76.
1071
Onger, a.g.e., s.76.
1072
Mehmet ehmus Gzel. (1992). zmir ktisat Kongresinde Kadnlar, Cumhuriyet dnemi Trkiye
Ansiklopedisi, c.5, letiim Yaynlar, stanbul, s.1194.
delegeleri ierisinde 6 kadn olmas, amele grubuna ynelik iktisadi kurallarn kadn
lehine belirlenmesini salamtr1073.
Mecliste 1924 Anayasas grmeleri yaplrken, 30 yandaki her Trkn
milletvekili seilebilecei maddesi zerinde gr ayrlklar yaanm, bu ifadenin
kadnlar da kapsad, onlarn da seilebilecei iddialar tartmaya yol amtr.
Milletvekilleri arasnda buna kar kan ve destekleyenler olmu, sonu olarak da
kadnlarn bu hakk imdilik kullanamayacaklar ancak ileride belki kabul edilecei
kararna varlmt. Kadnlara seilme hakknn verilmemesini alklarla karlayan
milletvekillerine. Ktahya Milletvekili Recep Bey yle karlk vermitir. Kadna
hak vermediniz, bari alklamaynz!1074
1923 ylnda yeni bir medeni kanun hazrlamak iin toplanan mecliste ilgin
maddeler teklif edilmitir. Buna gre ikinci evlilii ilk ein onayna brakan koul
tekliften karlacak, 9 yandaki kz ocuklarna evlenme yolu alacak1075, erkee
karsn sebep kaytsz artsz boama hakk verilebilecektir1076.
Bu teklifler, 1923 ve 1924 yllarnda mecliste yaplan grmelerden sonra
reddedilmi, ancak bu neriye kadnlarn ciddi tepki gstermemi olmalar basnda
yksek sesle eletirilmitir1077.
Halide Edib gibi feminist bir kadnn bile konuyu kadn haklar asndan
deerlendirmemesi erkek aydnlarn tepkisini ekmitir1078.
Kadnlarn bu yndeki sessizliklerinin basnda geni biimde knanmasnn
ardndan Nezihe Muhiddin, 1924de Trk Ocanda kitlesel katlml bir toplant
dzenlemitir. Ancak Akam yazarlarndan Necmeddin Sadak bunu gecikmi bir
giriim olarak yorumlam, kadnlarn sessizliini ar bir ekilde knam ve bu
programdaki aksaklklar sebebiyle kadnlar kendilerini ilgilendiren konularda bilgi
sahibi olmamakla sulamtr1079.
Bu iddialara ayn gazetedeki yazsyla cevap veren Halide Edib, sulamalar
reddedip, kendisinin organizasyon ierisinde olmayp tarafsz olduunu sylemitir.
Kadnlarn orada kendi istek ve inisyatifleri ile toplandklar, konuyla ilgili bilgili
olduklarn, karlalan baz sorunlarn erkek toplantlarnda da grldn
aklamtr. Sadakn sulamalardan biri olan stanbul kadnlarnn aylara giden,
moda ve dansla ilgilenen tipler olduu, memleketin tm ykn tara kadnn tad
1073
Gzel, a.g.m., s.1194.

1075
1076
1077
1078
Krkpnar, a.g.m. s.21.
1079
1074
iddialarn da reddetmitir. stanbul kadnnn bu zellikleri sebebiyle dnce

retmeyecei tezine kar km, taradaki kadnn haklarn da ehirli aydn kadnn
savunacan yazmtr1080.
Kadnlarn ierisinde bulunduklar her eyi kabullenme, pasiflik ve kanun
koyucularn en iyisini bildiklerine dair olan inan daha sonraki dnemde de
grlecektir. Nitekim ilk kadn milletvekillerinden Nakiye Elgn, Kadnlar Birliinin
kadn milletvekili adayl konusundaki sorulara bu erevede yorumlanabilecek
cevaplar vermitir. Kanunlarn buna uygun olmayp uygun zamann gelmediini,
hkmetin imdiye kadar kadnlara layk olduu haklar fazlasyla verdiini
sylemitir1081.
Bu dncenin kadnlar arasnda yaygn olmasnn sebebi, sanayileememi
bir toplum olmak, sosyal hayat kstl kadnlar olmak, dini etkiler gibi sebepler
sralanabilir. Sava dneminin ortaya kard kadn haklar bilinci, bar sonras
gelime imkn bulamamtr1082.
Aile Hukuku Kararnamesi tartmalar srasnda Osmanl kadnlar arasnda
ba gsteren stanbul kadn, Anadolu kadn tartmalar alevlenmitir. stanbul
kadnlarn eletiren kiiler moda, dans ve ay partileriyle hemhal olan stanbul
kadnlarnn Trk kadnn simgeleyemeyecei, memleketin tm ykn kyl
kadnlarn tadn iddia etmitir. Atatrkn kontrolndeki Hkimiyet-i Milliye
Gazetesinde de stanbul kadnlarna lke kadnlnn gereklerinin farknda
olmalar gerektii sylenmitir1083.
Bu ayrtrma daha sonra iyice yaygnlam ve basnda ska dile
getirilmeye balanmtr. Hkimiyet-i Milliye Gazetesi bu konuda bir ileri adm daha
atarak Trk kadnlnn stanbuldan medeniyet lemine yrmesiyle deil, Anadolu
kadnnn kan yrten kadnnn medeniyet dnyasna gemesiyle amacna
ulaacan yazmtr1084.
Buna ramen merkezdeki kadnlar durumu kavrama abas ierisine
girmemitir. inde bulunduklar pozisyon onlar, sadece kendi kurtarlm
blgelerini ve kendilerini dndkleri ynnde bir algya dntrmtr1085.
1930lu ve 1940l yllarda yeni kadn modelinin iyice belirginletii
grlr. Yazlar ve pratikteki yaam, Cumhuriyet kadn profilinin Osmanl kadn
biiminden uzaklam olduunun iaretlerini vermektedir. Bu kadn reten,
1080

1082
1083
1084
1085
1081
ocuklarna laik bir eitim verecek, eine layk bir arkada, mspet dnceli,
tamamlayc ve btnleyicidir. Naif, hassas bir gzellie deil, salkl, atak, gl
ve baaryla btnlemi canl bir gzellie sahip olmaldr. Kadnl erkekli oturma,
elenme ortamlarn paylaan, Batl giyimli, ksa sal bir kadn tipi iyice
belirginlemitir1086.
Yeni bakent Ankara, o zamanlar henz gelimekte olan bir kasabadr. Bu
sebeple sosyal yap ve davran kalplar zmir, stanbul gibi ehirlerden olduka
farkldr. gal altnda kalm olan bu iki ehirde Batnn deerleri kolayca
yerlemekte ve deiimler yaanmaktadr. Ankarann merkez olmasndan sonra
stanbuldan gelen brokrat kesimi burada farkl bir yaam biimine sahip halkla
karlamtr. Bu durum nceleri bir atma oluturmu, memur kesiminin kltr
alay konusu dahi olmutur. rnein memur eleri stanbul kyafetleriyle, tayyr
zerine pelerin ve balarnda arkadan skma tl ile dar ktklarnda mahalle
ocuklar tango tango arkasnda fiyango diyerek pelerine taklmaktadrlar. Ancak
bu istihza ve yadrgama yerini bir mddet sonra taklit ve benimsemeye
dnecektir1087.
1926 ylnda kabul edilen medeni kanun ile erkeklerin ok ele evlenmesi
yasaklanm, boanmann yarg nnde olmas koulu getirilmi, erken yata evlilik
aile onayna bal tutulmu, eit ie eit cret alma art getirilmitir1088.
Ancak svireden alnan medeni kanunu, erkek egemenliini pekitiren
kimi maddelere de sahipti. Bunlar evlilik birliinin bakannn erkek olmas,
boanma durumunda velayetin babaya verilmesi, evlilii kocann temsil etmesi,
velisi olarak ocuun gelirinden babann yararlanabilmesi, gibi maddelerdir. Ayrca
kt muameleyi zel mesele sayan devlet, koruyucu bir rol almamaktadr1089.
Tm bunlarn yan sra corafi koullar, dini yorumlar, etnik yapya ilikin
ekillenen ailevi uygulamalarn medeni kanunla deitirilmesi gereklememitir.
Yzyllardr yerlemi olan uygulamalar bir anda yok edilememitir. Medeni kanunla
tenakuz gsteren ou geleneksel ve dini temele dayal uygulama blgesel, etnik, din
ve mezhep yapsna gre farkl pratiklerin devam etmesini nleyememitir1090.
Yeni dzenlemeyle kadnlar eitim, meslek ve kamusal hayatta kendi aile
erkeklerinin destekleriyle yer alacaklardr. Neriman Abadan Unata gre Mustafa
Kemalin bu ekilde 1926da balatt kkl reformlar, sivil toplumun gerei saylan
1086

1088
Doramac (1993), a.g.e., ss.19-26.
1089
Arat, a.g.m., ss.56-58.
1090
Pnar lkkaracan. (1998). Dou: Anadoluda Kadn ve Aile, 75 Ylda Kadn ve Erkekler, Tarih
1087
kadn derneklerinin nclne gerek brakmam, bu konuda ilevselliklerini

yitirmilerdir1091.
Yaplan deiiklikler ve kkl reformlar, sivil Cumhuriyet dneminde
alma kanunuyla ilgili kadn lehine yaplan uygulamalar baz kadnlar tarafndan
cinsiyet ayrmcl yapld gerekesiyle eletirilmitir. Kadn dourganln
korumak amal su alt, maden, zehirli, ar ve tehlikeli ilerde almasn
engelleyen yasalar, kadnlarn geliri yksek olan bu ilere girmelere engel
oluturduu iin eitlie aykr bulanlar olmutur1092.
Cumhuriyet sonras kadnlara, modernleme gayesiyle ailelerine kar
grevlerini ihmal etmemeleri gerei sk sk hatrlatlmtr. Buna dnem dergilerinde
ve edebi eserlerde olduka fazla rastlanr. Bu yaptlarda Bat hayran, zgrlk
dkn kadnlar yerine milli bilince sahip, cinselliinden soyutlanm, beeri ak
yerine millet akna sahip, eitimli kadnlar rnek tipler olarak sunulur. Halide
Edibin eserlerinde ska rastlanan bu durum, ideal kadn tipinin, erkek karakterler
tarafndan dillendirilmesiyle tezahr etmektedir1093.
1928den 1945e kadar ilkretim ders kitaplarnda anne ile babann yani
kadn ile erkein rolleri konusunda yaplan bir aratrma yeni sistemin kadna bak
asn gstermektedir. Bu yllar arasnda anneye toplumsal roller yklenmi, ev
iindeki geleneksel sorumluluklar ise vurgulanmamtr. Ev ileri, alnacak kararlar
anne-babann ortak belirledii vurgulanan kitaplarda, kadn ve erkein ev ii rolleri
birbirinden ayrlm grnmez. Kadnla erkek, birbirlerini ve ocuklarn dnen bir
aile profili olutururken 1945 sonras bunun tersi uygulamalar dikkat eker. Babann
evin reisi olduu ailede anneyi yemek yapan, temizlik yapan, turu kuran, amarbulak ykayan bir profil oluturmutur. lgin olan bir detay da nlyle ev ileri
yapan anneye evin kznn yardm etmesi, olunun bunu dnda kalmasdr. 19451950 aras roller arasnda yumuak bir gei salanm, 1950 sonras srete ise
kadn tamamen ev ileriyle snrlandrlmtr1094.
4.6. SYAS HAKLARIN KAZANIMI

Kadnn sosyal ve siyasi haklarnn kazanm konusunda Trk Oca, nc
almalara imza atmtr. Yaptklaryla Cumhuriyet ncesi kadn haklarnn topluma
1091

Arat, a.g.m., ss.59-60.
1093
1094
Firdevs Gmolu. (1998). Cumhuriyet dneminin Ders Kitaplarnda Cinsiyet Rolleri (19281998), 75 Ylda Kadnlar Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, ss.102-107.
1092
yerletirilmesini salad gibi, Cumhuriyet sonras da bu nc tutumunu srdrm,

sosyal ve siyasi haklarn kazanmasnda aktif rol oynamtr1095.
Yeni dnem inklaplarn benimsenmesini konferans ve yaynlaryla
salam, ayrca Aile Yasa Tasarsnn dzenlenmesinde de etkili olmutur. 1926da
kadna siyasal haklarn verilmesini destekleyen toplantlar dzenlemi, benzeri
faaliyetlere merkez olmutur1096.
Kadnlarn siyasi hak taleplerini ilk olarak 1926 ylnda Trabzon Trk
Ocanda dzenlenen konferansa konumac olan Sreyya Hulusi tarafndan dile
getirdii grlr1097. Trabzon Trk Ocanda konuan ilk kadn olan Hulusi, Trk
kadnn toplumdaki yerine ilikin konferans vermitir. Burada kadnn konumunu
ailevi, iktisadi ve siyasi adan deerlendirmi ve kadnn siyasi ve iktisadi hayatn
iinde olmas gerektiini ifade etmitir1098.
Trk Ocann bu konuda ev sahiplii yapmas bununla snrl kalmam,
1930da kadnlara belediye seimlerinde oy kullanma hakk verildiinde, Afet
nann da katld konferanslar yine Trk Ocanda dzenlenecektir1099.
1927 ylnda Trk Kadn Birliinin tzne kadnlarn siyasi haklarnn
elde edilmesi iin allaca maddesini ekledii grlmtr. Bu madde mecliste
tartmalara yol amtr1100.
Her ne kadar yazar Burhan Gksel, ilk olarak bu tarihte kadnlara siyasal
hak talebi bulunulduunu savunmu olsa da Kadnlar Halk Frkasnn daha nceleri
de bu istemde bulunduunu bilinmektedir.
Basnda kadnlarn siyasal hak talebinde bulunmalar eletirilmi, Halk Parti
mfettiinin bu meselenin henz olgunlamam olduu eklindeki ifadesi
yaynlanmtr. Birlie ynelik olarak ise siyasi akmlara kaplmak yerine feminizm
cereyann glendirme abas ierisinde olmalar tavsiyesinde bulunmulardr1101.
Kadnlarn siyasal hak talebinde bulunmalar basnda ve kimi evrelerde ilk
balarda tepkiyle karlanm olsa da dnya devletleri hatta Bat dnyasyla
kyasland zaman bile ou lkeden nce bu haklar elde ettikleri grlr.
lkemizde kadnlar seim hakkn aamal olarak elde etmi, ilk olarak
1930 ylnda belediye seimlerine katlma, 1933de ky ihtiyar heyeti ve muhtarlkta
seme ve seilme hakkn elde etmilerdir. 1934 ylnda da milletvekili seimlerine
1095

1097
1098
1099
1100
1101
1096
katlma hakk kazanm, bir yl sonra yaplan seimlerde de 18 kadn, milletvekili

olarak meclise girmitir1102.
Seilen bu kadnlar Atatrkn onayn alm, ilkelere sonuna kadar bal
ve bunun sembol olma sorumluluunu stlenmi kadnlardr1103.
Kadnlara bu hakkn periyotla verilmi olmas eitli yorumlar da
beraberinde getirmitir. Srece bakldnda 1927 ylnda Trk Kadn Birliinin
talebinin ardndan yaplan meclis grmelerinde lehde ve aleyhde grler ortaya
kmtr. Burada ilgi eken bir isim ise 1924teki grmelerde kadnlarn seimlere
katlmasn savunan Recep Peker Beydir. Bu dnem Milli Savunma Bakan olan
Peker, daha nceki grlerinin aksini savunmaktadr. Hatta bir adm ileri gidip her
platformda var olmak, lkeye hizmet etmek istediklerini syleyen kadnlara askerlik
yapmalar gerektiini, bunun da bir ihtar olarak alglanmas gerektiini eklemitir1104.
irin Tekeliye gre 1927 seimlerinin yaklat srada Trk Kadn
Birliinde, basnda ve meclisteki milletvekilleri arasnda kadnlara siyasal haklarn
verilmesi ynnde bir fikir hakim olmutur. Hatta Kadn Birlii Bakan,
gazetecilere bu yndeki beklentilerini de aklar. Fakat Atatrkle gren birlik
yeleri, kadn aday gstermekten vazgemilerdir. Parti yetkililerine gre ise bu
konu henz olgunlamamtr. Bundan sonra konunun kadnlar tarafndan gndeme
getirilmedii grlr. Hatta 1934 ylnda kadnlara siyasal haklarn verilmesinde bir
emrivaki hava bulunmaktadr1105.
Tezer Takrann bunun sebebi olarak artlarn olgunlamamas, gerekli
kanuni dzenlemelerin yaplmam olmas ve halkn bu fikri benimsemedii
tezini1106 irin Tekeli reddetmitir1107.
Tekeli bu iddialarn tatmin edici olmadn, nitekim 1934 milletvekili
seimlerine katlma hakknn verilmesinin tek oturumla dzenlendiini sylemitir.
Ayrca I. ve II. Meclis almalar, halk efkrnn gzetilmesi ve inklplarn zamana
yaylma gerei tezini de rtmektedir. Tekeliye gre 1927de kadnlara verilmeyen
siyasi haklarn, 1930dan itibaren aamal olarak verilmesinin baka sebepleri
olmaldr. Yazar en aklayc sebep olarak, 1930larn sonunda Serbest Cumhuriyet
Frkasnn kurulmasna yol aacak demokratikleme denemesi, srecinin bir paras
olmasn gsterir. Ona gre Atatrk, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn
kapatlmas dolaysyla diktatrlk sulamasndan rahatszlk duymakta ve durumun
1102
Doramac (1993), a.g.e., ss.21-22.

Arat, a.g.m., s.63.
1104
1105
1106
1107
1103
byle olmadn gsterme ihtiyacn hissetmektedir. te byle bir ortamda kadnlara

snrl bir hak verilmi ve ksa sre sonra da Serbest Frka denemesi yaplm ancak
baarszlkla sonulanmtr. Afet nana gre ise Serbest Frkann kuruluunu
izleyen gelimeler bu sreci yavalatmtr. Ancak Tekeli, Afet nann bu grne
de ihtiyatla yaklar ve bu haklarn zaten sembolik olarak kullanldn, bir tehdit
durumu oluturmadn iddia eder. 1934n seilmesinin gerekesi olarak da
Hitlerin Almanyay saldrgan bir faist devlete dntrmesinde grr. Milliyeti
bir politikay savunan Atatrk, Almanyayla iyi ilikiler ierisinde bulunmasndan
dolay, tehditkr faizmle balantl grlme ihtimalinden kanmak istemektedir.
Yazar bunu Mustafa Kemalin, i ve dta demokratik bir devlet olduklar mesajn
vermek istemesinin icraat olarak yorumlamtr1108.
Nermin Abadan Unat da Tekeliyle ayn gr paylamaktadr. Hitlerin
NSDAPsi iktidar olunca Alman kadnlarn ocuk, mutfak, kilise arasna
sktrmtr.
Bunu
da
yani
Kinder,
Kche,
Kirche
olarak
sembolletirmitir. Atatrk, Avrupann diktatrleriyle ayn paralelde grnmek

istememi, demokratik sistem ierisinde vatandalarn aktif pozisyonda olmalar
gerektiine inanmtr1109.
Bir baka aratrmac Leyla Kaplan ise olaya farkl bir ekilde
yaklamaktadr. Ona gre Trk Kadn Birlii Mart 1927de kadnn siyasi haklarn
talep etmeye balar. Nezihe Muhiddinin bu yndeki istekleri olduka keskin ve
serttir. Hatta bunu bir sava olarak grme eilimi, konumalarnda aka
grlmtr. Dnem meclisinde yaplan grmelerde konuya ilikin olumlu
konumalar yaplmtr. Vekiller bu haklarn verilmesi konusunda gr birlii
ierisindedirler. Atatrkte kadnlarn bu yndeki isteklerini bilmektedir. Kadnlar
arasnda bu hakkn tannaca temayl arlk kazanmtr. Ancak CHP yetkilileri,
bu konuda yeterli olgunluk dzeyine eriilmediinden onay verilmeyeceini
aklamtr. Bunun zerine birlik ierisinde fikir ayrlklar balamtr. Bir ksm
CHP ierisinden baz kiilerin desteklenmesi, bir ksm ise birlik adna erkek aday
belirlenmesini savunmutur. Byle bir atmosferde Atatrk ile gren Nezihe
Muhiddin, seimlere katlmaktan imdilik vazgetikleri aklamasn yapmtr.
Muhiddinin, mcadelelerinin lnceye kadar srecei ifadesine ramen, Nakiye
Hanm, hkmetin kadnlara haklarn fazlasyla verdiini sylemektedir. Bu ekilde
1108
1109

Unat, a.g.m., s.21.
iyice iddetlenen fikir ayrlklar Nezihe Muhiddin ve arkadalarnn birlikten

uzaklatrlmalar sonucunu dourmutur1110.
Atatrkn hocas General Naci Eldenizin kz, eski zmir milletvekili
Perihan Arburun ise bir ansyla olaya farkl bir bak as getirir. 1934 ylnda
annesi ve kendisine ankaya Kknden gelen bir telefonla Trk Ocana gelmeleri
istenmitir. Trk Ocana gittiklerinde Ankarann aydn kadnlarnn toplanm
olduunu grrler. Konumaclarn kadnlara siyasal haklarn verilmesi ynnde
yaptklar konumalardan sonra meclise kadar gsteri yry yaplr. Eylemi
renen Mustafa Kemal, kadnlarn isteklerine hak verir ve mecliste bu ynde
almalar balatlmasn ister1111.
Kadnlara bu hakkn verilmesinden sonra Trk Kadnlar Birlii 7 Aralk
1934de bir miting ve yry dzenlemi, Atatrke teekkr telgraf ekmitir.
Heyecanl konumalar yapanlar arasnda ffet Halim Oruz, Nakiye Elgn, Saadettin
Rfat da bulunmaktadr. Tm basnda konu geni ekilde yer alm, destek yazlaryla
birlikte alay eden, kar kanlar da olmutur. Ankara Kz Lisesi retmenleri de
sevindiklerini aklayan bir bildiri yaynlam ve Ankara Halkevinde kutlama
toplants yapmlardr1112.
10 Nisan 1930da birliin kadnlara intihap hakknn verilmesi sebebiyle
yapt mitingde erkek saysnn kadnlardan fazla olmas dnem kadnlarn siyasal
haklar konusundaki bilgisizliini gsteren bir numune olmutur1113.
1935 ylna gelindiinde seimlerinde ilk kez mebus aday olacak
kadnlarn kimler olaca merak edilmektedir. Birok yerden zellikle de zmirden
ok sayda kadn CHPye aday olmak istediklerini iletmilerdi. Adaylar belirlenirken
toplumun her katmanndan kadnn meclise girebilmesi iin Atatrkn tevikiyle
belirlenmi sembolik isimler de bulunmaktadr1114.
Prof. Dr. Aye Gne Ayata ise kadna intibah hakknn verilmesi ve kadn
mebuslarn belirlenmesiyle ilgili olarak u yorumu yapmaktadr. Mustafa Kemal,
kadnn kamusal hayatn ierisinde olmasn istemektedir. Bu tpk medeni kanun,
apka kanunu gibi temel reformlardan biridir. Meclise bu simgesel hususiyetlerle
dhil olan ilk kadn vekiller eitli ekonomik, sosyal ve eitim hayatna sahip
kiilerdir. Yksek tahsilli kadnlarn yan sra okur-yazarl az olan bir kyl
kadnn da meclise girmesi, kadnlarn sosyal yaplarna baklmakszn kamu
1110

Gksel, a.g.e., ss.166-167.
1112
1113
1114
1111
yaamna dhil edilmesi dncesinin tezahrdr. Ayataya gre o zaman adaylar

parti tarafndan atanarak tespit edilmekte, bu oran da kadn vekil seilmesinin salt
sembolik olmad, onlar aktif siyasete dhil etme dncesini gsterir. Mustafa
Kemal sonras meclisteki kadn vekil orannn dmesi de bu bak asn kantlayan
en gzel numunedir1115.
8 ubat 1935deki seimlerle meclise giren ilk kadn mebuslarn isim, ya,
seildikleri yer ve meslekleri yledir. Mebrure Gnen, 35 yanda Afyon Mebusu
oldu, daha nce Mersin Belediye Meclisi yesidir. Sat rpan 45 yanda Ankara
Mebusu oldu. Kazan Ky muhtardr. Trkkan rsbabu 35 yanda Antalya
Mebusu olduunda retmendi. retmen olan Sabiha Gkl 35 yanda Balkesir,
retici olan ekibe nsel 49 yanda Bursa, Hatice zgener 70 yanda ankrdan
seilmi retmen kadnlardr. Doktor olan Fatma Memik 32 yanda Edirneden
Huriye niz 48 yanda Diyarbakrdan, retmen Nakiye Elgn 53 yanda
Erzurumdan, yine retmen olan Fakihe ymen 35 yanda stanbuldan, CHF dare
Heyeti yesi Banal Nevzat Arman 32 yanda zmirden, belediye meclis yesi olan
Ferruh Gpgp 44 yanda Kayseriden, belediye meclis yesi 32 yandaki Bahire
Bedia Morova Konyadan, retmen Mihri Pekta 40 yanda Malatyadan, retmen
Meliha Ula 34 yanda Samsundan, retmen Esma Nayman 36 yanda
Seyhandan, retmen Sabiha Grkey 47 yanda Sivastan, retmen Seniha Hzal
38 yanda Trabzondan seilen Trkiyenin ilk kadn mebuslar oldular1116.
lk kadn mebuslarn en nemli zellikleri mecliste kadnlar temsilen
konumalar yapmalardr. Kendilerini nce milletin temsilcisi olarak grm olsalar
bile kadnlarn dncelerini yanstarak ve kadnlara seslenerek kadnlarn
meselelerini meclise tamlardr. Konutuklar konular kadn erkek meselesine
deil, kendi sorunlarna yneliktir. Benal Arman, Nakiye Elgnn kadnlar adna
konutuklar, Benal Armann kadnlarn fikirlerini iletmek iin sz istedikleri
grlmtr1117.
Kadnlara seme ve seilme hakknn verildii 1934 ylnn ardndan
1935te yaplan seimlerde meclise 18 kadn milletvekili gnderilmi ve tek parti
dnemi boyunca kadnlarn temsil oran %4 orannda olmutur1118.
1115
Aye Gne Ayata. (1998). Laiklik, G ve Katlm geninde Trkiyede Kadn ve Siyaset, 75
Ylda Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.237.
1116
Kadnlarmz, (1998). Ankara, ss.161-179.
1117
Yeim Arat. (1998). Trkiyede Kadn Milletvekillerinin Deien Siyasi Rolleri, 1934- 1980, Tarih
Vakf Yaynlar, stanbul, ss.254-255.
1118
Sonay, a.g.t., s.2.
1935-1950 aras kadnlarn meclisteki saylar ve oranlarna baktmz

zaman karmza yle bir tablo kmaktadr. 1935 ylnda 18 kii ile %4.6, 1939da
15 kadn ile %3.8, 1943 senesinde 16 ile %3.7, 1946da 9 kii ile %2.0, 1950 ylnda
ise sadece 3 kadn milletvekili ile bu orann
%0.6 olarak iyice aaya doru
inmitir1119.
4.7. CUMHURYET DNEM AYDIN KADINLARIN ETKLER

Yeni sistem, kadnlara hedeflerindeki haklara kavuma imknn, en yetkili
kii tarafndan ve esasen sosyal deiimin gereklemedii ilk yllarda vermitir.
Gemiin lider kadnlarnn ou, Cumhuriyeti desteklemi olmalarna ramen z
evlat muamelesi grememilerdir. Bunda onlarn, Osmanldan gelen kadn
hareketinin devam olarak alglanp, faaliyetlerini devam ettirme isteklerinin olduu
dncesi etkili olmu olabilir. Gemile ban koparma isteinde olan yeni sistem,
Anadolu kadnn yceltirken onlar darda brakan bir politika izlemitir1120.
stanbul kadnlar olarak Cumhuriyetin ilk yllarnda eletirilen kadnlar, on
yl sonra inklplar sonucu Trkiyenin ada kadnlarna dnmlerdir. ffet
Halim Oruz, 1933 ylnda bu durumla ilgili ehirli kadnn devrimleri en iyi sindiren,
okuyan ve alan kadnlar olduunu, kyl kadnn ise eski minval zere yaadn
iddia eder. ehirli kadnlarn Cumhuriyetin nimetlerinden en fazla faydalanan kesim
olmas zaten beklenen bir durumdur. stelik tarihsel gemiinin kltrel zenginliini
tayan, kltr ve sanayi merkezi stanbuldaki kadnlarn, bu dnm en hzl
yaayan kesim olmas ok doaldr. Tanzimattan gelen bilgi ve da alm izgisini
en iyi yakalayan bu kadnlar, yeni sisteme daha kolay ve hzl entegre olmulardr1121.
Cumhuriyetin yeni baba rol de Osmanlnnkine gre deikenlik
gstermektedir. Otoriter baba yerine samimi ve mahrem bir baba profili kmtr.
Modern baba, kendi eittii kzna deer verip zel bir ba kurmakta ve entelektel
bir yaknlk ierisine girmektedir. Bu ekilde Cumhuriyetin yeni kadn tipi
oluturulmakta, toplumsal deiim salanmaktadr. Bunu Ziya Gkalpin Malta
srgnndeyken kzyla mektuplamalarnda grlebilir. Atatrk de erkek ocuk
tercihinin yapld bir sosyo-kltrel yap ierisinde kz ocuklarn evlatlk ederek
simgesel kodlamalar yapmaktadr1122.
1119
Doramac (1993), a.g.e., s.23.

1121
1122
Deniz Kandiyoti. (1998). Eski ve Yeni Erkeklik Anlaylar, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, Tarih
1120
te yandan devrimlerin somutlatrlmas, Atatrkn zihnindeki kadn

profilinin halka net bir ekilde gsterilmesi iin nc kadn tiplerine gerek
duyulmutur. Latife Hanm, yeni ve modern Trk kadnn sembol olmu, Atatrk
sosyal hayat ve kadnlarla ilgili reformlar gerekletirirken eini hep yannda
tamtr. Yeni dnem kadnn yaad deiim, Latife Hanm kiiliinde
grlmekte, kamuoyuna iletilmektedir. Her ortamda Atatrkn yannda olan Latife
Hanm, sefirleri de bizzat kabul etmektedir. Ayrca yardm birimlerinde yer alm,
halkn salk problemleriyle ilgilenmitir. Hilal-i Ahmer ve Himaye-i Eftal
Derneklerine gelir elde etmek iin dzenlenen konser, sinema gsterilerine
katlmtr. Latife Hanm bu ynyle de yardma ihtiyac olan kiilerin ilk
bavurduu kiilerden biri olmutur1123.
Mustafa Kemalin idealindeki kadn modeli iinde bilim ve irfan sahibi
olmak da nem tamtr. Bu ereve dhilinde de rnek tip olarak Afet nan,
kltr kadn olarak yetitirmitir1124. Yeni bir lke oluturulurken de bu modelden
yararlanlm, kadn ve erkeklerin ayn rollere sahip olduklar pratik olarak
gsterilmitir1125.
Mustafa Kemal Atatrk, manevi kz olarak evlat edindii nan eitim iin
Lozana gnderip eitim aldrm ve onun vastasyla kadn inklbnn eitli
ksmlarn yerletirmitir. nan, Mustafa Kemal Dnemi d politika ve tarih
anlaynn oluturulmas iin yaplan almalarda yer alan tek kadn olmutur1126.
Trk Tarih Kurumu Bakan olduunda 22 yandadr1127.
Atatrk, nan kltr giriimlerinde, niversitede ve darda stn
nitelikleriyle sayg toplayan bir kadn olarak gstermeye almtr1128. Aada yer
alan bir rnek konuya aklk salamas asndan faydal olacaktr. Afet nann 3
Nisan 1930da Ankara Trk Ocanda Trk kltr ve Trklerin medeniyete
katklar konulu, konferansnda giyecei kyafet belirlemek iin Atatrk uzun uzun
dnm ve tasarmlar yaptrmtr1129.
Mustafa Kemalin manevi kzlarndan biri olan Sabiha Gken de
Cumhuriyet dnemi yeni kadn tiplerinden biri olmutur. Atatrkn setii farkl bir
alanda eitim alan ve baarl olan Gken, aslnda yeni dnem kadnnn tek tip
olmadn, eitli alanlarda uzmanlamas gerektiini gstermektedir.
1123

Yksel ahin. (2006). 1920-1930 Yllar Arasnda Trkiyede Kadn Siluetinde Moda Anlay ve
Deiimler, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Enstits Yaynlar, zmir, s.145.
1125
Krkpnar, a.g.m., s.19
1126
Naymansoy, a.g.m., s.221; Gksel, a.g.e., s.172; Ar, a.g.e., ss.95-99.
1127
1128
ahin, a.g.e., s.145.
1129
evket Sreyya Aydemir. (1996). Tek Adam I, Remzi Kitabevi, stanbul, s.494.
1124
Gken, yabanc kolejde grd eitimin ardndan dil renmesi iin

Parise gnderilmitir. 1935de ilk sivil havaclk okulunun almasyla Atatrk,
Gkeni buraya ilk kz renci olarak kaydetmitir. Trkiyedeki eitimin ardndan
yedi erkek renciyle Sovyetler Birliine Planrclk Yksek Okuluna
gnderilmi, Eskiehir Askeri Hava Okulunda da bir buuk yl eitim aldktan sonra,
dnyann ilk kadn sava pilotu olmutur1130.
Yine rnek kadnlardan biri olan Sreyya Aaolu politik ve mesleki
erevede bulunan kadnlar iin bir model olurken, dier aydn kadnlar gibi rgt
zelliklere de sahiptir. Bir hukuku olan Aaolu, erkek meslektalaryla ayn iktidar
ve planlama gcne sahiptir. Bu ynyle dneme ait zellikler tamakta olup,
Osmanl kadnnn ev ve salon hayatnn dnda bir faaliyet alan ierisinde yer
almtr. Aaolunun ahsnda belirginletii Semiha Berksoy ve Hamide
Topuolunda da grld gibi bunlar, mesleki varolu biimlerini her eyin
nnde tutmu ve ev ii rolleri kmsemilerdir1131.
Yeni rejim, sosyo-kltrel deiikliklerde, zellikle kadn konusunda Bat
merkezli almtr. Bat dnyasyla iyi ilikiler kurulmaya allrken ortaya kan
her frsat deerlendirilmitir. Dnya kadn almalarna Trkiyenin de dhil
edilmesi iin ura verilmi, 1929da Berlinde dzenlenen Uluslararas Kadn
Kongresine gnderilen Efzayi Suat Hanm, Trkiyeyi temsil etmiti. Yine ilk kez
ayn yl dzenlenen gzellik yarmasna da bu amala katlm salanmtr1132.
Keriman Halis, Cumhuriyet Gazetesinin gzellik yarmasnda birinci
olduktan sonra dnya gzeli de seilmi, Avrupa dn kendisine Atatrkten
bakasna yaplmayan byk bir karlama treni dzenlenmi, Mustafa Kemalin
tebrik mesaj da bu trende takdim edilmitir1133.
Seim hakknn verilmesinden sonra gerek belediye gerekse TBMMye
giren kadnlar da dnemin nc kadnlar olarak grlebilir. Baz il ve ilelerdeki
yerel seimlerde, Atatrkn isteiyle tannm ailelerin modern, mteebbis, baarl
kzlar aday gsterilmitir. Meclise ilk giren kadnlarn profiline bakldnda baz
ynlerinin n plana kt grlr. Bunlar yeni rejimi benimseyen, mesleklerinde
baarl, Baty simgeleyen, Milli Mcadeleyi destekleyen kiilerdir. Ayrca bir
ksm siyaseti gelenee mensup ailelerin kzlar, ou ise kadn derneklerinde grev
yapm kiilerdir. lk vekillerin ounun eitimli olmasna ramen Sat rpan,
1130

Kadnlarmz, Ankara, ss.183-185.
1131
1132
1133
ekibe nsel, Ferruh Gbgb, Bahire Bediz Morova ifti ve ev kadnlarnn sembol
olarak meclise girmilerdir. Bu kadnlar, yaadklar yerden deil farkl ehirlerin
vekilleri olarak seilmilerdir. Sat Kadnn listeye alnmas da bizzat Atatrkn
isteiyle olmutur 1134.
Bu kadnlarn yan sra Cumhuriyetin ilk nesil kadnlar, kendilerini
topluma adamlardr. Eitim iin yurtdna giden ve Bizler Atatrk ocuklarydk
ve hepimiz lkemize hizmet iin yurda geri dndk diyen gkbilimci Nzhet
Gkdoan, hemirelik mesleine kzlar tevik etmek iin Karadeniz gezilerine kan
Esma Deniz, bu kuak kadnlardandr. Ayrca ilk kadn mimarlarmzdan olan ve
Anadoluya hizmet gtren Mualla Eybolu, dnyadaki ilk kadn Yargtay yesi
Melahat Ruacan, yine dnyadaki ilk yksek mahkeme bakan olan Firdevs Mentee
gibi birok kadn Cumhuriyet dnemi nc kadnlar olarak yerlerini almlardr1135.
Her ne kadar Osmanl dnemi aydn kadnlar ierisinde yer alsa da Halide
Edib, Cumhuriyetin de nemli aydn kadnlar arasndadr. Atatrkn danman
olan yazar, kadn ve cinsellik mevzusunda Bat kart olmu, milli bir feminizm
politikasn savunmutur. Eserlerinde de bu balamda fikirler ileyen yazar,
dneminde etkin olmu kadnlardandr. Zaten Halide Edib gibi Cumhuriyet dnemi
kadn yazarlar, Tanzimat ve Merutiyetin az da olsa srdrcleri olmulardr1136.
Sat Kadnn milletvekillii, Sabiha Gkenin pilotluu, Keriman Halisin
gzellik kraliesi seilmesi bilinli bir politikann aamalar olmutur. Bu, toplumun
bilincinde ve bilinaltnda kalplam olan kadnn edilgen ve biyolojik varlk
imgesinin bireye dntrlmesi hedefidir1137.
4.8. CUMHURYET SONRASI ETM ALANINDA KADIN

Cumhuriyet sonras eitim alanndaki gelimelere bakldnda 1923-1924
yllar arasndaki kz rencilerin saysnn erkeklere nazaran olduka dktr.
Erkek renci saysnn 280.980 olmasna karn, kzlarn says 64.614tr. Yine
erkek retmen says 9.526 iken kadn retmen says 1.298dir. Bu yllardaki
okullarn dalm ise u ekildedir. lkokullar 4.894, ortaokullar 72, liseler 23,
retmen okullar 20, ticaret lisesi 1, erkek ve kz sanat okullar 14, imam hatip
okullar 29, yksek okul ve faklte says ise 9 tanedir 1138.
1134
Kaplan, a.g.e., s.195-204.

1136
nal, a.g.m., s.321; Kadolu, a.g.m., s.95.
1137
Erendiz Atas. (2001). Kadnlm, Yazarlm, Yurdum, Bilgi Yaynevi, Ankara, s.231.
1138
nan (1975), a.g.e., s.147.
1135
1929-1930a gelindiinde ilkretimdeki kz renci says iyice artmtr.

Bu ylda stanbulda 7-8 yalarndaki kzlarn yaklak %75i ilkokula devam
etmektedir. Ayn dnem ilkretimde bulunan erkek renci oran da ayn rakama
tekabl etmektedir1139.
Ortaokula devam eden kzlarn saysna bakldnda 1923-1934 ylnda
1182, 1943-1944 ylnda 22.005 olduu grlr. Eitimini lisede srdren kzlarda
ise bu say 1923-1924te 331 olmu, 1943-1944de ise 6.030a ykselmitir. Lise ve
ortaokulda okuyan kzlar arasnda byk fark olmasnn ise birka nedeni vardr.
Memur olmak iin ortaokul mezunluunun yeterli olmas, orta snf iin bu seviyede
eitimi yeterli grmeye yol aarken, yksek kesim de ise gen kzlarn bir dalda
uzman olmalar yerine genel kltr kalplar erevesinde eitim almalar fikri
benimsenmitir. Dil bilmek, sosyeteye ait kurallar renmek gibi konular daha
nemli grlm, bu sebeple ngiliz ve Amerikan kolejleri tercih edilmitir. Kzlarn
buradan mezun olmalarnn dahi gerekli grlmedii bu bak as, bunu salt itibar
ve sosyal stat gstergesi iin tercih edilmitir1140.
1922de kz liseleri almaya balanm, 1924 ylnda kz liseleri de erkek
liseleri gibi tam snfl hale getirilmitir1141. Kzlara burada ev idaresi, yemek, diki,
ocuk bakm gibi dersler verilmitir. Bu okullarn varlk sebebi evlerini idare
edebilecek kzlar yetitirerek onlar, lkenin sosyal kalknmasna faydal hale
getirmek olmutur1142.
Ayn tarihte kz ve erkek retmen okulundaki renim sresinin be yla
karlm, iki yl sonra da yatsz ortaokullarda karma eitime geilmitir1143.19231924 ylndaki kz retmen okullar ve renci says ise yledir. Edirne, zmir,
stanbul, Adana, Ordu, Bursa, Sivas, Konya, Diyarbakrdaki bu okullarda 1.141
renci okumaktadr. Ayn yl erkek retmen okulu says 15 ve renci says da
2374tr1144.
26 ubat 1924 tarihli Hkimiyet-i Milliyeye gre yatl kz liselerinin
says 3tr ve hepsi de stanbulda bulunmaktadr. Gndzl olanlarn says ise 6
tane olup 3 stanbulda dierleri de Ankara, zmir ve Edirnededir. Mevcut iki kz
sanat okulu da stanbuldayken Boluda da 1 kz idadisi bulunmaktadr. Ancak 1
Mart 1923de Atatrk, 1 kz retmen okulu, 3 kz idadisi, 30 kz ilkokulunun
1139
Kurnaz (1991), a.g.e., s.58.

1141
Cunbur (1992), a.g.e., s.267.
1142
Arat, a.g.m., s.64.
1143
Cunbur (1992), a.g.e., s.267.
1144
1140
aldn sylemitir. Bu sebeple yukardaki istatistiklerin kabul ihtiyatla

olmaldr1145.
1926dan sonra kzlara harp okullar dndaki tm eitim kurumlarna
devam edebilme hakk tannrken1146, 1928-1929 retim ylndan balayarak da kz
lisesi bulunmayan illerde, erkek liselerine kz renciler alnmaya balanmtr1147.
Kadn retmen ihtiyacnn giderilmesi iin eitli formller deneyen
hkmet 1927 ylnda Ankarada almas planlanan bir anaokuluna retmen
salamak amacyla Ankara retmen Okulunda otuz kiilik bir snf amtr.
Buraya ortaokul mezunlarndan, liselerin dokuzuncu, retmen okullarnn drdnc
snflarndan renci seilmesi iin genelge yaynlanmtr1148.
Bu yllarda krsalda okul ve retmen eksiinin daha ok olduu
grlmektedir. Kylerde kzlarn daha az okutulmas ve kadn retmenlerin
buralarda grev yapmak istememeleri ortaya byle bir tablo karmtr. 1938de
zmir Kzlullu Eitim Yurdunun eitmen blmne kyl kadnlar alnarak,
kylerin kadn retmen ihtiyacn karlama seenekleri denenmitir1149.
Kzlarn eitim grdkleri dallara bakldnda daha ziyade geleneksel
kadn rolleri olarak grlen hemirelik, ebelik ve ocuk bakm konularnda uzman
yetitiren salk okullar ve kz enstitlerinde yalnzca kz rencilerin eitim
aldklar grlr. Kz rencilerin yaklak olarak yars enstitlerde eitim
grmektedir. Ancak kzlarn tahsil grd okullarn ou mezunlarna istihdam
imkn salamamaktadr. Bu imkn salayp, endstri eitimi veren okullarda kz
renci bulunmamaktadr1150.
Kz enstitlerinde biki-diki, moda-iek, nak, amar, resim, mesleki
resim, giyim tarihi, ev idaresi, yemek piirme, ocuk bakm, salk ve teknoloji
dersleri verilmektedir. 1926 ylnda ev idaresi retmeni yetitirmek iin stanbul
retmen Okulunda bir kurs dzenlenmitir. Enstitlerde ayrca spor yurdu
kurulmu, 1926-1927 ylnda sveten biri kadn olmak zere iki uzman getirtilmi,
stanbul retmen Okulundaki kurslarda 148 erkek, 63 kadn jimnastik retmeni
kazanlmtr1151.
1924 senesinde kz ve retmen okullarnn mfredatlarna bakldnda yer
yer farkllklar dikkat eker. Tarm dersi sadece erkek okullarnda grlrken, resim,
1145
Cunbur (1992), a.g.e., s.266.

Emel Doramac. (1993). Atatrkten Gnmze Sosyal Deimede Trk Kadn, A.A.M.
Yaynlar, Ankara, s.8.
1147
Cunbur (1992), a.g.e. s.267.
1148
Cunbur (1992), a.g.e., s.270.
1149
Cunbur (1992), a.g.e., s.267.
1150
Arat, a.g.m., s.64.
1151
Cunbur (1992), a.g.e., s.270.
1146
el sanatlar gibi dersler ise iki kat ilenmektedir. Kzlar ise bu saatlerde ev idaresi,
ocuk bakm gibi dersler grmektedir. 1930da karma eitimle farkllklar
giderilirken, sadece beden dersi ayr yaplm, el ii derslerinde de kzlar ev ileri,
erkeklerse el sanatlar dersi almlardr1152.
1930lu yllarda lise ve niversitelerdeki kz renciler, erkeklerle ayn
seviyede Askerlie Hazrlk dersi ve silahl eitim almaktadr 1153 . Ancak 19371938den sonra kz retmen okullarnda askerlik dersi yerine biki-diki, ocuk
bakm ve ev idaresi verilmeye balanmtr1154.
Okullardaki kimi dersler, kz veya erkek ocuklar ilgilendirdii
dnldnden yalnzca ilgili cinse verilmitir. lk ve ortaretimde beden eitimi
ve askerlik dersleri sadece erkek rencilere verilirken kzlara ise bunlarn yerine
nak, diki, ev idaresi ve ocuk bakm retilmitir. Bu iki ders sonralar kzlarn
mfredatna da eklenmi, ancak karma okullarda dhil olmak zere kz ve erkek
renciler ayr snflarda eitim grmlerdir. Erkek ocuklarn laboratuar saatleri
daha fazla olup, uygulama derslerinde geziye gnderilmiken kzlar, ayn saatlerde
ada ev idaresi dersleri almlardr1155.
lk yllardan itibaren okullarda karma eitimi savunanlar olmasna ramen,
bu yalnz ilkokul ve niversitede uygulanmtr. Ortaokullarda karma eitime 19271928 ylnda, liselerde ise 1934-1935de ehirde tek lise olmas kouluyla izin
verilmitir1156.
Eitimin karma olduu snflarda kz ve erkekler ounlukla ayr olarak,
kzlar genellikle snfn bir tarafnda veya nnde kmeleerek otururlard.
Mmknse kz ve erkek renciler okula farkl kaplardan girerdi. Kzlarn makyaj
yapmalar yasaktr. Salar ksa deilse, arkadan balanmal veya rlmelidir. Saa
toka ve dz bantlar dnda bir ey takamazlar. niformalar sade, uzun etekli olup
kaln ve koyu renk oraplar giyilmesi gerekmektedir1157.
1926 ylnda kabul edilen medeni kanunla kzlara Harp Okullar dnda
kalan tm okullarn kaplar alrken 1158, 1928 ylnda Latin harflerinin kabulyle
lke genelinde eitim seferberlii balatlmtr. Milli Maarif Nezareti, Ulus
Okullar ad altnda kurslar aarak ilkretim yann zerindeki insanlara okuma
yazma retme almas balatmtr. 15-45 ya aralnda bulunan herkes, bu
1152
Zehra Arat, a.g.m., ss.66-67.

1154
Cunbur (1992), a.g.e., s.270.
1155
Arat, a.g.e., s.65
1156
Arat, a.g.m., s.64.
1157
Arat, a.g.m., s.67.
1158
Doramac (1993), a.g.e., s.40.
1153
kurslara katlmak zorundadr. Drt aylk eitim sresince okuryazarlk yannda basit
hesap, salk, sosyal bilgiler de verilmektedir. lk be yl ierisinde bir buuk milyon
civarnda kii bu kurslar tamamlamtr. Ancak 1932den sonra faaliyetlerinde ciddi
bir d balamtr. lk yl 199.544 kadn, 397.476 erkei mezun eden Ulus
Okullar, 1941-1942 retim ylnda 2.113 kadn, 11.972 erkek yetikine eitim
vermitir1159.
Trkiyede devletin krsal blgelere gtrd ilk hizmet, eitim alannda
olmutur.
Ancak
bunun
tam
olarak
yaygnlatrlmas
1950
sonrasnda
salanabilmitir. 1935 ylnda okulu olan ky oranna baktmz zaman bunun %14
olduunu grrz. Tabi bu rakam blge ve kye gre deikenlik gstermektedir.
Yine bu yl erkeklerin % 17si okuryazarken, kadnlarn oran %4tr. Tm kylerde
okullama ise ancak 1980 balarnda salanmtr1160.
Cumhuriyet dnemi sonras gerek okul, gerekse renci ve retmen
saysnda bir ykseli grlr. karlan ilk anayasa ile ilkretim kzlar iin zorunlu
hale getirilmitir. Cumhuriyetin ilk ders ylnda retim yapan 20 retmen
okulundan 7si kz retmen okulu olmutur1161.
Ancak konuyla ilgili istatistik verilerden zorunlu eitimin uygulanamad,
kadnlarn gerek okuryazarlk gerekse okul mezuniyeti asndan hep gerilerde
olduu grlmtr1162.
Trkiyede yabanclarn kzlara ynelik am olduklar ok sayda okul
varl da bilinmektedir. Yabanc kolej ve zel okullarda okuyan ok sayda kz
renci bulunmaktadr. Bursa Amerikan Kz Mektebinde okuyan drt kzn
Protestanla gemelerinden dolay okulun kapatlmas karar da bu iddiaya bir rnek
olma durumunu oluturmutur1163.
Kadnlarn okul dnda devam ettikleri kurslar ise konular itibaryla
ilgintir. Akam Kz Sanat Okullar, Akam Ticaret Okullar, Eitmen Kurslar,
Posta Telgraf Kurslar, Sna Kurslar, Ky Kadnlar Geici Biki, pek Bcekilii
Kurslar, zel Biki Diki ve apka Kurslar, ofrlk, Makinistlik, Daktilo,
Jimnastik ve Yabanc Dil Kurslarnda eitim grmlerdir1164.
Kadnlar iin alan kurslarn eitlilii yannda kz okullar genel olarak
geleneksel kadn ileri eitimi vermi, rencilerinin dnsel ve sanatsal
1159
nan (1975), a.g.e., ss.149-151.

Ferhunde zbay. (1989). Krsal Kesimde Toplumsal ve Ekonomik Yap Deimelerinin Aile
levlerine Yansmas, Trkiyede Ailenin Deiimi, Ankara, ss.58-59.
1161
Cunbur (1992), a.g.e., s.267.
1162
nan (1975), a.g.e., ss.147-149.
1163
Cunbur (1992), a.g.e., s.267.
1164
1160
geliimlerini desteklememitir. Kz renci alan az saydaki meslek lisesi ise

genellikle dk cretli ve kadnn karar mekanizmasnda olmad dallarda eitim
vermektedir. Bu sebeple, meslek okullarndaki uzmanlk ve renci kabul,
geleneksel cinsiyetin devamcs olan bir eitim sistemini kkletirmitir1165.
1930-1940 yllar arasnda oluturulmaya allan rgn eitimde, yeni
model gelitirme abalar sonucu kzlar lehine yeni dzenlemeler yaplmaya balanr.
rnein 1927-1928 retim ylnda 11 erkek teknik lisesi varken, kzlara teknik
eitim vermeye hazr 13 okul bulunmaktadr1166.
Cumhuriyet sonras yksek tahsil gren kzlara gelince 1924-1925
yllarnda niversitedeki kz rencilerin saysnn az olmutur. Fen fakltesinde
matematikte 7, fizikte 8, tabii bilimlerde 48, kimyada 26, madencilikte 4 renci
vardr. Tp fakltesinde 17, ebelikte 204, diilikte 4, hukuk fakltesinde de 23 kz
renci okumaktadr. Yksek retmen okulunun edebiyat blmnde 5, felsefede 1,
tarih-corafyada 1, matematikte 2, fizik-kimyada 3, hayatiyat blmnde de 3 kz
bulunmaktadr1167.
1924 ylnda alan Musiki Muallim Mektebi kz rencileri de kabul etmi,
1940dan sonra da Devlet Konservatuar ismiyle opera ve tiyatro sanats
yetitirmeye balamtr. 1942 ylnda ise ilk kadn opera sanatlar mezun
olmutur1168.
Ancak ilk yllarnda buradan mezun olan renci saysnn az oluu dikkat
ekicidir. Osmanl dneminde tiyatro, nceleri 1169 kadn kyafeti giymi erkekler
tarafndan1170 daha sonra da gayri Mslimler tarafndan icra edilmitir. Tiyatronun
uygun olmayan koullarda alan, yoksul ve toplumda adi snf ablonuna
oturtulmu artistler tarafndan yaplmas, tiyatronun gayri ahlaki olduu dncesi
yaygnlk kazanm, Cumhuriyet dneminde de bunun etkileri grlmtr1171.
Gayri Mslimlerin tiyatroda oynamas kendi ilerindeki muhafazakrlarn
dahi tepkisini ekmiti. Osmanldaki ilk tiyatro gurubundan biri olan Ohannes
Kasparyann Aramyan isimli tiyatrosunda Cardon Betri, Mme Lisa Fernande, Mille
Rose adl Ermeni olmayan kadnlar yer almtr. Ancak bir sre sonra Ermeni
1165
Arat, a.g.m., ss.64-65.

Doramac (1993), a.g.e., s.41.
1167
Cunbur (1992), a.g.e., s.268.
1168
nan (1975), a.g.e., s.155.
1169
1170
1171
1166
Patrikliinin iddeti muhalefetine ramen Agavni Hamoyan ile Arzuyan Papazyan

ismindeki iki Ermeni kadn sahneye kmtr1172.
1930-1931 retim ylnda ise toplam 328 kz renci mevcutken, 1950-51
ylnda bu say 2.668a kmtr. Ad geen yllarda erkek renci saysnn ise
1.698den 9.236ya kt grlrse de oransal olarak kz renci saysnda daha
byk bir art olmutur. Yine burada ilgi eken bir nokta da kz rencilerin Orman
Fakltesi dndaki tm blmlerde okumalardr1173.
1930-1931 eitim dneminde Darlfnundaki rencilerin blmlerine
bakldnda Edebiyat Fakltesinde 155 kz, 129 erkek renci olduu grlr. Fen
Fakltesindeki kzlarn says 90, Hukuk Hakltesinde 72, Tp Fakltesinde de 11dir.
Verilerden daha sonra tptaki kzlarn saysnn dp, hukuktakilerin artn
renilmektedir1174.
1943-1944 retim yl sonunda blmlere gre bakldnda eczaclk 30,
terbiye enstits 56, dii okulu 12, iktisat ve ticaret 20, gzel sanatlar 4,
konservatuar 9, hukuk 56, dil tarih corafya 28, veterinerlik 5, tarm 6, edebiyat 133,
fen 32, tp fakltesi 46 kz renciyi mezun etmitir1175.
Trkiyede eitim grenlerin yan sra 1928 ylnda 12si kz olmak zere
34 renci Avrupaya bilgi ve grglerini artrmak iin gnderilmitir. Bunlar, kz
sanat okulu veya retmen okulu mezunlarndan seilmilerdi. 2 kz moda
(apkaclk), 2 kz amar, 2 kz terzilik, 2 kz retmen okulu 4 kii de ev ynetimi
eitimi almlardr. Ayrca 1927-1938 arasnda da 2 kii ocuk bakm, 3 kii el ileri,
resim, 6 kii moda, iek, 1 kii ekmekilik-pastaclk, 4 kii amar, 4 kii nak, 6
kii ev ynetimi-yemek piirme konusunda Avrupada eim grmlerdir1176.
1935-1950 yllar arasnda kadn ve erkeklerin okuryazarlk oranlar da
ykselmeye balar. Bu oranlar 1935 ylnda erkek %29.35- kadn %9.81, 1940da
erkek %36.20- kadn %12.92, 1945de erkek %43.67- kadn %16.84, 1950 senesinde
ise erkeklerde %45.34-kadn%19.35 civarndadr. Okuryazar kadn saysndaki arta
ramen erkeklerin oranlaryla kyaslandnda, okuma yazma bilmeyen kadn says
erkeklerinkinden fazladr1177.
Atatrk devrinde teslim alnan 2 sanat enstitsnn says 1938 ylnda 40a
ulam, yine bu dnem 28 akam kz sanat enstits faaliyete geirilmitir.
Enstitlerin amac kzlarmzn hem aile hayatnda iyi birer ev kadn olmalar hem
1172
Metin And. (1978). Sanatta Kadn, Trkiye Kadn Yl Kongresi, Ankara, ss.858-860.
1174
Cunbur (1992), a.g.e., s.268.
1175
1176
Cunbur (1992), a.g.e., s.270.
1177
Doramac (1993), a.g.e., ss.42-43.
1173
de gerektiinde kadn zanaatlarnda alarak para kazanabilecek donanm

salamaktr1178.
Cumhuriyet sonras kadnn i hayatna ilikin analizler deerlendirildiinde
de ilgin verilerle karlalr. 1921den sonra niversite eitimine kabul edilen kz
rencilerin mezun olmalaryla kadnlarn rabet ettikleri retmenlik dndaki
mesleklerde de varlk gstermeye balamlardr. Bu konuda enteresan olan ise
kadnlarn mesleki seimlerinde en fazla hekimlik yapmalarna itiraz edilmesidir1179.
Kadnlarn baroya ilk girileri 1928 ylnda olmutur. Bu tarihten sonra
ayrca hkim, hukuk mavirlii, noter gibi devlet ilerinde de almaya
balamlardr1180.
Hukuk Fakltesinin ilk mezunlar Sreyya Aaolu, Melahat Ruacan,
Bedia Hanmlar olurken, ilk kadn doktorlarmzn bu eitimi yurtdnda ald
grlr. Bunlar ise Semiramis Tezel, Safiye Ali, Bedriye Bedri ve ngilterede
okuyan Hayrnnisa Hanmlardr. stanbul Tp Fakltesi ise ilk mezunlarn 7 kii
olarak 1928 ylnda vermitir1181. 1930 ylnda ise Salk ve Sosyal Bakanl kadn
hekimlerin ilk resmi atamasn yapmtr1182.
1923-1927 yllar aras kadnn i gcne katlm yksek olmakla birlikte
1927den itibaren de ekonomik hayatn ierisinde aktif olarak bulunan kadnlarn
says artmtr. Bu ykseli 1945-1955 yllar arasnda en yksek noktaya
ulamtr1183.
Zaman ierisinde kadnlarmzn mhendislik, veterinerlik, mimarlk gibi
dallarda eitim almaya balamlardr1184.
1927 ylndan 1950ye kadar kadnlar en fazla ziraat en az da ordu,
hkimlik, postane, memurluk ve serbest meslek alannda var olmulardr. Ancak bu
tarihler arasnda kadnlar az da olsa dier dallarda da almaktadr1185.
Cumhuriyet sonras kadnlarn i hayat mesleki younluk olarak
incelendiinde ilk srada ziraat alan yer alr. rnein 1927 ylna bakldnda bu
alanda faaliyet gsteren kadn oran %96.2ken sanayide oran %1-9 olarak kald
grlr. Nitelikli i gc gerektiren alanlarda ise bu oran daha dktr1186.
1178
Cunbur (1992), a.g.e., s.270.

Doramac (1993), a.g.e., s.52.
1180
nan (1975), a.g.e., s.156.
1181
Cunbur (1992), a.g.e., s.269.
1182
nan (1975), a.g.e., s.152.
1183
Doramac (1993), a.g.e., ss.47-58.
1184
Gksel, a.g.e., ss.163-164.
1185
Doramac (1993), a.g.e., ss.50-53.
1186
Doramac (1993), a.g.e., s.52.
1179
1940-1955 yllar arasnda ise ziraatta alan kadn rakamlarnda art

olmas dikkati eker. II. Dnya Sava sebebiyle erkeklerin silah altna alnmalar,
endstrinin gelimesiyle erkeklerin bu alana ynelmesi, kadnlarn erkek emeinin
yerine gemesini salamtr. 1950 ylnda bu alanda alan kadn says 4.580.514
iken erkek says 4.388.832 olarak belirlenmitir1187.
Dier meslek dallar ierisinde kadnlarn younlua sahip olduklar alan
ise ev ekonomisi ve kiisel hizmetler olmutur. Kiisel hizmet alannda almann
zel bir eitim ve nitelik gerekmediini belirtmek kadnlarn bu sektrde younlama
sebebini de aklamaktadr1188.
1927-50 yllar arasndaki mesleksiz kadn oranlarna bakldnda ise
ortaya yle bir tablo kmaktadr. 1927- %75.17, 1935- %60.03, 1940- %42.49,
1945- %77.88, 1950- % 36.63 civarndadr1189.
1940 ylnda mesleksiz kadnlarn orannn dmesinde ise yukarda
belirtildii gibi II. Dnya Sava tehdidi dolaysyla erkek nfusun silah altna
alnmas, endstrinin gelimesi etkili olmutur.
Kzlarn yksek tahsile baladklar ilk yllarda niversitelerde kadn
retim yesi yoktur. Buna ancak sonraki dnemlerde rastlanacak ve rakam srekli
olarak art gstermitir1190.
1946-1947 ylnda ise fen fakltelerindeki retim elemanlarnn %44nn,
beeri bilimlerde ise %22sini kadnlar oluturmaktadr 1191 . 1950 ylnda stanbul
niversitesinde 24 kadn retim eleman varken bu say on yl sonra 52, 1970de
114e kmtr1192.
Cumhuriyetin ilk yllarnda akademik dallarda varlk gsteren kadnlarn
aklc ve pozitivist dnce yaplarnn tezahr gibi yorumlanacak ekilde, fen
bilimlerinde
uzmanlamalar
ve
bu
alanlara
ilgi
gstermeleri
sistemle
btnlemiliklerini gstermesi asndan anlamldr1193.

Yeni sistem kadnn eitimini ve almasn destekleyici politikalar
sergiledii gibi baarl kadnlar da tevik etmitir.
1928 ylnda Ankara Erkek Lisesi Felsefe retmenlerinden Tezer Takran
mantk kitab yazd iin, Konya Erkek Muallim Mektebi Resim retmeni Efser
Hanm da deerli bir ressam olduu iin takdirname almlardr. Ayrca Erenky Kz
1187
nan (1975), a.g.e., s.156.

Doramac (1993), a.g.e., s.52.
1189
Doramac (1993), a.g.e., s.54.
1190
Cunbur (1992), a.g.e., s.268.
1191
Ferit Acar. (1998). Trkiye niversitelerinde Kadn retim yeleri, 75 Ylda Kadnlar ve
Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.315.
1192
Cunbur (1992), a.g.e., ss.268-268.
1193
Acar, a.g.m., s.315.
1188
Lisesi Edebiyat retmeni Nuriye Reid Hanma da eitim alanndaki baarl

almasndan dolay para dl verilmitir1194.
1920-1960 arasnda kadnlar tarafndan yaynlanan kitaplarn konu ve
saylar ise u ekildedir. Ktphanecilikle ilgili makale ve tercmeler dnda genel
konularda 7 kadn yazar 6, 3 kadn yazar 3, 4 kadn yazar da erkek yazarlarla birlikte
4 ansiklopedik eser vermitir. Ayrca 408 kadn, 1013 civarnda yapt tercme
etmitir1195.
Kzlarn eitim ve i hayatna dhil olmalarnn sonucu olarak evlilik ya
da ykseldii grlr. Konuyla ilgili 1940 yl istatistiklerine gre en fazla evlenilen
dnem
15-18
ya
aralnda
gereklemitir.
Bunlar
bykehirlere
gre
incelendiinde zmirde 15-18 aras evlenmeler 771 olarak en yksek seviyededir.

Ankarada bu rakam 520 ve stanbulda 1956 olarak grlr ve en fazla evlilik
yaplan ya aral 19-24 aral olmutur1196.
4.9. CUMHURYET SONRASI MESLEK ALANDAK LK KADINLAR

-lk milletvekili Sat Hanm,
-lk alfabe yazar: Melahat Uurkan,
-lk avukat: Sreyya Aaolu,
-lk belediye bakan: Mfide lhan,
-lk bykeli: Filiz Dinmen,
-ilk dantay bakan: Fruzan kincioullar,
-ilk di hekimi: Ferdane Bozdoan Erberk,
-lk doktor: Safiye Ali,
-lk emniyet mdr: Feriha Sanerk,
-ilk hakim: Suat Berk,
-ilk hemire: Esma Deniz,
-ilk hukuku: Beraat Zeki ngr,
-ilk jet pilot: Leman Altneki,
-lk kaymakam: zlem Bozkurt,
-ilk vali Lale Ataman,
-ilk mzeci: Seniha Sami,
-lk muhtar: Gl Esin,
1194
Cunbur (1992), a.g.e., s.269.

1196
1195
-lk opera sanats: Semiha Berksoy,

-lk polis: Betl Diker,
-ilk profesr: Fazla evket Giz,
-lk senatr: Adile Ayda,
-lk sendika bakan: Dervie Ko,
-lk beden eitimi retmeni: Mesadet Sever,
-ilk sinema oyuncusu: Cahide Sonku,
-lk sahne sanats: Afife Jale,
-lk askeri pilot: Sabiha Gken,
-lk gazeteci: Selma Rza,
-ilk fotoraf: Semiha Es1197.
lkenin meslekli alandaki ilk kadnlar toplumsal deiimin itici gcn
olutururken,
yeni
sistemin
benimsenmesi
ve
oturtulmas
misyonunu
da
yklenmilerdi. Bu kadnlarn hepsi de durumun farknda olmu, sorumluluklarn

yerine getirmilerdir.
SONU
Osmanl Devletinde aile yaps corafi, etnik ve dini etkenler erevesinde
bir ayrm gstermekle birlikte erkein aile reisi kabul edildii, ev ii karar ve maddi
tasarruf mekanizmasn kadnn oluturduu bir yapya sahipti. Osmanl kadnlarnn
gerek aile ii gerekse aile d konumlar deerlendirildiinde dnem kadnlarna
gre olduka zgr ve rahat bir pozisyonda olduklar sylenebilir. Erkekler darda
alrken kadnlar ev ileri ve ocuk bakmyla ilgilenir, kendi aralarnda elenirlerdi.
Kadnlar mlkiyet edinme hakkna sahip olmakla birlikte, alma hakkna
da sahiptir. Daha ok ticaret yapan, atlyelerde, dokumaclk sektrnde varlk
gstermekle birlikte, sarayda hekimlik yapan, mahalle arasnda bohaclk, falclk
gibi ilerden para kazanan kadnlar da bulunmaktadr. Kadn vakfiyelerin
fazlalndan kadnlarn mal varlklar zerinde direk tasarruf hakkna sahip olduu
anlalmaktadr.
1197
Hanri Benazus. (2008). Gemiten Gnmze Kadnlar ve Kadnlarmz, Bizim Kitaplar Yaynlar,
stanbul, ss.17-19.
Osmanl Devletinde kadn istedii zaman d dnyadaki sosyal hayata

dhil olabilmektedir. Her ne kadar zaman zaman baz padiahlarn kadnlarn
giyimleri, uygunsuz kabul edilen davranlarn ve darya klarn dzenlemeye
altklar grlmse de bu kurallarn ouna uyulmamtr.
Devletin son zamanlarnda yaygnlk kazanan Batllama temayl, farkl
medeniyet ve ideolojilerin benimsenmesi kadnlar zerinde de etkili olmutur.
dnce ve kltr yapsnn deimesi ve dnyadaki gelimelerin de etkisiyle
kadnlar farkl isteklerde bulunmaya balamlardr.
Toplumsal yapnn dnmne paralel ortaya kan bu durum kadnlarn
siyaset ve sosyal yaamda daha etkin olmalarnn nn amtr. II. Merutiyeti
destekleyen, ttihad ve Terakki bnyesinde gizli faaliyetlerde bulunan kadnlarn
says hzla artmtr. II. Merutiyetin ilann byk bir heyecanla kutladklar
grlen kadnlar, daha sonraki uygulamalardan hayal krklna uradklarn
saklamamlardr.
Kadn merkezli politikalar beklentisi ierisinde olan kadnlar, hkmetin bu
yndeki almalarn yetersiz bulunca kendi ierisindeki yaplanma ve almalarn
hzlandrmtr. Feminizm akm bu dnem iyice benimsenmeye balanm ve
kadnlar arasnda kadnlarn erkeklerin yardmlaryla deil kendi abalaryla
kurtulacaklar dncesi yaygnlk kazanmtr. Her ne kadar erkeklerin destei
olmadan
kadn
haklarnn
kazanlmas
konusunda
gereken
baary
gsteremeyeceklerinin bilincinde olan kadnlar olsa da dier taraftan ii erkek

dmanl boyutuna tayabilen kadnlar da grlmtr.
Erkek aydnlarn kadn sorunsal zerinde yaptklar derin ve uzun
tartmalar zaten Tanzimatla balam, II. Merutiyetle hz kazanmtr. Trkler,
slamclar ve Batclar olarak kategorize edilen Osmanl entelijansiyas kadn
konusuna kendi ideolojilerinin ardndan bakmlardr. Ancak bu konuda dikkati
eken nemli bir husus da tm erkek aydnlarn ideolojileri ne olursa olsun, konuya
dini perspektiften bakm olmalardr.
Bu dnem n plana kan kadn aydnlardan olan Fatma Aliye Hanm ve
erkek aydnlar arasnda zaman zaman polemie varan yazmalar yaand grlr.
Dini ve fenni bilimlere vakf olan Fatma Aliye, dinin kadn haklarna kar olmad,
bunun geleneksel yapdan kaynaklandn iddia eder. D basnda da ilgiyle izlenen
Fatma Aliye, ilk kadn yazarlardan olma zelliiyle de Tanzimat sonras dnem
gndem oluturan kadnlardan biri olmutur.
Kadnlarn ilk bata isimsiz olan, daha sonra baba veya ele balantl atlan
imzalar yerini zamanla kendi kimlik ve isimlerini kullandklar imzalara brakmtr.
Yine bu dnem ilgi eken konulardan biri olan kadn dergilerinde istedikleri
konularda yazan kadnlar arasndan dneme damgasn vuracak, yeni muharrireler
kmtr.
Kimi kadn dergileri feminist amala yaynladklar gibi, kimileri de
kadnlar bilgilendirme, kltr sahibi yapma, gnn moda ve grg kurallarn
duyurma gibi sebeplerle karlmlardr. ounun okur yazlarna ak olduu bu
dergilerin edebi ve sosyal ierikli olanlarna da rastlanlmtr. Batllama etkisinin
olduka net grld ou kadn dergisindeki kadn resimleri, giyimleri bu
durumun bariz gstergesi olmutur.
Yine Tanzimat ve Cumhuriyet erevesinde kurulan kadn dernekleri
kadnlarn sosyo-kltrel ynlerine dair bilgiler vermektedir. Osmanl Devletinin
yenilgiyle ve byk toprak kayplaryla sonulanan savalar yaamas yardm amal
kurulan derneklerin saysn artrmtr. zellikle sava maduru kadn ve ocuklara
yardm eden cemiyetler lkenin iinde bulunduu koullarda nemli bir misyonu ifa
etmitir.
Kadn haklarnn topluma benimsetilmesi, yaygnlatrlmas ve kamuoyu
oluturulmas iin kurulan dernekler de bu yne almalarn srdrmlerdir.
Kadnlarla ilgili birok konuda faaliyetlerinin grld bu yapdaki teekkllerden
bazlarnn yaptklar yaynlarla grlerinin yayma abas ierisinde olduklar
grlr.
Milli Mcadelenin balamasyla bamszlk ve orduya destek amal
cemiyetler kurulmu ve bu ynde faaliyetler gstermeye balamtr. Milli Mcadele,
kadnlarn miting, protesto gibi eylemlere katlmalar sonucu sosyal hayata giri
srecini hzlandrc bir unsur olmutur. Ayrca erkeklerin silah altna alnmalaryla
bo kalan insan gc an da kadnlar gidermitir. Baka ehirlerdeki fabrikalarda
almaya, ticaret yapmaya, zel iyerleri aarak fotoraflk, pastanecilik, erkek
berberlii yapmaya balamlardr. Yalnz kadnlardan meydana gelen taburlar
oluturulmu, kadnlar sokak sprlmesi dhil zor ilerde almlardr.
Kadnlarn devlet dairelerinde almaya balamalar da Milli Mcadele
srasnda ortaya kan emek ihtiyac sonucu ortaya km, ilk olarak postahane ve
maliye bakanl bnyesinde memureler almaya balamtr. Her ne kadar sava
sonras geri dnen erkeklerin i sahibi olmalar iin memurelerin grevlerinden
alnmas uygulamas olmusa da kadnlarn direnii durumun yaygnlk kazanmasn
nlemitir.
Bu dnem n plana kan aydn kadnlarn profillerine bakld zaman
hepsinde ortak noktalar olduu dikkat eker. ou st dzey brokratik kesime dhil
babalarn ocuklardr. Evlerinde devrin nemli hocalarndan zel dersler alarak

eitilmi, yabanc dil bilen, musiki eitimi alan, dini ve bilimsel literatre hkim
kzlar olarak yetitirilmilerdir.
Evleri babalarnn konumu dolaysyla kltrel meknlara dnebildii
gibi, yine babalarnn grevleri dolaysyla seyahat edip, farkl ehir ve kltrler
grmlerdir. Bir hademe kz olan, okula gittii iin babas tarafndan evden
kovulan Yaar Nezihe dndaki aydn kadnlar, bu ekilde bir kimlie sahip
olmulardr.
Yaadklar konak hayat, aldklar eitim ve toplum st dn biimine
-bilhassa kadnlar arasnda- sahip olan bu kadnlarn yalnz ve mutsuz olduklar
dikkat eker. O sralar Batda yaygn olan kabul gnlerine benzer, haftann bir veya
birka gnnde devrin edebiyat ve dnrleriyle evlerinde bir araya gelerek bunu
amaya almlardr.
Cumhuriyetle birlikte uygun sosyo-kltrel zeminin hazrlanmasndan
sonra kadnlar aamal olarak nce yerel, sonra da genel seimlerde seme ve seilme
hakkn elde etmilerdir. Yeni dnemde i ve siyasal yaama tamamen dhil olan,
siyasal haklar kazanan kadnlar, iin yeni sistemin yeni model kadnlar vardr.
Latife Hanm, Sabiha Gken, Afet nan gibi isimler, kadnlarn toplumsal
dnmnde somut rnekler olmulardr. Mustafa Kemal Atatrkn zihinsel
tasarmnda yer alan eitimli, alan, annelik ve elik roln ihmal etmeyen kadn
profili bu nc kadnlarn ahsnda Cumhuriyet kadn iin prototip oluturmutur.
Milli deerlerle medeniyet kriterlerinin sentezi ortaya yeni bir kadn figrn
karmtr.
Osmanlnn son dnemlerinde etkin olan ou aydn kadn yeni dnemde
sessizlii seerken, varlk gstermeye alanlar da birikimlerini insanlkla
paylamaya devam etmilerdir.
KAYNAKA
Aksz Gazetesi. (20 Kanun- Sani 1337-10 Ocak 1921).
Akpolat, Y. (2004). Sosyoloji Aratrmalar, Osmanlda Kadn Dergileri ve
Sosyoloji Dergileri, Fenomen Yaynlar, stanbul, ss.71-76.
Akin, S. (1987). Jn Trkler ve ttihad ve Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul, s.95.
Akta, . (1996). Yenileme Dnemi Trk iiri ve Antolojisi 1, Aka Yaynlar,
stanbul, ss.177-178.
Altndal, A. (2004). Trkiyede Kadn, Alfa Yaynlar, 8. Basm, stanbul, ss.97-121.
Altnkaynak, H. (2007). Trk Edebiyatnda Yazarlar ve airler Szl Trk
Edebiyatnda Kim Kimdir?, Doan Kitap, stanbul, ss.160-659.
Ana Britannica. (1994). c.29, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaeda Britannica,
Inc.birlii le Yaynlanmtr, stanbul, s.93.
And, M. (1978). Sanatta Kadn, Trkiye Kadn Yl Kongresi, Ankara, ss.858-860.
Ara, M. (2004). Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, Tansel G. (ev.), Modern
Trkiyede Siyasi Dnce, c.1, 6. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, s.193.
Arat, Y. (1998). Trkiyede Kadn Milletvekillerinin Deien Siyasal Rolleri, 19341980, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.88.
Arat, Z. (1998). Kemalizm Ve Trk Kadn, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, Trkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, ss.51-55.
Ard, N. (1983). Cumhuriyet sonras Kurulan Kadn Dernekleri, Atatrk ve Kadn
Haklar, Trk Ticaret Bankas Cumhuriyetin 60. Yl Armaan, Ankara,
ss.194-196.
Arburnu, K. (1975). Milli Mcadelede stanbul Mitingleri, 2. Bask, Ankara, s.26.
Ar, A. (2007). Atatrk Trkiyesinde Klk Kyafette adalama, Siyasal
Kitabevi, Ankara, s.25.
Arkan, G. (1994). Osmanllarda, Tanzimat Dneminde Kadnlarla lgili Gelimeler,
Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumundan Ayrbasm, T.T.K.
Basmevi, Ankara, ss.324-328
Atas, E. (2001). Kadnlm, Yazarlm, Yurdum, Bilgi Yaynevi, Ankara, s.231.
Atatrkn Sylev ve Demeler. (1952) c.1, Trk nklp Tarihi Enstits
Yayn, Ankara, s.230.
Ayata, A. (1998). Laiklik, G ve Katlm geninde Trkiyede Kadn ve Siyaset,
Aydemir, . (1996). Tek Adam I, Remzi Kitabevi, stanbul, s.494.
Aydz, S. (2008). nasya Emine Semiyye, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar

Ansiklopedisi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2008, s.430.
Aytekin, Y. (1998). mparatorluktan Cumhuriyete, Moderniteden Postmoderniteye,
Yeni Trkiye Dergisi Cumhuriyet zel Says III, Yl 4, s.23-24, Ankara, s.1656.
Balc, Y. (2002). Trk Romannda Aydn Problemi (1908-1950), T.C. Kltr
Bakanl Kltr Eserleri Dizisi 372, Ankara, ss.1-2.
Banarl, N. (t.y.) Resimli Trk Edebiyat, c.II, ss.1236-1238.
Baydur, M. (1998). Cumhuriyet dneminde Aydnlar ve Dergileri, Yeni Trkiye
Cumhuriyet zel Says I, 23-24(4):773-776.
Baykal, B. (1996). Milli Mcadelede Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti,
Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2. Basm, Ankara, s.1.
Bekirolu, N. (2008). air Nigar Hanm Gftesi Garpl Bestesi arkl, Tima
Benazus, H. (2008). Gemiten Gnmze Kadnlar ve Kadnlarmz, Bizim Kitaplar
Berkes, N. Trkiyede adalama, Dou-Bat Yaynlar, stanbul, s.227.
Berktay, F. (2003). Tarihin Cinsiyeti, Metis Yaynlar, stanbul, ss.94-109.
Berktay, F. (2004). Osmanldan Cunhuriyete Feminizm, Modern Trkiyede Siyasi
Dnce, c.1, 6. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, s.352.
Berktay, F. Cumhuriyetin 75 Yllk Servenine Kadnlar Asndan Bakmak, 75
Ylda Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, ss.2-8.
Bozkurt, G. (1996). Cumhuriyet ncesi ve Sonrasnda Trk Kadnnn Hukuki
Durumu, lk Kadn Mitinginin 75. Yldnm Uluslararas Sempozyumu,
Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi
Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi. (1986). c.13, Geliim Yaynlar, stanbul,
s.7692.
Byk Trk Klasikleri Ansiklopedisi. (2002). c.13, tken St Yaynlar, stanbul,
s.84.
Byk Trk Klasikleri Ansiklopedisi. (2002). c.14, tken St Yaynlar, stanbul,
s.419.
Caporal, B. (1999). Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn I (1919-1970),
Ercan, E. (ev.), Yeni Gn Haber Ajans Yaynlar, Cumhuriyet Gazetesinin
Okurlarna Armaan, stanbul, ss.55-151.
Celkan, H. (1992). Trk Ailesinin Yeni Dnemlerde Ele Aln -Gkalp ve

Baltacolu rnei-, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi,
Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, s.255.
Ceyhun, D. (1997). Osmanllarda Aydn Kavram, Sis an Yaynclk, stanbul,
ss.7-97.
Coar, . (1974). Atatrk Ansiklopedisi 1908-1909, c.2, stanbul Reklam Yaynlar,
stanbul, s.59.
Cunbur, M. (1992). Atatrk Dneminde Kadn Eitimi, Atatrk Aratrma Merkezi
Dergisi, c.VIII, S.23, Mart 1992den Ayrbasm, ss:259-265.
aatay, T. (1990). timai Nizam- Kadn- Cemiyet, Aile Yazlar 1, (Der.) idem,
B. Ve Ahmet D., Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, s.112.
akr, S. (1992). Merutiyet Dnemi Kadnlarnn Aile Anlay, Sosyo-Kltrel
Deime Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar,
c.1, Ankara, ss.238-239.
akr, S. (1996). Osmanl Kadn Hareketi, Metis Yaynlar, stanbul, ss.22-297.
etinsaya, G. (2004). Kalemiyeden Mlkiyeye Tanzimat Zihniyeti, Modern
Trkiyede Siyasi Dnce, c.1, 6. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, ss.55-57.
imen, L. (2008). Trk Tresinde Kadn ve Aile, IQ Kltr Sanat Yaynlar, stanbul,
s.306.
olak, G. ve Uan, L. (2008). Kadn ncler kinci Merutiyetten Cumhuriyete
Basnda, Heyemola Yaynlar, stanbul, ss.55-64.
Dohsson, D. (t.y.) 18. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler, Yksel Z. (ev),
Tercman 1001 Temel Eser s.103.
Demirdirek, A. (1993). Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikyesi,
mge Yaynlar, Ankara, ss.28-124.
Doan, A. (1993). (1993). Gzide Sabri Aygn, Kltr Bakanl Yaynlar, Trk
Bykleri Dizisi/151, Ankara, s.14.
Doan, . (1992). Tanzimat Sonras Sosyo-Kltrel Deimeler ve Trk Ailesi,
Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, c.1, Babakanlk Aile
Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, ss176-215.
Doan, M. (1982). Hanmlar lemi, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, c.V.
Dergh Yaynlar, stanbul, s.9.
Doramac, E. (1982). Trkiyede Kadn Haklar, niversal Kitabevi, Ankara,
ss.9-20.
Doramac, E. (1989). Trkiyede Kadnn Dn ve Bugn, Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, Ankara, ss.9-23.
Doramac, E. (1993). Atatrkten Gnmze Sosyal Deimede Trk Kadn, A. A.

M. Yaynlar, Ankara, ss.8-54.
Durakbaa, A. (1998). Cumhuriyet dneminde Modern Kadn ve Erkek
Kimliklerinin Oluumu: Kemalist Kadn Kimlii ve Mnevver Erkekler, 75
Ylda Kadnlar ve Erkekler, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf
Edip, H. (1975). Trkiyede ark, Garp ve Amerikan Tesirleri, stanbul, s.185.
Emel, A. (2002). Milli Mcadelenin Balangcnda Mustafa Kemal ttihad Terakki
ve Bolevizm, Trk Sosyal Tarih ve Aratrma Vakf Yaynlar, stanbul, ss.3738.
Enginn, ., Cunbur, M. ve zdemir, C. (1983). Milli Mcadelede Trk Kadn, Trk
Ticaret Bankas Yaynevi, Ankara, s.64.
Erdem, H. (2000). Modernite Karsnda Osmanl, Yeni Trkiye Dergisi, Osmanl
zel Says III, Yl 6, S. 33, Ankara, s.160.
Ergin, O. (1977). Trk Maarif Tarihi, c.1-2, Eser Matbaas, stanbul, ss.457-785.
Ergun, P. (1997). Cumhuriyetin aydnlanmasnda nc Kadnlarmz, Tekin
Yaynevi, stanbul, s.245.
Erol, B. (1996). Tanzimattan Cumhuriyete Trk ve Bat Kadn, Kastamonuda lk
Kadn Mitinginin 75. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, A.A.M. Yaynlar,
Ankara, ss.152-153.
Erylmaz, B. (1992). Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, aret Yaynlar, stanbul,
ss.46-47
Eski, M. (1996). Kastamonuda lk Kadn Mitinginin 75. Yldnm Uluslararas
Sempozyumu, Atatrk Aratrmalar Merkezi Yaynlar, Ankara, ss.36-40.
Faroqhi, S. (2000). Osmanl Kltr Ve Gndelik Yaam Ortaadan Yirminci
Yzyla, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 3. Bask, stanbul, s.115.
Ferit, A. (1998). Trkiye niversitelerinde Kadn retim yeleri, 75 Ylda
Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.315.
Fndkolu, Z. (1990). Trklerde Aile timaiyat, Aile Yazlar I, (Der.) idem, D.
ve Ahmet B., Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, s.11.
Ggn, . (2006). Fatma Aliye Hanm, Trk Dnyas Ortak Edebiyat Trk
Dnyas Edebiyat Tarihi, c.7. Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi
Bakanl Yaynlar, Ankara, ss.244-245.
Gksel, B. (1993). alar Boyunca Trk Kadn ve Atatrk, Kltr Bakanl
Yaynlar/96, Ankara, ss.132-140.
Gle, N. (2005). Modernleme Balamnda slami Kimlik Aray, Trkiyede
Modernleme ve Ulusal Kimlik, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.75.
Gl Ayylmaz. (2002). Osmanl Aile Hukukunda Kadn, Trkler Ansiklopedisi, (Ed.)

Hasan C. G., Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, s.370.
Gl, M. (1996). Milli Mcadele Mitinglerinde Kadnlarmz, Kastamonuda lk
Ankara, s.51.
Gmolu, F. (1998). Cumhuriyet dneminin Ders Kitaplarnda Cinsiyet Rolleri
(1928-1998), 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul,
ss.102-107.
Gzel, M. . (1992). zmir ktisat Kongresinde Kadnlar, Cumhuriyet dnemi
Trkiye Ansiklopedisi, c.5, letiim Yaynlar, stanbul, s.1194.
Gzel, . (1985). Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c.3, letiim
Hkimiyet-i Milliye Gazetesi. (1337/ 1921).
Hanmlar. (1300/1884), 1(1):30-31.
Ik, . (2004). Trkiye Yazarlar Ansiklopedisi, Geniletilmi 3. Bask, I.-II.-III. Cilt,
Elvan Yaynlar, Ankara, s.1226.
Ik, . (2006). Resimli ve Metin rnekli Trkiye Edebiyat ve Kltr Adamlar
Ansiklopedisi, c.3, Elvan Yaynlar, Ankara, ss.1176-1785.
Ik, . (2006). Trkiye Edebiyatlar ve Kltr Adamlar Ansiklopedisi, Elvan
Yaynlar, c.1, Ankara, ss.57-326.
In, E. (1995). stanbulda Gndelik Hayat, letiim Yaynlar, stanbul, ss.118-219.
In, E. (2006). Tanzimat Ailesi ve Modern Adab- Muaeret, Sosyo-Kltrel
Deime Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar,
c.1, Ankara, s.219.
In, E. (2006). Tanzimat Ailesi ve Modern Adab- Muaeret, Tanzimat Deiim
Srecinde Osmanl mparatorluu, Phoenix Yaynevi, 2. Bask, stanbul,
ss.405-408.
bnl Emin Mahmut Kemal nal. (1999). Son Asr Trk airleri (Kemal-uara,
Mjgan, C. (Haz.), c.I-II-III, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar,
Ankara, ss.658-660.
lhan, D. (2002). Cumhuriyet dneminde Trk Toplumu, Genel Trk Tarihi
Ansiklopedisi, Hasan, G. ve Ali B. (Ed.), c.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara,
s.272.
lkkaracan, P. (1998). Dou Anadoluda Kadn ve Aile, 75 Ylda Kadn ve Erkekler,
Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.173.
lyasolu, A. ve Deniz, . (1984). Kadn Dergilerinin Evrimi, Trkiyede Dergiler
Ansiklopediler (1849-1984), Geliim Yaynlar, stanbul, ss.163-176.
nal, G. (2006). Erken ve Ge Dnem Cumhuriyet Kadn Yazn, Edebiyatmzn

Kadn Kalemleri, Nesrin Karaca Tazade, Vadi Yaynlar, Ankara, ss.321-337.
nal, G. (2006). Erken ve Ge Dnem Cumhuriyet Kadn Yazn, Edebiyatmzn
Kadn Kalemleri, Tazade, N. (Haz.), Vadi Yaynlar, Ankara, ss.213-337.
nalck, H. ve Mehmet, S. (2006). Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl
mparatorluu, 2. Bask, Phoenix Yaynlar, Ankara, ss.336-338.
nan, A. (1983). Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Hukuk Vatan Cemiyeti, VIII. Trk
Tarih Kongresi III. Ciltten Ayrbasm, T.T.K. Basmevi, Ankara, s.1994.
nan, A. (1985). Tarih Boyunca Trk Kadnnn Hak ve Grevleri, M.E.B. Basmevi,
Ankara, ss.37-124.
nan, A. (2006). Prof. Dr. Afet nan, Remzi Kitabevi, 3. Basm, stanbul, s.292.
nan, A. (t.y.) Kurtulu Savanda Trk Kadn, Trk Kadnna Seme ve Seilme
Hakk 50. Yl, Trkiye BMM Yaynlar, Ankara, s.37.
pirli, M. (1998). Osmanl Toplumunda Kadn, slamn Inda Kadn, Ankara.
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, s.57.
smail Doan. (1992). Tanzimat Sonras Sosyo-Kltrel Deimeler ve Trk Ailesi,
Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma
Kurumu Yaynlar, Ankara, ss.178-184.
spirli, S., (2008). Leyla Hanm (Saz) Solmu iekler, nceleme-Metin, Salkmst
Kadn Yazlar, (1926), 22:8-22.
Kadolu, A., (1998). Cinselliin inkr: Byk Toplumsal Projelerin Nesnesi Olarak
Trk Kadnlar, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, Trkiye Ekonomik ve
Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, ss.91-89.
Kandiyoti, D. (1997). Cariyeler Baclar Yurttalar, Kimlikler ve Toplumsal
Dnmler, Metis Yaynlar, stanbul, ss.134-149.
Kandiyoti, D. (1998). Eski ve Yeni Erkeklik Anlaylar, 75 Ylda Kadnlar ve
Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.34.
Kandiyoti, D. (2005). Modernizmin Cinsiyeti: Trk Modernlemesi Aratrmalarnda
Eksik Boyutlar, Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik, Sibel B., Reat, K.,
(Ed.), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 3. Basm, stanbul, ss.113-114.
Kaplan, L. (1996). Milli Mcadele Dnemi Kadn Cemiyetleri, Kastamonuda ilk
Ankara, ss.16-73.
Kaplan, L. (1998). Cemiyetlerde ve Siyasi Tekilatlarda Trk Kadn (1908-1960),
Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, ss.11-204.
Karadeniz, F. (1999). XVI. Ve XVII. Yzyllarda Farkl Snflardaki Osmanl

Kadnna Genel Bir Bak, Osmanl Ansiklopedisi, Editr: Gler Eren, C.V,
Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, ss.452-454.
Karakla, Y. (1999). Osmanl Hanmlar ve Hizmeti Kadnlar, Toplumsal Tarih,
63:15-24.
Karal, E. (1956). Osmanl Tarihi, c.VII, Ankara, ss.282-283.
Kemal, . (2001). Resimlerle Yazarlar ve airler Szl Trk ve Dnya
Edebiyatndan 522 Yazar ve airin Hayat, Eserleri, nklp Yaynevi, stanbul,
s.210.
Keyder, . (2005). 1990larda Trkiyede Modernlemenin Dorultusu, Trkiyede
Modernleme ve Ulusal Kimlik, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.31.
Kl, Z. (1998). Cumhuriyet Trkiyesinden Kadn Hareketine Genel Bir Bak, 75
Ylda Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, ss.348-350.
Krkpnar, L. (1998). Trkiyede Toplumsal Deime Srecinde Kadn, 75 Ylda
Kadnlar ve Erkekler, Trkiye Ekonomik Ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar,
stanbul, ss.14-24.
Kzltan, M. ve Gentrk, T. (1993). Atatrk Kitapl Fatma Aliye Hanm Evrak
Katalogu-I, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl
Ktphane ve Mzeler Mdrl, stanbul, s.3.
Kocatrk, U. (1984). Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Turhan Kitabevi, Ankara, s.97.
Koak, C. (2004). Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet, Modern Trkiyede
Siyasi Dnce, c.1, 6. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, s.72.
Kolak, O. (2005). Adile Sultan, Kasta Yaynlar, stanbul, s.1.
Kum, B., Fatma, G., Selek, P., ve Baaran Y. (2005). Kadn Hareketinde Mcadele
Deneyimleri, Amargi Kadn Bilimsel ve Kltrel Aratrma Yaynlar ve
Dayanma Kooperatifi, Berdan Matbaaclk, stanbul, s.13.
Kuran, E. (1990). Trk Ailesinin Mahiyeti ve Tarihi Gelimesi, Aile Yazlar 1,
Temel Kavramlar Yap ve Tarihi Sre, idem, D. ve Ahmet B. (Der.),
Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, ss.364-365.
Kurdakul, . (1985). airler ve Yazarlar Szl 1143 air ve Yazar Kiilikleri,
Yaptlar, Kaynaklar, Cumhuriyet dnemi Dergileri, Cem Yaynlar Kltr
Dizisi, stanbul, ss.74-306.
Kurdakul, . (1994). ada Trk Edebiyat Merutiyet Dnemi/1, c.1, Bilgi
Yaynevi, Drdnc Basm, Ankara, ss.80-229.
Kurdakul, . (1994). ada Trk Edebiyat Merutiyet Dnemi/1, c.2, Bilgi
Yaynevi, Drdnc Basm, Ankara, ss.68-307.
Kurnaz, . (1991). Cumhuriyet ncesi Trk Kadn, B.A.A.K. Yaynlar, Ankara,
ss.11-278.
Kurnaz, . (1993). Balkan Harbinde Kadnlarmzn Konumalar, Milli Maarif

Nezareti Aratrma- nceleme Dizisi: 42, stanbul, ss.9-194.
Kurnaz, . (1995). II. Merutiyet Dneminde Trk Kadn, Doktora Tezi, Hacettepe
niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Ankara, ss.147-227.
Kurt, A. (2000). Osmanlda Kadnn Sosyo- Ekonomik Durumu, Yeni Trkiye
Dergisi Osmanl zel Says II, 32:(6)636-645.
Meri, N. (2000). Kadnda Meydana Gelen Deiimlerin Tarihselliinden Bir Ka
Kesit, Osmanldan Cumhuriyete Kadnn Tarihi Dnm, Pnar Yaynlar, 2.
Bask, stanbul, s.61.
Msrolu, A. (t.y.). Kuvay- Milliyenin Kadn Kahramanlar, Birinci Basm,
Numara: 93, Sebil Yaynevi, ss.48-61.
Milli Savunma Bakanl, (1998). Milli Mcadelede ve Cumhuriyetin lk Yllarnda
Kadnlarmz, Ankara, ss.127-185.
Montegu, L. (1998). ark Mektuplar, Tima Yaynlar, stanbul, ss.78-128.
Muhaddere Taolu. (1958). Kadnn Sosyal Durumu ve Kadn Kyafetleri, Ankara,
ss.9-54.
Murat Uraz. (1941). Resimli Kadn air ve Muharrirelerimiz, c.2, Tefeyyz Kitabevi,
Numune Matbaas, stanbul, s.10.
Naymansoy, G. (2010). Trk Bilim Kadnlar ve Bilime Katklar, Gaziantep
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(9):203-227.
Necatigil, B. (1972). Edebiyatmzda simler Szl, Varlk Yaynlar, I. Bask,
stanbul, s.406.
Necatigil, B. (2007). Edebiyatmzda simler Szl, Gncellenmi 24. Basm,
Varlk Yaynlar, stanbul, s.406.
O. Ergin. (1977). Osmanl Maarif Tarihi, c.4, Eser Matbaas, stanbul, s.458.
Onger, B. (1965). Atatrk Devrimi ve Kadnlarmz Denemeler-Aratrmalar,
Trkiye leri Kadnlar Kitapl, stanbul, ss.75-76.
Ortayl, . (1992). Osmanl Aile Hukukunda Gelenek, eriat ve rf, Sosyo-Kltrel
Deime Srecinde Trk Ailesi, c.2, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu
Ortayl, . (2004a). Osmanl Toplumunda Aile, Pan Yaynlar, stanbul, s.4.
Ortayl, . (2004b). Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Turhan
Kitabevi Yay., II. Basm, Ankara, s.58-59.
Ortayl, . (2006). Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu, Phoenix Yaynevi,
kn, G. (1971). Osmanl Sanayi 1913-1915 Yllar Sanayi statistiki, Sevin

Matbaas, Ankara, ss.21-202.
ner, K. (2001). Resimlerle Yazarlar ve airler Szl, Trk ve Dnya
Edebiyatndan 522 Yazar ve airin Hayat, Eserleri, nklp Yaynlar, 4. Bask,
stanbul, s.210.
zbay, F. (1989). Krsal Kesimde Toplumsal ve Ekonomik Yap Deimelerinin
Aile levlerine Yansmas, Trkiyede Ailenin Deiimi, Trk Sosyal Bilimler
Dernei Yaynlar, Ankara, ss.58-59.
zkrml, A. (2004). Trk Edebiyat Tarihi (ansiklopedik), c.I, nklp Yaynlar,
stanbul, ss.30-707.
zkrml, A. (2004). Trk Edebiyat Tarihi (ansiklopedik), c.II, nklp Yaynlar,
Parla, J. (2004). Tanzimat Edebiyatnda Siyasi Fikirler, Modern Trkiyede Siyasi
Dnce, c.1, 6. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, ss.48-223.
Polat, G. (1983). Atatrk ve Kadn Haklar, Ankara, s.175.
Polat, N. (1991). Mdafaa-i Milliye Cemiyeti, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,
Resimli Ay,(1927), 43-7(4):1.
Resimli Ay,(1928), 56-8(5):1-2.
Resimli airler ve Yazarlar Szl, (2003). Gzden Geirilmi ve Geniletilmi
Yeni Bask, Erdem Yaynlar stanbul, ss.44-245.
Sakaolu, N. (1992). Medeniyet Deimeleri erevesinde Trklerde Ailede Eitim,
Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma
Kurumu Yaynlar, Ankara, ss.81-369.
Say, G. (1998). Siyasal Deiimde Kadn Boyutu, Kurti Matbaas, stanbul, s.177.
Sonay, N. (2006). Tek Parti Dneminde Kadn Milletvekillerinin Seimi (1923-1946),
Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara,
ss.73-74.
Smer, T. (1968). Trkiyede lk Defa Kurulan Kadnlar altrma Cemiyeti,
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Temmuz, stanbul, ss.59-63.
ahin, Y. (2006). 1920-1930 Yllar Arasnda Trkiyede Kadn Siluetinde Moda
Anlay ve Deiimler, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Enstits
Yaynlar, zmir, s.45.
Tabakolu, A. (1992). Osmanl Toplumunda Aile, Sosyo-Kltrel Deime
Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, c.1,
Ankara, s.95.
Tazade, N. (2006). Edebiyatmzn Kadn Kalemleri, Vadi Yaynlar, Ankara,
ss.149-300.
Tanilli, S. (2006). Ne Olursa Olsun Savayorlar Kadn Sorununun Neresindeyiz?,

Alkm Yaynlar, stanbul, s.120.
Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi. (2001). c.1, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul, s.13.
Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi. (2001). c.3, Yap Kredi Yaynlar,
Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi. (1985). c.IV, letiim Yaynlar,
stanbul, s.868.
Takran, T. (1973). Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Kadn Haklar, Babakanlk
Kltr Mstearl, Cumhuriyetin 50. Yldnm Yaynlar, Babakanlk
Basmevi, Ankara, ss.3-162.
Tekeli, . (1982). Kadnlar ve Siyasal-Toplumsal Hayat, Birikim Yaynlar, stanbul,
ss.188-217.
Tekeli, . (1992). Kadn, Cumhuriyet dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c.5, letiim
Tekeli, . (1998). Birinci ve kinci Dalga Feminist Hareketlerin Karlatrmal
ncelemesi zerine Bir Deneme, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf
Tekin, A. (2005). Edebiyatmzda simler, Elips Yaynlar, Ankara, s.88-526.
Toksa, Z. (1998). Cumhuriyetin Kadn deali: Eii Aanlar ve Aamayanlar, 75
Ylda Kadnlar ve Erkekler, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf
Toprak, Z. (1982). Milli ktisat Milli Burjuva, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Ankara,
ss.157-414.
Toprak, Z. (1992). II. Merutiyet Dneminde Devlet, Aile ve Feminizm, SosyoKltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu
Yaynlar, c.1, Ankara, ss.35-237,
Toprak, Z. (1998). ttihad Terakki ve Teal-i Vatan Osmanl Hanmlar Cemiyeti,
Toplum ve Bilim, 43-44:183-190.
Toprak, Z. (1998). Osmanl Kadnlar altrma Cemiyeti, Kadn Askerler ve Milli
Aile, Tarih ve Toplum, 51(9): 34-38.
Tunaya, T. (1998). Trkiyede Siyasal Partiler, c.1, letiim Yaynlar, stanbul,
ss.503-506.
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. (1981). c.IV, Dergah Yaynlar, stanbul, ss.99100.
Trk Dnyas Edebiyatlar Ansiklopedisi. c.5, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl
Trk Kadn, (1334/1918), 11:162-168.

Trk Kadn, (1334/1918), 13:194-195.
Trk Kadn, (1334/1918), ss.10:146-148.
Trkiye 1923- 1973 Ansiklopedisi. (1974). Kaynak Kitaplar Yaynlar, c.3, stanbul,
s.851.
Uuk, C. (2006). Gm Kanat, Bilge Kltr Sanat Yaynlar, stanbul, s.851.
Uurcan, S. (1991). Makbule Leman: Hayat, ahsiyeti, Eserleri, Marmara
niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trklk Aratrmalar Dergisi, 6:340-339.
Uluay, . (1971). Haremden Mektuplar, Ankara, ss.47-70.
Unat, N. (1982). Trk Toplumunda Kadn, Geniletilmi 2. Bask, Aratrma, Eitim,
Ekin Yaynevi ve Trk Sosyal Bilimler Dernei birliiyle Hazrlanmtr,
stanbul, ss.10-12.
Unat, N. (1998). Sylemden Protestoya: Trkiyede Kadn Hareketlerinin Dnm,
75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, ss.325-326.
nal, M. (1990). 1917 Tarihli Hukuk-i Aile Kararnamesi, Aile Yazlar 1 Temel
Kavramlar Yap ve Tarihi Sre, (Der.) idem D., ve Ahmet, B, Babakanlk
Aile Aratrmalar Kurumu Yaynlar, Ankara, s.367.
nalm, O. (2005). airler ve Yazarlar Szl, Aka Yaynlar, 2. Bask, Ankara,
ss.33-544.
Van Os, N. (2004). Osmanl Mslmanlarnda Feminizm, Modern Trkiyede Siyasi
Dnce, c.1, 6. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, ss.336-346.
Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi.(2008). Yap Kredi Yaynclk, 2.
Bask, c.I-II, stanbul, s.81.
Yerasimos, S. (2006). Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Tanzimat Deiim
Srecinde Osmanl mparatorluu, Phoenix Yaynevi, 2. Bask, stanbul,
ss.368-369.
Yeilyurt, E. (2002). Trk Edebiyat Klasikleri Halide Edib Advar Hayat ve Eserleri,
Yeryz Yaynlar, Ankara, ss.7-100.
Yumul, A. (1997). 19. Yzyl Ermeni Aydnlarnn Gzyle Kadnlar, Toplumsal
Tarih Dergisi, 42(7): 13-18.
Yurdanur, C. (1982). Kadn, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, c.V, Dergh
Zihniolu, Y. (2003). Kadnsz nklp Nezihe Muhiddin, Kadnlar Halk Frkas,
Kadn Birlii, Metis Yaynlar, stanbul, ss.20-229.
EKLER
EK A. FAYDALANILAN KADIN YAYINLARINDAN RNEK BELGELER
EK A. 1. Kadnlar Dnyas Dergisinden Krem Tarifi
EK A. 2. Kadnlar Dnyas Dergisinden Bir Baka Krem Tarifi
EK. A. 3. Nezihe Rikkatin Trk Kadn Dergisindeki Bir Yazs
EK. A. 4. Trk Kadn Dergisinden Bir Makale rnei
EK. A. 5. kufe Nihalin Trk Kadn Dergisinde Yaynlanan Bir Makalesi
EK. A. 6. Kadn Yazlar Dergisinden Bir Makale rnei
ZGEM
Sabiha Doan 1973 ylnda Gaziantepte dodu. 2007 ylnda Gaziantep
niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnden mezun oldu. 2008 ylnda
ayn niversitenin Tarih Anabilim Dal, Genel Trk Tarihi dalnda yksek lisansa
balad.
Anadolu niversitesi Halkla ilikiler Blm mezunu da olan Doan, ayn
zamanda NLP uzmanl eitimi ald. eitli gazete, dergi ve internet sitelerinde
yazlar yaynlanm olan Sabiha Doann baslm eserleri bulunmakta olup,
Trkiye Yazarlar Birlii yesidir.
VTAE
Sabiha Dogan was born in 1973, in Gaziantep and graduated from
Gaziantep University, Department of History in Faculty of Arts and Sciences. In
2008 she started to M.Sc in General Turkish History branch of History Department
in the same university.
Dogan, also graduated from Anadolu University public relations
department and educated in NLP proficiency training at the same time. Works of
Sabiha Dogan took place in various newspapers, magazines and websites. In
addition, she has published works and she is a member of Turkey Authors
Association.

Tanzimattan Cumhuriyete Kadin Aydinlar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tanzimattan Cumhuriyete Kadin Aydinlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

TANZMATTAN CUMHURYETE AYDIN KADINLAR

YKSEK LSANS TEZ

2.1.3.1.22. Teal-i Nisvan Cemiyeti....................................................................104

2.1.5.9. Fatma Aliye..................................................................................................131

4.1.3. Fatih Mitingi.............................................................................................170

Atatrk Aratrma Merkezi

ailenin erkeine bamldr 5 . Erkein evlendii kadna evlenme srasnda veya

transferlerinin %40 kadnlarla ilgilidir. Ayn yllarda Kbrsl kadnlarn

Tanzimat ncesinde karlan baz fermanlar, kadnn sokaa kmasna

Bunlar gibi kadnlar iin snrlamalar getiren fermanlarla birlikte kadnlar

Kadn kyafetine gelince zellikle Lale Devrinde kadnlarn d dnyayla

Taolu, a.g.e., s.19.

mektuplardan bu durum aka grlmektedir. Bunlar iinde kendilerine yakn

aatay Uluay. (1971). Haremden Mektuplar, Ankara, ss.47-70.

moda alanyla snrl kalmam, bu sre st ve orta kesim kadnnn toplumsal

dayanmayan devletin yetkilerini ve toplumsal mdahale alanlarn artrc bir unsur

dnmektedirler. ttihadclarn eitliki yn n plana kan dnmc sylemleri,

Osmanl feminizminin k noktasn oluturduu gibi ekirdek aile ve deiime

modernleme arasnda bir ba kurulmutur. Kadn sorunu yalnzca kadn haklar

Toprak, a.g.m., s.237.

akmlarnn etkinlemesiyle ortaya yeni kavram ve dn biimleri kmaya

Tanzimat Ferman, kadnlar iin zel hkmler iermemesine ramen,

Kandiyoti, a.g.e., s.134.

Tanzimat sonras srete balayan yaynlar, kadn meselesiyle ilgilenmi,

yetitirdii ocuklar kendi

yabanclamaya balamtr. Ortaya gezmeyi seven, tketici, lkse dkn bir

1.2. TANZMAT AYDINI

In Ekrem. (1992). Tanzimat Ailesi ve Modern Adab- Muaeret, Sosyo-Kltrel Deime

kukulu bir yaklamn varl dikkat eker. Aydnlarn hepsinde younluu ve

Doan, a.g.m., s.178.

dayanmaktadr. Ancak gcnn kaynan Tanrdan deil akl, hrriyet ve

nalck ve Seyitdanlolu, a.g.e., ss.337-338.

de -ttihad ve Terakki subaylarnn abalaryla birlikte- dneme asl rengini

Demirta, a.g.e., s.7-8.

devletin kurtulmas sorununa zm aramaya alm, kadna bu ereveden bakp

akr, a.g.e., s.238.

sonucunu beraberinde getirmitir. Bu sebeple Tanzimat dnemi yazn, byk lde

1.3. AYDIN KADINLAR VE ETKLER

Darlfnunlu kzlar, erkeklerin kadn isimleriyle yazmalarna kar km ve buna

Kadn hareketinin ncleri aristokratik ve brokratik kesimin eleri veya

Zihniolu, a.g.e., s.52.

Osmanlda feminizmi temel alp bir dnsel ve eylemsel etkinlikten sz

Mslman kadna rastlaynca nl slam Kadnlar isimli kitabn yazmtr. Yazar,

Zihniolu, a.g.e., s.44; Takran, a.g.e., s.36.

efkatli olduunu sylemitir. Ona gre erkeklerin kadnlar iltifatlarla uyutmak

Zihniolu, a.g.e., s.49.

programnn olmas ve devamll sebebiyle dier konferanslardan farllk

Demirdirek, a.g.e., ss.93-104.

olamadklar gibi, sradan insanlarn ierisine de girememilerdir. htiya duyduklar

1.4. TANZMAT SONRASI YEN KADIN TP

In (1995) , a.g.m., ss.116- 117.

kadn haklarn destekleyen yaynlar yapmlardr. Bunlar Batdaki feminizm

Tekeli, a.g.e., s.122.

kanunnamesinde olmu, kz ocuklar da erkek ocuklar gibi veraset hakkna sahip

Nizamnamesiyle 1869dan balayarak kzlarn eitimi zorunlu olmu, 1870lerde

Takran, a.g.e., ss.29-30.

Bat taklitiliine dayanan hayat biimi eitimsiz, bo inanlarla dolu orta

Toksa, a.g.m., s.74.

Merutiyetle birlikte arafn ekli de deimi, iki para olmu, aksesuarlarn

Taolu, a.g.e., ss.19-24.

Kadnlarn Batl tarzda giyinmelerine Mehmet Akif, Musa Kazm, smail

Kaplan, a.g.e., s.180.

1.5. II. MERUTYET SONRASI KADIN