KUR'AN'DA

NEFS KAVRAMI
KUR'AN'DA NEFS KAVRAMI ................................................................................................................ 2
nsz .................................................................................................................................................... 2
GR .................................................................................................................................................... 3
NEFS'N SZLK ve TERM ANLAMLARI, ......................................................................................... 3
Nefs'in Metafizik Anlamda Kullanl: ................................................................................................ 5
Metafizik anlamda Nefs'e ilikin problemler yle ortaya konmutur: ............................................... 5
Nefs'in Psikolojik Anlamda Kullanl: ............................................................................................... 5
Nefs'in Dier Terim Anlamlar: ............................................................................................................ 6
Nefs cevherinin beden ile ilgisi hususunda eklin olduu gr ortaya kar:............................... 6
1- KUR'N-I KERM'DE NEFS ................................................................................................................ 7
Nefs'in Allah Hakknda Kullanlmas ................................................................................................... 8
Nefs'in Dier lhlar Hakknda Kullanlmas ....................................................................................... 9
Nefs'in "Ruh" Anlamnda Kullanlmas ............................................................................................. 10
2- NEFSN MAHYET, SIFAT ve ZELLKLER ............................................................................... 21
Felsefe'de Nefs .................................................................................................................................... 22
1- Eski Yunan Felsefesi'n De Nefs ..................................................................................................... 23
II- slm Filozoflarna Gre Nefs ....................................................................................................... 23
Kelm'da Nefs ..................................................................................................................................... 25
Tasavvuf'ta Nefs ................................................................................................................................. 26
Nefs Ka Tanedir? .............................................................................................................................. 30
Nefs-Beden likisi ............................................................................................................................. 30
Nefs-Kalp likisi ................................................................................................................................ 31
Nefs-Akl likisi................................................................................................................................. 33
Nefs-Seytan likisi ............................................................................................................................. 33
Nefs-Ruh likisi ................................................................................................................................. 34
Nefs'in Sfat Ve zellikleri ................................................................................................................. 40
Kihir ve Ucub: .................................................................................................................................... 41
Serdife ve Kat Kalplilik: .................................................................................................................... 41
Alayclk-Hafiflik ve Agzllk-Hrs: .............................................................................................. 41
Kin ve Haset: ...................................................................................................................................... 42
Nefs, kt huylarn ve errin kaynadr: ........................................................................................... 43
Allah'n emirlerine uymak Nefs'e ar gelir: ....................................................................................... 43
3- NEFSN MERTEBELER ve NEFS'E KARI TAKINILACAK TAVIR .......................................... 44
Nefs'in Mertebeleri ............................................................................................................................. 44
I- Nefs-i Emmre: ............................................................................................................................... 45
II- Nefs-i Levvme.............................................................................................................................. 47
III- Nefs-i Mlhime ............................................................................................................................ 50
IV- Nefs-i Mutmanne ........................................................................................................................ 51
V- Nefs-i Rzye ................................................................................................................................. 54
VI- Nefs-i Marzyye............................................................................................................................ 55
VII- Nefs-i Kmile .............................................................................................................................. 55
I- Nefs Terbiyesi Ve Onunla Mcadele .............................................................................................. 57
II- Nefs Muhasebesi ............................................................................................................................ 61
III- Nefsi Kk Grp Onu Yermek ................................................................................................. 63
IV- Nefs'e Muhalefet Ve Onu ehvetlerden Uzak Tutmak ................................................................ 65
SONU ..................................................................................................................................................... 67
KAYNAKA...................................................................................................................................... 68

KUR'AN'DA NEFS KAVRAMI

Ahmet gke
1969 ylnda Antalya'da dodu. Antalya Merkez Gkam Ky lkokulu (1980),
Antalya mam-Hatip Lisesi(1987) ve Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi (1992)
mezunudur. 1992-93 yllarnda Konya'da bir yl retmenlik yapt. Yksek lisansn, Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slam Bilimleri Anabilim Dal Tasavvuf Bilim
Dal'nda "Kur'an'da Nefs Kavram" adl teziyle 1994'te tamamlad. Halen Marmara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tasavvuf Bilim Dal'nda "Yiitba Vel Ahmed
emseddin-i Marmarav, Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Grleri" konusunda doktora
yapmakta olan yazar, ayn zamanda Yznc Yl niversitesi ilahiyat Fakltesi Tasavvuf
Bilim Dal aratrma grevlisidir. [1]

nsz
nsanolunu yaratlndan bu yana yakndan ilgilendiren en nemli kavramlardan biri
olan nefs, Allahu Teala'nn insanla yol gsterici olarak gnderdii son kutsal kitap
Kur'an- Kerim'in zerinde oka durduu konulardandr. Buna bal olarak gerek slam
filozoflar, gerek kelamclar ve gerekse tefsirciler, nefs konusu zerinde nemle
durmulardr. zellikle ahlak boyuta da sahip bir ilm disiplin olan tasavvuf iin nefs'in
apayr bir yeri ve nemi vardr.
Ruh ve bedenden oluan, hem iyilie ve hem de ktle eilimi bulunan insann fiil
ve davranlarndaki fonksiyonu asndan tasavvufun ilgi alanna giren nefs'in Kur'an'daki
temellerinin, gerei kadar ele alnmam olmas teden beri dikkatimizi ekmekteydi. Tesbit
edebildiimiz kadaryla, nefs kavramnn Kur'an'daki kullanlna ve bunun slam
dncesine yansmasna ilikin aratrmalarn makale seviyesinden teye geememi
olmas muhterem hocam Prof. Dr. erafeddin Glck'n bu mevzuu ele almamz ynndeki
tavsiyeleriyle birleince elinizdeki eser ortaya km oldu.
Aratrmamz bir giri ve ayr blmden olumaktadr. Girite nefs kelimesinin
szlk ve terim olarak tad manalar zerinde durduk.
Birinci Blm'de Kur'an- Kerim'de nefs'in kullanl biimlerini incelemeyi uygun
grdk. Nefs'in Allahu Teala ve dier ilahlar hakknda kullanlmas, ruh, kalp, gnl,
insann i dnyas, bedeni, bedenle birlikte ruhu, ktl emredici zellii, zat, cins, tr
gibi manalar ifade edii ile nefs'in dier kullanl ekillerini bu blmde sunmaya altk.
Bu ilk ksmda Kur'an'da bizzat geen ayet-i kerimeleri n plana kartmaya gayret ederek
ileriki blmlere k tutmay ve zemin hazrlamay amaladk.
kinci Blm'de ise nefs'in deiik ilim dallarnca nasl alglanp yorumlandn;
felsefe, kelam ve tasavvuf ekollerince nefs'e ne tr anlamlar yklendiini, sfat ve

zelliklerinin neler olduunu, ksacas mahiyetini; nefs'in beden, kalp, akl, eytan ve ruh ile
ilgisini, sfat ve zelliklerini incelemeye altk.
nc ve son blm de, kaynan bizzat Kur'an- Kerim'den alan nefs'in
mertebelerine dair yorumlar ve nefs'e hangi metodlarla yaklalmas gerektiini yine
tasavvuf anlayna gre incelemeye ayrdk. almamz nemli lde tasavvuf bir
karakter arzettii iin zellikle bu blmde konuyu dorudan doruya temel tasavuf
kaynaklara bavurarak ele almay denedik. Bu arada ada yazarlarn eserlerine
bavurmay da ihmal etmedik. Bu blmdeki emmare, levvdme, mlkime, mutmainne,
rziyye, merziyye ve kmile'den oluan nefs'in mertebelerini, dier kaynaklarn yansra srf
bu konuda yazlm baz elyazmas eserler nda da ilemeye altk.
Eserde kullanlan dil ve yazm zellikleriyle ilgili birka noktay burada hatrlatmakta
yarar gryoruz: Anlatmda seilen dilin mmkn olduunca anlalr ve kullanlan Trke
olmasna zen gstermeye altk. Bununla birlikte aratrmamza kaynaklk eden referans
niteliindeki pek ok eserin ifade tarzndaki orjinallii bozmama kaygmz, bizi
gnmzde yaygn olarak kullanlmayan baz kelime ve stlahlar aynen kullanmaya
evketti. Tasavvuf kavramlar muhtevalarndan uzaklatrmamay amalamamz da bunda
etkili oldu. Bu tr kelimeleri yer yer dipnotlarda ksaca akladk. Ayrca Trk Dil
Kurumu'nun tesbit ettii imla kurallarna uymamasna ramen "Nefs" ve "Ruh"
szcklerinde olduu gibi- baz zellemi kavramlarn kavramsal ieriklerini tam ifade
edebilmek maksadyla ba harflerini byk yazmay uygun grdk.
almalarmn bandan beri yakn ilgisini ve isabetli yol gstereciliini hibir zaman
esirgemeyen ve her trl destei salayan Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi retim
yesi muhterem hocam Prof. Dr. erafeddin Glck'e burada en iten teekkrlerimi
sunmay nemli bir grev bilirim. Ayrca nemli ipular elde etmeme yardmc olan
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi retim yelerinden Prof. Dr. Mustafa Tahral ve
Prof. Dr. Hasan Kamil Ylmaz'a da teekkrlerimi arz ederim.
Ahmet gke Vefa/stanbul 1998 [2]

GR
NEFS'N SZLK ve TERM ANLAMLARI,
nsanolu, kendini tanmaya alt gnden beri kendisinin yalnzca bedenden ibaret
olmadn sezmeye balam ve insan oluturan dier ynleri aratrmaya koyulmutur. Bu
nedenle Nefs kavram, insanlk tarihinin balangcndan bu yana zerinde dnlen ve
eitli fikirler ileri srlen temel konulardan biridir.
Arapa'da mennes bir kelime olan, nefese kknden treyen ve oulu enfs ve nfs
biiminde gelen [3] Nefs szcnn, Arapa ve Arapa'dan eviri nitelii tayan Trke
literatrde ayr anlama geldiini gryoruz:

1- Szlk anlamyla gnlk dilde kullanl,

2- Metafizik anlamda kullanl,
3- Psikolojik anlamda kullanl. [4]
Szlkte, bir eyin nefsi demek, o eyin "varl" ve "kendisi" demektir [5]. Eski Arap
iirinde Nefs, dnl zamir olarak kullanlr ve "kendisi"ne ya da "ahs"a dellet ederdi.
[6]
Nefs, "kii" ve "can" anlamlarna gelir. "Nfs", Nefs'in ouludur. Nitekim;
"urada u kadar nfus var" dediimiz zaman, "u kadar kii veya u kadar can var"
demek olur. [7]
Nefs, Arap dilinde balca iki ayr mnda kullanlr:
Birisi; "Ruh" mnsdr. len bir kimse iin "Falancann nefsi, yani ruhu kt"
denildiinde ve "Falancann nefsinde, yani ruhunda yle yle yapmak vardr" sznde
olduu gibi. Dier kullanm da; "bir eyin btn ve gerei" mnsdr. "Falanca nefsini
ldrd ve nefsini helak etti. Yani ztnda, kendinde tamamen ve gerek mnda helak
etme iini gerekletirdi" sznde olduu gibi. [8]
Beden ve ruh toplamna Nefs dendii gibi, yalnzca ruha da Nefs denir. Aslnda Nefs,
nefes alan canl anlamna gelir. Her canl eyde ruh vardr. Organizma iinde bulunan can
(ruh), Nefs'tir. nk onun hayat nefes (solunum) iledir. Temelde esinti, rzgr anlamna
gelen [9] ruh da hayat soluu demektir. Bu soluk, maddeye girince Nefs adn alyor. Ruh
denince maddeden soyutlanm can anlalr. Ne bedene, ne de bedenli bir cana ruh denmez.
Ruh, canlnn bedensiz varldr. Bedene hayat veren ruhtur. Zaten hayat kendisiyle ortaya
kt iin ruha, rh (esinti, rzgr) da denmitir. Teneffs ettiinden, yahut
nefis(enfes)liinden dolay ruha Nefs de denmitir. [10]
Nefs'in, "kan" anlam da vardr. "Falancann kan akt" derken "Nefs" kelimesi
kullanlr. [11] Kann Nefs olarak adlandrlmas, kann kmasyla Nefs'in de kmas [12]
ve kann, ruhu tayan ve hayat devam ettiren dayanak olmas [13] nedeniyledir.
Ayrca insan cesedine, bedene de Nefs ismi verilir. [14] Cesede Nefs ad verilmesinin
nedeni, cesedin, Nefs'in mahalli, yeri olmasdr. [15]
"Yaknlk, karde, dost, yannda, kendisiyle ayrdetme ii yaplan ey, gayb, azamet,
byklk, izzet, himmet, herhangi bir eyin z, knh, i yz ve cevheri, gamdan, tasa ve
kaygdan kurtulma" gibi mnlara da gelen Nefs, "nazar dediren gz, gz demesi" iin de
kullanlr. [16] Bunlarn yansra Nefs'in, "ok, yay ve benzeri aletlerdeki yark" ve "deri
tabaklama, sepileme aletleri" iin kullanld da grlr. [17]
Arapa'da Nefs'in "su" ve "gr" gibi anlamlara da geldiini belirten Osmanl
limlerinden Mestcizde Abdullah Efendi (V 1148 H.), Nefs szcnn melekler,

m'minlerin ruhlar ve cinlerin salih, iyi olanlar iin de kullanlarak, bunlara "Hayrl, temiz
ve kutsal nefsler" denildiini; eytanlarla kt cinlere ve kfir kimselerin ruhlarna da
"Azgn, sapk, erli, isyanc ve gnahkr nefsler" dendiini sylemektedir. [18]
E. E. Calverley'in de dedii gibi "Nefs'in szlk anlam bakmndan incelenmesi u
sonulan verir:
1- "Ruh" ve "Nefs" mnsnda Nefs kelimesinin Allah ile ilgili olarak
kullanlmasndan saknlmtr.
2- nsana gelince;
a) Nefs ve Ruh birbirinin ayndr. Yahut
b) Nefs Ruh'a ve Ruh da hayata mahsustur. Yahut
c) nsann iki ruhu (iki nefsi) vardr. Bunlardan biri hayatdir, dieri farkedici ve
ayrdedicidir. Yahut
d) Farketme ve ayrdetme kabiliyetindeki ruh iki ynl olup, biri emirler ve dieri de
yasaklar verir." [19]
Buraya kadar Nefs'in szlk anlamlar zerinde durmaya altk. Nefs'in, szlk
anlamyla gnlk dilde kullanlnn dnda, metafizik ve psikolojik anlamda da
kullanldn daha nce belirtmitik.

Nefs'in Metafizik Anlamda Kullanl:

Nefs metafizik anlamda kullanlrken bir ruh felsefesi yaplmtr. Buna neden olarak da
Kur'an- Kerim'de yer alan ve Nefs zerinde fiziktesi fikir yrtmeler yaplmasna
sebebiyet veren birtakm ayetler [20] ve Kur'an'da salt ruhun bilgisini elde etmenin imkansz
oluunun [21] belirtilmesi gsterilebilir. Buna ramen slm mtefekkirleri ruh zerinde
dnmekten geri durmamlardr. Fakat bunu Nefs kavram altnda yapmlardr. Bylece
Nefs, bir rt terimi grevini stlenmitir. [22]

Metafizik anlamda Nefs'e ilikin problemler yle ortaya konmutur:

"Nefs'in hakikati nedir? Acaba o, bedenin bir paras mdr; yoksa arazlarndan bir araz
[23] mdr? Yoksa bedenin bir yerine konulmu sakin bir cisim midir; veya soyut bir cevher
[24] midir? Nefs ruh mudur; yoksa daha baka birey midir? Emmre, Levvme ve
Mutmainne, tek bir Nefs olup bu sfatlar onda var mdr; yoksa bunlar ayr ayr Nefs
midir?" [25] Nefs zerindeki tm fiziktesi tartmalar, bu sorular zerinde dnp
dolamaktadr.

Nefs'in Psikolojik Anlamda Kullanl:

"Nefs'in nc anlam ise tamamen psikolojiktir, insann igd mekanizmasna,

fizyopsikolojik ve sosyopsikolojik diye nitelendirebileceimiz btn eilimlerine verilen
addr. Henz insann i yaayn oluturan srelerin analiz edilmedii dnemde, hereyin
tek bir ad altna konularak onun zerinde fikir yrtmeler yaplmas detti. te Tasavvuf
psikolojisindeki Nefs bu gelenein rndr." [26] nsann i dnyasndan kaynaklanan her
trl ktlk ve iyilik duygusuyla, kt ve iyi huylar, tutum ve davranlar ite bu psikolojik
anlamdaki Nefs'in birer sonucudur.

Nefs'in Dier Terim Anlamlar:

Szlk anlamlarndaki zengin mn mozayii gibi, Nefs hakknda sz syleyen
bilginlerin terim olarak ona ykledikleri anlamlar da ok eitli olmutur. Felsefeciler,
Kelmclar ve Tasavvufular, kendi dnce sistemleri erevesinde Nefs'e ilikin
grlerini sunmulardr. Bu gruplarn kendilerine zg grleri, Nefs'in Mahiyeti
blmnde incelenecektir. Ancak biz burada, Nefs'in terim anlamlarna ksaca deinmekle
yetineceiz.
lrk Filozoflar'ca Nefs, "kendi fiili olmakszn zt itibariyle maddeden ayrlm
cevher" anlamnda kutlanlr. Bu Filozoflar'a gre Nefs, soyut olmayan maddi bir gtr.
Yani Nefs, maddi olmayan bir cevher olmakla birlikte, yine de maddede mndemi bir ilke
olarak bulunur. [27]
Crcni'nin (V 816 H.) bildirdiine gre "Nefs, hayat gcn, hiss ve iradeye bal
hareketleri zerinde tayan latf, uucu bir cevherdir. Buna Hayvan Ruh da denir.
Nefs, bedene doan bir cevherdir; lm annda bedenin dndaki ve iindeki
sner. Uyku annda ise bedenin iinde deil, sadece dnda sner. Uyku ile lm benzer
trdendir. Zira lm, tam (klti) sn, uyku da eksik (yarm) sntr.

Nefs cevherinin beden ile ilgisi hususunda eklin olduu gr

ortaya kar:
Birincisi; Nefs'in bedenin dndaki ve iindeki tm organlara ulanca, bu
"uyanklk" durumudur. kincisi; Nefs'in bedenin d organlarndan kesilip yalnzca i
organlarna ulat zaman, bu da "uyku" durumudur. ncs ise tamamen
snncedir ki; bu da "lm" halidir." [28]
Nefs'in tarifinde belirtilen ey, onun mhiyeti ve cevheri ynnden tanmlanmas deil;
nefsi bulunan cisme izafe edilmesi ynyle tantlmasdr. nk Nefs lafz, ona ancak bu
izafe edi ynyle verilir. Bu nedenle Nefs'in tanmlanmasna cisim de alnmaldr. [29]
Tehnev'nin (V 1158 H71745 M.) belirttiine gre "Nefs'in derecesi vardr:
1- Nefs, eserlerin kuvvet bakmndan kaynadr.
2- zerinde tad maddeye kyasla bir surettir.

3- Kendisinde toplanan ve mkemmelleen cinsin tabiatna kyasla da bir kemldir."

[30]
Nefs'in; Nebat [31], Hayvani [32], Kudsiyye [33] Rahmani [34], Felek [35] gibi eitli
trlerinden sz edilmekle birlikte, biz burada konumuzu birinci derecede ve dorudan
ilgilendiren ve kendisine Nefs-i Natka ve Ruh da denilen [36] Nefs-i nsan'yi ksaca dile
getireceiz.
Nefs-i nsan, "Klli ve soyut-czi ileri kavrayabilme, fikri ve hiss fiilleri yapma
ynnden canl tabi bir cisim iin ilk yetkinlik (keml-i evvel) tir" [37] diye tanmlanmtr.
"Mtekaddimn ve Mteahhirn Filozoflar ile Gazzl (V 1058 H./llll M.), Rgb
sfahn ve Sfler'in ounluuna gre nsan Nefs'ler soyuttur; yani cismn bir kuvvet
deil, maddenin iinde bir haldir, cisim deildir. Belli bir yeri de yoktur. nsan Nefs'in
beden ile olan ba, bedenin iine czi olarak veya hulul (iine girme, nfuz) bakmndan
girmeksizin, ynetme ve etkin olma badr. Nefs-i nsan'nin beden ile olan ba, n
muuna, doutan gelen bir akla olan ball gibidir." [38]
"Sfler, Nefs szcn kullandklar zaman bu kelimeyle ne bir eyin varln
(vcd), ne de ortaya konulmu kalb (cismi) kastederler. Sfiler Nefs terimiyle, kulun
kt zellikleriyle yerilen, knanan, ho karlanmayan ve kt grlen huy, fiil, davran ve
eilimlerini kastederler. Kulun kt zellikleri iki trldr: Birincisi kulun gnahlar ve
dine aykr davranlar gibi iradesine bal olarak kazandklar, ikincisi de yerilmi ve ho
karlanmam olan kt huylandr." [39]
Nefs'in ne olduundan ok, onun nasl terbiye edilebilecei zerinde duran Tasavvuf
literatrndeki yukarda dile getirdiimiz Nefs gr, almamz boyunca birinci
derecede dikkate alacamz ve aratrmamz onun evresinde geniletecek olduumuz
grtr. [40]

1- KUR'N-I KERM'DE NEFS

Kuran- Kerimde Nefs kelimesinin, deiik varyantlaryla birlikte 300e yakn yerde
getii grlmektedir. [41] Bu kullanmlarn byk ounluu insan ruhunun ifade
etmektedir. Buna karlk Ruh szcnn kuranda sadece 20 kadar yerde gemesi ve
bunlarn ok aznn insandaki ruhu ifade etmesi dikkat ekicidir.
Regis Blacherein bildirdiine gre Kuranda, Yahudi dilindeki nefes (naphes)
kelimesine uygun den, bununla birlikte Arapada ok sonralar fazlasyla rastlanan soluk
alma, soluk, ve soluma anlamna gelen nefes kalb hi grlmez. [42]
Kuran- Kerimin bize isim olarak sunduu kalp, oulu Enfsolan Nefstir.
Nfus eklindeki oulu ise yalnzca biri tek bana, dieri de muzaaf olmak zere- iki
ayr yerde kullanlmtr. [43]

Kuranda Nefs kelimesinin incelenmesi, onun, ancak kendisiyle bants olan

varla bal olarak dnlmesiyle mmkndr. Nefs hemen hemen her zaman beeri
varlklar kullanlr. Nadir olarak Allah veya puta tapclktaki tanrlar ve ok istisnai olarak
da cinler iin kullanlr. [44]
imdi Kuran- Kerimde Nefs kelimesinin kullan biimlerini grelim: [45]

Nefs'in Allah Hakknda Kullanlmas

Kur'n- Kerim'in alt ayn yerinde Nefs kelimesi Allh Tel'ya tlak
olunmutur/Nefs'in Allah iin kullanld yetlerin aklanmas, zellikle Tefsirciler
arasnda deiik grlerin ileri srlerek farkl yorumlar yaplmasna sebep olmutur.
Bunun nedeni, Nefs szcnn hem Allah'a ve hem de bata insan olmak zere baz dier
varlklara tlak olunmasdr. Kur'an'da Nefs'in Allah'a tlak olunduu yetleri mfessirler
te'vil yoluna gitmilerdir.
Nefs'in Allah'a tlak olunduu yetler, ya bizzat Allh Tel'nn kendi szleriyle
veyahut baka birinin azndan dile getirilmitir ve bu yetler hep "Allah'n zt" mnsn
ifade etmektedir.
rnein Allh Tel Hz. Musa'ya hitaben:
"Seni kendim (nefsim) iin setim" [46] buyuruyor.
Muhyiddn bn Arab (V 638 R/1240 M.) bu yeti:
"Seni kendi ztma has kldm. Sende bulunan gzel zellikler ve benim halifeliime
ehliyetli olabilmen iin, Medyen halk arasndan, tm havssn (gizli bilgilerimi) sana
verdim" [47] eklinde aklamtr.
Fahreddin Rzi (V 606 R/1210 M.) ise bu yetteki "Nefs" kelimesinin, "mbalaarn
okluuna dellet eden bir te'kid (vurgu)" iin kullanld [48] yorumunu getirmitir.
Baka bir yet-i kerimede de, bu defa Hz. sa'nn azndan "Nefs" szc Allh
Tel iin kullanlmaktadr:
"(Ey Rabb'im!) Sen benim nefsimde olan bilirsin, ben senin nefsinde olan bilmem"
[49]
Bu yet; bn Arab (V 638 H./1240 M.) tarafndan:
"Ben senin nefsinde olan bilmem; yani, senin "ztnda" olan bilmem. nk ben
kll' ihata edip kavrayamam." [50]

Fahreddin Rz (V 606 H./1210 M.) tarafndan:

"Bu yetten kast; "Sen benim bildiklerimi biliyorsun, ben senin bildiklerini
bilmiyorum" demektir." [51]
smail Hakk Bursev (V 1137 H./1724 M.) tarafndan da:
"Yani, senin gizlediklerini ben bilemem." [52] eklinde tefsir edilmitir. "Bu yette
Allah iin kullanlan "Nefs" kelimesi "Allah'n zt" ve ("hakikati" mnsna gelmekle
birlikte, buradaki "senin nefsinde" deyimi, "senin yannda, senin katnda" [53] olarak da
anlalmtr.
Kur'an- Kerim'in baka yerlerinde Allh Tel, "Nefs" kelimesini kendisi iin
kullanyor:
O (Allah) rahmet etmeyi kendi nefsine (stne)yazd [54]
"Rabb'iniz rahmet etmeyi kendi nefsine (stne) yazd" [55]
Allah sizi nefsinden (kendisinden) sakndrr" [56]
Zikredilen bu yetlerde geen "Nefs" kelimesi hep "Allah'n zt ve hakikati, ztullah"
mnsna gelmekle birlikte, son olarak kaydedilen ve I-i mrn Sresi'nin iki ayr yetinde
ayn ekilde geen "Nefs" sznn "ikence" ve "cezalandrma" olduunu syleyen
Tefsirciler de vardr. [57]

Nefs'in Dier lhlar Hakknda Kullanlmas

Kur'n- Kerm'de Allh Tel'dan baka, putperestlerin tapndklar tanrlar iin de
iki ayn yerde "Nefs" kelimesinin kullanld grlmektedir.
Bu yet-i kermelerden birinde Cenb- Hakk, puta tapanlara iaret ederek:
"O'nu (Allah') brakp, hibir ey yaratmayan, kendileri yaratlan ve kendi nefslerine
bile ne zarar, ne de fayda veremeyen, ldremeyen, yaatamayan, (lleri diriltip kabirden)
karamayan birtakm tanrlar edindiler" [58] buyurmaktadr.
Dier bir yette de Hz. Muhammed'e (s. a. v.) seslenerek:
"De ki: yleyse O'ndan (Allah'tan) baka kendi nefslerine bile bir yarar ve zarar
veremeyen veliler mi edindiniz?" [59]

Bu iki yette "Nefs" kelimesi, yine "zt" mnsn ifade etmekte ve bata putperestlerin
taptklar putlar olmak zere kendisine tapnlan btn ilhlar iin kullanlmaktadr. [60]

Nefs'in "Ruh" Anlamnda Kullanlmas

Nefs ile Ruh'un aslnda ayn olduunu, terbiye edilmemi ruha Nefs", terbiye edilmi
Nefs'e de "Ruh" dendiini daha nce grm Kur'an- Kerm'de, hi terbice edilmemi ruh
olan ktl emredici Nefs'i kendine has zelliklerinden dolay baka bir blmde
incelemek zere bir kenara brakacak olursak bata Nefs'in, baka bir deyile ruhunaha nce
grdmz mertebeleriyle ilgili olmak zere Abizzat "insan ruhu"nu ifade eder mhiyette
pek ok yerde kullanldn gryoruz. Hatta Kur'an'da Nefs'in en ok "Ruh" anlamnda
kullanldn sylersek, hata etmi olmayz. ( nce Nefs'in mertebeleriyle ilgili yetlere gz
atalm:
"Hayr! Devaml kendini knayan Nefs'e yemin ederim." [61]
Nefs-i Levvme, "Knayan Nefs" demektir. Bu da ya bakasn oka knayan Nefs
veya iledii gnahlarn ktln anlayp da kendini knayan, piman olan Nefs demek
olabilir. Daha ok bu ikinci mn yaygndr. Kyamet gnne inanmak istemeyen kt
nefsler o gn gerekleince kendilerini knayacak, dnyada yaptklar gafletlere ve
gnahlara piman olacaklardr. Hatta her Nefs, "dnyadayken daha iyi neden almadm,
daha gzel iler neden yapmadm?" diye pimanlk duyarak kendini knayacaktr. [62]
Bu yetin aklamasyla ilgili olarak Bursev (V 1137 H./1724 M.) yle der:
"Nefs-i Levvme, kendisinden ortaya kan kusur ve gnahlardan dolay kendini knar
ve bu knamas srekli devam eder." [63]
bn Arab (V. 638 H./1240 M.) de:
"Nefs-i Levvme kendini srekli knar durur:
"Hayrl ve iyi ilerde fazla gayretli olmay gzel grdn ve bunlarn karln ok
iyi bildiinde, nasl olur da hata eder ve kaybedenlerden olursun? Nasl olur da unutkanla
ve gaflete kaplarak gnah ilersin?" diye..." [64] eklinde bir aklama getirmitir.
Nefs-i Mlhime ile ilgili olarak da Allh Tel;
"Nefs'e ve onu ekillendirene; ona bozukluunu ve korunmasn (isyanm ve itaatini)
ilham edene yemin olsun [65] buyurur.
Nefs-i Mutmainne ile ilgili olarak ise:
"Ey huzura eren Nefs!" [66] diye Nefs'e hitap edilmektedir.

Bursev'nin beyanna gre buradaki huzura eren Nefs'ten maksat, itmi'nna ermi
ruhtur. [67]
bn Arab de buradaki "Nefs" terimini yle aklar:
"zerine sknet inen, yakn [68] nuruyla aydnlanan ve Allah'a ulaarak straptan
kurtulup huzur bulan Nefs." [69]
Bursev'nin bildirdiine gre "tmi'nan, Nefs'in huzura kavumasdr, Bu da ykn,
ma'rifet ve hd makamlarndan birine ulamakla, oka ibadet etmekle olur ve Nefs
huzuru elde edilir. tmi'nan makamna ulanca, Nefs-i Mutmainne sahibi emin bir
makamda olur." [70] Dolaysyla Nefs-i Mutmainne sahibi, tam bir gnl huzuruna erer.
nk bunun peinden gelen yetlerde onun Cennet'i hak etmi, Allah'n azabndan
kurtulmu olduu bildirilmektedir. [71]
Elmall Muhammed Hamdi Yazr (V. 1942 M.) da:
"Bu yetteki "Nefs" szcn, limlerin ounluu "zt" mnsna, bir blm de
"ruh" mnsna anlamlardr. u durumda Nefs-i Mutmainne, "huzura ermi Nefs" veya
"huzura ermi ruh" demek olur" [72] demektedir.
Elmall, devamla yle der:
"Nefs-i Mutmainne, esasen istikran olmayan ve kendileri ihtiyatan kurtulmu
bulunmayan, sebep ve sonu silsilelerinden geip, bizzat etkili olan en yce ilk unsuru
tanmaya ykselerek, onu tanma gayesinde karar klan ve varlnda ve dier hallerinde
O'nun dndakilere ihtiya duymayarak, O'na ancak O'nun iin tevhid ve ihls ile itaat edip
boyun een Nefs demektir. Ki; bu tanmn zeti [73] yeti gereince Allah iin slm ve
ihsan ile korku ve hznden kurtulmaya kesin inan ve [74] yeti mns zere nefsini,
yalnz Allah'n rzsn arayp bulmaya balayarak hayvani tabiattan, ktl emreden
Nefs-i Emmre'nin sktrmasndan, ayplanan Nefs-i Levvme'nin knamasndan, Allah'n
dndakilere esir olma balarndan kurtarp, ilh ahlk ile ahlklanarak Allah yolunda mal
ve canyla yetiebildii hayr yapacak gerek zgrl kazanma karardr." [75]
Rzye ve Marzyye Nefs'e iaret eden yette:
"Raz olmu ve kendisinden raz olunmu olarak Rabb'ine dn!" [76] buyurulmaktadr.
Bu yet-i kermeyi Bursev (V 1137 H./1724 M.):
"Sana verilen srekli nimetlere raz olmu ve Allah katnda kendisinden raz olunmu
olarak (Rabb'ine dn!)" [77] eklinde aklamtr.
bn Arab (V 638 H./1240 M.) de bu yeti yle tefsir etmitir:
"Rz halinde Rabb'ine dn! Yani, sende keml sfatlar tamam olunca orada durma;
sfat makamnn en stn olan Rz halindeyken (Allah'n) zt(n)a dn! Allah'tan raz
olmak, ancak Allah Nefs'ten raz olduktan sonra olur. Nitekim;

"Allah onlardan raz olmutur, onlar da O'ndan (Allah'tan) raz olmutur." [78]
buyrulmutur." [79]
bn Kayyim (V 751 H./1350 M.) de bu yete u aklamay getirmitir:
"Bu yetin mns; Nefs'in Allah'n kereminden elde ettiine ve O'na dnnce
kereminden elde'edeceine raz olmasdr. Ve Nefs, kendi rzsn ve kendinden raz
olunmay elde eder. "[80]
Nefs-i Kmile'ye iaret eden yet-i kermede ise:
"Nefsini temizleyen kurtulua ermitir. Onu kirletip rten ziyana uramtr" [81]
buyuruluyor.
Nefs'n mertebeleriyle ilgili olarak zikrettiimiz tm bu yetler hep ' "ruh"
anlamndadr.. Bunun dnda "ruh" anlamna gelen dier yet-i kermelere de birka mek
vermek yerinde olacaktr:
"O zlimler lm dalgalar iinde, melekler de ellerini uzatm:
"Haydi, nefslerinizi karn" (derken) onlarn halini bir grsen" [82]
Bursev, buradaki "Nefs" kelimesinin "Ruh" anlamnda olduunu kaydediyor. [83]
"Allah, ldkleri srada nefsleri (canlar, ruhlar) alr, lmeyenleri de uykularnda
(bedenlerinden alp kendilerinden geirir); sonra lmne hkmettiini yannda tutar,
tekileri de belli bir sreye kadar (bedenlerine) geri gnderir." [84]
Bursev, buradaki "Nefsler (Enfs)" kelimesinin "ruhlar (ervah)" demek olduunu
bildirmektedir. [85]

Nefs'in "Kalp,-Gnl, dnya, V.B." Anlamlarnda Kullanlmas

Buraya kadar grm olduumuz mnlarn dnda, Kur'an- Kerm'in ok yerinde
"Nefs" kelimesinin, insann "kalbi, gnl, idnyas" gibi mnlarda da kullanld
grlmektedir.
Kur'an'a gre insanlardan bazlar bir peygamber kendilerine gnllerinin istemedii
birey getirince byklk taslamlardr. [86] Ehl-i Kitb'n ou, ilerinde kskanlk
beslerler. [87] nkarclar, vicdanlar doru bulmasna ramen zulm ve bbrlenme
yznden kfir olmulardr. [88] nsanlar baz eyleri ilerinde gizlerler. [89] Ama Yce
Allah onlarn kalplerinde olanlar bilir. [90]

Tm bu yetlerde deiik biimlerde geen "Nefs" kelimesi hep insann vicdanna,

idnyasna, kalp ve gnl lemine dellet etmektedir. [91] Bunlara benzer baka yet-i
kermeler de vardr. [92]

Nefs'in nsan Bedeni" Anlamnda Kullanlmas

Kur'an- Kerim'de, "Nefs" kelimesinin "insann bedeni" mnsnda kullanlnn en
gzel ve ak rnekleri Yusuf (a.s.) kssasnda sunulur. Msr azizinin kar, Hz. Yusuf'tan
murad almak, yani onun bedeninden yararlanmak istemi [93] fakat Yusuf (a.s.) ondan
kurtulmay baarmtr. Azizin kars, bedeninden yararlanmak istedii Hz. Yusuf'un susuz
olduunu sonradan itiraf etmitir. [94]
zetini sunduumuz bu yet-i kermelerde, "Nefs" hep "insan bedeni"ne dellet
etmektedir. Bu yetlere ilikin gr bildiren Osmanl limlerinden Mestcizde Abdullah
Efendi (Y 1148 H.):
"Acaba Msr azizinin kars Zleyha, Hz. Yusuf'un yalnzca bedensel gzelliine
bakarak m ona gnl vermiti? Yoksa Zleyha'nn bu sevdas, Yusuf'un ztnda bulunan
faziletli melekeler ve gzel ahlktan m domutu?" diye soruyor ve cevabn da yine kendisi
yle veriyor:
"Zleyha, Hz. Yusuf'un bedeninde grd gzellik nedeniyle kendini tutamam ve
bu sebeple de yksek mevkiin gereklerinden olan vakar ve temkini brakarak Hz. Yusuf'un
ismet perdesini yrtmaya kalkmtr. Msr hanmlar da bu fiilinden dolay yerdikleri ve
aypladklar Zleyha'nn daveti zerine onun sarayna geldiklerinde, Hz. Yusuf'u grnce
onun ho cisminde grdkleri gzellikten son derece aknla derek, ellerine aldklar
baklarla meyve soyarken kendi parmaklarn kesmilerdir." [95]
Kur'an- Kerim'in ayr yerinde geen "Her Nefs lm tadacaktr" [96] yetindeki
"Nefs" kelimesinin de beden anlamna geldiini syleyenler olmutur. rnein Fahreddin
Rz (Y 606 H./1210 M.) bu ayeti aklarken:
"Senin nefsin nasl?" diyen bir kii; "Senin bedenin nasl?" demek istemitir" diyerek,
[97] buradaki "Nefs"in, "beden" anlamna geldiini ifade eder.
Bunlarn dnda insan bedenine dellet eden daha baka ayetler de vardr. [98]
Ancak Kur'an'da verilen hiret hayatna ilikin tasvirler Nefs'in bak olduuna iaret
etmektedir. Mesel yukarda geen her Nefs'in mutlaka lm tadacana dir yet bile,
aslnda Nefs'in lmeyeceine dellet etmektedir. Zira Nefs'in lm tadmas, bedeninin
lmn hissetmesi, len bedeninin acsn ekmesi, bedeninden ayrlmas demektir.
Tadmak iin diri ve duyarl olmak gerekir. yleyse Nefs'in insan bedeni anlamna
kullanld Kur'an ayetleri olmakla birlikte, insan bedeninin Kur'an'daki "Nefs" kavramnn
ieriine girip, girmedii pek ak deildir. Bu adan net olarak Kur'n- Kerm'de Nefsbeden ayrmndan szetmek mmkn grnmemektedir.[99]

Nefs'in "Bedenle Birlikte Ruh"Anlamnda Kullanlmas

Kur'an- Kerm'de Nefs'in geni ve zengin kullanm alanlarndan biri de, "beden ile
birlikte ruh" mnsdr, insan, bedeni ve ruhuyla btnlemi bir yapya sahiptir. lm
denen ey ise bedenin canlln yitirmesi ve ruhun bedenden ayrlmasdr. Ruh bedene
tekrar geri dnnce kul sorguya ekilecek ve sorumluluklar dahilinde yapt eylerden
hesap verecektir. Regis Blachere'in Kur'an'da ifade edilen beden-ruh btnlne ilikin
deerlendirmeleri dikkat ekicidir:
"Kur'an, yeniden dirilmeyi beden bir diriliten baka bir biimde bildirmemesine
ramen, ilh adaletin karsna kacak olan insan varln gstermek iin, bedeni belirten
herhangi bir kelime kullanmaz. Baz kere soyut bir kavram olan "insan" kelimesini kullanr.
Daha sk olarak da "Nefs" kelimesini kullanmaya bavurur. Eer Nefs kelimesinin, "ben"
kavramnda uur ve sreklilikle donanm balca unsuru temsil ettii dnlrse, bu
tamamen mantk saylr. Buradaki Nefs, bizim anladmz mnda "ruh" mudur? Bu,
olduka phelidir. Bu terim, ilk anlamda ("ben" anlamnda) bir dereceye kadar somut
armlar tar. Ahiret gnnde Nefs, diriltilen her insann gemi fiillerinden sorumlu
olan m'min ruhudur. Demek ki; adet yargcn nndeki sank gibi gsterilir. Zaten ok
eitli olmayan hafif temaslarnda Kur'an, Nefs'i, kendisini savunmak iin rkek ve
tereddtl olarak ilerlerken tasvir eder." [100]
"O gn herkes gelir, kendi nefsini kurtarmak iin urar (her Nefs kendisiyle urar)
ve her Nefs'e yapt(nn karl) tam olarak verilir ve onlara asla hakszlk edilmez" [101]
Kyamet gn hesap an geldii zaman; her Nefs ancak Allah'n izniyle konuacak [102] ve
yeryznde yapm olduu eyleri grecektir. [103] Her Nefs, kendisini zor duruma dren
veya kendisinin lehinde olan fiillerin ve davranlarn neler olduunu bilecektir. [104] Hibir
Nefs'e hakszlk yaplmayacak, [105] fakat "her Nefs'e kazand(nn karl) tam olarak
verilecektir." [106] Hkm giyen nefsler; karlaacaklar kt sondan dolay alayp
dvnecekler. [107] Ama bu bounadr; zira, "O din gnnde hibir Nefs, baka bir Nefs
iin (herhangi) bir eye sahip deildir." [108] Nefs'in ruh ile beden beraberliini dile getiren
u yet, belki de bu konuda zerinde en ok konuulan yettir:
"Allah, ldkleri srada canlar alr, lmeyenleri de uykularnda (bedenlerinden alp
kendilerinden geirir); sonra lmne hkmettiini yannda tutar, tekileri de belli bir
sreye kadar bedenlerine gnderir..." [109]
"Bu yette Nefs, vcuttan karak baygnlk (burada uyku) veya lm getiren ve tekrar
ona girerek dirilmeyi (burada uyanma) tahrik eden "hayat prensip"tir. Kur'an'da, Nefs
"hayat soluk" teriminin, fn bedene sk skya bal bir prensibi gstermi olmas ok
nemlidir. Nefs, kaderini paylat bu fan dayanaktan ayrlmaz. Hainlikten kaynaklanan
ve bu ilh g tarafndan lml maddeye flenen "hayat prensibi" szkonusu olunca,
Kur'an'n Nefs terimini kullanmamasnda alacak birey yoktur. Bu durumda "Ruh"
ismiyle karlalr. Kur'an dilinde "hayat soluk", "yaatc ruh" anlamna geen Nefs ile,
"hayat ruhu" ve "manev ruh" anlamna gelen Ruh arasnda srekli bir ayrm vardr." [110]

Bursev (V. 1337 H./1724 M.) de bu ayetteki "Nefsler"den maksadn "ruh ile bedenin
toplam" olduunu sylyor. [111] Elmall (V. 1942 M.) da ayn grtedir. [112]
"Nefs'e ve onu ekillendirene yemin olsun" [113] yeti de bedenle birlikte ruh mnsn
ifade eder.
bn Arab, (Y 638 H./1240 M.) buradaki "Nefs"in, ruh ve beden toplamndan oluan
"Nefs-i Natka", yani "insan" olduunu bildiriyor. [114] Elmall da bu grtedir. [115]
Ruh beden btnln en gzel biimde dile getiren ayetlerden biri de; "Nefsler
(ruhlar bedenlerle) iftletii zaman" [116] ayet-i kermesidir. Buradaki eletirmeyi,
lmden sonra meydana gelen dirilite, ruhun tekrar bedene geri dnmesi olarak
yorumlayanlar vardr. [117]
Nefs'in, bedenle birlikte ruh anlamna geldiini ifade eden daha baka yet-i kerimeler
de vardr. [118]

Nefsin "Ktl Emredici"Anlamnda Kullanlmas

nsann her trl ktl ilemesine sebep olan Nefs-i Emmre ile ilgili yet-i
kerimede Hz..Yusuf yle konuuyor:
"Ben Nefsimi temize karmyorum. nk Nefs, daima ktl emredicidir. Ancak
Rabb'imin esirgedii hari..." [119] Bu yetin tefsirinde Bursev:
"Tm nefsler ktlkleri ve gnahlar emreder. nk Nefs, btla ve ehvetlere
iddetle dkndr ve her trl kt ie meyleder" [120] demitir.
nsan nefsinin ktlk ynne meyledici ve btn gcyle kt ileri telkin edici
olduunu, Nefs'in sfat ve zelliklerini ve Nefs-i Emmre'yi aklarken belirtmitik. Genel
olarak, insan nefsinin yaratlnda ehvete, gnaha ve ktle doru bir eilim vardr. Nefs
kendi gcn bu ynde kullanr. Bu nedenle insan srf kendi nefsiyle babaa kalrsa
ktle srklenir. Ancak, yukardaki yet-i kermeden de anladmz zere Allh
Tel'nn koruduu, yani Hz. Yusuf'un (a.s.) nefsi gibi Cenab- Hakk'n ltuf ve rahmetiyle
tm ktlklerden arndrlp temizlenmi, baka bir deyile terbiye edilerek ruhan ve
manev zellikler kazandrlm nefsler bundan mstesnadr. Allh Tel'nn himayesi
Nefs'in ktl emredici zelliini etkisiz klar.
Kur'an- Kerm'de Nefs'in insan aldatc ve kt ilere srkleyici zelliklerine yle
iaret edilir:
"...Herhalde nefsleriniz sizi aldatp (kt) bir ie srkledi..." [121]
"...Nefsim bana byle (yapmay) ho gsterdi." [122]

Bu son yete Bursevi yle bir aklama getirir:

"Yani kt ve bell bir i yapmay nefsim bana hogsterdi. Ho-gstermek; Nefs'e
kt ve irkin eyleri gzelmi gibi ssl gstermektir." [123]
te kt ileri gzel gsteren bu Nefs, Hz. dem'in olu Kabil'i, kardei Habil'i
ldrmeye davet etti ve o da nefsine uyarak onu ldrd. [124] Yani nefsi, bu ldrme iini
ona kolay gsterdi. Onu bu iten vazgeirmek yle dursun; byle byk ve ilk cinayeti ok
basit bir imi gibi gstererek onu cesaretlendirdi. [125]
Kur'an- Kerm'in beynna gre Nefs, eytann vesveselerine kaplarak onunla
ibirliine gider, fakat eytan onu hesap gnnde yzst brakr [126] ve Nefs de bundan
pimanlk duyar. [127]
Nefs, sadece eytann fsltlarna kanmakla kalmaz, ayrca kendi de insana birtakm
ktlkleri yapmas ynnde vesvese verir. [128] Bu fsltlar da hep kt hatrlardr. [129]
Aynca Nefs insana cimrilii emredip onun cmert olmasna engel olur. Nefs'in
cimriliinden sakmlmaldr. [130]
yleyse Yce Rabb'in huzurunda verilecek hesaptan korkup Nefs'i hevdan, kt
isteklerden alkoymak gerekmektedir. [131] Nefs'in itah duyduu ve tad almak istedii,
dne uygun olmayan eilimlerden oluan hev her trl ehvetin toplamdr. [132] Bu hev
Cehennem'in kapsn amaya sebep olan anahtar konumundadr. Nefs'in arzularndan uzak
durmak ise Cennet'i kazanmaya vesile olur. [133] Bu yzden Nefs'in hevasna kesinlikle
uyulmamaldr.
Zira insan gnaha drerek slm'dan yzevirten Nefs'tir. [134] Smir'ye altn
buza yapmay emreden de odur. [135] Her trl kt huy ve arzu da onda yatmaktadr.
[136] yleyse yerine getirilmesi gereken grev, ona hkim olup, daima Allah' zikretmekle
megul olan salih kullarla birlikte bulunmaktr. [137] nk: "Ama kim Rabb'inin
makamndan (O'nun huzurunda bulunaca andan) korkar ve nefsi(ni) kt heveslerden
alkoyarsa, (onun iin) gidilecek yer Cennet'tir." [138]

Nefs'in " nsan, Cin, Melek, Hayvan Veya Bitki in Zt (Kii, Kimse, Kendi, ahs,
V.B.)"Anlamnda Kullanlmas
Nefs'in bir ynyle de, "bireyin zt ve hakikati, yani varl" mnsna geldiini daha
nce belirtmitik. te bu anlamda Kur'an- Kerm'de Nefs'in insanlara, cinlere, hayvanlara
veya bitkilere, ksacas yeryzndeki canl varlklara tlak olunarak, onlarn zt, varl
mnsnda kullanldna ahit oluyoruz.
Allh Tel yle buyuruyor:

"Ve yle bir gnden korkun ki; o gn hi kimse, kimsenin (hibir Nefs, baka bir
Nefs'in) yerine birey deyemez; kimseden efaat kabul edilmez; kimseden fidye de alnmaz
ve onlara hibir yardm yaplmaz." [139]
Burada geen Nefs kelimeleri insann ztn, yani varln, ahsiyetini ifade
etmektedir.
Mehmed Ali Aynnin (Y 1945 M.) bildirdiine gre bu yet-i kermeye iki trl mn
verilebilir:
"Birincisi: "Hibir isyanc ve inkarc Nefs'ten dolay, herhangi bir efaatinin efaati
kabul olunmaz ve ondan bir kurtulu fidyesi bile alnmaz."
kinci mn: "Hibir Nefs-i Marzyye'den, herhangi bir isyankr Nefs iin efaat kabul
olunmaz ve onun adna Nefs-i Marzyye tarafndan bir kurtulu fidyesi bile alnmaz"
eklindedir." [140] Her iki mnda da, buradaki Nefs'in insann ztna ve kendine dellet
ettii anlalyor.
Bunun yansra baka bir yette'yine ayn dellete benzer bir kullanm gze arpyor:
Yaratlmanz ve diriltilmeniz, bir tek kii (Nefs'in yaratlp diriltilmesi) gibidir.."
[141]
Bu yet-i kermedeki "Nefs" sznn anlam "Bir tek ahs (kii, kimse) imi gibi"
demektir. [142]
Ayrca Kur'an- Kerim'de Nefs'in, insanlarn yansra cin ve meleklerini hatta bitkilerin
zt ve hakikatlerine dellet ettiine dir iaretlere rastlamak da mmkndr:
"...Hi kimse (hibir Nefs) yarn ne kazanacan bilmez ve hi kimse (hibir Nefs)
hangi yerde (nerede) leceim de blmez [143]" buyrulmaktadr.
Her ne kadar Regis Blachere, Kur'an- Kerm'de Nefs'in melekler iin kullanlmadn
sylese de, [144] E. E. Calverley, Kur'an'n nzulnden sonra Nefs'in melekleri ifade
etmeye baladn bildirmektedir. Mehmed Ali Ayn de yukarda zikrettiimiz yet-i
kermedeki "Nefs"in anlamnn; "gerek insan, gerek cin ve gerekse melek, hi kimse" [145]
demek olduunu kaydediyor. Biz buna bir ilve daha yapmak istiyoruz: Yukardaki yette
geen "Nefs" szc, insanlar, cinleri ve melekleri iine ald gibi, hayvanlar ve bitkileri
de kapsar. Zira yet-i kermede hibir Nefs'in "hangi yerde leceini" bilemeyecei ifade
ediliyor. Yer ile birlikte zaman da szkonusudur. Zamansz mekn dnlemez.
Dolaysyla "hangi yerde leceini bilemez" sznde, ayn zamanda "ne zaman leceini
bilemez" mns da yatmaktadr. Gerek hayvanlar ve gerekse bitkiler akldan, dolaysyla da
bilgiden yoksun olduklar iin hayatiyetlerinin ne zaman son bulacan bilemezler. yleyse
bu yetteki "Nefs" kelimesi; insanlar, cinleri ve melekleri ifade etmekle birlikte, bitki ve
hayvanlar da iine alyor olsa gerektir.
Bir baka yet-i kermede de:

"Her Nefs, kazandyla (Allah katnda) rehin alnmtr" [146] buyruluyor.

Bu yetteki "Nefs" sz, "insanlardan ve cinlerden btn mkellef nefsler" anlamna
gelmektedir. [147]
Demek ki; Kur'an- Kerm'de, Nefs'in szlk anlamlarndan birine uygun olarak "zt ve
hakikat" mnsnda kullanld ve bunun "insanlarn, cinlerin, meleklerin, hatta
hayvanlarn ve bitkilerin zt ve varlklarna" dellet ettii anlalyor.[148]

Nefs'tn "Cins, Tr" Anlamnda Kullanlmas

Kur'an- Kerm'in zengin kullanm biimlerinden biri de Nefs'in geen tm
mnlarnn yansra, bir de "cins, tr" anlamnda kullanlm olmasdr. Allh Tel yle
buyurur:
"Andolsun, iinizden (kendi nefsinizden) size yle bir peygamber geldi ki; sizin
skntya uramanz ona ar gelir; size dkn, m'minlere efkatli, merhametlidir." [149]
Buradaki "iinizden (yani kendi nefsinizden)" sz; "kendi iinizden, kendi
cinsinizden; melek deil, insan trnden, asl ve soyu belli" [150] demektir.
Bursev de buradaki Nefs'i yle aklamtr:
"Yani, sizin gibi olan insan cinsinden; meleklerden, v.b. baka varlklardan deil. Bu,
o peygamberden nefret etmemeniz, ona uymaktan geri durmamanz ve o bizim cinsimizden
olmad iin ona uymaya gcmz yetmiyor, dememeniz iindir." [151]
"(Allah) size kendinizden (kendi nefsinizden) bir misl verdi..." [152] yetindeki
"Nefs" sz de "cins, tr" anlamndadr. [153]
"O'dur ki; sizi bir tek Nefs'ten yaratt; gnl snsn diye ondan eini var etti..." [154]
"dem nefsi, beer Nefs veya insan Nefs denen o bir tek Nefs'in ei olan diisini, yani
Havva'y da ondan var etti ve onun cinsinden kld... Erkek bir tr insan, kadn bir tr insan
olmakla birlikte her ikisi de ayn kkten, ayn cinstendir." [155]
"(Allah) sze, sizin nefsleriniz (cinsin)den eler var etti..." [156] yet-i kermesindeki
Nefs de cinsi ifade eder. Bu; "siz, erkeiniz ve diinizle iki ayr Nefs'ten deil, bir Nefs
trndensiniz. Allah onun eini de onun nefsinin cinsinden var etti" [157] demektir,
Baka bir yette de yle buyrulur:
"...(Allah) size kendi nefsinizden iftler ve hayvanlardan da iftler yaratmtr. Bu
(dzen ii)nde sizi retiyor..," [158]

Bu yette geen "kendi nefsinizden" sz de; "kendi cinsinizden, yine insan olarak"
[159] demektir. [160]

Nefs'in Dier Kullanl Biimleri

Kur'an- Kerm'de, Nefs'in, ana balklar altnda toplamaya altklarmzdan baka
kullanl ekilleri de vardr.
Mesel Fahreddin Rz (V. 606 H./121O M.) Nefs'in Kur'an'da "akl" mnsnda da
kullanldn syler. Ona gre:
"O'dur ki; geceleyin sizi ldrr (gibi uyutur), gndzn de ne ilediinizi bilir. Sonra
belirlenmi sre geirilip tamamlansn diye gndzn sizi diriltir..." [161] yetinde geen
bu durum, akl dndaki hallerin, uyku durumunda etkisini srdrmesi nedeniyledir. Akl,
uyku ile uyanklk annda deien bir haldir. [162]
Demek ki; Rzi, uyku annda insann akln kullanamamas nedeniyle, baz limlerin
"ruh" olarak anladklar "Nefs"i; burada "akl" olarak kabul etmitir. Uyku annda akln
fonksiyonlarn yitirmesi gznnde bulundurulursa, bu yet-i kermedeki Nefs'ten "akl" da
anlalabilir.
Kur'an'da Nefs'in "ikence" ve "cezalandrma" anlamlarna geldii de grlr.
l-i mrn Sresi'nin iki ayr yerinde geen;
"...Allah sizi kendisinden (nefsinden) sakndrr..." [163] yetinde Allah. Telya tlak
olunan "Nefs" kelimesi, "Allah'n emirlerine kar gelmenin karl olan azab ve
cezalandrmas" eklinde de alglanabilir.[164]
Ayrca Nefs'in, ruhun hakikati bilinemedii iin "gayb" anlamna da geldii
sylenebilir.
"...Sen benim nefsimde olan bilirsin; ben, senin nefsinde olan bilmem..." [165]
yetinde geen ve Allah'a da tlak olunan "Nefs" teriminden, "bilinmeyen eyler" mnsna,
"gayb" da anlalabilir. [166]
Kur'an- Kerm'de "Nefs" kknden tremi iki fiile rastlanr: teneffese ve (enfese
fiilleri.
1-) Teneffese: "Soluk ald, nefes ald" eklindeki kullanm:
"Nefes almaya balayan sabaha andolsun." [167]
Buradaki Nefs kknden treyen fiil, yete; "sabah almaya, sabah rzgr hoa, tatl
tatl esmeye balad zaman" [168] mnsn katar.

"Sabahn nefes almaya balamas, aydnland, yani gn doduu ve k samaya

balad zamandr." [169] Aslnda burada bir benzetme szkonusudur: Ik, sabahn soluu
gibi yaylr. [170]
2-) Tenfese: "Yart" eklindeki kullanm:
"...te yaranla); bunun iin yarsnlar." [171]
Elmall bu yete yle mn vermitir:
"Birbirleriyle yaranlar, ite ancak onda imrenme yarna girsinler. Mnfese:
Bakasnda grlen bir olgunlua imrenip ona yetimek veya daha ileri gemek iin
nefslerin gzel eylerde yarmas duygusudur ki; bu Nefs'in erefinden ve amacnn
yceliinden kaynaklanr." [172] Bu yette yine gizli bir "soluk, nefes" fikri vardr. nk
can atlan eye ulamak iin nefes tketilir. [173] Kendisine can atlan, onun iin nefes
tketilen ey de "nefis ve enfes" bireydir. Sradan eyler iin bouna soluk harcanmaz.
Regis Blachere'in verdii bilgilere gre Yahudi dilindeki "nefes" ile Akad dilindeki
"npistu" szcklerinin her ikisi de "grtlak, boaz ve az" mansyla; Arapa'daki "Nefs,
Nefes" kelimelerine uygun derler. Kur'an ifadesi, ayn anlam ykleyerek "Nefs"
kelimesinin yalnz bir kullanln sunar:
"Nefsleri kendilerini sktka skmt." [174] Bu yette geen mnya uygun ve bugn
de kullanlan bir deyim bilinmektedir:
"Gsm darald, rahatm yerinde deil, kayglym." [175]
Kur'an- Kerm, Nefs'in "kan" anlamna geldii kullan rneklerini iermez. Kan
anlamna, "hayat soluu"nun yerletii bir tr akkan maddeyi ifade eder. yleyse Kur'an
dilinin, Nefs terimini, madd ve somut kavramlardan kurtarp; madd olmayan bir zemine
kaydrarak soyutlatrmaya yneldii sylenebilir. Bu soyutlamaya karn; Kur'an
anlaynda Nefs'in kaynana, kkenine zg birok unsurlara da rastlanmaktadr. Nefs-i
Emmre ile ilgili yetler buna rnek gsterilebilir. [176]
Kur'an- Kerm'de Nefs, ktlklerin kayna olarak gsterilmekle birlikte, terbiye
edilerek gzel zelliklerin ona kazandrlp iyi bir ruh haline getirilebileceine iaret
edilmekte ve bu tavsiye edilmektedir, insann gnlne, kalbine, i dnyasna da dellet eden
Nefs, insann bedenden oluan cssesini ve bedeniyle birlikte ruhunu da ifade etmektedir,
insan, cin, melek hatt hayvan ve bitkiler iin zt, bnye anlamnn yansra, cins, tr mns
da bulunan Nefs; akl, cezalandrma, gayb gibi mnlara da gelir. Nefs kknden treyen
iki tr fiil vardr ve bunlar temelde "nefes, soluk" mnsn ifade etmektedir. Nefs'in, "enfs"
eklindeki oulu kullanlmakla birlikte, ender olarak "nfs" biimindeki oulu da
kullanlmtr. Dolaysyla, Nefs'in szlk mnlarna uygun olarak, Kur'an- Kerm'de bu
anlamlara gelen kullanm rnekleri grlmektedir.

Kur'an-i Kerm'de, Nefs kelimesinin 300'e yakn yerde kullanlmas ve. Nefs zerine
yemin edilmesi, Allh Tel'nn bu kavrama ne derece nem verdiini gstermektedir.
[177]

2- NEFSN MAHYET, SIFAT ve ZELLKLER

Nefs'in mhiyeti konusu, onun hakikatinin ne olduu, ne tr bir yapya sahip olduu,
somut ve cismn mi, yoksa soyut bir cevher mi, ya da bir araz m olduu, ruhtan farkl olupolmad, beden, kalp, akl ve eytan ile olan ilgisi, balangcnn olup-olmad, sonlu olupolmad ve onun ne gibi sfat ve zelliklere sahip olduu v.b. hususlar, Felsefe, Kelm ve
Tasavvuf ekollerince teden beri tartlagelmi ve bu alanda pek ok gr ortaya
atlmtr.
zellikle de Tasavvufular asndan Nefs kavram byk bir nem tam ve
Mutasavvflar, Nefs'in halleri, makamlar, mertebeleri, zellikleri ve Nefs'i bilip tanmann
gereklilii zerinde dikkatle durmulardr. yle ki; btn Tasavvuf, Nefsini bilip tanyan
Rabbini de tanm olur" [178] prensibiyle hep Nefs zerinde dnp dolar, desek yanlm
olmayz.
"Kendini bilip tanyan Rabb'ini tanr" demek; "Kendinin fn olduunu bilen,
Rabb'inin bak olduunu bilir" demektir. [179]
"Nefsini kulluk ve zillet ile bu dnyada garip ve hayvan ehvetlerden kanmak
suretiyle bilerek, yaratl bakmndan kendisine yarar biimde Allh Tel'y tanyp
yalnz O'na, O'nun buyruklarna ve rzsna bakmak gereklidir. Nefsini bilmeyen Rabb'ini
de bilemez." [180]
Nefsinin hakikatini ve onun hangi huy ve tabiat zere yaratldn bilen kii, Nefs'in,
btn ktlklerin kayna ve tm errin barna olduunu bilir. Nefs'te bulunan her bir
hayr ise Allah'n bir ltf olup O'nun nimetinden kaynaklanr; yoksa o Nefs'in kendisinden
deil. [181]
Haris b. Esed Muhsib'nin (V. 243 H./857 M.) de vurgulad zere; Nefs'in
inanlarn, onun yapsndaki dnya sevgisini, akn ve dnyay gaye ediniini ok iyi
kefetmek gerekmektedir. [182] Zira Allah'n ztn ve sfatlarn bilmek, Nefs'i bilmeye
baldr ve bu bilme de akl yrtme ve akl iyi kullanma yoluyla gerekleebilir. [183]
"Kendini bilmek, Rabb'i tanmak, ancak gnl leminde gerekleir. Kendini tanmaya
eren, Hakk' tanmaya ular. Nitekim "Kendini bilen Rabb'ini bilir" sembol bu mny
iine alr. Zira insan ruhu parlak bir aynadr ki; onunla gnl, tecell mahallidir. Eer sen
beden bulanklndan geip kalp temizliini bulursan, ak nuruyla dolup vahdet lemine
gelir ve Hakk'a alp onunla kalrsn." [184]

Yce Allah' tanmakla ykml olan kulun, nefsini de tanmas gerekir. Bu suretle
sonradan var olduunu ve Cenb- Hakk'n kadm olduunu renmi olur; kendisinin gelip
geici bir varlk oluuna dayanarak Allh Tel'nn sonsuz oluunu bilmi olur. Bu konuda
eyhlerden biri:
"Nefsi hakknda bilgisiz olan, bakas hakknda ok daha fazla bilgisiz olur"
demitir.[185]
"Nefsini zilletle tanyan, Rabb'ini izzetle tanm olur" da denmitir. Demek ki; bir
kimse kendini bilmezse, dier tm varlklar bilme ve tanma imknndan tamamen yoksun
olur. [186]
Akll kii nefsini iyi tanr, onun ihanet tuzaklarndan kurtuluncaya kadar onu sorguya
eker, onun bilgisiz olduunu anlar ve bozgunculuk karc olarak getirdii her trl bilgiyi
onun suratna arpar. [187]
"Kendini bilen Rabb'ini bilir" sznn mnsnn hakikati, ileride ayrntl olarak
inceleyeceimiz Nefs'in mertebelerinden ancak Nefs-i Mutmainne ve daha ileriki aamalarda
gerek anlamda bilinebilir. [188]
nem ve gerekliliini dile getirmeye altmz Nefs'i tanma ve bunun peinden de
ma'rifetullha ulama pek de kolay birey deildir. Bunun zorluunu Sehl b. Abdullah
Tster (V. 283 H./896 M.) yle ifade ediyor:
"Nefs'i tanmak, dman tanmaktan daha gizli-kapakl ve zordur. Dnyay tanmak ise
dman tanmaktan daha basittir. Kii dmann tanynca Rabb'ini tanr; nefsini tanynca
Rabb'i katndaki makamn bilir; akln tanynca kendisiyle Rabb'i arasndaki halini bilir;
ilmi tanynca O'na ulatn bilir ve dnyay tanynca da hireti bilir." [189]

Felsefe'de Nefs
Tam anlamyla tannp bilinmesi olduka zor olan Nefs'in mhiyeti, sfatlar, zellikleri
ve ne olup-olmad konusunda Elmall Muhammed Hamdi Yazr'n (V. 1942 M.) verdii
giri mahiyetindeki bilgilerden sonra, filozoflardan balamak zere Kelm ve Tasavvuf
limlerinin grlerine bir gz atmak yerinde olacaktr:
"Nefs, bireyin kendisi denilen zt ve hakikatidir. Nitekim "O, bi-nefsih kim" denilir.
"Bizatihi, yani kendi kendine duruyor" demektir, insann nefsi de "ben" dedii zt ve,
hakikati, "kendisi" dir ki; eitli halleri iinde vahdetle "bir" uuru, duygusu vardr. Nefs'in
gerei, bu iki zelliin bir olma ve uyuma noktasndadr.
Bununla birlikte uyku, dalgnlk, baygnlk, lm durumlarnda olduu gibi,
birbirlerinden ayrlan bu zelliklerden her biri itibariyle dahi dnlr de bazen yalnz
hissetme, bazen soyut ayrdetme gc ve idrak ile irade balang ve ilkesi olarak

kendisiyle bakasn hissederek ayrdeden veya birletiren ruha da Nefs denilir ki; hisseden
Nefs veya ehvan Nefs, idrak eden Nefs veya dnp syleme zellii olan Nefs denilmesi
bundandr. Bu anlamda Nefs'e, dilimizde "can" ad verilir." [190]

1- Eski Yunan Felsefesi'n De Nefs

Yunan Felsefesi'nin temsilcilerinden olan ve insan nefsini "madd bir cevher" olarak
alglayan filozoflardan Thales, insan nefsinin "su", Aneximenes "hava", Herakleltus (l.
M.. 448) "ate" olduu grndedirler. Empedokles ise insan nefsinin "su, hava, ate ve
topraktan oluan drt unsurun bileimi"nden meydana geldiini, Nefs'in, bu drt unsurun
"miza ve ahengi" olduunu syler. [191] Pythagoras'lar ve Efltun (l. M.. 347) ise
Nefs'in "bedenden ayr bir cevher" olduu grndedir. Bunlara gre insan nefsi
lmszdr. Nefs, bedende tutsaktr, onun lmle bedenden kurtulmas, felsefe, musik ve
geometri eitimi sayesinde ahlk arnmasn gerekletirmekle mmkndr.[192] Nefs'i,
"madd bir cevher olmamakla birlikte yine de maddede mndemi bir ilke" kabul eden
Aristo, (l. M.. 322) Nefs'i, hayatn beslenme, duyum ve dnce (fikir) fiillerinin
"ilke"si, bilkuvve ve canl tabi cismin "sret"i ve "ilk yetkinlii" olarak tanmlar. [193]
Meliin ilk temsilcisi olarak grlen Aristo'ya gre Nefs ne cisimdir, ne de arazdr. Onun
bir yeri yoktur. Onun iin ne uzunluk, ne enlilik, ne derinlik, ne renk, ne de bir para vardr.
Ayrca o, ne lemin iindedir, ne de dndadr. Aleme yakn da deildir, ona aykr da
deildir. [194] Calinus gibi Tplar'dan bir grup, insan nefsini, ehev, gazab ve natka
olmak zere ayr nefsin toplamndan ibaret saymlardr. [195]

II- slm Filozoflarna Gre Nefs

slm filozoflarnn Nefs'e ilikin grlerinde de yukarda baz iktibaslar sunmaya
altmz Yunan Felsefesi'nin dorudan ya da dolayl izleri grlr, ilk slm filozofu
olan Kind'nin Nefs gr eklektik bir yapya sahiptir. Filozof, felsef yazlarnda hem
Aristo'cu, hem de Pythagoras ve Efltun'cu Nefs tanmna yer verir. Ayn ekilde Kind'nin
ahlk grnn temelinde de Efltun'cu Nefs grnn olduu sylenebilir. [196]
Ebubekir Zekeriya Rz de Efltun'un Nefs anlayn benimser grnmektedir. O da, Nefs'in
bedenden ayr bir cevher olduunu ve lmden sonra bak kaldn kabul etmektedir.[197]
Bir aydnlar topluluunca yazlm olan thvn Safa rislelerindeki Nefs gr, Kind'de
olduu gibi, eklektiktir. hvn Safa, Nefs'in varl, bedenden ayr bir cevher olduu ve
bedene metafizik lemden geldii konusunda Efltun'cu gr benimser. [198] bn Sina'nn
(V 1037 M.) hocas durumnda bulunan Frb'nin (V. 950 M.) Nefs gr ise Kind, Rz
ve ihvn Saf'ya gre daha sistematiktir. Farb'nin Nefs gr, metafizik grnn bir
devam gibidir. Filozofun metafizik grnn merkezinde, kendi kendini bilen (Akl, kil,
Ma'kl) bir Tanr vardr. Onun feyz anlayna gre Tanr'dan on akl, dokuz felek sudur
eder. Her felein bir cismi, bir de nefsi vardr. [199] Muhammed b. Numn, Ma'mer b. Ubd

el-Gazl ve bn Sina'nn Nefs anlaylar da Aristo'nun ve br Meflerin grlerinden

farkl deildir. [200]
Tabiat gr sahiplerinden Cafer b. Harb'e gre "Nefs, beden denen u cisimde
bulunan arazlardan bir arazdr ve o, insann fiilde bulunabilmek iin gereksinim duyduu
salk, afiyet vb. eyler gibi aletlerden biridir. Ayn zamanda Nefs, cevher ve cisimlerin
sfatlarndan herhangi biriyle sfatlanm da deildir." [201] Cafer b. Mbeir ise bunun
aksine Nefsin cevher olduunu, beden denen u cisim olmadn ve bir cisimde de
bulunmadn, ama cevher ile cisim arasnda bir mn olduunu [202] ileri srmtr. bn
Kayyim'e (V 751 H./1350 M.) gre de Nefs cevherdir. Eer Nefs, bazlarnn dedii gibi
bedenin bir araz olmu olsayd, insan bir anda bin ya da daha fazla ruh deitirmi olurdu.
nsan ancak ruhuyla ve nefsiyle insandr; sadece bedeniyle deil.[203]
Ebu Hmid Gazzl'ye (V. 1058 H./1111 M.) gre de Nefs, maddeden ve cismn
grntden mnezzeh-bir cevherdir. [204] O yle der:
Her bir eyin nefsi, onun hakikatidir. Nefs, ister melekt (grlmeyen) leminden,
isterse emr (grlebilen) leminden olsun, haber verilen ma'kltn (akledilebilen eylerin)
mahalli olan cevherdir." [205] Gazzl'ye gre Nefs-i Natka denen insan nefsi-soyuttur,
Cismn olmad gibi, cisim de deildir. Nefs'in bedenle olan ba, onu ynetme ve ona
etkide bulunma (tedbir ve tasarruf) badr. [206] mam Gazzl'ye gre insandaki Nefs-i
Ntka'nn "yapc" ve "bilici" olmak zere kuvveleri vardr. Yapc kuvve, insan
bedenindeki cz' iradeye bal zel fiillerin kaynadr; bilici kuvve ise maddeden
soyutlanm kll suretlerin tabi-atlarndandr. [207] Yine ona gre Nefs, nebat (bitkisel),
hayvani ve insan nefslerin toplamndan ibarettir. Bitkisel Nefs gdalarna, byyp gelime
ve doma gibi eserlerin sahibidir. Hayvani Nefs ise his ve istee bal, ihtiyar hareketlerin
sahibidir. nsan Nefs de hareket ettirme ve klliyt idrak edip kavrama gcnn sahibidir!
Tm bu fiiller bir kaynaa baldr ve bu kaynak da "Nefs" diye adlandrlr. [208]
Gazzl'nin dediine gre Nefs, bedenin lmyle lmez ve kesinlikle yok olmaz. Onun iin
yokluk, fesat, helak ve ortadan kalkma durumu szkonusu deildir. [209] Bu nedenle
Gazzl'nin, ruhun bak olduuna kanaat getirdii grlmektedir.
islm filozoflarnn benimseyip gelitirdikleri Aristo geleneindeki felsefeyi en iyi
anlayan ve onu Kelm ilminin ayrlmaz bir paras haline getiren, baka bir deyile
Felsefe'yi Kelm'latran ve "Felsef Kelm" dneminin balatcs kabul edilen [210]
Fahreddin Rz'ye (V. 606 H/1210 M.) gre Nefs'in "ben" dediimizde kastettiimiz ve
"zel csse ve grlen heykel" gibi iki anlam vardr. "Benim nefsim ve ztm" dediimiz
zaman buradaki Nefs'ten kast ikinci mndr. [211] Nefs'in u hissedilen ve mahede
edilen zel bnye olduunu ileri srenlerin grlerini kabul etmeyen [212] ve Nefs'in
"miza"tan ibaret olduunu savunanlarn bu grlerine katlmayan Rz, bu iki grn
yanl olduunu kantlayan deliller ortaya koymutur. [213] Ona gre Nefs'in halleri cismin
hallerine ters olduundan Nefs cisim deildir ve cesetten de baka bireydir. [214] Zira
Nefs, bizzat beden cisminden ayr bir cevherdir. [215]

Kelm'da Nefs
Nefs ile Ruh'u e anlaml ve ayn kabul eden [216] Kelm dncede, Felsefe'de
olduu gibi sistematik bir Nefs grnn varlndan szedilemez. Bu dnce sisteminde
en ok tartlan konu, Nefs'in soyut mu, yoksa somut mu olduu meselesidir. ou Kelma,
Nefs'in soyut oluunu (tecerrdn) kabul etmezler. Buna karn onun soyul bir kavram
olduunu savunan Kelmclar da vardr. [217]
Mu'tezil dncenin ilk savunucular, Nefs konusunda aklc gr benimsemilerdir.
Bunlara gre Nefs cevherdir; cisim deildir, araz da deildir. Uzunluu ve derinlii de
yoktur. O herhangi bir meknda deildir ve paralanamaz da. Nefs faaldir ve insan
bedeninde ynetme gc vardr. [218]
Ancak bu gr Kelm evrede pek itibar grmemi ve daha sonraki Mu'tezil
Kelmclar, aklc grn kart olan maddeci gr benimseme ynne gitmilerdir.
Salt maddeci gr ve bir ksm Mu'tezile'ye gre; soyut eykri kabul etmemekle beraber
blnmenin olmayaca delili nedeniyle Nefs, "kalpten ayrlmayan en kk para"dr. Ya
da dimada bulunan bir kuvvet veya kuvvettir ki; bunlar, kalpteki hayvan kuvvet,
atmosferdeki bitkisel kuvvet ve dimadaki nefsan kuvvettir. Veyahut da Nefs, "bedende
bulunan geiken, latf paralar"dr ki; ona herhangi birey nfuz edemez, o deimeye de
uramaz. Ya da Nefs, "mu'tedil kan"dr; nk bu kann ok oluu ve itidali hayat
glendirir ve tersine zayflatr. Veya Nefs, "hava"dr; nk havann bir anlk kesiliiyle
yaam da sona erer. Veyahut da Nefs, "zel heykel"dir. Ya da o, say ve durum bakmndan
"mu'tedil kanm"dr. Veya "miza" tr. [219]
Mu'tezile Kelmclar'nn ounluu bu grtedir E'ar Kelmclar da insan nefsinin
"madd bir cevher" olduu kanaatindedirler.
Nefs'i "duyu organlarndan baka bireyle mahede edilemeyen, cismin pek ok
arazlarndan bir araz" veya "nefes alp-verme ile girip-kan soluk (nesm, ruh)" olarak
tanmlayan Duyumcu gr (Hissiyyn) benimseyen Ehl-i Snnet Kelmclar'ndan
E'arler ve Fkhlar'a gre Nefs; uzunluu, genilii ve derinlii bulunan, akl sahibi, ceset
zerinde etkinlii olan bir "cisim"dir. [220]
Dile getirilen bu gr, Ehl-i Snnet ve slm dini mensuplarnn byk ounluunun
Nefs hakkndaki grdr. Ayrca Fkhlar'dan bn Hazm (V. 456 H./1063 M.) da bu
grtedir. [221]
Duyu organlaryla mahede edilenlerden baka herhangi bireyin varln kabul
etmeyen Esam, Nefs'in varln da inkr eder. [222] Esam, ceset olmadan hayat ve ruh iin
bir varlk tanmayarak; "uzun, enli ve derin olan u grdmz, mahede ettiimiz
cesetten daha akll birey yoktur. Nefs, bizzat bu bedendir, baka birey deildir" [223]
demektedir.
Ebu Hzeyl'e (V. 235 H./849 M.) gre ise Nefs, cismin dier arazlar gibi bir arazdr.
[224]

Nefs ve Ruh'un araz olduunu ve onun da hayat olduunu kabul eden [225] ve Nefs'i
"nefes alp-vermekle vcuda girp-kan soluk (nesm, ruh)" [226] olarak tanmlayan E'ar
Kelamc Ebubekir Bklln (V. 403 H./1013 M.) yle der: "Nefs, youn (kesf) cisimler ile
iice gemi latf cisimlerden ibarettir. Allah Tel, hayatta meydana gelen olaylar,
Nefs'in bekasyla gerekletirir." [227] Bklln'nin talebesi ve mam Gazzl'nin hocas
olan [228] mam'i-Harameyn el-Cveyn (V. 478 F1-/1085 M.) de ayn grtedir. [229]
Ehl-i Snnet Kelm'nn dier ekolnn kurucusu kabul edilen imam Mturd'nin (V.
333 H./944 M.) Nefs'e ilikin bir grn tesbit edememi olmakla birlikte, dedesi
vastasyla onun talebesi olan [230] imam Ebu Yusr Muhammed Pezdev'nin (V 493 H./1099
M.) Nefs ile Ruh'u ayn kabul edip E'ar Kelmclar'nn bu konudaki grlerini
benimsediini [231] gryoruz. Buna dayanarak E'ar ve Mturdler arasnda bu hususta
belirgin bir farklln olmadn syleyebiliriz.
Genel olarak Kelmclar ve Felsefeciler, Nefs'in hudsunu, yani sonradan meydana
gelmi olduunu ve lm annda bedenden ayrlarak bak kalacan, bedenin yok olmasyla
onun varlnn son bulmayacan kabul ederler. Nefs'in hadis oluu, onun cism olmayp
cevher oluu ile elikili olarak ortaya kar. Cisim hadis olduu zaman Nefs'in byle olmas
mmkn deildir. Bu nedenle Nefs'in hadis oluundan maksat, tabi veyahut da akl bir
hkm yerine getirme mecburiyetinin Nefs zerinde bulunmas deildir. Aksine, Allah
Tel'nn "kadm" olma sfatnn, Allah'a, hibir kimsenin ortak olamayaca biimde tahsis
edilmesidir. Allah'tan baka "kadm" olmad iin, Nefs hadis olarak kabul edilmitir. [232]

Tasavvuf'ta Nefs
Nefs'in mhiyetinden ok, onun nasl eitilip gzel huylarla donatlabilecei hususu
zerinde duran Tasavvuf dncede, -yukarda anlatmaya altmz Felsefe ve Kelm
okullarndan Kelm fikir sistemine benzer yanlar olmakla birlikte- daha farkl bir Nefs
anlaynn hakim olduunu grmekteyiz.
Hucvir'nin (V. 470 H./1077 M.) bildirdiine gre Sfler topluluunun muhakkik
olanlarna gre Nefs'ten maksat, yukarda sz edilen mnlardan hibiri deildir. Sfler
gr birlii ierisinde derler ki:
"Gerekte Nefs; errin kayna, ktlklerin temelidir. Bir gruba gre Nefs, Ruh gibi
kalba ve bedene verilmi olan "ayn"dr. [233] Baka bir gruba gre Nefs, hayat gibi,
kalbn ve bedenin sfat olan bireydir. Kt huylarn ve irkin davranlarn ortaya
kmasnn sebebi Nefs'tir. Bu kt huylar da iki ksmdr:
Birisi gnahlar; dieri kibir, haset, cimrilik, fke, kin, v.b. eyler olup dnen ve aklen
makbul saylmayan kt huylardr. Gnah olan (birinci gruptaki) hususlar tevbe ile
giderilir; ikinci gruptakiler de Nefs'ten, riyazetle giderilir." [234]

lk Sfler Nefs'in maddliini kabul etmekte ve onu duyu organlaryla alglanabilecek

nitelikte cismn ve somut olarak tantmaktaydlar. Tasavvufun henz sistemleme
aamasna gelmedii, zellikle Zhd dnemi olarak adlandrlabilecek ilk dnemde yaam
olan Sfler, Nefs'i; kadn, tilki, kpek, ylan ve fare gibi eitli cismn ve madd varlklar
olarak bizzat grdklerini, onunla mcadele ettiklerini, hatta onunla konutuklarn sylerler.
eyh Ebu Ali Mervez'nin (V 404 H./1013 M.) yle dedii anlatlr:
"Ben Nefs'i, ekli kadnn ekline benzer bir biimde grdm. Birisi ondan bir kl ald
ve onu bana getirdi. Ben de onu bir aaca baladktan sonra onu mahvetmeyi amaladm.
Bana dedi ki:
"Ey Ali! Bouna kendini yorma! nk ben o Ulu ve Yce Allah'n bir askeriyim.
Beni yok 'etmeye senin gcn yetmez!" [235]Cneyd-i Badadnin (V 297 H./909 M.)
sohbetinde bulunmu byk zatlardan olan Muhammed Alliyn Nesev'nin yle dedii
nakledilir:
"Daha balang halindeyken Nefs'in fetlerini grr ve onun gizlendii yeri bilir
duruma gelmitim. Ona kar kalbimde srekli bir kin vard. Birgn boazmdan tilki
yavrusu gibi birey kt. Hakk Tel, beni onu tanr duruma getirdi; anladm ki o, Nefs'tir.
'Onu ayaklarmn altna aldm ve inemeye baladm. Ama her tekme atmda o daha da
byyordu. Ona:
''Hey! Sana ne oluyor? Herey dvmek ve sknt ekmekle eriyip yok olur, ama sen
daha da oalp byyorsun?" dedim. Bana dedi ki:
"Sebep u:
Benim yaratlm terstir. Bireye sknt ve znt veren ey, bana rahat ve zevk verir.
Baka eylere rahatlk salayan birey de bana sknt verir." [236]
Yaad dnemde her ynyle nder biri olan Ebu Abbas ekkn diyor ki:
"Birgn eve girdim. Yerimde yatm sar renkte bir kpek grdm. Mahalleden gelen
biri sanmtm ve kovmak istedim; ama eteimin altna girdi ve kayboldu. (Anladm ki; bu,
Nefs iti imi.)" [237]
eyh Ebu Kasm Crcn de Tasavvuf yoluna girdii ilk zamanlarna iaret ederek,
Nefs'i bir "ylan" eklinde grdn sylemitir. [238]
Dervilerden biri;
"Ben Nefs'i fare eklinde grm ve "sen nesin?" demitim. Dedi ki:
"Ben gafillerin helaki (ve mahvolma vesilesi)yim. Zira onlar erre ve ktle aran
benim. Dostlarn kurtulu vesilesiyim. Varln bir afet olmakla beraber ben onlarla
olmasam, hi kukusuz onlar temiz olduklarna bakarak gururlanrlar ve yaptklar iler
sebebiyle kibirlenirlerdi. Bu yzden de kalp temizlii, i temizlii, vellik nuru ve tat zere

istikamet gibi eylere sahip olamazlard. O zaman kendilerinde bir marklk ortaya kard.
Onlar beni iki yanlar arasnda grdkleri srece, btn bunlardan temizlenmi ve arnm
olurlar." [239]
lk dnem saflerinden Hucvir (V 470 H./1077 M.) yukarda aktardmz menkbeleri
kaydettikten sonra, kendi tercihinin de Nefs'in madd, cismn ve somut bir varlk oluu
ynnde olduunu belirterek; "Bu menkibeler, Nefs'in bir sfat deil, bir "ayn" (ve kendine
has bnyesi olan bir varlk) olduunun ve bu aynn birtakm zellikleri bulunduunun
delilidir. (nk) biz Nefs'in vasflarn aka grmekteyiz." [240] demektedir.
lk dnemdeki sfilerin Nefs hakkndaki bu gr ile Kelmclar'n grleri arasnda
bir paralellik olduu grlmektedir. lk Tasavvuf klsiklerinde Tasavvuf aklamalara
geilmeden nce slm inan sisteminin verilmi olmas ve bu eserleri yazan limlerin ayn
zamanda birer Kelm bilgini olmalar da [241] gznnde bulundurulacak olursa, Tasavvuf
ile Kelm'n bu konudaki paralelliinin olduka doal olduu anlalacaktr:
Tasavvuf dncesinin tarihsel geliim sreci ierisinde sistemlemeye ve Felsefe ile
etkileime girmeye balamasyla birlikte, dier kavramlarndaki deiimle doru orantl
olarak Nefs anlaynda da maddlikten, cismn ve somut olutan; soyutlua ve gayr-i
cismanlie doru bir kayma olduu gzlenmektedir. Tesbil edebildiimiz kadaryla,
somutluktan soyutlua doru kayan bu gidiin tohumlarnn, ilk defa Gazzl'nin de hocas
saylmakta olan [242] Haris b. Esed Muhasibi (V. 243 H./857 M.) ile birlikte atld,
Gazzl (V 505 H./1111 M.) ile gelitii, bn Arab (V 638 H/1240 M.) ile doruk noktasna
ulat ve tamamen felsefleerek metafizik bir yapya brnd grlmektedir.
Nefs kavramnn sak psikolojik anlamda kullanmn, ilk olarak ve tutarl bir biimde
grdmz Muhsib'de, Nefs'in madd ve cisman bir varlk karakteri yani realitesi
olmad, tamamen nominal (sadece ad geen, gerekte varl olmayan) bir kavram olduu
ortaya kyor. [243]
Felsefeciler, Maneviyatlar gibi ruhun ve insan nefsinin tecerrdn (soyut bir kavram
oluunu), kendi kendine varln srdren ruhan bir cevher olduunu; madd ve somut
olmadn kabul etmekteydiler. eriat Tasavvufa yaklatrma abas ierisindeki [244]
Gazzl, Rgb sfahani (V 502 H./1108 M.) ve Halim gibi limler ve Tasavvufular'n
ou, Nefs'in tecerrdne, cismn ve madd olmadna kanaat getirmilerdir. Felsefeciler
insan nefsinin ebed olduunu, onun fn olmayacan savunurlar. Gazzl de Nefs'in
beksn inkar etmez. [245]
Felsefecilii ve Kelmclnn yamsra Tasavvuf! yn de bulunan imam Gazzl'ye
gre Nefs iki ayr mnya gelir:
Birincisi: Nefs ile, insanda "gazap" ve "ehvet" kuvvetini iinde bulunduran bir mn
kastedilir. Tasavvuf ehli, Nefs'i, genellikle bu anlamda kullanr. Zira onlar, "Nefs" szyle
insanda kt zellikleri toplayan bir "asl" kastederler. Onlara gre, ite bu Nefs ile savap
onun isteklerini krmak gerekir.

kinci mn: Nefs "insann hakikati ve kendisi"dir. Bu Nefs, eitli hallere brnebilme
zellii nedeniyle deiik isimlerle adlandrlr: Emmre, Levvme, Mlhime, Mutmainne...
gibi.
Ktl emreden Nefs-i Emmre'nin, birinci mnda anlatlan Nefs olduunu
sylemek de dorudur. u durumda; birinci mndaki Nefs son derece yerilip ktlenmi,
ikinci mndaki Nefs ise makbul saylmtr. nk o, Allah Tel'y ve dier yaratklar
bilen insann zt ve hakikati demektir. [246]
Hakim Tirmiz (V. 285 H./898 M,)'ye gre Nefe, temelde cismn zellikler tamakla
birlikte, soyut bir karakter de arz etmektedir. Onda, hem ilk dnem sflerinin ve hem de
kendinden sonrakilerin izleri bir araya gelmitir. O yle der:
"Nefs'in z, dumana benzer scak bir rzgr, kt davrantan doan bir karanlktr.
Nefs'in ruhu aslnda nrndir. Bu nurluluk, gzel davran ve samim bir yakarla birlikte
Allah'n yardmyla gzellemeye balar. Nefs'in gzellemesi, ancak kulun kt
heveslerine kar koymas, ondan yz evirmesi alk ve iddetle onu yenmesiyle
gerekleir." [247]
Hakm Tirmiz'ye gre m'min, Nefs'in ve onun buyruklarnn eline dmtr. Nefs'e,
gse girme yetkisi verilmitir. Nefs, i dnyada gsn madeni ve yaknlk yeri; kandaki
heyecan, ve pisliin kuvvetidir. nsann i dnyas Nefs'in dumannn karanl ve ateinin
scakl ile dolar. Sonra gse vesvesesiyle girerek Allah'tan onu uzaklatrp,
buyruklaryla btla srkler. T ki; kul, Allah'a muhta oluundan dolay Mevl'sna
srekli yalvararak yardm dileyinceye kadar. O zaman Allah Tel ona icabet ederek o
kiiyi nefsinin errinden kurtarr. [248]
Yine Hakm Tirmiz'ye gre Nefs "ehvet" merkezlidir. ehvetin peinden yine
ehvete meyleder, belli bir yerde sakin bir ekilde durmaz. [249]
Gazzl'ye gre de Nefs'in "gazap" ve "ehvet" kuvvetlerini bnyesinde barndran bir
yaps vard. Bu anlamdaki kullanm sfler arasnda olduka yaygndr. Sfler, Nefs
terimiyle "insandaki ho karlanmayp yerilen birtakm sfatlar bnyesinde toplayan bir
asl" mnsn kastederler. [250]
Grld zere, ilk dnemdeki sfler ile Gazzli'nin temsilciliini yapt gr
arasnda; Nefs'in maddliini kabul edip-etmeme, onun duyu organlaryla alglanabilecek
nitelikte cismn ve somut olup-olmamas hususunda tam bir gr ayrl vardr.
Nefs ile mcahedede Nefs'i ldrmeyi en byk grev sayan mutasavvflar, Nefs'i,
insann cismn karakterde belli bir gereklii bulunan bir yn olarak grmler ve onu
ylan, fare, kadn, tilki yavrusu ve kpek eklinde tasavvur etmiler, kiilerin kendi
azlarndan yaanm hikayeler de anlatmlardr. Bu hikayelerin, menkibev ve efsanev
eyler olduunu ileri srenler vardr. [251] Bizce de, anlatlan menkbelerde Nefs olduklar
sylenen kpek, tilki, fare, ylan, v.b. varlklar, insann idnyasndaki kt huy ve
duygular simgeleyen birer sembolden ibarettir. Zira bizzat bu menkibelerde bile Nefs'in ne
yaplrsa yaplsn kesinlikle yok edilemeyecei belirtiliyor. Eer madd, cismn, yani
somut bir varlk olsayd, tutulup ldrlmesi ve yok edilmesi ok kolay olurdu. Oysa ki;

insann idnyasnda doan her trl kt istek, duygu ve huylarn kayna kabul edilen
Nefs'in ho grlmeyen bu zelliklerini tamamen yok edip ortadan kaldrmak mmkn
deildir. Yani biz insan temelden deitirenleyiz. Ancak Nefs'in eilimlerinden
kaynaklanan kt huylar dzeltip denetim altna almak mmkndr. Bu nedenle biz,
anlatlan hikayelerdeki varlklarn birer sembol olduklar grndeyiz.
Aratrmamzn daha ileriki aamalarnda geni olarak greceimiz gibi; slm
Tasavvufu'ndaki Nefs terbiyesi konusunda "az yeme, az uyuma, az konuma ve rahattan
uzak bir yaant srme" gibi temel prensiplerle uygulanan eitim metodunun objesi "beden"
olduu, dolayl olarak da eilimleri hedef ald iin Nefs'in madd ve cismn deil, duyu
organlaryla alglanamayan soyut bir kavram olduu ortaya kyor ki; bu durum da bizim
yukardaki grmz desteklemektedir. [252]

Nefs Ka Tanedir?
Nefs'in yapsn, Felsefe, Kelm ve Tasavvuf ekollerine gre anahatlaryla bylece
tamtmaya altktan sonra, Nefs'in bir tane mi yoksa birden fazla m olduu konusuna da
ksaca deinmemiz gerekiyor. Zira insanolunun Mutrnainne, Levvme, Emmre, Rzye,
v.b. gibi, birden fazla nefsinin olduu zaman zaman sylenmitir. [253]
"Nefs'in Mertebeleri" blmnde konuya ayrntl olarak deinecek olmakla birlikte,
burada sadece Nefs'in sayn belirlemekle yetineceiz.
Fahreddin Rz'nin deyimiyle "insan nefsi tek bireydir. Bu Nefs, gren, iiten, koku
alan, tad alan, dokunma zellii olan nefstir ve aynyla hayal etmek, dnmek, hatrlamak,
bedeni ynetmek ve slah etmek sfatlar vardr." [254]
Yce Allah, insanolunu Emmre ve Levvme Nefs ile snar, Mutmainne Nefs'e ise
yardmda bulunur. Aslnda Nefs bir tektir. Ancak nce Emmre, sonra Levvme, daha
sonra da Mutmainne'lie dnerek olgunlua ve kurtulua doru yol alr. [255]

Nefs-Beden likisi
Bir tane olan bu Nefs'in bedenle ilgisi acaba nasldr? Nefs, insann bedeninden mi
ibarettir? Yoksa ondan daha baka birey midir? Nefs, bedenin lmesiyle ortadan kalkar m?
Nefs-beden ilikisine ait bu ve benzeri sorularn cevab, bilginler arasnda teden beri
tartlagelmitir.
nsann yalnzca bu bedenden ibaret olduunu, bunun tesinde birey olmadn ileri
srerek [256] ruh ile e anlaml kabul edilen Nefs'in varln inkr edenler bir tarafa

braklacak olursa, Ehl-i Snnet limlerinin byk ounluuna gre insan, beden ve ruhtan
oluan bir varlktr.
Geri Kelmclar insan nefsinin cismanliini kabul etmilerdir ama onlarn Nefs'ten
kastlar beden deildir. Onlar, bedenden ayr bir ruhun varln da kabul ederler. Zira onlar
ruha cisim derken, "cisim" szyle sadece, ruhun belirsiz bir varlk olmadn, ekil ve
boyutlar olan bir varlk olduunu kastetmilerdir. Yoksa "cisim" szyle, youn maddeler
gibi arl olan ve yer tutan madd bir varl kastetmemilerdir. Onlarn syledii
cisimden maksat, felsef anlamdaki cisimdir ki; Felsefeciler'e gre arl olsun veya
olmasn, gzle grlsn veya grlmesin, boyutlu olan herey cisimdir. Nitekim bn
Hazm, (V 456 H./1063 M.) "Nefs" ve "Ruh" u e anlaml iki kelime olarak kabul eder ve
ruhu, derinlii ve genilii olan, yer tutan, bedeni yneten uurlu bir cisimdir, diye tanmlar.
[257]
Rz'nin bildirdiine gre Nefs u beden deildir ve bedenin paralarndan birey de
deildir. Bedenden ve onun paralarndan baka bireydir. [258] Bedendeki idraklerin yeri,
organlardan baka bireydir. Organlar let ve edevat yerine geer. Nefs, gz ile grr,
kulakla iitir, beyinle dnr ve kalp ile fiilde bulunur. Bu organlar Nefs'in letleridir.
Nefs'in zt; bedenden baka, bizzat ondan ayr, ona etki ve ynetme (tasarruf ve tedbir) ba
ile bal bir cevherdir. [259]
Nefs ve Ruh hakknda hkim slm inancn en gzel bir biimde anlatan bn Kayyim'e
gre beden ruhun, yani Nefs'in kalbdr. Ruh, ait olduu bedenden bir ekil alr ve onunla
dierlerinden ayrlr. Ruhun tad zellikler ve yetenekler bedene etki eder. Bundan dolay
beden ruhun iyilik veya ktlnden etkilendii gibi, ruh da bedenin iyilik ve
ktlnden etkilenir. [260]
Tasavvuf dncesine gre de -Nefs'in kemltn ve lezzetlerini zerinde
bulundurmas nedeniyle-Nefs'in bedene olan ba, n muuna olan ba gibidir. [261]
Nefs hadistir ve soyuttur. Nefs, bedenin lmesiyle yok olmaz, bedenden ayrlarak beksn
srdrr. nk o, beden gibi madde deildir. Nefs'in, bedenden uzaklama, iyi ve kt
olma gibi zellikleri vardr. [262]
Nefs'in cismn bir varlk olan beden ile ilgisi tartldna gre, onun kalple, hatta
gayr-i cismn saylan akl ve eytan ile ne gibi ilgisinin olduu konusunda da ok eylerin
sylenmi olabilecei hususu doal olarak ortaya kmaktadr. Nefs'in mhiyetinin daha iyi
kavranabilmesi asndan bu gibi konular da nem tamaktadr. [263]

Nefs-Kalp likisi
Aristo ve onun gibi dnen filozoflara gre kalp, dier organlar zerinde mutlak
reistir. Nefs de ilk nce kalbe baldr. Bu ba araclyla da dier organlarla bant
kurmu olur. [264]

Gazzl, kalbin insan vcudunda bulunan et parasndan daha deiik bir yapsnn
olduunu savunarak yle der:
"Kalp derken, "yrek" dediimiz et parasn kastetmiyorum. Aksine kalp, duyularn
anlayamad, Allah Tel'nn srlarndan biri ve ilh bir latifedir. Buna bazen "insann
ruhu", bazen de "Nefs-i Mutmainne" ad verilir. Bu konuda sylenebilecek son sz udur:
"Kalp, u grlen varlklardan daha yce ve deerli bir cevher ve bir emr-i ilhdir."
[265]
Sfler ise kalbin ne olduunu irdelemektense, onun niteliklerinden szetme yoluna
gitmiler ve Nefs ile olan ilikisine dikkat ekmilerdir. rnein, Nefs'in doru
sylemeyecei, kalbin de yalan sylemeyecei hususunda Tasavvuf ehli eyhler gr
birliine varmlardr. [266]
Ancak, Nefs-Kalp bantsnn net olarak ortaya kt Kabz-Bast [267] halleri dikkate
alnnca, kalbin salt et parasndan ibaret olmad, ama Gazzl'nin ileri srd kadar da
metafizik bir kavram saylamayaca ortaya kyor, yleyse Tasavvufular'a gre kalp
psikolojik bir karakter arzetmektedir.
Bu konuda ihbddn Shreverd (V 632 H./1234 M.) yle der:
"Bil ki; Kabz'n varl Nefs'in sfatnn ortaya kmas ve sahibini kuatmasndandr.
Bast'n meydana gelmesi ise kalbin sfatnn ortaya kmas ve sahibini kuatmasndan
dolaydr." [268] Demek ki; Nefs gnln ve zihnin daralmasna ve sklmasna, kalp de bu
durumun ortadan kalkp almasna ve neelenmesine sebep olmaktadr.
Byezd Bistm de (V. 234 H./848 M. veya 261 H./874 M.):
"Kalplerin kabz, Nefs'lerin basandadr; kalplerin bast da Nefs'lerin kabzndadr."
demitir. [269] Yani Nefs neelenince kalp daralr, kalp neelenince de Nefs sklr. u halde
mutasavvflara gre kalp ile Nefs zt karakterlidir ve kalp psikolojik bir mhiyet
tamaktadr.
ihbddn Shreverd'nin (V. 632 H./1234 M.) belirttiine gre "Kulun duygu ve
bilin merkezi olan kalbinin, biri Nefs'e dieri de ruha ynelik iki yz vardr. Ruha bakan
tarafyla ruhtan, Nefs'e bakan tarafyla da Nefs'ten etkilenir. Nefs'in kalp zerindeki olumsuz
etkisi mutmainlie erinceye kadar srer. Slikin nefsi seyr-u slk ile Mutmainne derecesine
erdii zaman artk Nefs de kalbe olumlu etkiler yapaca iin onu ynlendirmekten kurtulur
ve slk sona erer. nk o, Nefs'in ktl emreden isteklerine kar mcadelede
baarl olmu ve kendisini iyilie ynlendirir duruma getirmitir. Bylece Nefs
dizginlenince Cenb- Hakk'n buyruklarn yerine getirmeye koyulur. Kalp de Nefs'ten
tarafa ynelerek oradan da iyi etkiler almaya balar. Bylece mridlerin, taliplerin ve
sdklarn nefsi, kalp ile Nefs'in aralarndaki cins benzerliinden dolay kalp zellii alr."
[270]

Demek ki; bedende Nefs ile Ruh birbirleriyle mcadele halindedir. Bu ekimenin
sahne olduu yer ise kalptir. Kalp bazen ruhun arlarnn, bazen de Nefs'in isteklerinin
etkisi altnda kalmaktadr. [271]

Nefs-Akl likisi
Nefs-akl ilikisine de ksaca deinmek yerinde olacaktr. Nefs ile akln ayn eyler
olup-olmad, Felsefeciler arasnda tartlagelmitir. "Bir ayn'n baka bir ayn'a
dnmesinin mmkn olmad" ilkesinden hareketle Nefs'in akl olmas ve "akl" adm
almas sadece bir isim takmadan ibarettir. Hibir zaman Nefs cevheri akl cevherine
dnmez" gr ortaya konmutur.
Ayrca, "Nefs, ilk nce gayr-i mahsus eyleri kll olarak idrak etmesi ynnden
"Akl", bedenlerimizdeki etki gc ve bedenlerimizle gsterdii faaliyeti bakmndan da
"Nefs'tir" de denmitir. Nefs ile akl arasndaki fark ve gr ayrl, bir Nefs'in dier bir
Nefs'ten veya bir akln dier bir akldan daha gl ve daha erefli, yce ve stn olmalar
bakmndandr. Yoksa bunlardan biri mahsust, dieri ma'klt idrk etmeye ait olmak
asndan bir dierinden ayrlm deildir" gr Felsefeciler arasnda hkimdir. [272]
Tasavvuf dnce sisteminde ise akl, iman ve ahlk asndan gereklidir ve sahip olduu
bilgilere gre "ftr, hccet ve tecrb" gibi ksmlara ayrlr. Akl insan, yce Allah'n
honut olaca eylere, Nefs ise kiiyi hev ve heveslere ve sapkla arr. [273]
Sflere gre kul iin srekli olarak biri akldan, dieri de Nefs'in hevsndan gelen iki
trl ar vardr. Akln arsna uyan imna ve tevhide ular. Nefs'in hev ve
heveslerinin davetine uyan kimse de sapkla ve kfre der. [274]

Nefs-Seytan likisi
Nefs'in, insan kfr ve sapkla drmek isterken tek bana hareket etmedii
grlmektedir. Onun byk bir yardmcs, arkada ve orta vardr: eytan.
Nefs, eytann arkadadr ve zelliklerinde eytana benzer. [275] Ayn zamanda Nefs,
eytann insann gnlndeki vekilidir. [276]
Nefs ve eytan, insanolunun kalbine zaman zaman seslenite bulunur. Buna "Hatr
(oulu: Havtr)" denir, Bu sesleni Nefs tarafndan gelirse, buna "Hevcis"; eytan
tarafndan gelirse "Visvs (Vesvese)"adn alr. [277]
Cneyd-i Badd'nin (V. 297 H./909 M.) dediine gre Nefs'in hevcisi ile eytann
vesvesesi, birbirinden yle ayrdedilebilir: "Nefs senden birey isterse bunda direnir, inat
eder; bu hususta -ok zaman gese bile- yine de istediini elde edinceye kadar srar eder

durur. Nefs'e kar atn sava ne kadar samim bir biimde srerse srsn, o da inadnda
srar eder. eytan ise seni bir gnah ilemeye arr da sen de o ii yapmayarak ona kar
koyarsan, o da hemen baka bir gnah iletmek iin sana vesvese vermeye balar. nk
dine aykr tm davranlar eytan iin ayndr, farketmez. eytann amac, seni gnahlardan
herhangi birine armaktr. zel olarak tek bir gnah iletmeye almak onun amac
deildir. [278]
eytan, zellikle ktl emredici bir Nefs'e sahip olan kiinin yanna gelerek ona
birtakm vaadlerde bulunur, onu okar, ona btl telkin edip ktl allayp-pullayarak ona
ktl emreder, onu tl-i emel [279] sahibi yapar. Btl, sevecei ve kabul edecei bir
ekilde gsterir. Birtakm aslsz gvencelerle, helak edici ehvetlere ve birok btla
dmesi iin ona destek olur. radesinde ve nevasnda [280] Nefs'e yardm eder. Nefs'in her
trl ktl kabul etmesi ite bundandr. Nefs, hev kapsn eytan ve onun askerlerine
aarsa, onlar ieri girip btn manev, kutsal deerleri talan ederler. eytan Nefs-i
Emmre'nin dostudur. Mutmainnelie ulaan Nefs'in dostu ise meleklerdir. [281] eytan,
insana her zaman ktlkleri iyi gstermeye almaz. Bazen de iyi eyleri, tavsiye eder.
eytann insan hayr ve ibadete ynlendirip tevik etmesi bile yalandr, buna kanmamak
lzmdr. Yoksa o insan aldatr, kendi isteine insan balar. Bala zehir katan kiinin bu
davran, bunun en gzel rneidir. eytan da hayra erri katar, erbet gibi insana iirir.
Hayr gibi gsterip erri sunar, insann nefsi de kiiyi srekli Hakk'tan uzaklatrma abas
ierisindedir. Onun iin Nefs'in isteklerine geit vermemek gerekir. [282]
Kur'an- Kerim'in bildirdiine gre de eytan, insan nefsine birtakm yalan vaadlerde
bulunarak onu aldatr ve yoldan saptrr. [283] Bu nedenle kesinlikle eytana uyulmamaldr.
Zira o, insana apak bir dmandr. [284]
Sfler, Nefs'i eytandan daha tehlikeli bir dman olarak nitelendirmilerdir. [285]
Zira Nefs eytann vesvesine kulak vermese, onun vaadlerine kaplmasa; insan Hakyol'dan
sapmaz, isyankr bir kul olmazd. [286]

Nefs-Ruh likisi
Szlk'te "Nefs'e hayat veren ey, Nefs, Kur'an, vahiy, Rhu'1-Emn ve Rhu'1-Kuds:
Cebrail (a.s.)" gibi anlamlara gelen [287] ve eski Arap iirinde de "hafif esinti ve rzgr"
gibi mnlar ifade eden [288] Ruh ile Nefs terimlerinin ayn m, yoksa farkl eyler mi
olduu hususu zerinde tartlan konulardan biridir.
"Dilcilerden, Nefs ile Ruh'u ayn kabul edenler vardr. Bunlar, Nefs'in mennes, Ruh'un
da mzekker oluundan baka, aralarnda bir fark grmezler.
Bunlarn dndaki Dil bilginleri de yle derler:

"Ruh hayatn kendisine bal olduu ey, Nefs de akln bal olduu eydir. Kii
uyuduunda onun nefsi alnr ama ruhu alnmaz. Ruh lm anndan baka bir zamanda
alnmaz." [289]
"Hayatn nefsi ruhtur, insann hareket etmesi ve byyp gelimesi de onunla
gerekleir." [290] diyenler de vardr.
Sadece gzyle grd ve be duyu ile kavrayabildiinden baka herhangi bir varlk
tanmadklarn syleyen ve fiziktesi varlklar tmyle reddeden Materyalistler
(Dehriyyn) Allah' ve ruhu, deney alanna girmedii iin inkr ederler. [291] Bunlar, insan
yalnzca madd bir varlk olarak ele alr, hereyi madd sebeplerle aklamaya alrlar.
Maddeci gr benimsemi olanlara gre bu lem sadece maddeden ibaret olup, burada
ruha yer yoktur. Yani ruh diye birey yoktur. [292]
Ruhu yok sayanlar bir kenara brakacak olursak, ruhun varln kabul edenlerin de
birbirinden ok farkl gruplara ayrldklarn grrz.
Bunlardan bir blm, ruhun var olabilmesi ve varln hissettirmesi iin bedenin
varln zorunlu grerek, bedenin lmnden sonra ruhun varln ve yaantsn
srdremeyeceini savunmaktadrlar. Ruhun "kokma ve rmeden uzak saf kan" ve "tabi
scaklk" olduunu ileri srerek ruhu hayattan ibaret sayan Tabiatlar (Natralistler) [293],
dorudan doruya deneyle elde edilemeyen her trl bilgiyi teolojik veya metafizik, hayal
mahsul sayan hemen hemen tm Pozitivistler [294] ve bunlarn etkisi altnda kalan
dnrler ruhun beksn kabul etmemilerdir. lmle hereyin bittiine inanan bu fikir
sahiplerine gre lmden sonras srf yokluktur.[295]
Ruhun hakikatinin ve mhiyetinin ne olduu konusunda gr bildiren bilginleri,
temelde, ruhun tecerrdn (soyut bir varlk olduunu) kabul etmeyip somut olduunu
syleyenler ve ruhun soyut bir varlk olduunu syleyenler olmak zere ikiye ayrmak
mmkndr.
Ruhun tecerrdn (soyutluunu) kabul etmeyip, onun somut olduunu
savunanlardan, ruhun bir "atom" olduunu; "bedende dolaan, ayrmayan ve bozulmayan
cisimlerden" [296] ibaret olduunu; onun kalpte, dimada ve cierde olmak zere
kuvvet" [297] olduunu; ruhun "rh-u hayvan, rh-u tabi ve rh-u insanden oluan bir
toplam" olduunu; "nsann sadece bedenden ibaret olup bunun tesinde birey olmadn",
dolaysyla ruhun bedenden ibaret olduunu; ruhun "scaklk, soukluk, yalk ve
kuruluktan oluan drt unsurun dengeli bir ekilde bileiminden" ibaret olduunu; onun "saf
kan" olduunu; ruhun "havadan, yani soluktan" ibarei olduunu ileri srenler olmakla
birlikte ruha ilikin sylenenlerin en iyisi olan gr udur:
"Ruh mhiyet itibariyle beden denen zel cesede benzemeyen ve glsuyunun glde,
zeytinyann zeytin tanesinde ve atein kz halindeki kmrde yayld gibi, bedene
yaylan ve hayatla bizzat vasflanan, nurn, ulv, hareket ettirici, latf ve effaf bir cisimden
ibarettir. zlme ve paralara ayrlmay kabul etmez. Beden ruhla birlemeye elverili
olduu srece onunla birleir, ona hayat verir. Bu denge bozulduu zaman da hayat kesilir
ve lm meydana gelir, yani ruh bedeni terk eder." [298]

Ruhun soyut bir kavram olduunu syleyenler ise, onun dorudan doruya kalple ve
kalp araclyla da bedenle ilgisinin olduunu sylemektedirler. [299]
lk dnem slm limleri, ruhu, insan eklinde, cismn bir varlk olarak
dnmlerdir. rnein Abdullah b. Abbas'n (V. 68 H./687 M.)' "Ruh, ekilleri
insanolunun eklinde olan, Allah'n yaratt mahlklardan biridir. Gkten inen her melek
mutlaka beraberinde bir ruhla iner" [300] dedii rivayet edilmitir.
Ebu Salih: "Ruh, insanlardan olmad halde, insan eklinde olan bir varlktr" demitir.
[301]
Mchid (V. 100 H./718 M,) ise:
Ruh, meleklerden olmad halde, insan eklinde, eli, aya ve ba bulunan, yemek
yiyen bir yaratktr" demitir.[302]
Gazzl ise Aristo gibi [303] ruhun soyut olduuna, cismn olmadna, araz olmayp
manev bir cevher ve a'yan olduuna kanaat getirmitir. [304]
Gazzl'ye gre ruh iki ayr mnya gelir:
Birincisi: Kayna, cismn kalbin boluunda bulunan latf bir cisimdir ve damarlar
araclyla bedenin her yanna yaylr. Grmek, koku almak, iitmek, v.b. duyularla hayat
nurunun organlara akmas, odann kelerinde dolatrlan lmbadaki n o keleri
aydnlatmasna benzer. Tp bilginleri "ruh" dedikleri zaman bu mny kastederler ki; kalp
hararetinin yakt latf bir "buhar" demektir.
kinci mn: Ruh, insann grlmeyan, idrak edici ve bilici olan bir parasdr.
Gazzlfnin "ruh" szcyle kastettii asl mn, bu ikinci mndr. [305]
Gazzl'ye gre ruh kadm, ezel deil; hadis, sonradan olma; mahlk (yaratlm) ve
lmszdr. [306]
Sflerden Ebu Sad Harrz'a da (V 297 H./892 M.):
"Ruh mahlk mudur?" diye sorulduunda:
"Evet, mahlktur. Eer yle olmasayd, "Elest Bezmi'nde kendisine yneltilen Allah'n
Rab oluunu kabul etmezdi. Kald ki; bedenlerin kendisiyle ayakta durduu ve hayat ismini
almaya hak kazand ruh, "Bel (Evet)! Sen bizim Rabb'imizsin" [307] demitir" cevabm
vermitir. [308]
slm inancna gre, mahlk olan ruh, bedenden nce yaratlmtr. Bu konuda bn
Abdullah skender yle der:
, "Allh Tel, ruhlar cesetlerden nce yaratmtr. Cenb- Hakk'n:

"Sizi (ruhlarnz) yarattk, sonra da size ekil verdik (cesetlerinizi yarattk)" [309]
yet-i cellesindeki ifadesi buna iaret etmektedir. [310]
Kur'n- Kerm'de insanoluna ruh bilgisinden ok az birey verildii [311],
dolaysyla da ruhun varl bilinmekle birlikte hakikatinin kavranamayaca
bildirilmektedir.
Kur'an'n 20 kadar yerinde geen ruh [312] kelimesi, "Rh, Rhu'l-Kuds ve er-Rh"
biiminde ve daima tekil olarak yer alr, Ruh'un oul kullanlna rastlanmaz.
Kur'n- Kerm'de ruh, "kalplere hayat veren vahiy ve Allah'n rettii hikmet" [313];
"Kuvvet, sebat, dayanma gc" [314];
"Meryem'e ocuk flemek zere gnderilen melek (Cebrail)" [315];
"Hz. Peygamber'e vahiy getiren melek (Cebrail)"[316];
"Yahudiler'in, Hz. Peygamber'den sorduklar, Allah'n emir leminden olduu bildirilen
ve mhiyeti kavranamayan ruh" [317] ve
"Allh Tel'nn melek araclyla fledii hayat soluu" [318] gibi anlamlara
gelmektedir.
Kur'an'daki ruhun manev bir varlk olduu anlalmaktadr. Beden yaratlnca,
kendisinden bedene flenen ve "Rhu'l Kuds"n vahiy getiren melek olduu dikkate
alnnca, ruhun Allah ile insan arasnda "var olmak ve bilmek asndan arac bir melek
olduu anlalmaktadr. Kur'an'daki "Rh" kelimesi, asla Tanr ve insan yerine
gememektedir.
Kur'n- Kerm'in indiriliinden sonra "Ruh" ile "Nefs" kelimelerinin ayn mny
aldklar ve her ikisinin de "insan ruhu, melek ve cinleri" ifade etmeye balad
grlmektedir. [319]
bn Hazm (V. 456 H./1063 M.); "Nefs ve Ruh, tek bireye verilen e anlaml iki isimdir
ve o ikisinin mns ayndr" demitir. [320]
Baz limler de:
"Ruh, bedene hayat veren ho bir rzgr (nefes, soluk); Nefs ise hareket, sakinlik ve
arzularn kayna olan scak bir rzgrdr" demilerdir. [321]
Elmall (1924 M.) da; "nsan nefsi, hisseden ve hissedilen her iki zelliiyle "ben"
dedii zt ve hakikatidir. Yalnz idrak etmesi zelliiyle ruha da denilir" demektedir. [322]
Hadisiler, Fkhlar ve Tasavvufular'n az bir blm, Ruh'un "Nefs" olmadn ileri
srmtr. [323]
Ruh ve Nefs'in birbirinden farkl eyler olduunu
savunan limler, Ruh ve Nefs'in ne olduu konusunda deiik grler ileri srmlerdir:

Bazlar Nefs'in ateli amurdan, Ruh'un ise ruhan nurdan ibaret olduunu
belirtmilerdir.
Bir blm de "Ruh ilh bir varlktr. Nefs ise insan bir varlktr. nsanlar nefsleriyle
denenirler" demitir.
Nakilciler ise yle demilerdir:
"Ruh Nefs, Nefs de Ruh deildir. Nefs'in kvam Ruh'a baldr. Nefs kulun sureti,
grntsdr. Nefs'in yapsna hev, ehvet ve ktle eilim karmtr, insanoluna
nefsinden daha dman birey yoktur. Nefs dnyadan bakasn istemez. Dnya da,
yalnzca Nefs'i arzular. eytan da Nefs'e ve hevya uyar. Melek, akl ve Ruh ile birliktedir.
Yce Allah, ilham ve yardmla, akl ve Ruh'u korur." [324]
Grlyor ki; Nefs ile Ruh'un birbirinden ayr eyler olduunu syleyenler bile bu
farkll hep sfatlar ynnden aklayabilmektedirler. yleyse Nefs ile Ruh arasndaki
fark, ztla ilgili olmayp, sadece sfat ve zellikler ynndendir. Aslnda Nefs ile Ruh ayn
varlklardr.
Nitekim Tehnev (V 1158 H./1745 M.), cesetle tayy-i mekn[325], gayb bmek, v.b.
gibi ruh izler ortaya knca, Nefs'e "Ruh" adnn verildiini[326] bildiriyor.
Aslna baklrsa ruha bazen Nefs adnn verilmesinin nedeni, ruhun bedene taalluk
etmesi ve bedenin rtleriyle brnmesi itibariyle-dir.[327]
^ slam limlerinin byk ounluuna gre Nefs ve Ruh ayn eylerT dir.[328]
Nitekim "Insan- Kmil" adl eserin sahibi Azzddn Nesef (V 681 H./1282 M.) de, Nefs'in
hakikatinin Ruh'tan baka birey olmadn syler.[329]
Tasavvuf ehli sfler, ruhta ilah bir mhiyet aramlardr. lah cevher olan ruh
sayesinde insan yeryznde Allah'n halifesi olmaya hak kazanmtr.
Sflerin byk ounluu, "Ruh, bedene hayat veren bir mndr" diye gr birliine
varmlardr.[330]
Ebu Abdullah Nebc: "Ruh, duyu organlaryla bilinemeyecek kadar latf ve
dokunulamayacak kadar stn bir cisimdir. "Ruh vardr" demekten baka bu konuda birey
sylenemez" demi[331] ve bu nedenle de ruhun zt ve hakikati konusunda fikir ileri
srmek Tasavvuf evrelerinde pek ho karlanmamtr. Nitekim Cneyd-i Badad (k.s.)
(V 297 H./909 M.) der ki:
"Ruh, mahiyeti ve hakikati hakknda bilgiyi Allah Tel'nn kendine has kld bir
konudur, Bu hususta verilen bilgilerin dnda konumak ve bireyler sylemek doru
olmaz."[332]
Buna ramen yine de Ruh'un mhiyeti hakknda gr bildiren mutasavvflar vardr.
Ama onlar, Nefs'in zt ve hakikatinden ok, onun sfat ve zelliklerinden szetmilerdir.

Sflere gre Nefs, u beden kalbna verilmi olan ve kt huylarn yeri olan bir latfe
(sr)dir. Nitekim Ruh da u b
eden kalbna verilen ve gzel huylarn yeri olan
bir latfe (sr, manev cevher)dir. ekil ve grnt (suret) bakmndan Nefs ve Ruh'un latf
cisimlerden oluu, melek ve eytann latf olu zelliklerine benzer.[333]
"Nasl ki, lemde eytan-melek, Cehennem-Cennet varsa, (ve bunlar gzlerimizle
grlp duyu organlarmzla hissedilemiyprsa); tpk o ekilde Nefs ile Ruh'un her ikisi de
kalba ve bedene verilmi latifelerdendir. Ama biri (Nefs) er mahalli, br (Ruh) hayr
mahallidir. Aynen gzn grme, kulan duyma ve dilin de tadma mahalli olduu gibi...
nsan bedenine verilmi bulunan dier ayn (varlk) ve zellikler iin de durum
byledir."[334]
^ "Ehl-i hakikate gre en kmil insann bileimi, mndan oluur: Birincisi Ruh,
ikincisi Nefs ve ncs de bedendir. Bunlardan her ayn ve varlk iin bir sfat var olup, bu
sfat onunla kim olur. Ruhun akl, Nefs'in hev, bedenin de his sfat vardr.
Letafet bakmndan Ruh, Cennet makamnda; helake ve skntya neden olma ynnden
Nefs, Cehennem yerinde ve beden de (bu ikisinin arasnda bulunan) Arasat mahallindedir.
M'minin ruhu ma'rifet nurundan, nefsi de dallet perdesindendir. Kul, dnyada
Nefs'ten kurtulup temeli ruh olan iradenin gerekletirilmesine ulaamazsa, hi kukusuz ki;
o ma'rifet ve kurbetin (Allah'a yakn olma) hakikatine ulaamaz."[335]
Nefs-Ruh ilikisi konusunda Mevln Celaleddin Rm (V. 673 H./1273 M.) ilgin bir
yaklam sergilemekte ve yle demektedir:
"Nefs baka, Ruh bakadr. Grmez misin ki; Nefs uykuda nerelere gider; oysa Ruh
tendedir. Ama Nefs dner, baka birey olur. Bu nedenle mam Ali (k.v.): "Nefsini bilen
Rabb'ini bilir" szn o Nefs iin syledi; Ruh iin sylemedi."[336]
Yaar Nuri ztrk de konuyla ilgili olarak u yorumu yapmaktadr: . "Kur'an, insandan
sz ederken iki ifade kullanmaktadr: nsan topraktan yaratlmtr ve insan Allah'tan bir
nefha (fleme) tamaktadr. Sflerin Nefs anlaylaryla Kur'an'm bu insan anlaym
birlikte dnrsek; Ruh'a, insann Allah'tan kaynaklanan ynlerinin btn, Nefs'e de
toprak kaynakl vasflarnn tm. demek mmkn olur kanaatindeyiz."[337]
Nefs ve Ruh arasndaki ayrmn zt, mahiyet ve hakikat asndan deil, sadece sfat ve
zellikler ynnden yapld anlalyor. Yani Nefs ile Ruh ayn cevherdir. Ancak Nefs
kt huy, davran ve zelliklerin, Ruh da gzel ve vlm vasflarn yeridir. Bu itibarla,
Ruh terbiye edilmi Nefs, Nefs ise terbiye edilmemi Ruh'tur, denilebilir.
Nefs'in kalp, akl, eytan ve ruh ile olan ilikisini byle'ce ortaya koyduktan sonra,
konunun daha iyi anlalmas asndan Mutasavvflar'a gre insanda bulunan drt trl
Nefs'e iaret edip; Tasavvuf anlamdaki Nefs'in sfat ve zelliklerine gemek uygun
olacaktr. Tasavvufular'a gre insanda drt trl Nefs vardr:

1- Nefs-i Tabi: nsan vcudunun paralarn bir arada tutan ve birbirinden ayrlmasna
engel olan kuvvet.
2- Nefs-i Nebat: nsann bedenen bymesi, beslenmesi ve gelimesini salayan
bitkisel kuvvet.
3- Nefs-i Hayvan: insann iradesiyle his ve hareket etmesini salayan bir kuvvet olup,
zahir ve btn btn duyu organlarnn hepsi bu kuvvetin hizmetileri durumundadr.
Grme, iitme, tadma, ehvet, v.b. gibi.
4- Nefs-i insan: Nefs-i Natka, Ruh ve madde bileiminden oluan soyut bir cevherdir.
Bedende esas hkim g olan insan Nefs, Hayvan Nefs'in destek ve yardmyla vcut
organlar zerinde etkinlik kurar. nsan Nefs, Hayvan Nefs'e stn geldii srece insan,
keml sahibi olgun bir kii olur. Tasavvufta ana ama, ilk tr nefsin egemenliinden
kurtularak onlar denetim altna alp, Ruh ad da verilen bu son Nefs eidine ulamaktr.
Demek ki; Tasavvuf dncede Nefs, bedende his, hareket, hayat ve irade gcn
tayan, latf ve uucu bir cevherdir. Buna Rh-i Hayvan de denir. [338]

Nefs'in Sfat Ve zellikleri

Tasavvuf literatrnde yukardaki gibi bir anlama sahip olan Nefs'in kendine has
birtakm sfat ve zellikleri vardr. Seyr-u slk esnasnda ruh zelliklerin nefs zelliklere
galip gelebilmesi iin Nefs'in sfat ve zelliklerini iyi tanmak gerekmektedir. Tasavvuf
ehlinin Ahkm'n-Nefs (Nefs'in hkmleri) veya Cnd'n-Nefs (Nefs'in askerleri) diye
niteledikleri bu sfat ve zelliklerin balcalar unlardr:
ehvet: Cann ektii, arzulad, iddetle holand ey; yeme, ime ve cinsel
arzularda ly aan istek [339] demek olan ehvet, Nefs'in en ak sfatdr. ehvet
insanolunun btn paracklarnda ve organlarnda dalm olarak bulunan bir mndr.
Btn organlar, hev iin giri kaplardr. Kul, bunlarn hepsini korumakla ykmldr.
[340] ehvet insan yoldan saptrc zellikte olduu iin Kur'an'da da ona uyulmamas
gerektii ifade edilmitir. [341]
Gazap: Kann intikam hrsyla kprmesi, fke, kzgnlk gibi mnlara gelen gazap
da, Mutasavvflarda ehvetle birlikte Nefs'in sfatlar arasnda saylmtr. [342] Faziletlerin
ve kt hallerin byk bir blm, insandaki "Tahayyl, ehvet ve gazap" kuvvelerinden
domaktadr. Bu kuvve, Nefs'in grntleri ve deimez huylardr. [343]
Hev: Nefs'in, tabiatnn gerei ehvete meyletmesi [344] demek olan hev, Kur'an-
Kerim'de en ykc belalardan biri kabul edilmi ve tehlikelerine iaret edilmitir. Bu
nedenle de ondan kanlmas gerektii tlenmitir. [345]

Hev Nefs'i etkileyerek onu itekleyen, onu kt yola doru ynlendirip yneten, insan
tabiatnn istek ve arzusudur. [346] Hev, Nefs'in ruhudur ve onda yerlemitir. Hevya
uymak bir ayp ve kusur saylr.[347] hsn bozan ey, Nefs'in ve hevnn kt istekleri,
hileleri ve kalp zerindeki egemenliinde bulunan kt arzulardr. Ne zaman Nefs
hevsyla kalp zerinde hkimiyet kurarsa, o zaman meli bozar, amelin meyvelerim heder
eder ve ruhsuz bir suret, meyvesiz bir aa haline getirir. [348]

Kihir ve Ucub:
Kibir, byklenme, kendini byk grme, bakalarn kk grme, alak gnll
olmama [349]; Ucub da kendini beenme ve marma [350] demektir. Kibir ve ucbun tipik
rnei Karan'dur. Kur'an- Kerm onun hikayesine geni yer verir ve onun kt sonunu
gzler nne serer. [351] Fahr (vnmek), ferah ve merah (taknlk) gibi kelimelerle de
ifade edilen kibirden insanolu sakndrlr. [352] Ayrca kibir ve ucbun kart olan tevazu,
alakgnlllk tavsiye edilmitir. [353] Nefs'in; insanlar arasnda erefli birisi olmaya ok
arzu etme, kendini beenme, baka insanlara kar kendinin daha iyi ve faziletli olduu
vehmine kaplma ve kendisinin sekin ve doru birisi olduuna inanma gibi birtakm zellik
ve hileleri vardr. [354] eytanla ortak hareket ederek insan yoldan karan Nefs'in, kendini
beenme duygusuna bal olarak beylik, mevk ve makam sahibi olmak gibi istekleri vardr.
[355] Nefs, kibir ve ucba kaplarak kendisinin bir deeri bulunduuna ve bakalar
tarafndan kymetinin bilinmesi gerektii kansna kaplr. Bundan dolay bu kendini
beenme hastal gizli irk saylmtr. [356] Kibir ve ucbun sonucu olarak Nefs, riyakrla
kaplr ki; bu gsteri arzusu da Nefs'e tapma olarak nitelendirilmitir. [357] Gnln feti
kendini beenme, dinin feti riya ve slm'n feti de hev olarak belirtilmitir. [358]
Kendini beenme kalbi kreltir. yle ki; kendini beenen kimse kendisini, kt olduu
halde iyi, helak olduu halde kurtulua ermi ve yanl i yapt halde iyi yapm grr.
Kendini beenen kii, uyank olduu halde gaflete dalmaya balar. Gnah ve hatalarn
bildii halde bunlar kk grr ve ounu da unutur. Bu gnah ve hatalarn ou, onun
gzn brr ve bunlarn gnah olmadn sanmava baslar. [359]

Serdife ve Kat Kalplilik:

Yumuaklk (ln) ve nezaketin zdd olan sertlik (huunet), kat kalplilik ve
duygusuzluk demek olan kasvet ve glzat da [360] Nefs'in sfatlarndandr.
Kur'an- Kerm, sertlii, yumuakl vmek suretiyle dolayl ynden ktlemitir.
Kur'an'a gre yumuaklk Allah'n bir rahmetidir. [361] Kalp katl ise Yahudiler'in
zelliklerindendir ve kesinlikle bundan kanlmaldr. [362] ncelik ve merhamet sahibi,
nazik ve yumuak huylu olunmaldr. nk yumuak kalplilikte Allah'a ve ahiret yurduna
ynelmek, Allah'n emri zere uyank bulunmak ve O'nun nimet ve cezas zerinde
dnmek vardr. Kat kalplilikte ise bunlardan yzevirme ve uzun sreli gaflet zellikleri
bulunur. [363]

Alayclk-Hafiflik ve Agzllk-Hrs:

Gizli ve ak alay (mezh ve hzv, istihza), hafif davran ile agzl ve hrsl olmak da
Nefs'in sfatlarndandr. Kur'an- Kerim alay etmemek gerektii hususunda ok titiz
davranm ve bu konuya bal bana bir sre ayrmtr. [364] Ayrca Nefs'in hrsndan
kanmak gerektiini, [365] bununla birlikte insan nefsinin hrsa meyilli olduunu [366]
bildirmektedir. Nefs'in tm zellikleri, u iki mnda yatar Hafiflik ve agzllk. Hafiflik
cahillikten, agzllk de hrstan doar ve bu iki zellik Nefs'in ftratndan kaynaklanr.
[367] Nefs yle hrsldr ki; istedii eyler verilse bile daha bakalarn ister. mer b.
Abdlaziz (V 101 H./720 M.): "Benim u nefsim ok hrsldr. Ona dnyalk birey vermeye
greyim, hemen ondan daha stnn ister. Ondan daha stn birey bulunmayan Halifelii
ona verdiim halde daha stnn istedi" [368] diyor.

Kin ve Haset:
Kin ve bunun sonucu olan intikam hrs ile ekememezlik de Nefs'in sfatlarndandr.
[369] Kur'an- Kerm'de kini ortadan kaldran affedicilik vlm ve aff benimsemek
tavsiye edilmitir. [370] Kin ile din bir arada bulunmaz. Ayrca haset ettii zaman hasetinin
errinden de Allah'a snmak nerilmitir. [371]
Bo ve Gereksiz Konuma (Lav): Bo yere, oka ve gereksiz gevezelik de, iinde
irkin ve yalan sz ok olabileceinden ho grlmeyen, Nefs'in sfatlarndandr. [372] ok
szn yalansz olmayacana dir atasz de buna iaret etmektedir. Kur'an'da, m'minlerin
bo, faydasz, irkin ve gereksiz szlerden kanacaklar [373] belirtiliyor.
Cimrilik'. Cmertliin zdd olan eli sk ve cimri olmak da Nefs'in zelliklerindendir.
[374] Kur'an'da da Nefs'in cimri olduu, insana bolluk eriince cimrileecei ve bu
cimrilikten saknlmas gerektii; [375] kulun sevdii eylerden bol bol balamadka
kurtulua eremeyecei [376] ifade edilmektedir. Cimrilik, insann mayasndaki amur
ftratnn bir gereidir. [377]
Zulm: Nefs'in en ykc sfat olan [378] ve "karanlk, kszlk" anlamndaki
"zulmet" ile ayn kkten gelen [379] zulm, Kur'an'da ktlk, kfr ve irk anlamnda
kullanlmakta, [380] zulmle deil adaletle hkmetmek gerektii [381] ve Allah Tel'nn
asla zlim olmad [382] vurgulanyor ve Allah adna yalan sylemek de en byk zulm
olarak nitelendiriliyor. [383]
hanet ve Aldattchk: Kur'an- Kerm'de dneklik edilmemesi buyurulan ve yerilen
[384] bu huylar da Nefs'in sfatlarndandr. [385]
Hakm Tirmiz, "Mridlere Tavsiyeler" blmnde; Allah'a ulamak amacyla yola
kan mride, kendisini aldatan pis bir nefsin ilieceini, onun da nefsin oyununa gelerek
aldatlabileceini, Yce Rabb'ine giden yolculuu srasnda onu (bedeni) rm bir l
haline getiren ba dman Nefs'in ona gelerek onu etkisi altna alacan, onu trl hilelerle
aldatmaya alacan, nefsinin kt isteklerini ona ssl gstereceini ve mridin de
oyuna gelerek bunlara kanabileceini dile getirmektedir. [386] Nefs, her trl kt eyi
yapmaya tevik ederek kulu saptrmaya alr ve bu ktlkleri ssl gsterir. Birtakm
zorluklarla kartrmak suretiyle de her trl iyi iten alkoymaya alr. [387] Dnek olan
Nefs, insan aldatmak iin vesvese verir. Nefs'in vesvesesi ise gnahlarn en ktsdr.

[388] nsan aldatmak iin her yolu deneyen [389] Nefs, ok zor kontrol edilir. Bu konuda
Ebubekir Tamestn (V. 340 H./951 M.) yle der:
"Nefs yangn gibidir; bir yerden sndrlr, baka bir yerden alevlenir. Nefs de
byledir; bir yandan sakinleir, baka bir yndan bakaldrr." [390] Zira Nefs, hareket zere
yaratlm ve skn zere emrolunmutur. [391]

Nefs, kt huylarn ve errin kaynadr:

Nefs'te, insandan ortaya kan kt huy, davran ve errin nedeni olar gizli bir cevher
vardr. [392] Byezid Bistm (V. 261 H./874 M.):
"Nefs, btl olandan baka bireyle skn bulmayan bir zellie sahiptir" demitir.
[393] errin kayna olan Nefs, sahip olduu kt huylar zamanla itiyat ve alkanlk haline
getirir, itiyat haline getirdii bu alkanlklar onun tabiat olur ve kolay kolay deitirilemez
duruma gelir. [394] Belli bir sre sonra da edepsizleir. bn At: "Nefs, yaps gerei
edepsizdir. Oysa kul, srekti edebe uymakla ykmldr.. Nefs, yaratl gerei muhalefet
meydannda cirit arar; kul, harcad abayla Nefs'in, kt isteklerine ulamasn engeller.
Nefsinin yularn salveren kii her trl kt iinde onun orta olur" [395] demitir.

Allah'n emirlerine uymak Nefs'e ar gelir:

Allah Tel, kullarn, "gnahlarn balamak iin iyi ameller ilemeye" arr;
[396] onlar "esenlik yurduna davet eder" [397] ve bunlara ulaabilmek iin de "insanlar
yaatacak eylere ardklar zaman Allah'n ve Rasul'nn arsna komaya" [398] davet
etmektedir. Allah'a ulalnca kalp, ruh ve Nefs hayat bulur. Ancak Nefs, -iinde ehvetleri
terk ve hevdan uzaklamak bulunduundan- Allah ve Rasul'nn arsna uymann ne
kadar zor ve ar olduunu bilir. [399] Bu nedenle de gzel ahlk kolay kolay kabullenip
benimseyemez. Amelleri yerine getirse bile gzel ahlka uymakta glk eker. [400] Hele
hele ihls ve samimiyetle kulluk etmek ise, Nefs'e en zor gelen eydir. Sehl b. Abdullah
Tster'ye (V 283 H./896 M.):
"Nefs'e en ar gelen ey nedir?" diye sorulunca:
"hlstr. nk Nefs'in ihlsta en kk bir nasibi yoktur" karln vermitir. [401]
Bu nedenle de Nefs, iyi ilerden pek holanmaz. Bunun iin Nefs'in honut olmad ileri
yapmaya zen gstermek gerekmektedir. Zira mer b. Abdlaziz'in (V 101 H./720 M.)
dediine gre, amellerin en faziletlisi, nefsterin ondan hi holanmad ilerdir. [402]
Nefs, Allah ile kul arasnda bir perdedir:
Mutasavvflarn tm u grte birlemilerdir:
"Nefs, kul ile Allah arasnda bir perdedir. Kul, bu perdeyi yrtmadka Allah'a
ulaamaz." [403] Ebubekir Tamestn (V 340 H./951 M.) de:

"En byk nimet, Nefs'ten kp uzaklamaktr. Nefs, seninle Allh Tel arasnda
bulunan perdelerin en bydr" demitir. [404]
Nefs'in nazlarnn manev ykselie engel olduunu bildiren Cafer b. Nasr der ki:
"Nefs'ten zevk alan bir kul, Allah ile olan muamelesinden bir haz duyamaz. nk
hakikat ehli kimseler, Allah'a giden yollarn nefsn balar kesmeden nce, bu tr balar
koparp atmlardr. "[405]
Nefs, rt ve perde mahallidir, hakikat ise kef mahallidir. Perde arkasnda, sakin ve
rahat olan bir mrid, asla kef haline sahip olamaz. Demek ki; hakikatlerin idrak edilmesi,
tabiatlarn alk olduklar eylerden yzevirmeye baldr. [406]
Nefs'in sfat ve zelliklerini bylece belirttikten sonra, onun sfatlarn zet bir ekilde
veren aadaki bilgiyi de sunarak aratrmamzn ilk blmnn bitimine gelmi oluyoruz:
Nefs, nitelik bakmndan birbirinden farkl drt ayr sfata dkndr:
1- Rabb'lik Sfatlar: Kibir, zorlama, vlmeyi sevme, byklk ve zenginlik gibi.
2- eytanlarn Huylar: Aldatma, hilecilik, haset ve gazap gibi.
3- Hayvanlarn Tabiatlar: Yeme, ime ve cinsel ilikiden holanma gibi tabiatlar.
4- Kulluk zellikleri: Allah korkusu, alakgnlllk ve kendini kk grme gibi
vasflardr. [407]

3- NEFSN MERTEBELER ve NEFS'E KARI TAKINILACAK

TAVIR

Nefs'in Mertebeleri
Hakk'a ermek iin bir rehberin nclnde ve denetiminde klan manev ve ruh
yolculuk olarak tanmlanabilecek olan seyr-u slk, [408] Nefs'i Ruh'un emrine verme
hareketi olarak da alglanabilir. Eer insann i ve d dnyasnda bir birlik olmazsa, slik
birden nefsine hakim olamadndan; bazen Ruh, bazen de Nefs stnlk kurar. [409]
Aslnda bu hkimiyet sava, insann Allah'a ulamasna engel olan, onu zne
yabanclatran her trl badan kurtulup gerek zgrle ulaabilme abasdr.
nsan nefsinin, Nefs'e ait zelliklerden kurtarlp gzel bir ruh durumuna gelmesi iin
yaplan seyr-u slkte, aadan yukarya doru gidildike mkemmellik kazanan Nefs'in
yedi ekli ve tavr vardr ki; Tasavvuf ehli buna "Atvr- Seb'a" adn vermiler ve srf bu
konuya ilikin risaleler ve eserler kaleme almlardr. [410]

"Seyr ilallh, seyr aletth, seyr billh, seyr anillh, seyr fillh, seyr maallh ve seyr
lillh" ad ile yedi manevi yolculua ayrlan [411] Atvr- Seb'a, ktden iyiye, basitten
mkemmele doru giden bir tabakalama ve aama gsterir. Bu nedenle slkn bu evreleri,
Tasavvuf kitaplarnda "Nefs'in Mertebeleri" adn da almtr.
Bu tabakalarn ve aamalarn her birinin kendine ait kurallar vardr, rnein slik,
seyr-u slkteki davranlarnda, Nefs-i Mutmainne'ye erinceye kadar dosdoru olmak
zorundadr. Nefs'in itmi'nna ermesi ve ktl emreden zelliinden kurtularak sahibini
iyilie ynlendirmeye balamas, yaratlndan beri kendisiyle beraber bulunan kuruluk ve
soukluun, ondan sklp alnmasyla anlalr. Bylece ibadetlere ynelmeye ve onlara
sarlmaya balar. Nefs'ten kuruluk kalknca kendisine ulaan ve yansyan Ruh'un scakl
ile yumuar. [412]
imdi, Nefs'in bu evrelerini ve mertebelerini grelim: [413]

I- Nefs-i Emmre:
Nefs'in ilk mertebesi olan Nefs-i Emmre Kur'an- Kerm'de;
"...Muhakkak ki Nefs, daima ktl emredicidir..." [414] biiminde gemektedir.
Nefs-i Emmre, bedenin doal isteklerine meyleden Nefs'tir. Bu Nefs, dnyev
lezzetleri ve hiss ehvetleri emreder ve kalbi, alak, aalk yne doru eker. Bu tr Nefs,
tm errin barna, kt huylarn kaynadr. Nefs, ktlklere kar koymay terk eder,
ehev isteklere ve eytann arlarna kulak verip itaat ederse, buna Nefs-i Emmre denir.
[415]
Hayvan lezzetlere dknlk ve Allah'n buyruk ve yasaklarna bal kalmama
asndan ehvan tabiatn gereketirdii eyleri yapmas nedeniyle "ktl emredici"
vasfn alan [416] Nefs, ilk ortaya kndan beri u grnr dnya ile ili-dl olmu,
bundan tad almtr. Bu adan Nefs'in soyut, ilahi leme ynelmesi pek az gerekleir. Bu
ancak kmil insanlara zg bir ayrcalktr. Bu durum onlarda bile pek seyrek gerekleir. u
durumda, insan nefsinin cismn lemin ekiciliine kaplp ona meyletmesi daha ok
olduu iin "ktl emredici" denilmitir. [417]
Ktlk duygusu Nefs'te gizlidir. Nefs, kt ameller ilemek, ho olmayan iler
yapmak ister. Allah kulu nefsiyle babaa brakrsa, nefsindeki er ve bu erre neden olan
kt ameller onu helake doru srkler. [418] Bu konuya aklk getirmek zere Cneyd-i
Badad (V 297 H./909 M.) yle demitir:
"Nefs-i Emmre, kiiyi helak olmaya aran, dmana yardmc olan, hevya uyan ve
trl trl ktlklerle itham edilen Nefs'tir." [419]

Hakm Tirmiz (V. 285 H./898 M.), Allah Tel'nn Kur'an'da; "insan ve cin
eytanlar" [420] buyurmasna dayanarak Nefs-i Emmre'nin de eytan olduunu ileri
srmtr. [421] Bize kalrsa Hakm Tirmiz'nin buradaki kast, eytann zelliklerini
tayan Nefs'tir. Zira Nefs-i Emmre ile eytann zellikleri arasnda byk bir paralellik
vardr.
Nefs-i Emmre akl ve kalbi aldatr. En deerli ve en gzel eyleri akla ve kalbe kt,
irkin ve deersiz gsterir. [422] "Nefs-i Emmre'den kalbe geen ilk hastalk ehvettir.
ehvetin peinden (kt eylere) sevgi, istek ve fke geer. Bunlarn peinden de kibir,
ekememezlik, zulm ve tutku gelir." [423]
Nefs-i Emmre'nin ortaya kmasna sebep olan en nemli organ gzdr. Gz
haramlara baka baka gnl gz kr olur. Ne kadar kt sfat varsa, bunlar grmez olur. Bu
nedenle gz haramlardan saknmak gerekir. Kulak, dil, deri v.s. gibi dier duyu organlar
da byledir. [424]
Bl Sfiyyev'nin bildirdiine gre Nefs-i Emmre'nin mertebesi vardr:
1- Fiiller Mertebesi: nsan tabiatndan kaynaklanan gnahlardr.
2- Sfatlar Mertebesi: Zahirde veya mnda bu gnahlardan kurtulmaya almak,
kurtulmak istemektir.
3- simler Mertebesi: nsan tabiatndan kaynaklanan gnahlara bulamasna ramen
bundan znt ve pimanlk duyar. Ama yine de gizli ya da ak gnahlar slikte
bulunmaktadr. [425]
Nefs-i Emmre fsklarda, mnafklarda ve kfirlerde bulunur. [426] Aatan, tatan
veya amurdan yaplm putlara, hayvanlara, kadna tapanlara ve byle kimselerde bulunan
ktl emredici Nefs sahiplerine Hz. Ali: "Ey adam olmadklar halde adama benzeyen
yaratklar" diye hitap ederdi. [427]
Hakm Tirmiz'nin deyimiyle "Nefs-i Emmre kular; irk, phe, nifak ve benzeri
vadilerde gezer dolar.[428]
Nefs-i Emmre, Makm- Sadr'dr. Bu makamda Nefs sultandr ve hkimdir. eytan
akl onun veziridir. Kin, haset, kibir, riya, tl-i emel, hrs, tama', ba olma sevdas, cimrilik,
v.b. kt sfatlar Nefs-i Emmre'de bulunur ve tm bunlar ehvet ile gazaptan doar. [429]
Ayrca bu Nefs'te cahillik, kabalk, buz, kahr, kfr ve nifak vasflar da vardr. [430]
Bo eylerle uramak, alay etmek, bakasna eziyet vermek, kendini beenme,
makam sevgisi, gybet, gammazclk ve dedikodu yapmak da zellikleri arasnda yer alan ve
aslnda tm vasflar saymakla bitirilemeyecek olan Nefs-i Emmre'nin seyri Allah'a
dorudur. lemi, bu grnen lemdir. Yeri, gstr. Hli, meyildir. Yolu, eriatn d
lleridir. [431]
Kmil bir eyhe kesinlikle ihtiya olan [432] bu mertebede, eyhi mride, Kelime-i
Tevhd'i telkin eder. Mridin, Kelime-i Tevhd'e verdii mn "L ma'bde illallah

(Allah'tan baka kendisine ibadet edilecek bir varlk yoktur)" eklindedir. Nefs-i Emmre
sahibi mridin gzne, ilemekte olduu gnahlar hi grnmeyip slik kendini yce grr.
[433]
Nefs-i Emmre aamasnda kt huylarn giderilmesi pek mmkn deildir. Bu
mertebede slikin dzelmesi, iyi sebeplere yaparak huylarn gzelletirmesiyle mmkn
olur. Kt huylar gzel ahlka evirmeden bir st mertebeye gememelidir. Eer geerse
bu, onun iin zulm ve helak demektir ve ileriki aamalarda bu kt huylar, slike engel
olur. [434]
Slik Nefs-i Mutmainne ve daha sonraki aamalara ulasa bile, insan yaad srece
Nefs-i Emmre vcuttan ayrlmaz, yani o yok edilemez. Zira kt huylarn hakikati kalpte
konmutur. [435]
Nefs-i Emmre, Nefs-i Mutmainne'nin kartdr. Nefs-i Mutmainne ne zaman gzel bir
amel ilese, buna karlk Nefs-i Emmre derhal o gzel ameli bozacak kt bir i yapar.
Nefs-i Mutmainne'de iman ve tevhd yer bulunca, derhal Nefs-i Emmre imana pheyi ve
nifak katmaya alr. Tevhide ise irki, Allah'tan bakasna sevgi, korku ve midi katar.
Bylece her iki Nefs arasnda tam bir sava yaanr. [436]

II- Nefs-i Levvme

Nefs'in ikinci mertebesi olan Nefs-i Levvme Kur'an- Kerm'de; "Hayr. Daima
kendini knayan Nefs'e yemin ederim" [437] eklinde geer.
Makm- Kalp olan Nefs-i Levvme, hev ve heves, hile, kendini beenme, kahr, v.b.
gibi kt huylar knayan Nefs'tir. [438]
"Nefs-i Levvme, insan gaflet uykusundan uyandrd kadar, kalp nuruyla da
aydnlanan Nefs'tir. Her ne zaman bu Nefs'ten herhangi bir ktlk ortaya ksa, onun
karanlk yaps, kendisini knamaya balar ve o ktlkten tevbe eder." [439]
Slik, Nefs'in sknete ermesi tamam olmamakla birlikte, ehvetlere uyan Nefs'e
bazen uyar, bazen kar koyarsa buna "Nefs-i Levvme" denir. nk bu tr Nefs sahibi
kii, Rabb'ine kulluk etmedeki kusurlarndan dolay kendini knamaktadr. [440]
Nefs-i Levvame'ye bu ad, ktlklerden dne ve onlarla ilgiyi kesmeye balamas
dolaysyla verilmitir. Sanki bu tr Nefs, bu hellce gtrc eylere daldndan dolay
kendisini knar, ktleyip yerer. Bu nedenle "Levvme (Kmaytc)" ad verilmitir. [441]
Aslna baklrsa, Nefs-i Levvme'nin ne olduu konusu tartmaldr. bn Kayyim'in (V
751 H71350 M.) bildirdiine gre bu konuda birka gr ileri srlmtr:

Birinci gre gre; "Nefs-i Levvme sabit bir halde durmaz." Bu grte olanlar
"Levvme" teriminin, tereddt etmek, deiimi ve renklilemesi ok olan ey anlamlarna
gelen "televvm"den alndn savunurlar. Levvme Nefs, mrde, ayda ve gnde
deimesi bir yana, bir anda bile deiivererek renklileir. Bunun sonucu olarak da bir anda
Allah' zikreder, ondan gafil olur; O'na ynelir, vazgeer; Iatf olur, youn olur; Allah'a
snr, bundan vazgeer; sever, kzar; sevinir, zlr; raz olur, kar koyar; itaat eder,
korkar, gnah iler. Ksacas her an renkten renge girerek eitli hallerde bulunur.
kinci gr: "Levvme" terimi "levm"den alnmtr. Bu gr ileri srenler,
"levm"in mnsnn ne olduu konusunda anlaamamlardr. Kimine gre levm; m'min
kiinin nefsidir ve onun soyut sifatlarndandr. Hasan- Basr (V 110 H./728 M.) ise;
"M'min kiinin srekli nefsini knadn grrsn:
"unu yapmam istemiyordum; bunu niin yaptm? Baka trl yapmak veya yle
sylemek daha iyi olurdu" diyerek kendini knayp durur" der.
nc gr: "Nefs-i Levvme; gnaha den, sonra da iledii gnahtan tr
kendini knayan m'min kiinin nefsidir." Nefs'in bu ekildeki knamas, ak (kt,
gnahkr, cehennemlik) kimsenin knamasndan farkl olarak imandan gelir. nk ak
kimse, nefsini gnahtan dolay knamaz; gnah ileyemedii iin knar.
Drdnc gr: Buradaki knamann iki ekli vardr, iyi olsun, kt olsun her insanda
nefsini knamak vardr. Sad (iyi, mutlu, cennetlik) kii, Allah'a itaati brakp gnah iledii
iin nefsini knar. ak kimse ise zevk ve hevsna uyamad iin nefsini knar.
Beinci gr: Bu tr knama kyamet gn olacaktr. Orada her insan nefsini
knayacaktr. Gnahkr kii sularndan dolay, salih kii ise ufak-tefek kusurlarndan dolay
nefsini knar.
Aslnda bu grlerin hepsinin gereklik pay vardr ve aralarnda herhangi bir eliki
yoktur. Zaten Nefs'te anlatlan tm bu zellikler bulunduu iin ona "Levvme" ad
verilmitir. [442]
yle anlalyor ki; Nefs-i Levvme, nisan denetleyen ve onu sorguya eken Nefs
trdr.
Shreverd'ye (V 632 H./1234 M.) gre "Nefs, yaratlndaki kklerden gelen
vasflardan syrld ve tabi karakterinden kurtulduu zaman, itmi'nn makamna doru
ynelmeye balar. Bu Nefs'in ad Levvme'dir. tmi'nn mahallini bilmesi ve oraya bakmas
dolaysyla Nefs, kendini yine kendisi knayarak kendinde var olan ktl emredici
normal durumuna ekilir." [443]
Hakm Tirmiz'nin deyimiyle "Nefs-i Levvme kular bazen ykseklik, izzet, Allah'n
ikramlarna bakma ve Allah'n nimetlerine sevinme vadilerinde, bazen de Allah'a ihtiya
duyma, alakgnlllk, kendini kmseme, kendini alak ve miskin grme vadilerinde
dolar." [444]

Nefs-i Levvme, Hakk'a Emmre'den daha yakndr. Ancak yine de o aldatcdr ve

sylenenin tersini yapar. [445]
Yukarda tantmaya altmz Nefs-i Levvme'nin kendini knama ve yerme
zelliini kendilerine prensip edinerek Tasavvuf Tarihi'ne "Melmet" veya "Melmlik"
hareketi [446] olarak geen bir grup da vardr. Hucvir, bu gruba iaretle yle diyor:
"Bir grup vardr ki; bunlar halkn kendilerini hor ve hakir grme yoluyla nefserini
edeplendirmek iin Nefs riyazeti amacyla Melmet denemeleri yaparlar. Bylece
nefslerinden c alrlar. nk bu topluluun geirdii en ho zaman, nefserini bel ve zillet
iinde bulduu vakittir. [447]
Melmlik hareketinin kurucusu saylan Hamdun Kassr (V. 271 H./894 M.) Nefs'i
yerme ve kk grme hususunda yle der:
"Bir kimse, nefsinin, Firavun'un nefsinden daha hayrl olduunu zannederse kibirlilik
gstermi olur." [448]
Melmlikle ilikisine ksaca iaret ettiimiz Nefs-i Levvme'nin sfat ve zelliklerine
devam edelim:
Nefs-i Levvme'nin seyri Allah'adr. lemi, berzah lemi; mahalli gnldr. Hli,
mahabbet; gidii, tarikattr ki; bu Allah sevgilisinin fiillerinden ibarettir. Sfatlar; yerme,
knama, heves, fikir, kendini beenme, bakalaryla ekime, kalr, gizli riya, makam
sevgisi ve ehvet tutkusudur. Bu makamn ana gayesi, kendinden sonraya kyasla karanlk
perdelerinden saylan nefsan ehvetlerden syrlmaktr. [449] Ayrca bu tr Nefs'te; mezhep,
takva, ar, kulluk, namaz, oru, hacc, oka zikir, umre ve gaza gibi gzel vasflar da bulunur.
[450]
Nefs-i Levvme sahibi slike sm-i Cell telkin edilir. Slik, ilemekte olduu
gnahlara srekli pimanlk duyar ve tevbe edip Allah'tan af diler. Bu mertebedeki slik,
Kelime-i Tevhd'e "La maksde illallah (Allah'tan baka kendisine ynetip arzu edilecek bir
varlk yoktur)" mnsn verir. Bu aamadaki mridin kalbini sm-i Azam yakar, kalbine
etki eder. [451]
Nefs-i Levvme sahibi kul sadk rya grr, gnl gz ve kula alr, kalp
zenginliine ular ve her taraf nurla dolmaya balar. [452]
Nefs-i Levvme evresinde slikin kalbine ilah ve insan olmak zere iki trl perde
iliir ve bu perdeler ounlukla ilm perdelerdir. Zira bu makamda slik, salih amellere, zhd
ve takvaya smsk sarlr, ite bu iltifat, onu ruhan amellerden perdelenmi yapar. [453]
Nefs-i Levvme aamasnda slikte Kabz ve Bast halleri grlr. Konuyla ilgili olarak
Shreverd:
"Nefs, Levvme sfatnda olduu srece bazen stn gelip dediklerini yaptrr, bazen
de malup olup sahibine sz, geiremez. Buna gre Kabz ve Bast halleri, Nefs-i
Levvme'den kaynaklanmaktadr" [454] der.[455]

III- Nefs-i Mlhime

Seyr-i slkn evrelerinden ncs olan Nefs-i Mlhime ile ilgili Kur'an'da; "Ona
(Nefs'e) bozukluunu ve korunmasn (isyann ve itaatini) ilham edene andolsun" [456]
yeti gemektedir.
"Nefs-i Mlhime'lik makam, iyi ahlaklarla ahlaklanmak, basiretin almas ve alan
bu basiretle Hakk' grmektir. Btn kulan da almas ve bu alan btn kulakla
Rabbn ilhamlarn iitilmesi makamdr." [457]
Nefs-i Mlhime sahibi slikler, Allh Tel'dan gelen ilhamlarla ereflenir ve kalpleri
aydnlanr. badet ve tatin tadn can ve dimalarnda duyarlar. Hayr serden ayrdederler.
[458]
"Allah Nefs-i Mlhime'ye hayr ilham eder. Nefs'in hayr olarak iledii herey, ilah
ilhamladr. er olarak iledii eyler de tabiata uymas nedeniyledir. Bu uyma, bilfiil ona
yaplan bir emir durumundadr. Sanki o, Nefs'ine emrettii iin bunun gereklerini yapar. Bu
sebeple "Emmre", ilah ilhamdan dolay da "Nefs-i Mlhime" diye adlandrlr." [459]
Demek ki; ayn Nefs, zaman zaman Emmre, zaman zaman Levvme ve zaman zaman da
Mlhime'lik zellii kazanabilmektedir.
"Bu nc makam, makamlarn en zoru ve en tehlikeiisidir. Zira bu makam; hayr ve
erri, yarar ve zarar iine alm olduundan onda Hakk ile btl, hakikat ehli ile zndklar
birbirinden fark edilemez. Bu makam, birbirine son derece benzeyenlerin ayrdedilme
yeridir." [460]
Hakm Tirmiz'nin deyimiyle "Nefs-i Mlhime kular bazen takva vadilerinde, bazen
de gnah vadilerinde dolar." [461]
Nefs-i Mlhime'nin lemi, ruhlar lemi; mahalli, ruhtur. Hli, ak; kanaat,
alakgnlllk, sabr, tahamml, zrleri kabul etmek, iyi zan ve ezaya katlanmaktr. [462]
Ayrca bu tr Nefs'in akl, hikmet, paklk, haya, hayr, fazilet, iyi huy ve gzel ahlk [463]
gibi zellikleri de vardr.
Makam- Ruh olan Nefs-i Mlhime makam, ak makamdr. Bu tr Nefs kh alayp
szlanarak ac eker, kh sakin olup karar eyler; kh kalbini ihya etmeye balar, kh terk
eder; kh okluun birliinden (vahdet-i kesretten) zuhur eyler, kh gaybet eyler; kh
"Ene'1-Hakk" ve Rabb'lik ortaya kar, kh gizli olur; kh hid, kh mahbb; kh k, kh
ma'k; kh tlib, kh matlb olur. Bu tr haller, Allh Tel'nn isimlerinin sonulardr.
Zira esma ve sfat ilimleri, slike bundan zuhur eyler. [464]
Nefs-i Mlhime sahibi slikin zikri "H" zikridir, slik, Kelime-i Tevhd'e "L
mahbbe llallah (Allah'tan baka kendisine sevgi beslenecek bir varlk yoktur)" mnsn

verir. Bu aamadaki slik, iledii gnahlardan tr bir daha ilememek zere tevbe-i
nasuh ile tevbe eder ve Allah aknn atei yreinde yanmaya balar. "H" ve "L mahbbe
illallah" zikirlerinin harareti vcudunu etkileyip btn organlar zikretmeye balar. Allah'n
isim ve sfatlarnn tecellileri bu evrede ortaya kar. Bu aamada slikin nefsi onun nne
kp yoldan saptmaya yeltenir. Yani "Sen artk iini bitirdin, byk zt oldun. Bu
mertebeye binde bir kii ancak ulaabilir. Sana Allah byle byk bir makam verdi" gibi
szlerle onu aldatmaya alr. [465]
Ayrca, Nefs-i Mlhime aamasndaki slik iin pek ok nurn perde vardr ve bu
perdelerden biri de keramettir. Zira slik keramete kar byk evk duyar ve ona balanp
kalr, Bu ballk, yce amellerden sliki alkoyar ve ileriki mertebelere ulamasna engel
olur. Bu nedenle kerametlere kanmamak gerekir. [466]

IV- Nefs-i Mutmanne

Nefs'in drdnc mertebesi de Nefs-i Mutmainne'dir ki, Kur'an- Kerim'de;
"Ey huzura eren Nefs." [467] biiminde gemektedir.
Nefs-i Mutmainne, kalbin nuruyla nurlanmas tamamlanan Nefs'tir ki; sonunda, kt
zelliklerden uzaklam ve gzel ahlkla donanmtr. Nefs emir altnda skna erer ve
ehev arzulara kar koymad doan strap ondan uzaklarsa, buna Nefs-i Mutmainne denir.
[468]
"Nefs-i Mutmainne'ye bu ad, Hakk'ta skna ermesi ve onunla huzura kavumas
dolaysyla verilmitir. Bu durum, kt fiiller ve kt hatrlarla ilgiyi tamamen kestii
zamandr. Kt hatrlar ondan tam anlamyla uzaklamadka ona "Mutmainne" denmez."
[469]
Ebu Nasr Serrc Ts (V 378 H./988 M.)'nin ifadesiyle "Mutmainlik, akl tam, imm
gl, bilgisi salam, zikri saf ve hakikati sabit olan bir kulun yce bir hlidir." [470]
bn Kayym (V 751H./1350 M.) mutmain olma ile ilgili olarak Tefsirciler'in grlerini
yle zetlemitir:
"bn Abbas (r.a.) (V 68 H.) der ki:
"Mutmain olmak, dorulamaktr."
Katde (V 118 H./736 M.): "Allh Tel'nn va'dettii eylerde gnl mutmain olan
kii m'mindir" der.
Hasan- Basr (V 110 H./728 M.):
"Allah'n bildirdiklerini dorulamaktr."

Mchid (V 100 H./718 M.):

"Allah'n Rabb'i olduuna Nefs'in kesin olarak inanmas; yapmasn emrettii eyleri
gerekletirmesidir."
Mansr'un:
"Allah' yaknen Rabbbilen, emrine uyma urunda iddetle hznlenen Nefs'tir"
dedii nakledilir.
bn Eb Nech de:
"Mutmain Nefs, Allah korkusundan huzur bulan Nefs'tir" der. Baka bir sznde de:
"Allah'a kavuacan kesinlikle bilen Nefs'tir" demitir.
Selefin mutmainlikle ilgili grleri, grld gibi iki temel esas zerindeydi:
Birincisi ilim ve amel tatmini, ikincisi de irde ve amel tatminidir." [471]
Sflerden Sehl b. Abdullah Tster (V. 283 H./896 M.) yle der:
"Kulun kalbi Mevl'snda skn bulursa, onda itmi'nna erer. Kulun hereyle dostluu
gl olursa hali de kuvvetli olur." [472]
ibl'ye (V. 334 H./945 M.) Ebu Sleyman Drn'nin (V 216 H./830 M.);
"Nefs kuvvet kazanrsa itmi'nna erer" sznn ne demek olduunu sorarlar; o da yle
der:
"(Nefs,) kendisine gda vereni bilip tanrsa itmi'nna erer." [473]
Gerek mutmainlik, ancak Allah'la ve O'nu anlamakla mmkn olur. Zira Cenb-
Hakk:
"Onlar ki; iman edip kalpleri Allah' zikirle mutmain olmutur. Biliniz ki; kalpler ancak
Allah' zikirle mutmain olur" [474] buyurmutur. Kalbin tatmin olmas; znt, rahatszlk
ve acnn gitmesiyle skna erip oturmasdr. Allah ve O'nu zikretme olmadan kalbe
mutmainlik aramak bounadr. [475]
Serrc Ts'nin (V. 378 H./988 M.) bildirdiine gre mutmainliin ekli vardr:
[476]
"Birinci ekli: Avm'n mutmainliidir. nk onlar zikrettiklerinde, bu zikirlerinden
dolay mutmain olurlar. Yine onlar, rzklarnn bollatrlmas ve bellardan kurtulmalar
iin yaptklar dualarnn kabul olunmasndan haz duyarlar. Allh Tel'nn; "Nefs-i
Mutmainne" dedii ey, yani Allah'tan baka ktlkleri giderici ve engelleyici olmadna
inanmak, ite budur.

kinci ekil: Havss'n (baz zel kullarn) mutmainliidir. Zira onlar Allah'n hkmne
raz olmular, O'nun bellarna sabretmiler, ihlsl ve takvl olarak skn bulmular ve
Allah (c. c.)'n;
"Kukusuz Allah, takva ve ihsan sahibi olanlarla beraberdir."; [477]
"Allah sabredenlerle beraberdir" [478] buyruundaki "beraberdir" szyle itmi'nna ve
huzura ererler. Onlarn mutmainlii, Allah'a olan ibadetlerini grme ile karktr.
nc ekil de Havssn Havss'nn mutmainliidir. Bunlar, Allah'la itmi'nna
ermeye ve O'nunla birlikte huzur bulmaya, heybet ve azamet bakmndan gnllerinin g
yetiremeyeceini bilirler. Zira Allh Tel idrak edilebilen bir gaye deildir ve "O'nun
benzeri hibirey yoktur", [479] "ve O'na hibir kimse denk olamaz" [480] Gnlnde
(Allah'tan baka) birtakm eyler bulunan kimsenin kalbi neyle huzur ve skun bulabilir?
Allah' ok isteme ve dileme susuzluuna den kii, iinde evhnn akmad bir denize
dalar." [481]
Makam- Sr olan Nefs-i Mutmainne'nin almet ve zellikleri unlardr:
Cmertlik, tevekkl, tezelll (kendini kk grme), gam, ibadet, kr, rz ve
ihsandr. [482] Ayrca fakr, sabr, adalet, insaf, tahkik, merhamet, yakn, sznde durmak,
[483] kahramanlk, haya, yumuak huyluluk [484] da onun vasflarndandr. Gleryzllk,
tam mahede, srekli huzur, byklere hrmet, kalp sevinci, tatl dil, kusurlar rtme ve
hatalar balayc olmak gibi sfatlar da olan Nefs-i Mutmainne'nin seyri Allah ile
birliktedir. lemi, Muhammedi hakikattir. Mahalli, sr; hli, sdk bir tatmin hlidir.
Kendisine gelen mn, eriat srlardr. [485]
Bu makamda slik, beer sfatlar ehadiyet sfatnda ifna edip Allh Tel'nn
ahlakyla ahlklanarak ilh sfatlarla sfatlanr. [486]
Nefs-i Mutmainne sahibi slike, zikir olarak "Hayy" ismi telkin edilir. Kelime-i
Tevhid'e "L mevcde illallah (Allah'tan baka hibir varlk yoktur)" mnsn verir. Bu
aamadaki slikte byk bir kalp yumuakl ortaya kar ve Allah aknn atei gnden
gne artmaya balar. Fakat henz madd lemin perdelerinden kurtulamamtr. Birtakm
kef ve kerametler ortaya kar. Bu evrede slik, oka "lh! Ente maksdi ve rzke
matlb (Ey Rabb'im! Maksadm sensin ve istediim de senin rzndr)" derse, Allah'n
sfatlar tecell eder. Bazlarna; "Ey huzura eren Nefsi Raz edici ve raz edilmi olarak
Rabb'ine dn! iyi kullarn arasna gir!" [487] mjdesi verilir. Ama bazlarna da bu
makamda eytan; krs zerinde, bazlarna gk ile yer arasnda, bazlarna da yanan ate
ierisinde grnp, "Ben sizin en yce tanrnzn [488]" v.b. szlerle onu aldatmaya kalkr.
[489]
Nefs-i Mutmainne aamasnda feny sfat [490] gerekleir ve Cenb- Hakk ile kul
arasndaki perdeler kalkar. Bu makama ulaan slik, kendisinin tam olgunlua erdiini,
dorua, makamlarn en stnne ulatn zanneder. Ama giderek eski beer sfatlarna
geri dner. Bu nedenle acele etmemeli, sabrla seyr-u slk yoluna devam etmelidir. [491]

"Nefs-i Mutmainne'nin hudu ns'ten, huu da Heybet'tendir. [492] Huu ve hud,

birbirine olduka yakndr. Ancak aralarnda ruhun iaretiyle anlalan latf bir fark vardr."
[493]
Mutmainne makam slikin ulat u nokta, Ehlullah'n da balang noktasdr. [494]
Nefs-i Mutmainne dhil, buraya kadarki Nefs mertebeleri alarak elde edilebilir. Ancak
bundan sonrakiler Cenb- Hakk'n ltfuna baldr. [495]
Nefs-i Mutmainne mertebesinden sonraki aamalarda slik iin ne ruhtan ve ne de
mevcudattan eser kalr. Hakk'tan baka her ne varsa fena olur. O na kadarki hev sfat,
muhabbete; gazap sfat da aka dnr. Bu menzil "Ruh-i Kudsiyye" makamdr. Bu
aamadaki ilim akl deil, zevkidir; tadmayan bilmez. Bu makamda Yce Allah, insann
gren gz, tutan eli, iiten kula olur. k ile mauk, zkir ile mezkr bir olur; Hakk'
Hakk'la anlar. Buraya istirak lemi derler. nsan akl buraya giremez. [496]

V- Nefs-i Rzye
Seyr-u slkn beinci evresini oluturan Nefs-i Rzye ile ilgili olarak Kur'an'da;
"Raz olmu ve kendisinden raz olunmu olarak Rabb'ine dn" [497] yet-i kerimesi geer.
Nefs-i Rzye, Allah'n celli ve ceml [498] tecelllerini gnl holuu ile karlayan
ve kaderden ikayeti bulunmayan Nefs'tir. [499]
Nefs-i Rzye evliyann sfatdr. Evliyann sfat olan Nefs-i Rziye'ye, gerek ruh ve
gerekse varlklarn tamamndan gemeden ulalamaz. Bu tr Nefs, Allah'n ahlk ile
ahlklanm Nefs'tir. [500]
Makam- Haf olan Nefs-i Rzye mertebesinin balca zellikleri; keramet, zhd, ihls,
riyazet, zikir ve vefadr. [501] Ayrca vera', mahabbet, Mevl ile dostluk, ilh huzur,
Allah'tan baka hereyi terk edip unutmak, tam bir teslimiyet ve rz [502] sfatlar da
vardr.
Nefs-i Rzye'nin seyri, Allah'tadr. lemi, lht (ruhanler) lemi; mahalli, srrn
srrdr. [503] Hli Fen'ya varm olmaktr. Bu makamdaki Fena, nc mkamdakinden
farkldr. Bu Fena, bu yolun son snrndaki Fena hli olup sonsuzlua sarkan slikin vard
bir haldir ki; o da beer sfatlarn bsbtn yok olmasdr, slikin Beka devletini bulup ona
varm olmasdr. [504]
Nefs-i Rzye sahibi slik, mn leminde btn varlklar yok olmu grr. Bu slike,
zikir olarak "Y Hakk" ismi telkin edilir. Kelime-i Tevhid'e slik, Mutmainne'de olduu gibi
" L mevcde illallah" mnsn verir. Bu mertebedeki slik, Allah'n kendi hakkndaki
kaza ve kederine tamamen raz olup bir anlk bile O'nun rzsndan ayrlmaz. Dnya ve
hiretle ilgili tm isteklerden geip; "lhi!. Ente maksd ve rzke matlbi" sz kendine
hal olur. Bundan dolay da bu mertebede slik, kendine zuhur eden kef ve kerametin

tmnden geer ve her grd eyden kendine mahede zuhur eder. Bu aamadaki slikte
Fena fillh ve peinden de Beka billh gerekleir. te bu makam halifelik makamdr.
[505]

VI- Nefs-i Marzyye

Nefs'in mertebelerinin altncs da Nefs-i Marzyye'dir. Bu tr Nefs'le ilgili olarak da
Kur'an- Kerm'de, Nefs-i Rzye konusunda anlan yet-i kerime [506] delil gsterilir.
Ayrca; "Rahmn'n kullar ki; onlar yeryznde alakgnll olarak yrrler ve chiller
kendilerine lf atarsa "selm" derler" [507] yetinde tantlan "Rahmn'n kullar", rahmete
ve itrf'nna ermi Nefs-i Marzyye'dir ve bunlar kendilerine lm-i Ledn [508] ve hikmet
verilmi kimseler olarak da yorumlanmtr. [509]
Makam- Krs olan Nefs-i Marzyye mertebesinin balca zellikleri; "Allah'n
ahlakyla ahlklarm!" hitabnn muhatab olmak, beer sfatlar terk, Allah'n yaratt
varlklara kar iyi davranmak, Allah'a yaknlamak, Allah' dnmek, her yan Allah'n
nuruyla dolmak, Allah'n ztnda O'nunla karlamakdr.[510]
Nefs-i Marzyye'nin seyri, seyr anillah (Allah'tan seyr) dr. lemi, u grnen madde
lemi; mahalli, srdr. Hli hayrettir. Yolu, eriattr. Sfatlarndan bazlar; hatalar
balayc ve ayplar rtc olmaktr, iyi zanda bulunmak, herkese iyilik ve efkat
gstermektir. Halk kendi tabiatlarnn karanlklarndan ruhlarnn nurlu lkesine karmak
iin onlara eilim ve ynelmedir. Halk ile Hlik'n sevgisinin bir arada bulunmasdr. Bu
makamn sahibi, hem Allh Tel ve hem de kullar katnda raz olunmu ve kendi de
herkesten raz olmutur.[511]
Nefs-i Marzyye sahibi olan slik, her an ve her nefes mahede zere olup Allah'n
isim, ef'l ve sfatlarnn tecellileri zuhur eder. Bu slike, zikir olarak "Y Kayym" ismi
telkin edilir. Kelime-i Tevhd'e "Fa'lem enneh l ilahe illallah (Bil ki; o Allah'tan baka ilh
yoktur)" mnsn verir. Bu mertebedeki slikten kef ve keramet trnden olaanst
haller ortaya kar. Ancak kendileri buna asla nem vermeyip bir an bile olsa huzr-u
ilhden ayrlmazlar. Bu makam, vahdet makamdr. Herkes bu makama ulaamaz. Bu
makamdaki slikte Fena fillh ve Beka billh halleri zuhur eder. [512]

VII- Nefs-i Kmile

Seyr-u slkn son evresini oluturan ve Kur'an'da; "Nefs'ini temizleyen kurtulua
ermitir" [513] yetiyle kendisine iaret edilen Nefs-i Kmile, tam olgunlua eren Nefs'tir.
[514]

Makam Seyrulah olan [515] Nefs-i Kmile'ye, "Nefs-i Zekiyye" [516] veya "Nefs-i
Sfiyye" [517] de denir ki; her ikisi de temizlenmi, saf ve duru Nefs anlamna gelir.
Nefs-i Kmile'nin seyri, seyr billhtr. lemi, oklukta birlik; birlikte okluk lemidir.
Mahalli en gizli bir yerdir (srrn srr) ki; onun gizlilie (sr) nisbeti, ruhun cisme nisbeti
gibidir. Hli, Bek'dr. Takip ettii yol, btn nceki Nefs aamalarnda aklanan yollarn
tmdr. Sfatlar da nceki btn nefslerin iyi ve gzel vasflardr. Bu makamda riyazete
gerek yoktur. Orta bir yol izlemek yeterlidir. [518] nk artk slik, slknn doruk
noktasna ulamtr.
Nefs-i Sfiyye sahibi zt, Allah'n btn isimlerine, sfatlarna ve ztnn tecelllerine
mazhar olur. Nefs-i Sfiyye sahibi zt her yzylda bir, iki ya da tane bulunur. Bunlardan
birisi ird edici Kutub, [519] ikincisi Gavs- A'zam, [520] ncs de Kuttu'l-Aktb
[521]'dr ki; bunlara "ler" denir. Baz asrlarda Kutub, Gavs- A'zam ve Kutbu'lAktb'ln her biri ayr ayr ztlara, bazen de bir tek zta ihsan olunabilir. Nefs-i
Sfiyye sahibi olmak, yani Nefs-i erifleri asl sfatn bulup nefsinden gemek, bu "ler"
denilen ztlara zgdr. "Kendini tanyp bilen Rabb'ini bilir" sz bu makamdan szeder.
[522]
Seyr-u slkte Nefs'in her bir mertebesinin kendine gre halleri vardr. rnein ilk iki
makamda slikte Havf ve Raca (Korku ve mit) halleri grlr. Salk nc makama
geince onun korkusu Kabz'a, midi de Bast'a dnr. Drdnc makamda Kabz hali
Heybet'e ve Bast hali de ns'e dnr. Beinci ve altnc makamda da bylece gider.
Nihayet yedinci makama vardnda Heybet'i Cell'e ve ns' de Ceml'e dnr. [523]
Aratrmamzn Nefs'in Mertebeleri blmnde; ilk Tasavvuf kaynaklarnda Nefs'in
"Emmre, Levvme ve Mutmainne" aamalarnn dndakilere deinilmedii, dier
mertebelerin Felsefi Tasavvuf anlayyla birlikte (IV. H./VTI M. asr sonralar) ilenmeye
baland, zellikle de tarikatlarn sistemlemesinden sonra Nefs'in yedi mertebesine yer
verilerek genie ele alnm olduunu grdk.
Tek bir tane olan Nefs'in, ilk basamaktan yedinci mertebeye doru yol aldka;
cismiyet, karanlk ve younluk zelliklerinin azalarak derece derece ruhnlik, nurnlik ve
latflik kazandn tesbit ettik. Her Nefs'in, kendine gre seyri, hli, ismi ve mahedeleri ile
vasf ve zellikleri vardr. Her aamann bir zikri ve eitim metodu bulunmakta ve slik,
Kelime-i Tevhd'e her evrede deiik anlamlar vermektedir.
Bunun yansra, insanlarn ounda Emmre tr Nefs grlmekte, Levvme ondan
biraz az, Mlhime, Mutmainne daha azdr. Bu azalma, aadan yukar doru gidildike
artarak devam eder. Nihayet Kmile Nefs sahibi kul says ok azdr.
Aynca Tasavvuf ilminin en temel konularndan biri olan Nefs'in her bir mertebesine
ilikin Kur'an- Kerim'de ayetler bulunmas da dikkat ekici bir noktadr. Bu durum,
Tasavvufun slam bir temeli olduunu, kaynan dorudan doruya Kur'an'dan aldn,
Kur'an'a dayanan bir ilm disiplin olduunu savunanlar hakl karan bir
grnm arzetmektedir. [524]

Nefse Kar Taknlacak Tavr

Mhiyetini, sfat ve zelliklerini ve mertebelerini anlatmaya altmz Nefs'e kar
acaba ne tr bir tavr
taknlmahdr? Eitilmedii takdirde inam pek ok ktle iten, onun hem dnya ve
hem de hiret mutluluuna ve Allah'a vuslatna engel ve perde olan Nefs'e nasl bir tutum
sergilenmeli ki; yukarda anlatlan mertebeleri bir bir geip olgun bir yapya kavusun?
Yani Nefs'i nefsn zelliklerden kurtarp ruhan sfatlarla donatmak iin neler yaplmal?
Ksaca vurgulamaya altmz bu ve benzeri sorular Tasavvuf Tarihi boyunca
gndemde kalm ve zellikle de tarikatlarn kurulup sistemlemeye balamasndan sonra
(VI. H./XIII. M. yzyldan itibaren) Nefs'e ne tr bir metodla yaklalmas gerektii
hususunda grler ileri srlmtr.
Biz de bu konuyu birka ana balk halinde ilemeye alacaz. [525]

I- Nefs Terbiyesi Ve Onunla Mcadele

En bata unu hemen belirtmeliyiz ki; Nefs kesinlikle ldrlp tamamen yok
edilemez. Ancak dizginlenip kontrol edilerek denetim altna alnabilir. Zira Nefs'in cevheri,
z ve esas mayas hibir zaman yok olmaz. [526] Yani Nefs, kt huy ve karakterden
kurtarlarak ruhun emrine ve ynetimine verilebilir. Zaten seyr-u slkn ana gayesi de
budur.
Tasavvuf dncesinde genellikle ak zikri benimseyerek Nefs'in geici ve aldatc
arzularyla mcadeleye arlk veren tarikatlar vardr ki; bunlara Nefsn Tarikatlar denir.
[527] Hakk'a ulamak ancak Nefs'e kar verilen bu mcadele sonucunda gerekleebilir. Bu
mcadele srasnda, Nefs'in ldrlemeyip sadece kt huylarnn dzeltilebilecei hususu
hibir zaman gzard edilmemelidir.
bn Kayyim, (V 751 H./1350 M.) Nefs'in kt huylarnn nasl dzeltilebileceini bn
Teymiyye'ye (V 728 H./1328 M.) sormu ve u cevab almtr:
"Nefs, lam ukuruna benzer:
Ne kadar kazarsan kaz, dibi grnmez ve temizlenmez. Fakat bu kuyunun azna bir
kapak yapp rtebilirsen, bunu yap ve eelemekten vazge! Sen asl bu kuyunun dibine
ulaamazsn; eeledike dibinden yeni eyler kar." [528]

Yine bn Kayyim, Nefs'in kt huylarnn nasl giderilebileceini eyhin birine sorar

ve u cevab alr:
"Nefs'in afetleri, yolcunun yolundaki akreplerin ve ylanlarn bellarna benzer. Eer
yolcu bunlar ldrerek yolu bunlardan temizlemeye koyulursa, yola devam edemez ve yol
almas mmkn olamaz. Fakat senin himmetin; yoluna gitmek, onlara ynelmemek ve
onlardan yz-evirmek olsun. Yolda ilerlemene bir engel knca, onu ldr ve sonra yoluna
devam et!" [529]
Nefs'e kar verilen mcadele ve sava, cihad olarak, hatta cihadlarn en by ve en
nemlisi olarak deerlendirilmitir.
Abdullah b. mer, (V 74 H./693 M.) cihad ve sava konusunda sorulan bir soruyu:
"nce nefsinden bala ve nce onunla cihad et, yine ilk nce nefsinle sava!...
eklinde cevaplamtr.[530]
Nefs ile girilen cihada, nce onu terbiye ederek balanlmaldr. Ancak bu sava,
sanld kadar pek de kolay deildir.
Bu konuda Hasan- Basr (V 110 H./728 M.) yle diyor:
"Babo ata gem takmak, Nefs'in terbiyeyi kabul etmesinden ok daha kolaydr."
[531] Sfyn es-Sevr (V. 161 H/777 M.) de: "Nefsimden daha zor hibir eyle mcadele
etmedim. Bu mcadelemde bazen ben, bazen de nefsini stn geldi" demitir. [532]
Tm bu zorluuna ramen Hakk'a ermek iin bu glklere katlanarak Nefs'i terbiye
yoluna gidilmelidir. Zira Yce Allah'n ruh ile gndermi olduu gzel zellikler insan
vcudunun sa tarafnda, kt huylar da sol tarafnda yerlemi durumdadr. Ruh ile kalbin
bileiminden yaratlan Nefs-i Ntka'nn gdas ruhtan verilirse vcudun her yan adaletle
dolar ve insann hkm Hakk'tan yana olur. Eer onun gdas kalpte bulunan kt huylardan
verilirse vcudun her yan zulmle dolar ve insann hkm hevdan yana olur. [533]
uras hibir zaman unutulmamaldr ki; Nefs ile savata dikkat edilecek en nemli
nokta, Hakk'a ynelip dnyadan yzevirmi ve nefsini temizlemi Allah dostlar ile bir
arada bulunmaktr. Allah'n sevgili dostlaryla oturmaktan daha gl bir mcahede
yntemi yoktur. Onlan kendine rnek almak, Nefs'in, kt huylarnn terk edilerek
gzelletirilmesine sebep olur.
Ebu'l-Abbas Seyyr'ye (V. 342 H./953 M.) Nefs'in nasl terbiye edilebilecei
sorulunca:
"Emirleri yerine getirmek ve yasaklardan kanmakta, salih kimselerle sohbet etmek
ve yoksul kimselere hizmet etmek gibi konularda sabr gstermekle" cevabn vermitir.
[534]
Aslna baklrsa, peygamberlere verilen grevlerden biri de nefslerin arndrlmas
grevidir. Kur'an- Kerim'de buna ilikin deliller vardr. [535] Yce Allah, peygamberleri

nefslerin tezkiyesi iin gndermi ve insanlarn benliinin arndrlmas iini onlara

vermitir. Cenab- Hakk onlarn elinde Nefs terbiyesini bir ahlk ve ilham yerine bir davet,
retim, bildiri ve irad klmtr. Dolaysyla peygamberlerin, kendi mmetlerini ruh
bakmdan olgunlua eritirmek zere gnderildikleri sylenebilir.
Peygamberler bu grevle gnderilince, onlarn manev mirass saylabilecek olan
Allah dostu kmil bir eyhe olan ihtiya, Nefs'in eitilerek gzelletirilmesi hususunda
kendiliinden ortaya kmaktadr.
Ebu Sleyman Drn'ye (V 216 H./830 M.) elde ettii manev mertebeye nasl ulat
sorulmu, o da:
"Erenlere (kmil eyhlere) hizmet edip onlarn himmetlerini almakla" cevabn
vermitir. [536]
Kmil bir eyhle dostluk kurup ona hizmet etmek de, ancak eriat llerine uyan
Tasavvuf bir tarikata girmekle mmkn olabilir. Nefs de ancak bu sayede eitilebilir.
Aziz Mahmud Hdy (V 1038 H./1628 M.) hazretleri;
"Nefs tarikat ile slah olunca, onun (kibir, gsteri, kendini beenme, haset ve makam
sevgisi gibi) kt ahlknn gzel ahlka dneceini" bildirmektedir. [537] Nefs'in kt
huylarndan kurtulan ve gzel ahlka erien slik, ruhu ile balant kurmu ve Marifetullh'a
doru ynelmi demektir.
Nefs'in terbiye edilmesinde tedric bir metod uygulamak esastr, imam Gazzl'ye (V
505 H./1111 M.) gre bu tedrclik u biimde olmaldr:
"Nefs'in terbiyesi yle yaplr:
nce dnya nimetlerinin zevk ve sefasna bakmaktan, onlar grp onlarla yaknlk
kurmak ve onlarla neelenmekten uzaklatrlr. Nefs'e:
"Neyi seversen sev, sonunda lmle ondan ayrlacaksn" diye seslenilir. Nefs, byle
sevdii hereyden, eninde-sonunda ayrlacan ve onun hasretini ekeceini anlaynca,
ayrl kanlmaz olan her sevgiliye kar bakaldrr ve ayrl olmayan bir sevgiliyle
megul olmak iin aratrma yapmaya balar ki; o da Yce Allah' zikir ve hatrlamadr. Bu
zikrullah, mezarda bile kendinden ayrlmaz ve ona yolda olur." [538]
Bu szlerden hareketle, Nefs terbiyesinde "az yemek, az konumak ve az uyumak"
eklinde ifade edilebilecek olan temel bir konuya geebiliriz. Saydmz bu prensip,
Nefs terbiyesinin ve hatta Tasavvufun ana dsturlarndan biridir. Abdlkerm Kueyr'nin
(V. 465 H./1072 M.) Risle'sinde Hasan Kazzz'dan naklen aktardna gre:
"Tasavvuf ii ey zerine kurulmutur:
Mecburiyet olmadka yememek, uyku iyice bastrmadika uyumamak ve mecbur
kalmadka konumamak." [539]

Hac Bekta- Vel'nin (V. 669 H./1271 M.) bildirdiine gre de Nefs terbiyesinde alk
ve kanaatkrlk nemli bir yere sahiptir. [540] Zira Nefs'i a brakmak, Nefs'in ktl
emretme zelliini giderir. Az yemek gnl saflatrr, Nefs'in pisliini ve karanln
ortadan kaldrarak slikin zihnini glendirir. Alk insan ibadet ve tate ynlendirir. nsan,
alk sayesinde Allah'a itaatkr bir kul olur. Az yemek, Nefs'in bedendeki etkinliine ve
egemenliine son vermesine sebebiyet verir. Orucun hikmeti ve mutasavvflarn az yemeye
bu kadar nem vermesi bundandr.
Yahya b. Muz Rz (V 258 H./871 M.) yle der:
"Nefsine kar riyazet klcyla sava. Riyazet drt ekilde yaplr:
Az yemek, az uyumak, az konumak ve hi kimseye eziyet vermemektir. Az yemek,
ehveti ldrr. Az uyumak, saf iradeyi dourur. Az konumak, tehlikelerden korur.
Bakalarna eziyet vermemek de insan gayeye ulatrr." [541]
Nefs'in terbiyesinde nemli bir nokta da, azimetlere gre deil de ruhsatlara gre
hareket etmektir. Hakim Tirmiz (V 285 H./898 M.) buna iaretle der ki:
"Azimetle hareket edilince kalp, Nefs'in (Hak yoldan) kiiyi alkoymasna ve azimle
artmaya almasna kar kuvvet bulur. Nefs yalnz kalr ve eriyip gider. ehvetin
azgnl durulur, lezzet lr ve hareketlilik sona erer." [542] Bu nedenle Nefs'i ruhsatla
deil, azimetle eitmelidir. Nitekim Kuadah brahim Halvet'ye (V 1262 H./1845 M.) gre
de slik ruhsat zere deil, srekli azimet zere olmal ve bylece nefsini tm kt
huylardan korumaldr. [543]
Ayrca Nefs, edepli olmaya zorlanarak da terbiye edilir. Seril b. Abdullah Tster (V.
283 H./896 M.):
"Nefsini edep ile kahreden kii, Allah'a ihlasla kulluk yapar" [544] demitir. Kueyr
(V. 465 H./1072 M.) de, edebin, kiinin nefsini bilip tanmas demek olduunu syler. [545]
Nefs'i eitmenin bir yolu da ok sefer yapmaktr. Tarikat ehli, gerek cisman ve gerekse
ruhan sefere byk nem vermitir. Ruh sefer kadar bedenle yaplan yolculuun, deiik
yerler grp farkl insan ve Allah dostlaryla tanmann deeri de byktr. Zira ibret
almak iin ok yer ve memleket grmek gereklidir. ok gezmenin gayesi, sebeplere gveni
ortadan kaldrmak ve Nefs'i terbiye etmektir. [546]
Nefs terbiyesinde; Nefs ile isteklerinin arasna engel koymak, ona korku salmak,
rahatln azaltp nne birtakm zorluklar koymak, gdasn ksmak, lezzetlerden onu
yoksun brakmak, ve Allah'n emirlerine uyma istei kibir duygusuna stn gelinceye kadar
onu tehdit altnda brakmak [547] da nemli metodlardandr.
Kendisine, Nefs'in hangi balarla kontrol altna alnabilecei sorulan hikmet sahibi bir
limin cevab yle olmutur:

"Alk ve susuzlukla onu bala; zikre devam etmek ve byklenmeyi terk scaklyla
onu yumuat; hiret yolcularnn ayaklar altna koymakla da onu klt; d grn ssn
terk ile onu kr; thmet altnda bulundurmakla onu ktlklerden koru ve holanmad
kimselerle onu arkada et ki; bylece nefsini kurtarm olasn." [548]
yle anlalyor ki; Nefs terbiyesi ve onunla mcadelede n plna kan ilk husus,
Nefs'in beden zerindeki ynetici etkinliini gz nnde bulundurarak birtakm bedensel
riyazetlere girmektir. Bylece Nefs'in insana baz kt davranlar sergiletmesinin nne
geilmeye allr. Nefs'in beden zerindeki nfuzunu en aza indirmek hedeflenir. Daha
sonra Nefs muhasebesi, ona muhalefet ve Nefs'i kk grmek gelecektir. [549]

II- Nefs Muhasebesi

Nefsine kar zafer elde etmek ve onu denetimi altna almak amacyla onunla savaa
tutuan slik, nefsine kar uygulad birtakm bedensel riyazet ve mcahede yntemleriyle
birlikte, ayn zamanda nefsinin tutum ve davranlarn da gznne alarak onu sorguya
ekmelidir. Bu ie Tasavvuf terminolojisinde "Muhasebe" ad verilmektedir.
Nefs muhasebesine byk nem veren Haris b. Esed Muhasibi, (V 243 H./857 M.)
muhasebeye; "eksikliinin artmasn ortadan kaldrmak amacyla, hainliinden dolay
Nefs'in korunmasn akln ele almas" [550] biiminde tanmlyor. Baka bir ifadeyle;
"Muhasebe, Allah'n holand eylerden kt grdklerini ayrarak tedbirli davranmaktr.
Bu da iki ekilde olur:
Birincisi; amellerin gelecekleriyle ilgili hususlarda, dieri de peinden gidilen eyler
hususunda muhasebedir."[551]
Demek ki; Nefs muhasebesi akl yoluyla yaplr ve bununla Nefs'in aaca zararlarn
nne gemek amalanr. Bu, insanla ilgili olduu gibi, bir ynyle de Cenab- Hakk'la
ilgilidir ve ileride ilenecek amellerin O'nun holanaca trden olmas iin Nefs sorgulanr.
Nefs'in sorgulanmas iin belli zaman ve meknlar dnlebilecei gibi, aslnda
muhasebe her an yaplmaldr. Muhasibi buna; "Nefsini her an hesaba ek!" [552] szyle
iaret eder. Cimri bir adamn, malnn hesabn inceden inceye yapt gibi, slik de nefsini
sabah-akam, yani her an sorguya ekmelidir. Bylece amellerinin iyi mi, kt m
olduunu srekli tartm olur.
Hz. mer (r.a.) (V 23 H./643 M.) der ki:
"Hesaba ekilmeden nce nefsinizi hesaba ekin! (Amelleriniz) llp tartlmadan
nce onlar lp tartn! Ve hibir eyin gizli kalmakszn (amellerinizin) sunulaca o
(hesap) gn(n)de Allh Tel'ya sunmak zere nefslerinizi ssleyin!" [553]

Hz. Ali (r.a.) (V. 41 H./661M.) de, hesap gnnde mutlu bir manzarayla karlamak
iin Nefs'in sorguya ekilmesi gerektiini; "Nefsini hesaba eken kii kurtulua erer.
Nefsinden habersiz olan ise hsrana urar" [554] szyle dile getirmektedir.
yleyse muhasebede tefekkr olduka nemlidir. M'min sonunu dnp basiret
gzyle Nefs'inin durumunu grmeli ve iledii gnahlardan pimanlk duymaldr. Zira
yine Hz. Ali'nin ifadesiyle "tefekkr edenin basireti alr." [555] Dolaysyla kii sonunu ve
geleceini daha iyi grebilir ve durumunu ona gre ayarlar.
Abdullah bn Abbas (V. 68 H./687 M.) (r.a.) da: "yi bir konudaki tefekkr, kiiyi onu
yapmaya; kt bir iten dolay piman olmak da onu terk etmeye gtrr" demitir. [556]
Nefs'i sorguya ekerken, iinde bulunulan durum kesinlikle beenilmemeli, ok daha
kt durumlarla karlalabilecei srekli gz nnde bulundurulmaldr. Nefs devaml
thmet altnda bulundurulmaldr.
Nefs, "ateten, cehennem azabndan ve Allah'n Cehennem'e girecekler iin
hazrlad, azap trlerinden hi korkmaz msm?" diye sorgulanmaldr. [557]
Ebu'l-Abbas Mevsl nefsine yle seslendi:
"Ey Nefs! Ne dnyadaki zenginler ve hkmdarlar gibi nimetler ierisinde
yzmektesin, ne de hiret iin oka ibadet edenler gibi mcahedede bulunursun. Bu gidile
senin yznden Cennet ile Cehennem arasnda tutsak kalacam. Ey Nefs! Sende hi utanma
yok mu?" [558]
brahim Teym (V 92 H.) anlatyor:
"Nefsimin Cehennem'de olduunu hayal ettim. Cehennem'in iddetli susuzluu ve
alevleriyle bouuyor, zakkum aacndan yiyor ve (iilmeyecek derecede) ok souk
suyundan iiyordum. Dedim ki:
" Ey nefsim! u anda cann ne istiyor?" Nefsim dedi ki:
"Dnyaya dn! Bu azaptan seni kurtaracak olan iyi iler yap!" Bir de nefsimin
Cennet'te huri kzlaryla beraber olduunu hayl ettim:
nce, saf ipekten ve ok deerli atlas kumatan elbiseler giymitim. Dedim ki:
"Ey nefsim! u anda cann ne istiyor?" Nefsim dedi ki:
"Dnyaya dn! Bu sevaptan daha ok sevapl iler yap!" (Sonra kendime gelip) dedim
ki:
"Sen u anda dnyadasn ve emniyettesin." [559] Yani bu iyi ileri yapacak frsatn
var.

te kii nefsiyle bylesine hesaplamah ve geleceine ona gre yn vermelidir.

Bylece Nefs'in kt isteklerine kolay kolay uyulmaz.
Nefs muhasebesi iki trl yaplr:
Birincisi; amelden nce yaplan muhasebedir ki; bu, kiinin, verecei karardan ve
iradesinden nce durup dnme ve onu terk etme fikri ar basncaya kadar herhangi bir
ite aceleci davranmamaktr.
kinci tr muhasebe de amelden sonra yaplandr ki; bu da yapt ilerin ne kadar
doru veya yanl, ne kadar ihlsh veya samimiyetsiz, ne kadar mubah ya da deil olduunu
lp bimesi, dnmesidir. [560]
Muhsib'nin (V. 243 H./857 M.) bildirdiine gre Nefs muhasebesinin belli bal
ynden faydas vardr:
"Birincisi: Nefs muhasebesiyle ilgili, kiiyi megul eden tm znt ve balar
koparmak. Zira kim borcunun hesabn yaparsa kalbi meguliyetten kurtulur.
kincisi: Muhasebeden istenen hedefe ulaamama korkusundan dolay, Nefs
muhasebesi dndaki eylerden isteyerek uzaklamak.
ncs: Haddi alan eylerden sorguya ekecek olmas nedeniyle Allah (c. c.)'tan
korkmak." [561]
Demek ki; Nefs muhasebesi sayesinde kul, dnn bugnn ve yarnn dnme
frsat bulur ve Nefs'i kk grp onu yermek gerektii sonucuna varr. [562]

III- Nefsi Kk Grp Onu Yermek

Nefs, bir bakma bencillik duygusu, yani benliktir. Kibir, riya, v.b. gibi byklenme
almetlerinin Nefs'in sfatlarndan olduunu daha nce grmtk. Eitimden gememi bir
Nefs iin bu gibi duygular byk bir ykmdr. Bu nedenle Nefs'e hibir zaman deer
vermemeli, kmsenmeli ki; din yaantda kula engel olmasn. nk Nefs, kul ile dini
arasnda nemli bir engeldir. "Nefsi aziz olann dini zelil olur" [563] sz buna en gzel
delildir.
Znnn Msr (V. 245 H/859 M.) de konuyla ilgili olarak der ki:
"Allah hibir kuluna, nefsinin alak olduunu gstermek suretiyle verdii izzetten daha
nemli bir eref vermemitir. Allah hibir kulunu da, nefsinin alakln grmesine engel
olmak suretiyle verdii zilletten daha kt bir zillet vermemitir." [564] yleyse nefsinin
zelil olduunu bilmek en byk izzettir.

Bu nedenle kii, bakalarnn kt huylarn ekitirip duracana, nce kendi nefsine

bakmal ve nce kendi nefsiyle savamaldr.
Mevln'nn (V. 673 H./1273 M.) u szleri manldr:
"insan, bakalarndan nce kendi nefsini ve ahlkn dzeltmeli, baka insanlara yapt
nasihatlar nce kendi nefsine yapmal ve nce kendi nefsini sorgulayp ktlklerden
armdrmaldr. Cenk, sava, nce kendi nefsine yaplmaldr:
"Herkesle cenk eden kiiyi sanma mert olur, Nefsiyle cenk eden kii Rstem ve mert
imi." [565]
limlerden biri de:
"Kendisinden en ok nefret edilen kii, kendi nefsinin kt huylarn ve ayplarn
unutarak bakalarnn kusurlarn dile getiren kiidir" [566] demitir.
nsann, bakalarndan nce kendi nefsinin eksiklik ve ktlklerini grmesi, onun
kibir ve gurura kaplarak bencillemesine de engel olur. Kendini beenmesi engellenen Nefs
artk yerilip knanabilir bir kvama gelmi demektir. te o zaman Nefs knanmal ve
ktlenmeli, tekrar bencillie ve kendini beenmeye dnmesi engellenmelidir. Bu konuda
yle denmitir:
"Nefsinden gelen kt bireye holanmadn zaman ondan sana bir zarar gelmez. Ama
nefsinden gelen kt eylere yine kendi nefsin iin raz olursan, o zaman nefsini sorgula ve
onu kna!" [567]
Sofilerden Mlik b. Dnr yle du etmitir:
"Nefsine: 'unun, unun sahibi deil misin?' diyen ve sonra da nefsini yeren, onu
gemleyip dizginleyen ve Allah'n kitabna uydurup da nefsini ynetimi altna alan kula Yce
Allah rahmet etsin." [568]
Vera' ve faziletiyle gvenilir bir ahsiyet olan Yunus b. Ubeyd:
"Kukusuz ben, iyi huylardan 100 tanesini sayabilirim ki; bunlardan hibiri si bende
yoktur" demitir. [569]
bn Kayyinl'in (V 751H./I350 M.) bildirdiine gre Selef'ten biri, bir gn ve gecede
drtyz rekt namaz klar, sonra da sakaln tutup eker ve kendi kendine:
"Ey btn ktlklerin sna (olan nefsim)! Bir an bile, Allah iin kendinden raz
oldun mu?" derdi. Bir dieri de:
"Kulun helak oluu, nefsinden raz olmas nedeniyledir. Kim nefsine, onun herhangi bir
ynn gzel grerek bakarsa, nefsini mahvetmi demektir. Srekli nefsini itham etmeyen
kii aldanmtr" derdi. [570]

Demek ki; insan ne kadar fazilet sahibi olursa olsun, kesinlikle nefsini stn
grmemeli, srekli onu kmsemeli ve onu yerip knamaldr. Bylece Nefs'in
kibirlenerek insan felketlere srklemesinin nne geilebilir.
Nefsine hor ve hakir grlmesi gerektiini anlayan kul, nefsine muhalefet ederek onun
isteklerine kar koymaya ve onu ehvetlerden uzak tutmaya alr. [571]

IV- Nefs'e Muhalefet Ve Onu ehvetlerden Uzak Tutmak

Nefs, tm ktlklerin ana kayna kabul edildiine gre yaplacak en akillca i,
Nefs'in isteklerine boyun ememek, onun arzularnn tam tersini yapmak, ehvetlerden onu
uzak tutmak ve Nefs'i ilim ve Allah korkusuyla kontrol altna almaktr.
Amr b. Osman Mekk (V 291 H./903 M.) der ki:"lim komutan, Allah korkusu da
srcdr. Nefs ise itaatsiz, babo ve bakaldrcdr. Hedefine tam ulamak iin Nefs
atm ilmin komutanlnda idare et ve onu Allah korkusu ile tehdit ederek sr!" [572]
Slik, Allah'a ulamakla noktalanacak olan manev yolculuu esnasnda kendisini
helake srkleyecek olan u eyden saknmaldr:
Kendisine uyulan ehvet, tbi olunan hev ve kiinin nefsinin arma uymasdr.
[573]
Nefs'e muhalefetin Allah katnda byk bir deeri vardr. Sehl b. Abdullah Tster (V
283 R/896 M.) diyor ki:
"nsan, Nefs'e ve Nefs'in kt isteklerine aykr davranmak suretiyle Allh Tel'ya
yapt ibadete benzer baka bireyle kulluk etmemitir." [574]
Nefs'e muhalefet tarikat iin gerekli olduu kadar eriat iin de gereklidir. Kuadal
brahim Halveti (V 1262 H./1845 M.): "Medr- eriat, Nefs'e muhalefet etmektir; var ise
var, yok ise yoktur." [575] der. Demek ki; eriat ve tarikatte kemle ermek Nefs'e kar
koymakla gerekleir. Nefs'e muhalefetin bulunmad yerde ne tarikatten, ne de onun
kayna olan eriatten eser kalmaz.
Bu neden byledir? Kiinin nefsi, hev ve hevesleri, kfirlerden daha byk ve
tehlikeli bir dmandr [576] da ondan. Kul, dmandan daha ok kendi nefsinden
korkmaldr. Yahya b. Muz Raz (V. 258 R/871 M.) yle demitir:"nsann dman
vardr: Dnya, eytan ve Nefs. Bu nedenle, ona deer vermemekle dnyadan, vesvesesine
kaplmamakla eytandan ve ehvetleri terk etmekle de Nefs'ten korunmaya allmaldr."
[577] nk Nefs hem hin, hem de kstektir. [578] Ayn zamanda Nefs, kiinin putudur
ve nefsine kulluk eden kii puta tapm demektir. [579] Dolaysyla Cneyd-i Badadnin
(V. 297 H./909 M.) de dedii gibi "Kfrn esas, Nefs'in isteklerine gre davranmaktr."
[580]

O halde eytanla ibirliine girme eiliminde olan Nefs'in vesvesesinden uzak kalmal
[581] ve hiret mutluluuna ermek isteyen kii Nefs'in ehvetlerinden ve hevdan uzak
durmaldr. Hz. Ali (V. 41 H./661 M.):"Can Cennet'i isteyen kii, dnyadayken ehvetlerden
uzaklar" [582] demitir.
Zaten gerek Zhd hareketinin ve gerekse Tasavvufun gayelerinden biri de Nefs'in tm
nazlarn terketmektir. [583] Nitekim Nefs'in isteklerini terk ederek ona muhalefet etmek;
alk, susuzluk ve uykusuzluk gibi mcahede yntemlerinden daha etkin ve mkemmel
grlmtr. [584]
Nefs'in hev ve heveslerini terk etmek iin nce bu ehvetleri Allah korkusuyla ve
byk bir evkle kalpten atmaya almal, [585] sabr ile Nefs'in hevya ve ftr yne doru
gidiini durdurmaldr. [586] Nefs kesinlikle ihmal edilmemeli ve ktlklerden uzak
tutulmaldr. Zira nefsan isteklerle kendini tatmin eden kii piman olur. [587] yleyse
Nefs'in arzular frenlenmeli ve denetim altnda tutulmaldr. "Kim nefsinin ehvetlerini
ayaklarnn altna alrsa, eytan o kimsenin glgesinden bile kaar "[588] sz bu konuya
iaret etmektedir.
Erefolu Rm (V. 874 H./1469 M.) der ki:"Nefs denilen ey, st emen bir ocua
benzer. Verirsen, iinde bin-bir trl gda bulunan st emer. Bundan keser baka eyler
yedirirsen, onlar yer ve onlara gre beslenir." [589]
Demek ki; Nefs'e kt huylar kazandrmaktansa, onu gzel zelliklerle donatmak ve
ho karlanmayan huylarn ortadan kaldrmaya almak gerekmektedir. Yani Nefs'e kt
eyler vermektense, onu Allh Tel'nn gzel bulduu iyi eylerle megul etmelidir. "Nefs
yle bireydir ki; sen onu megul etmezsen, o seni megul eder" [590] sz, buna iaret
etmektedir.
Nefs'e muhalefet ve onu gazap ve ehvetten uzak tutmann en etkin yolu, Nefs'in
isteklerinin tam tersini yapmaktr. Zira Nefs, ktlkten baka birey emretmemektedir.
Mevln (V. 673 HV1273 M.) buna yle iarette bulunur:"Gazab gidermenin yolu budur
ki; Nefs ikayet etmek istedii an, onun (isteklerinin) tam tersini yapmal ve kretmeli;
idnyanda O'nun (Allah'n) sevgisi ortaya kncaya kadar oka kretmelidir." [591]
Ser Sekat (V. 257 H./870 M.) yle demitir:"30-40 yldr nefsini, havucu hurma
pekmezine batrp yemek istiyor; ama yine de ben onun isteini yerine getirmiyorum."
[592]
Tasavvufta derviin kymeti, nefsine kar koyma ve ona muhalefet gcyle llr.
Dervi, nefsine galip gelmesi-ve ona tahammlndeki iyi muamelesi lsnde lm-i
Ledn'ne mazhar olur. [593]
u halde, Ebubekir Tamestn'nin (V. 340 R/951 M.) de dedii gibi; "Nefs'in
boyunduruundan yine Nefs ile kurtulmak mmkn deildir. Nefs'ten kurtulu, ancak Allah
ile ve Allah'n irdesine tam teslim olmakla mmkn olur." [594] Nefs'ten uzaklaan Allh
Tel'ya yaklar, kendinden geen O'na ular. Hakk'a ermek, Nefs'in zayflayp ruhun
glenmesiyle olur.

Nefs'i yenip ona kar mcadeleyi kazanmak, seyr-u slkn en son noktasdr. Bu
konuya; "Mridlerin seferleri, (seyr-u slkn) son noktas olan nefslerine kar zafer
kazanmay gerekletirdikleri zaman sona erer. Nefslerini yenip zafer elde ettikleri zaman
artk vuslata ermiler demektir" [595] eklinde atfta bulunulmutur.
nsandaki her trl ktlk duygusunun, iyi olmayan huylarn kayna olan Nefe'in
gzel huylarla bezenmesi ve iyi bir ruh halini almas iin ona kar takmalacak en nemli
tavr, onu terbiye ve onunla mcadeleye girime yoluna gitmektir. Nefs srekli bir
muhasebeye tutulmal ve sebep olduu davranlarn ve huylarn hi de gzel olmad telkin
edilmelidir. Bu arada Nefs daima kk grlmeli ve aa tunmaldr ki; gurura kaplp
insan yoldan karmasn. Nefs'in isteklerini yerine getirmeyip ona muhalefet ederek
ehvetlerden, hev ve hevesten onu alkoymak da Nefs'e kar taknlacak temel
tavrlardandr. [596]

SONU
nsann yapsnda bulunan her trl ktlk eiliminin, hem slm dnince ve hem de
insanlarca kt grlp holanlmayan btn kt huy, davran ve yerilmi ahlkn kayna
olan(Nefs; insann canlln srdren, bedeni zerinde ynetim ve etkinlik gc asndan
sz sahibi olan bir latifedir. Nefs bedende his, hareket, hayat ve irde gcn tayan bir
cevherdir. Soyut bir kavram olmakla birlikte onun bir gereklii vardr. Yani Nefs, hayal
rn birey deildir.
Aslnda Nefs, insann "kendisi" yani "benlii"dir. Nefs ile Ruh ayn eyler olmakla
birlikte, eitilip gzel huy ve zellikler kazandrlm olan ve seyr-u slkte st makamlara
doru yol almakta olan Nefs'e Ruh; terbiye edilmemi ve yapsnda tad kt karakteri
giderilmemi Ruh'a da Nefs denir.
Nefs bir tanedir ve kazand zelliklere gre Emmre, Levvme, Mlhime,
Mutmainne, Rzye, Marzyye ve Kmile gibi isimler alr.
Yaps gerei Nefs; beden, kalp, akl ve eytanla karlkl iletiim ve etkileim
iindedir. Nefs bedeni srekli ktlklere ekmeye alr. eytanla ibirlii kurma
eiliminde olan Nefs ile gzel huylarn kayna olan Ruh birbirleriyle srekli ekime
halindedir ye bu ekimeye sahne olan yer de kalpdir. Kalp bazen Ruhun arlarnn, bazen
de Nefsin isteklerinin etkisi altnda kalr. Akl ise Nefs'in eytan ile bir olup insan
felketlere srklemesine engel olmaya alr ve ona hep hakikati, doru olan telkin eder.
Hakk'a vuslat gerekletirebilmek iin bir rehber nclnde ve gzetiminde klan
manev bir yolculuk olan seyr-u slkte ana gaye, insan nefsn zelliklerden kurtarp ona
ruhan sfatlar kazandrarak Nefs'in mertebelerini bir bir ap en st seviyeye ulamaktr.
Bunun iin de Nefs eitime tbi tutulur, onunla mcadeleye giriilir, o kmsenir ve yerilip
knanr, kt istek ve ehvetlerden uzak tutulur ve Nefs sorguya ekilerek kt arzularnn
tam tersi yaplmaya allr.

Nefs'in Allh Tel'ya ve dier ilhlara tlk dnda, tm bu anlattklarmz Kur'an-

Kerim'de ifade edilmitir.
Kur'an- Kerm'in insanla indiriliinden sonra Nefs ile Ruh ayn mny ifade etmeye
balamtr. Kur'an'da Ruh'a fazlaca deinilmemi ve hakikatinin tam olarak bilinemeyecei
bildirilmi olmasna ramen, Nefs kavramna geni yer verilmi ve onun kt zelliklerine
dikkat ekilmitir.
Kur'an- Kerm'de kalp, gnl, insann vicdan ve idnyas gibi mnlarda kullanlmak
suretiyle de Nefs'in insann psikolojik ynne dellet ettii vurgulanmtr.
nsann bedeni, bedeniyle birlikte ruhu iin de kullanlan Nefs, ktl emredici
zellii nedeniyle knanmtr.
Kur'an'da zt, cins, tr gibi anlamlara da gelen Nefs, genelde insann hayatn srdren
soluk mnsna da kullanlmtr.
Grlyor ki; Nefs'in Kur'an- Kerm'de kullanl, byk bir zenginlik ve eitlilik
arzetmektedir. Bu yle bir mn zenginliidir ki; Felsefeciler'in, Kelmclar'n ve
Tasavvufular'n, hatt Psikoloji ve Tp bilginlerinin Nefs konusundaki dncelerinin
byk blmn iine almaktadr. Bu da Kur'an- Kerm'in, tm bilimadamlarna k
tutacak evrensel nitelikte bir kitap olduunu gstermektedir. [597]

KAYNAKA
1. Abdlaffar Er-Ramazan, Atvr- Seb'a Risalesi, Elyazma, stanbul Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail, Nr.: 746/9
2. Ate, Prof- Dr. Sleyman, nsan ve insanst, 11. bask, Dergh Yaynlar, stanbul, 1985.
3. Atvr- Seb'a, Anonim Eser, Elyazma, stanbul Sleymaniye Ktphanesi, brahim Efendi, Nr.: 461/1
4. Atvr- Seb'a Risalesi, Anonim Eser, Elyazma, stanbul Sleymaniye Ktphanesi, Dml Baba, Nr.: 241/1 5. Atvr Seb'a Risalesi, Anonim Eser, Elyazma, stanbul Stdeymaniye Ktphanesi, H. Hayri-Abdullah Efendi, Nr.: 62
6. Atvr ve Makmt- Slikn, Anonim Eser, Elyazma, stanbul Sleymaniye Kkphanesi, brahim Efendi, Nr.: 871/9
7. Aydn, Dr. Hseyin, Muhsib'nin Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976
8. Ayn, Mehmed Ali, "Nefs Kelimesinin Manalar", Darlfnun ilahiyat Fakltesi Mecbuas, c. IV, Say: 14, Evkaf
Matbaas, stanbul, 1930
9. AYN, Mehmed Ali, Tasavvuf Tarihi, Sadeleren: Hseyin Rahmi YananLI, Kitabevi, stanbul, 1992
10. Bedevi, Dr. Abdurrahman, Dirst ve Nuss fi'l-Felsefe vel-Ultn Inde'l-Arab, el-Messeset'l-Arabiyye, Beyrut,
1981
11. Blachere, Regis, "Nefs Kelimesinin Kur'an'da Kullanl Hakknda Baz Notlar", eviren: Sadk Kl, Atatrk
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: V, Erzurum, 1982
12. Bolay, Prof. Dr. Sleyman Hayr, Felsefi Doktrinler Szl, V. bask, Aka Yaynlar, Ankara, 1990
13. Bursev, smail Hakk, Tenvru'l-Ezhn min Tefsr-i Rhi'l-Beyn, IV. c, Nereden: Muhammed Ali Sbn, Dru'lKalem, Dimek, 1989

14. Calverley, E. E., slam Ansiklopedisi, "Nefis" Maddesi, IX. c, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1964
15. Coan, Prof. Dr. Es'ad, Hac Bektas- Vel-Maklt, Seha Neriyat, stanbul, ts.
16. Crcn, Seyyid erif Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid ez-Zeyn Ebi't-Hasen el-Hseyn, et-Ta'rtft, Matbaat
Mustafa el-Bn el-Haleb ve Evldihi, Msr, 1938
17. Durusoy, Dr. Ali, bn Sn Felsefesinde nsan ve lemdeki Yeri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf
Yaynlar, stanbul, 1993
18. ELmalll Muhammed Hamdi YAZIR, Hak Dni Kur'an Dili, X c, Sadeletirenler: Do. Dr. smail Karaam, Yrd. Do.
Dr. Emin k, Dr. Nusrel Bolelli, Abdullah Ycel; Azim Datm, stanbul, 1992
19. Eraydn, Dr. Seluk, Tasavvuf ve Tarkatler, III. bask. Marifet Yaynlar, stanbul 1990
20. Erzurumlu brahim Hakk, Ma'rifetnme, Sadeleren: M. Fuad Baar, Kitsan, stanbul, Ts.
21. Erefolu RM, Abdullah b. Eref b. Muhammed el-Msri er-Rm el-znik, Mzekki'n-Nfs, Hazrlayan: Ali
Arslan, Merve Yaynlar, stanbul, 1991
22. Fhr, Hanna - el-Cerr, Halil, Tarihu'l-Fckefeti'-Ardbiyye, II. c, Dru'1-Ceyl, Beyrut, 1982
23. Ferced, Ahmed, Tezkiyet'n-Nefs ve Terbiyemh, II. bask, Tahkik: Mcid b. Ebi'l-Leyl, Dru Nfi', Basm yeri yok,
1986
24. Filiz, ahin, Muhasib'nin Hayat, Eserleri ve Fikirleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Konya, 1990
25. Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmi'd-Dn, IV c, Dru'r-Rayyn li't-Trs, Kahire, 1987
26. Gazzl, Meic'l-Kuds f Medici Ma'nfeti'n-Nefs ve Meak Knn't-Te'vl, Tahkik: Muhammed Mustafa Ebu'1Al, Mektebet'l-Cndi, Msr, 1968
27. Gazzl, El-Munkzu Mine'd-Dall, Tercme; Do. Dr. Ahmet Suphi Furat, mil Yaynevi, stanbul, 1978
28. Glck, Prof. Dr. erafeddin, Kelm Tarihi, Esra Yaynlar, Konya, 1992
29. Glck, Prof. Dr. erafeddin - TOPRAK, Do. Dr. Sleyman, Kelm, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar,
Konya, 1988
30. Glpnarl, Abdlbaki, Melmlik ve Melmiler, stanbul Devlet Matbaas, 1931den Tpkbasn, Gri Yayn, stanbul,
1992
31. Gndz, Dr. rfan, Gmshnev'i Ahmed Zyliddin (K.S.) ve Haliiyye Tarikat, Seha Neriyat, stanbul, 1984
32. HAkm Tirmiz, Ebu Abdullah Muhammed b. Ali, Beyn'l-Fark Beyne's-Sadr ve'l-Kalb ve'l-Fud ve'l-Lbb, Dru
hyai'l-Ktbi'l-Arabiyye, Kahire, 1958
33.Tabiu'n-Nfs, Tahkik: Ahmed Abdurrahim es-Syih, e-Mekebet's-Sekfili'n-Ner ve't-Tevzi', Kahire, 1989
34. Hanef, Dr. Hasan, Mine'l-Akde Hes-Sevra, V c. Drul-Tenvr, Beyrut, 1988
35. Hris, Hseyin b. Abdssamed b. Muhammed, Nru'l-Haktka ve Nrul-Hadka fi Umi'l-Ahlk, Matbaat Seyyidi'hed, Kum, 1983
36. Hucvr, Ali b. Osman b. Ebu Ali Cllb, Kef'l-Mahcb, Tercme: Sleyman lu
da (Hakikat Bilgisi), Dergh Yaynlar, stanbul, 1982
37. sfahani, Ebu Nuaym Ahmed b. Abdullah, Hlyet'l-Evliy ve Tabakt'l-Asfiy, X c, Matbaat's-Sade, Basm yeri
yok, 1974
38. bn Arabi, Ebubekir Muhyiddn Muhammed b. Ali,.Tefsru'l-Kur'ani1-Kerm (Tefsru bn Arab), Nereden: Dr.
Mustafa Glib, lntirt Nasr Hsrev, Tahran, 1987
39. bn Ebi'd-Dnya, Ebubekir Abdullah b. Muhammed, Muhsebet'n-Nefs, Tahkik: Ebu-Hatim Abdullah e-erkv,
Messeset'l-Ktbi's-Sekfiyye, Beyrut, 1988

40. bn Kayym el-Cevziyye, Ebu Abdullah, Medric's-Salikm, III c, Tercme: Ali Ata, Adil Bebek, Ali Durusoy,
Muhammed Deniz, Muharrem Tan, Mehmet zenel, nsan Yaynlar, stanbul, 1990
41. er-Rh 'bni'l-Kayyim, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 1979
42. bn Manzr, Ebu FazI Cemal'd-Dn Muhammed b. Mkerrem, Lisn'l-Arab, XV c, Dru Sdr, Beyrut, Ts.
43.brahim Mustafa, Ahmed Hasan Ez-Zeyyt, Hmid Abdlkdir, Muhammed Ali
44. En-Neccr; el-Mu'cem'1-Vast, II c. bir arada, ar Yaynlar, stanbul 1992
45. zmirli smail Hakk, "slam'da Felsefe Cereyanlar", Drulffn lahiyat Fakltesi Mecmuas, c. IV, Say: 16, Evkaf
Matbaas, stanbul, 1930
46. Kara, Do. Dr. Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Ii. bask, Dergh Yaynlar, ts stanbul, 1990
47. Kelbz, Ebubekir Muhammed b. shak, et-Taarrufli-Mezhebi Ehli't-Tasavvuf, Dru'1-mn, Beyrut, 1986
48. Kelbz, Tercme: Sleyman Uluda, Dou Devrinde Tasavvuf (Taanuf), II. bask. Dergh Yaynlar, stanbul, 1992
49. Kur'n- Kerim ve Yce Meali, Prof. Dr. Sleyman Ate, Kl Kitabevi, Ankara, Ts.
50. Kueyr, Ebu'l-Ksm Abdlkerim b. Hevzin, er-Rislet'l-Kueyriyye fi tlmi't-Tasavvuf, II. bask, Tahkik: Ma'rf
Zerk - Ali Abdlhamid Baltac, Dru'1-Ceyl, Beyrut, 1990
51. Kueyr, Hazrlayan: Sleyman Uluda, Kucyr Risalesi, 111. bask, Dergh Yaynlar, stanbul, 1991 52. Mekk, Ebu
Tlib Muhammed b. Ebi'l-Hasen Ali b. Abbs, Kt'l-Kulb fi Muameleti'l-Mahbb ve Vasfi Tarik'l-Mrd il Makmi't-Tevhd,
II c. bir arada, el-Matbaat'l-Meymeniyye, Dru Sdr, Msr, Ts.
53. Mevln Celaleddin Rm, Fhi M Fh, Tercme: Ahmed Avni Konuk, Yayna Hazrlayan: Dr. Seluk Eraydn, iz
Yaynclk, stanbul, 1994
54. Muhammed Fud Abdlbk, el-Mu'cem'l-Mfehres li-Elfzi'l-Kur'ani'l-Kerm,11. bask, Dru'I-Fikr, Beyrut, 1991
55. Muhammed Nuri emseddin Efendi, Risle-i Murkab ("Mifthu'l-Kulb" iinde, "Risle-i Pendnme" ile birlikte),
Es'ad Efendi Tabasmevi, stanbul, 1284 H.
56. Muhammed erafeddin, "Kitab al-Muteber", Darlfnun lahiyat Fakltesi Mecmuas, c. V, Say: 22, Burhaneddin
Matbaas, stanbul, 1932'
57. Mhsb, Ebu Abdullah Haris b. Esed, Adb'n-Nfs, II. bask, Tahkik: Dr. Abdlkadir Ahmed Ata', Dru'1-Ceyl,
Beyrut, 1987
58. Mhsb, er-Riye li-Hukkillh, II. bask, Tahkik: Dr. Abdlhalim Mahmud, Dru'lMarif, Kahire, 1990
59. Mhsb, Rislet'l-Msteridn, V bask, Tahkik: Abdulfettah Ebu -udde, Dru's-Selm, Kahire, 1988
60. Mhsb, el-Vesy, Tahkik; Dr. Abdlkdir Ahmed At', Dru'l-Ktbi'I-lmiyye, Beyrut, 1986 Nefs'in Yedi
Mertebesine Dir Risale, Anonim Eser, Elyazma, stanbul Sleyrmniye Ktphanesi, Kasideci Zade, Nr.; 703/6'
61. NFesef, Aziz b. Muhammed (Azzddn), nsan- Kmil, Tercme: Dr. Mehmet Kanar (Tasavvufta insan Meselesi),
Dergh Yaynlar, stanbul, 1990
62. ztrk, Do. Dr. Yaar Nuri, Kur'n- Kerim ve Snnete Gre Tasavvuf, III. bask,
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul, 1989
63. ztrk, Do. Dr. Yaar Nuri, Kusadah brahim Halveti, Fatih Yaynevi Matbaas, stanbul, 1982
64 Pezdev, Ebu Yusr Muhammed, Tercme: Prof. Dr. erafeddin Glck, Ehl-i Snnet Akaidi, II. bask, Kayhan
Yaynlar, istanbul, 1988
65. Razi, Fahruddn Muhammed b. mer, Ess't-Takds, Tahkik: Dr. Ahmed Hicaz Sakk, Mektebet'l-Klliyti'lEzheriyye, Kahire, 1986

66. Razi, Kitb'n-Nefs ve'r-Rh ve erhu Kuvvhm, Tahkik: Dr. Muhammed Sagr Hasan el-Masm, slmbd, 1968
67. Razi, el-Mebhs'l'Merikiyye fi lmi'l-lhiyyt ve't-Tabuyyt, II c, Tahkik: Muhammed Mu'tasm Billh el-Badd,
Dru'I-Ktbil-Arabiyye, Beyrut, 1990
68. es-Sylh, Dr. Ahmed Abdrrahim, es-Slk Inde'l-Hakim et-Tirmiz ve Mesdiruhmine's-Snne, Dru's-Selm,
Kahire, 1988
69. Sfiyyev, Bl Efendi, Atvdr-i Scb'a, Elyazma, stanbul Sleymaniye Ktphanesi, H. Hsn Paa. Nr.: 1178/5
70. Shreverd, ihbddn Ebu Hafs mer. Avrif'l-Merif, Tercme: Do. Dr. Hasan Kmil Ylmaz - Do. Dr. rfan
Gndz, (Tasavvufun Esaslar), Vefa Yaynclk, stanbul, 1990
71. Tehnev, Muhammed Ali b. Ali, Kef tilhti'l-Fnn, Ut., Nereden: Muhammed Vecih, Mevlevi Abdlhak,
Gulm Kadir; Kalkta, 1862nden Ofset Bask, stanbul, 1984
72. Toprak. Do. Dr. Sleyman, lmden Sonraki Hayat, IV bask, Konya, 1991
73. Ts, Ebu Nasr Serrc, el-Ltna', Tahkik: Dr, Abdlhalim Mahmud - Th Abdlbk Srr, Dru'l-Ktbi'l-Hadse,
Msr, 1960
74. Uluda, Do. Dr. Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlan, stanbul, 1991
75. Usk Efendi, Abdullah Salhi-i Uk, Atvr- Seb'a, Elyazma, stanbul Sleymaniye Ktphanesi, Tahir Aa, Nr.:
503/2
Ylmaz, Dr. Hasan Kmil, Aziz Mahmd Hdyi ve Cehetiyye Tarikat, Marmara niversitesi ilahiyat Fakltesi Vakf
Yaynlan, stanbul, Ts. [598]

-------------------------------------------------------------------------------[1] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 4.

[2] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 7-9.
[3] brahim Mustafa, Ahmed Hasan ez-Zeyyn, Hmid Abdlkdir, Muhammed Ali en-Neccr, el-Mu'cem'l-Vasf, s. 940, Cagn Yay.,
st-, 1992.
[4] Hseyin Aydn, Muhasib'nin Tasavvuf Felsefesi, s. 79, Ankara, 1976.
[5] Ebu'l-Kasm Abdulkerim b. Hevzin el-Kueyrt, er-Riskt'l-Kuseyriyye fi lmi't-Tasavvuf, s. 86, II. bask,Th.: Ma'rf Zerk-Ali
Abdlhamld Baltac, Dru'1-Ceyl, Beyrut, 1990.
[6] E. E. Calverley, slam Ansiklopedisi, "Nefis" Maddesi, c. IX, s. 178, Milli Eitim Basmevi, st., 1964'
[7] Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'an Dili, c. IX, s. 16, Azim Datm, st, 1992.
[8] Ebu Fadl Cemtddri Muhammed b. Mkerrem b. Manzr, Lisn'l-Arab, c. VI, s. 233, Dru Sdr, Beyrut, Ts..
[9] Calverley, slam Ans., c. IX, s. 178.
[10] Sleyman Ate, nsan ve nsanst, S: 170, II. bask, Dergh Yay., st., 1985.
[11] el-Mu'cem'l-Vast, s. 940.
[12] "bn Manzr, Lisn'1-Arab, c. VI, s. 234.
[13] Mehmed Ali Ayn, "Nefs Kelimesinin Manalar", Darlfnun lahiyat Fakltesi Mecmuas, c. IV, say: 14, s. 50, Evkaf Matbaas,
st., 1930.

[14] bn Manzr, A.g.e., cVI, s. 235.

[15] Mehmed Ali Ayn, A.g.m., s. 50.
[16] bn Manzr, A.g.e., c. VI, s. 234 v.d.; el-Mu'cem'1-Vast, s. 940.
[17] bn Manzr, A.g.e., c. VI, s. 239.
[18] Mehmed AH Ayn, A.g.m., s. 50-51.
[19] Calverley, slam Am., c. IX, s. 180.
[20] Bkz.: Enam: 6/60; Yusuf, 12/83; Zmer, 39/42; Fecr, 89/27.34
[21] sr: 17/85.
[22] Hseyin Aydn, A.g.e., s. 80.
[23] Araz: Felsefe ve Kelm terminolojisinde "kendi bana mevcut olmayan, ztyla kim olmayan ey" demektir. Renk, koku, uzunluk
gibi. Ta, cevher olup onun katilii da arazdr. Araz yerine "Hdise" tabiri de kullanlr. Var olan mevcud (cevher), grnen hdisedir.
(erafeddin Glck-Sleyman Toprak, Kelm, s. 117, Seluk niversitesi, lahiyat Fakltesi Yay, Konya, 1988).
[24] Cevher: Felsefe ve Kelm terminolojisinde "bal bana mevcut olan, ztyla kim olan ey" demektir. Cevhere "Ayan" ve
"Mevcud" da denir. Cevherde deimelerle birlikte deimezlik szkonusudur. O, z kavram ile eittir. Btn yklemler ve sfatlar cevhere
dayanr. Cevher, arazlarn altnda bulunandr, eyin zelliklerini tayandr. Cevher soyut bir kavram olmakla birlikte, niteliklerin, zelliklerin
ve acazlarn bir arada bulunabilmesi iin kabul edilmesi gereken bir kavramdr. Yakalanamaz kavram olan, yalnz hipotez olarak kurulan,
kendisinden vazgeince arazlarla eyleri kavramaya imkn olmayan cevher, vazgeilmez, kanlmaz bir halde durmaktadr. (erafeddin
Glck - Sleyman Toprak, Kelm, s. 117).
[25] bn Kayym el-Cevziyye, er-Rk, s. 175, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 1979.
[26] Hseyin Aydn, A.g.e., s. 81.
[27] Muhammed Ali b. Ali et-Tehnev, Kef htilhti'l-Fnn, c. II, s. 1397, Kalkta, 1862 st., 1984 (Ofset Bask).
[28] Seyyid erif Crcn, Ta'rift, s. 217, Matbaat Mustafa el-Bn el-Haleb ve Evldih, Msr, 1938.
[29] Tehnev, Kesf htilh'l-Fnn, c. II, s. 1399 v.d.
[30] Tehnev, A.g.e., c. II, s. 1400.
[31] Crcn, A.g.e., s. 218; Tehnev, A.g.e., c. II, s. 1397,1401.
[32] Crcni, A.g.e., s. 218; Tehnev, A.g.e., c. II, s. 1398, .1401,1402.
[33] Crcn, A.g.e., s. 218.
[34] A.e.,s. 218.
[35] Tehnev, A.g.e., c. II, s. 1398-1399.
[36] A.e., c. II, s. 1398.
[37] Tehnev, A.g.e., c. II, s. 1398; Crcn, A.g.e., s. 218.
[38] Tehnev, A.g.e., c. II, s. 1401.
[39] Kueyr, Risale, s. 86-87.
[40] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 13-17.
[41] Bkz. Muhammed Fud Abdlbk, el-Mu'cem'l-Mfehres, s. 881-885.
[42] Regis Blachere, "Nefs Kelimesinin Kur'an'da Kullanl Hakknda Baz Notlar", s. 189, eviren: Sadk Kl, Atatrk n. lahiyat
Fak. Dergisi, Say: V, Erzurum, 1982.
[43] Tekvir:, 81/7 ve sr, 17/25.
[44] Regis Blachere, A.g.m., s. 189-190.
[45] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 23.
[46] Th: 20/41.

[47] Ebubekir Muhyiddn Muhammed b. Ali bn Arab, Tefsru'l-Kur'ni'l-Kerm (Tefsru bn Arab), c. II, s. 43, mirt Nasr
Hsrev, Tahran, 1987.
[48] Fahruddin Muhammed b. mer Rz, Ess't-Takdis, s. 123, Mektebet'l-Klliyyti'1-Ezheriyye, Kahire, 1986.
[49] Mide: 5/116.
[50] bn Arab, Tefsir, c. I, s. 353.
[51] Rz, Ess't-Taks.s. 123.
[52] smail Hakk Bursev, Tarvlru'l-Ezhn min Tefsiri Rhil-Beyn, c. I, s. 457, Nereden: Muhammed Ali Sbn, Dru'l-Kaem,
Dimek, 1989.
[53] Regis Blachere, A.g.m., s. 194.
[54] En'm: 6/12.
[55] En'm: 6/54.
[56] l-i mrn: 3/28 ve 30.
[57] Mehmed Ali Ayn, "Nefs Kelimesinin Manalar", s. 51. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 24-25.
[58] Nur: 25/3.
[59] Ra'd: 13/16.
[60] E. E. Calverley, slm Ans., "Nefs" Maddesi, c. IX, s. 179. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 25.
[61] Kymet: 75/2.
[62] Elmall, Hak Dni Kur'an Dili, c. VIII, s. 437.
[63] Bursev, A.g.e., c. IV, s. 449.
[64] bn Arabi, Tefsir, c. II, s. 733.
[65] ems: 91/7-8.
[66] Fecr: 89/27.
[67] Bursev, A.g.e., c. IV, s. 548.
[68] Yakn: Kesin ve apak bilgi. phe ve tereddde yer olmayan doru ve gerek. Tasavvufta: a) Geree uygun, baka trls
imknsz ve deimeyen inan, b) Delille deil, iman gcyle apak olarak grme, c) Saf kalple gayb temaa, fikri muhafaza ile srr mlahaza
etmek, d) Bireyin hakikati konusunda kalbin doyum halinde olmas, Her trl kukuyu ortadan kaldrp tasdik edilen gaybn hakikatine ermek.
Yakn mahededir. Yakn ile insan atee girer, su zerinde yrr. Yakn sahipleri katnda bel nimete, rahatlk musibete dnr. (Sleyman
Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 528-529).
[69] bn rabt, A.g.e., c. 11, s. 806.
[70] Bursev, A.g.e., c. IV, s. 548.
[71] Fecr: 89/27-30.
[72] Elmall, A.g.e., c. IX, s. 202.
[73] Bakara: 2/112: "Hayr, her kim Allah' gryormu gibi ona ibadet edici olduu halde kendini Allah'a teslim ederse, ite onun
mkfat Rabb'inin kalndadr. Onlara bir korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir."
[74] Bakara: 2/207: "yle insanlar vardr ki; Allah'n rzsn elde etmek iin cann bile verir. Allah da kullarna ok efkatlidir."
[75] Elmall, A.g.e., c. IX, s. 203-204.
[76] Fecr: 89/28.
[77] Bursev, A.g.e. c. IV, s. 548.
[78] Mide: 5/119.
[79] bn Arab, A.g.e., c. II, s: 806.
[80] bn Kayyim, Meric's-Salikin, c. II, s. 158.

[81] ems: 91/9-10.

[82] En'm: 6/93.
[83] Bursev, A.g.e., c. I, s. 492.
[84] Zmer: 39/42.
[85] Bursev, A.g.e ,c.III, s.391. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 25-28.
[86] Bakara: 2/87.
[87] Bakara: 2/109.
[88] Neml: 27/14.
[89] l-i mrn: 3/154; Yusuf, 12/77.
[90] Hd: 11/31; Bakara, 2/235.
[91] Mehmed Ali Ayn, "Nefs Kelimesinin Manalar", s. 47.
[92] mek olarak bkz.: Th: 20/67; Mcdele, 58/8; Secde, 32/17; Nisa, 4/113; sr, 17/7; Araf, 7/205; Enbiy, 21/64; Bakara, 2/130,
235; En'm, 6/158. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 28.
[93] Yusuf: 12/26, 30.
[94] Yusuf: 12/32,51.
[95] Mehmed Ali Ayn, A.g.m., s. 48.
[96] Al-i mrn: 3/185; Enbiy, 21/35; Ankebt, 29/57.
[97] Raz, Ess't-Takds, s. 123.
[98] l-i mrn: 3/61,145; En'm, 6/151; sr, 17/33; Bakara, 2/240; Nahl, 16/7; Kehf, 18/6, 28; Kasas, 28/19; Secde, 32/27; Ahzb,
33/50; Zriyt, 51/20-21; Hadd, 57/22.
[99] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 28-29.
[100] Regis Blachere, "Nefs Kelimesinin Kur'an'da Kullanl Hakknda Baz Notlar", s.193.
[101] Nahl: 16/111.
[102] Hd: 11/105.
[103] nfitr: 82/5.
[104] Tekvr: 81/14; nfitr, 82/5.
[105] Enbiy: 21/47; Ysn, 36/54.
[106] I-i mrn: 3/25,151; Kr.: Nahl, 16/111; Zmer, 39/70.
[107] Ahzb: 33/66.
[108] nfitr: 82/19; Kr.: Bakara, 2/48,123.
[109] Zmer: 39/42.
[110] Regis Blachere, A.g.m., s: 190-191.
[111] Bursev, A.g.e., c. III, s. 391.
[112] Elmall, A.g.e., c. VI, s. 496.
[113] ems: 91/7.
[114] bn Arab, A.g.e., c. II, s. 812.
[115] Elmall, A.g.e., c. IV, s. 240.
[116] Tekvr: 81/7.
[117] Mehmed Ali Ayn, A.g.m., s. 49.

[118] Bakara: 2/286; Mide, 5/25, 105; En'm, 6/130, 152; A'rf, 7/188; Yunus, 10/23, 30, 44, 49/54; Ra'd, 13/11, 42; sr, 17/7; Th,
20/15; Ankebt, 29/6; Zmer, 39/70; M'min, 40/17; Csiye, 45/15; Necm, 53/32. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 3031.
[119] Yusuf: 12/53.
[120] Bursev, A.g.e., o II, s. 224.
[121] Yusuf: 12/18.
[122] Th: 2096.
[123] Bursev, A.g.e., c. II, s. 443.
[124] Mide: 5/30.
[125] Bkz.: Bursev, A.g.e., c. I, s. 419; Elmall, A.g.e., c. III, s. 223.
[126] brahim: 14/22.
[127] Zmer: 39/56.
[128] Kaf: 50/16.
[129] Bursev, A.g.e., c. IV, s. 132.
[130] Har: 59/9.
[131] Nzit: 79/40.
[132] Bursev, A.g.e., c. IV, s. 479-480.
[133] Hucvir, Kef'l-Mahcb, s. 77.
[134] Bakara: 2/130.
[135] Th: 20/96.
[136] Necm: 53/23.
[137] Kehf: 18/28.
[138] Nazit: 79/40-41. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar:31-33.
[139] Bakara: 2/48; Kr.: Bakara, 2/123.
[140] Mehmed Ali Ayn, "Nefs Kelimesinin Manalar", s. 50.
[141] Lokman: 31/28.
[142] Mehmed Ali Ayn, A.g.m., s. 50.
[143] Lokman: 31/34.
[144] Regis Blachere, "Nefs Kelimesinin Kur'an'da Kullanl Hakknda Baz Notlar", s. 190.
[145] Mehmed Ali Ayn, A.g.m., s. 50.
[146] Mddessir: 74/38.
[147] Mehmed Ali Ayn, A.g.m., s. 50; Bursev, A.g.e., c. IV, s. 440.
[148] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 33-35.
[149] Tevbe: 9/128.
[150] Elmall, A.g.e., c.IV, s. 433,
[151] Bursev, A.g.e., c. II., s.121 ,
[152] Rm: 30/28
[153] Mehmed Ali Ayn, A.g.m., s. 50.

[154] Araf: 7/189.

[155] Elmall, A.g.e., c. IV, s. 189.
[156] Nahl: 16/72.
[157] Elmall, A.g.e., c. IV, s. 189.
[158] ra: 42/11.
[159] Elmall, A.g.e., c. VII, s. 13.
[160] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 35.
[161] En'am: 6/60.
[162] Rz, Esas't-Takdis, s. 123.
[163] l-i mran: 3/28 ve 30.
[164] Mehmed Ali Ayn, A.g.m., s. 51.
[165] Mide: 5/116.
[166] Mehmed Ali Ayn, A.g.m., s. 51.
[167] Tekvr:, 81/18.
[168] Elmall, A.g.e., c. IX, s. 33.
[169] Bursev, A.g.e., c. IV, s. 501.
[170] Regis Blachere, A.g.m., s. 189.
[171] Mutafifn: 83/26
[172] Elmall, A.g.e., c. IX, s. 73.
[173] Regis Blachere, A.g.m., s. 189.
[174] Tevbe: 9/118.
[175] Regis Blachere, Ag.m., s. 190
[176] Regis Blachere, Ag.m., s. 191-192
[177] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 35-37.
[178] "Kendini bilip renen Rabb'ini hakkyla bilir" mealindeki bu sz mutasavvflarca ok zikredilir. Bkz.: Matleul-'tikd Tercemesi,
s. 40; Ahds-i Mesnev, s. 167; Knzu'l-Hakik, Hind basm, s. 9, Msr basm s, 19; Nehc'l-Bela erhinde Hz. Ali'ye ait gsterilen bu
ibare bn Teymiyye'ce Mevzu Hadis saylmtr. Safinatu'r-Rb, s. 149'da ise Hadis olmad, Ebu Bekr er-Rz'nin sz olduu kaytldr."
(Es'ad Coan, Hac Bekta- Veli-Maklt, s. 29, "1" numaral dipnot, Seha Neriyat, st., ts.).
[179] Es'ad Coan, A.g.e., s. 61.
[180] Ebu Hmid Muhammed b. Muhammed Gazzl, hyu Ulmi'd-Dn, c. III, s. 433, Dru'r-Rayyn li't-Trs, Kahire, 1987.
[181] bn Kayyim el-Cevziyye, Medrics-Slikin, c. I, s. 179, Terc: Ali Ata, Adil Bebek, Ali Durusoy, Muhammed Deniz, Muharrem
Tan, Mehmet zenel, nsan Yay., st., 1990.
[182] Ebu Abdullah Haris b. Esed el-Muhsib, Adb'n-Nfs, s. 32, II. bask, Dru'l-Ceyl, Beyrut, 1987.
[183] Ebu Hmid Muhammed b. Muhammed Gazzl, Meric'l-Kuds fi Medrici Ma'rifeti'n-Nefs ve Meah Knn't-Te'vl, s. 193,
Mektebet'I-Cnd, Msr, 1968.
[184] Erzurumlu brahim Hakk, Ma'rifetnme, s. 108-109, Sadeletiren: M. Fuad Baar, Kitsan, st.,Ts.
[185] AIi b. Osman b. Ebu Ali Cllb Hucvir, Kef'l-Mahcb, Tere: Sleyman Uluda (Hakikat Bilgisi), s. 310, Dergh Yay., st.,
1982.
[186] A.e., Ayn yer.
[187] Hakm Tirmiz, Tabiu'n-Nfs, s. 92, el-Mektebet's-Sekf li'n-Ner ve't-Tevzi', Kahire, 1989.
[188] Atvar- Seb'a, Anonim Eser, Elyazma, stanbul Sleymaniye Ktphanesi, brahim Efendi, Nr.: 461/1, Vr.: 18a, 21b.

[189] Ebu Nuaym Ahmed b. Abdullah sfahni, Hlyet'l-Evliy ve Tabakt'l-Asfiy, c. X, s. 201, Matbaat's-Sade, Basm yeri yok,
1974. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 45-46.
[190] Elmall, Hak Dni Kuran Dili, c. IX, s. 201-202. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 47.
[191] Ali Durusoy, bn Sina Felsefesinde nsan ve Alemdeki Yeri, s. 17, Marmara n. ilahiyat Fak. Vakf Yay., st., 1993; Ayrca bkz.:
Sleyman Hayri Bolay, Felsef Doktrinler Szl, s. 149, V bask, Akag Yay., Ankara, 1990.
[192] Ali Durusoy, A.g.e., s. 18.
[193] A.e.,s. 19.
[194] bn Kayyim, er-Rh, s. 177.
[195] Fahruddn Muhammed b. mer Rz, Kitab'n-Nefs ve'r-Rh ve erhu Kuvvhm, s. 51,slmbd, 1968. Ahmet gke,
Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 47-48.
[196] Ali Durusoy, A.g.e., s. 26-27.
[197] A.e., Ayn yer.
[198] A.e., Ayn yer.
[199] A.e., s. 28 v.d.
[200] bn Kayyim, er-Rh, s. 177.
[201] Fahruddin Muhammed b. mer Rz, el-Mebhs'l-Mesrikyye f Umi'l-lhiyyt vel-Tabryyt, c. H, s. 236, Dru'l-Ktbi'lArabiyye, Beyrut, 1990.
[202] A.e., Ayn yer.
[203] bn Kayyim, er-Rh, s. 194. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 48-49.
[204] Gazzl, Mericl-Kuds, s. 26.
[205] A.e.,s.l9.
[206] Hasan Haneft, Mine'l-Akde ile's-Sevra, c. I, s. 577, Dru't-Tenvr, Beyrut, 1988
[207] Gazztt, Mericl-Kuds, s. 56-58.
[208] A.e.,s. 186.
[209] A.e.,s. 130.
[210] erafeddin Glck, Kelm Tarihi, s. 157 v.d., Esra Yay., Konya, 1992.
[211] Rz, en-Nefs ve'r-Rh, s. 50-51.
[212] Rz, el-Mebhts'l-Merihyye, c. II, s. 238 v.d.
[213] A.e., c. II, s. 239 v.d.
[214] Raz, en-Nefs ve'r-Rh, s. 40 v.d.
[215] Rz, el-Mebhts'l-Merikyye, c. 11, s. 245. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 48-49.
[216] Hasan Hanef, Mrrte'l-Afede ile's-Sevra, c. I, s. 575.
[217] Tehnev, Keaf, c. 11, s. 1401 v.d.
[218] Hasan Hanef, A.g.e., c. 1, s. 576.
[219] A.e.,c. I, s. 574-575.
[220] A.e., c. 1, s. 375; Ayrca bkz.: bn Kayyim, er-Rh, s. 177.
[221] Bkz.: Hasan Hanef, A.g.e., c. V, s. 148, 162-167.
[222] A.e., c. 1, s. 575.
[223] bn Kayyim, er-Rh, s. 176.

[224] Hasan Hanef, A.g.e., c. i, s. 575.

[225] A.e., Ayn yer.
[226] bn Kayyim, er-Rh, s. 177.
[227] Rz, el-Mebhts'l-Meriktyye, c. II, s. 236-237.
[228] erafeddin Glck, Kelm Tarihi, s. 105.
[229] Rz, el-Mebhs'l-Merikiyye, c. II, s. 237.
[230] erafeddin Glck, Kelm Tarihi, s. 109.
[231] Tikz.: Ebu Yusr Muhammel Pezdevi, Terc: erafeddin Glck, Ehl-i Snnet Akaidi, s. 322-323, II. bask, Kayhan Yay., st.,
1988.
[232] Hasan Hanef, A.g.e., c. I, s. 577. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 49-51.
[233] Yani, kendine has varl ve bnyesi olan bir eydir.
Ayn: "Gz, z, kaynak, eme, hlis, mal, zihnin dndaki varlk" gibi szlk anlamlar bulunan bu terim, Tasavvuf literatrnde,
bireyin Allah'n ilmindeki sureti; ayn-i sabite: Zt, mhiyet, ayniyet, iki eyin aynlemeleri, kendisinden dier bir eyin kt ve peyda
olduu dier birey" mnsna gelir. (Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 72, Marifet Yay., st., 1991).
[234] Hucviri, Kef'l-Mahcb, s. 309.
[235] A.e., s. 320.
[236] A.e., Ayn yer.
[237] A.e., Ayn yer.
[238] A.e., Ayn yer.
[239] A.e., s. 320-321.
[240] A.e.,s. 321.
[241] Bu konuda bkz.: Ebubekir Muhammed b. shak Kelabz, Hazrlayan: Sleyman Uluda, Dou Devrinde Tasavvuf (Taarruf), s.
12, 34-35, 61-125, fi. bask, Dergh Yay, st., 1992; Kueyri, Risale, S- 41-49.
[242] ahin Filiz, Mulmsib'nin Hayat, Eserleri ve Fikirleri, s. 1, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Seluk n. Sosyal Bilimler
Enstits, Konya, 1990.
[243] Hseyin Aydn, Muhasib'nin Tasavvuf Felsefesi, s. 85; Ayrca bu konuda geni bilgi iin bkz.: ahin Filiz, A.g.e., s. 98-116.
[244] Bkz.: Abdlkerim Kueyri, Hazrlayan: Sleyman Uluda, Kueyri Risalesi, s. 55, 111. bask. Dergh Yay., ist., 1991.
[245] zmirli smail Hakk, "slam'da Felsefe Cereyanlar", s. 40, Darlfnun lahiyat Fak. Mecmuas, c. IV, say: 16, Evkaf Matbaas,
st., 1930.
[246] Gazzl, hya, c. III. s. 5.
[247] Hakm Tirmiz, Beyn'l-Fark Beynes-Sadr ve'l-Kalb ve'l-Fud ve'l-Lbb, s. 83, Dru hyi'l-Ktbi'l-Arabiyye, Kahire, 1958.
[248] A.e. s. 40.
[249] Ahmed Abdrrahim es-Syih, es-Slk nde'l-Hakm et-Tirmiz ve Mesdiruh mine's-Snne, s. 165,,Drus'Selm, Kahire. 1988.
[250] Hanna Fhr-Hal el-Cerr, Trhu'l-Felsefeti'l-Arabiyye, c. II, s. 296, Dru'1-Ceyl, Beyrut, 1982.
[251] Hseyin Aydn, A.g.e., s. 85.
[252] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 51-56.
[253] Bu gr ileri srenler, delil olarak u ayetleri gsterirler: Mutmainne: Fecr, 89/27; Levvme: Kyamet, 75/2; Emmre: Yusuf:
12/53. Dier Nefs'ler: Fecr, 89/28; ems, 91/7-8,
[254] Rz, en-Nefs ve'r-Rh, s. 29.
[255] bn Kayyim, er-Rh, s. 226; Mehmed Ali Ayn, A.g.m., s. 51. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 56.
[256] SIeyman Toprak, lmden Sonraki Hayat, s. 223, IV. bask, Konya, 1991.

[257] A.e., Ayn yer.

[258] Rz, en-Nefs ve'r-Rh, s. 30.
[259] A.e.,s. 32-33.
[260] bn Kayyim, er-Rh, s. 38.
[261] Hasan Hanefi, Minel-Akde iles-Sevra, c. I, s. 578.
[262] A.e., Ayn yer.
[263] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 56-57.
[264] Rz, en-Nefs ve'r-Rh, s. 51.
[265] Gazzl, hy, c. I, s. 68.
[266] Kueyr, Risale, s. 84.
[267] Kabz-Bast: Tutuk olma-keyifli olma veya sklma-alma halleri. Kabz halindeki kul, tutuk ve zihnen ksr bir durumdadr; aklna
ve gnlne birey gelmez, bildiklerini de unutur. Bast halinde ise gnl en, zihni aktr. {Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s.
86).
[268] ihbddn Ebu Hafs mer Shreverd, Terc: Hasan Kamil Ylmaz, rfan Gndz, Avrif'I-Meani (Tasavvufun Esaslar), s.
644, Vefa Yaynclk, st., 1990.
[269] Hucvir, A.g.e., s. 525.
[270] Shreverd, Avanf'l-Medri, s. 105-106.
[271] A.e.,s.567. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 58-59.
[272] Muhammed erafeddin, "Kitab al-Muteber", s. 17-18, Darlfnun lahiyat Fak. Mecmuas, c. V, say: 22, Burhaneddin Matbaas,
st., 1932.
[273] Ali Durusoy, A.g.e., s. 26.
[274] Hucvir, A.g.e., s. 321. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 59.
[275] bn Kayyim, Meric's-Slikn, c. II, s. 319.
[276] Es'ad Coan, Hac Bekta- Vel, Mdklt, s. 50.
[277] Kueyr, Risale, s. 83; Ayrca bkz.: Ebubekir Muhammed b. shak Kelbz, et-Taarruf-Mezhebi Ehli't-Tasavvuf, s. 90, Dru'imn, Beyrut, 1986.
[278] Kueyr, Risale, s. 84.
[279] Tl-i Emel: Hrs, agzllk. Sanki hi lmeyecekmi gibi, insann srf dnya iin almas. Kanaatkar ve tokgzl olmamak.
Hemen lverme htimalinin de bulunduunu dnp ahiret iin almay terk etmek. (Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s.
493).
[280] Hev: Nefs'in ehvetlere balanmas, rahatla meyletmesidir. Nefs'in ehvetleri tutannea onda zayflk yer eder ve onu hev
kaplar. (Haris b. Esed Muhasibi, el-Vesy, s. 231, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 1986).
Hev-Heves: Arzu, stek. Tasavvufta: Nefs'in, tabiatn gereine meyletmesi, sff yne ynelip ulv ynden yz evirmesi. Din llere
aldr etmeksizin, Nefs'in houna giden eylere ynelmesi. (Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 219).
[281] bn Kayyim, er-Rh, s. 227.
[282] Erefoglu Rm, Hazrlayan: Ali Arslan, Mzekki'n-Nfs, s. 67, Merve Yay., st., 1991.
[283] brahim: 14/22.
[284] Bakara: 2/208.
[285] Kueyr, Risale, s. 126.
[286] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 59-61.
[287] el-Mu'cem'l-Vast, s. 380.
[288] Calverley, slam Ans., c. IX, s. 178.

[289] bn Manzr, Lisnl-Arab, c. VI, s. 235.

[290] A.e., Ayn yer.
[291] Gazzl bunlara "zndklar" adn verir. Bkz.: Gazzl, el-Munkzu mine'd-Dall, Terc: Ahmet Subhi Furat, s. 48, amil Yaynevi,
st., 1978.
[292] Sleyman Toprak, lmden Sonraki Hayat, s. 215.
[293] bn Kayyim, er-Rn, s. 176.
[294] Geni bilgi iin bkz.: S. Hayri Bolay, Felsef Doktrinler Szl, s. 213-217.
[295] Sleyman Toprak, A.g.e., s. 215.
[296] Mu'tezile mezhebinin nde gelen Kelmc'larndan ibrahim en-Nazzm "Ruh cisimdir ve o Nefs'tir" der. Yine ayn mezhepten
Cbb'nin gr de bu yndedir. Bkz.: bn Kayyim, er-Rk, s. 175.
[297] Bu grn sahibi olan Ebubekir Bklln ve dier E'ariler'in ruh hakkndaki grleri: "Ruh bir arazdr, yani hayattr. Ruh
Nefs'ten ayr bir eydir" seklindedir. Bkz.: bn Kayyim, er-Rh, s. 177.
[298] Sleyman Toprak, A.g.e., s. 220-226.
[299] A.e.,s.220.
[300] Shreverd, Avrifl-Merif, s. 557.
[301] A.e., Ayn yer.
[302] A.e., Ayn yer.
[303] bn Kayyim, er-Rli, s. 176.
[304] Kelbz, Terc: Sleyman Uluda, Dou Devrinde Tasavvuf, s. 100, "52" numaral dipnot.
[305] Gazzl, hya, c. III, s. 4-5; Gazzl, Meric'l-Kuds, s. 21.
[306] Gazzl, Mearic'l-Kuds,s. 124.
[307] Bkz.: Araf: 7/172.
[308] Shreverd, Avrif'l-Merif, s. 558.
[309] A'rf: 7/11.
[310] Shreverd, Avrif'I-Merif, s. 556.
[311] sr: 17/85.
[312] Bkz.: Muhammed Fud Abdlbk, el-Mu'cem'1-Mfehres li-Elfzl-Kur'ni'l-Kerm, s. 413-414, II. bask, Dru'1-Fikr, Beyrut,
1991.
[313] M'min: 40/15; ra: 42/52.
[314] Mcdele: 58/22.
[315] Meryem: 19/17.
[316] uar: 26/193.
[317] Meric: 70/4; Nebe, 78/38; Kadr, 97/4.
[318] Enbiy: 21/91.
[319] Calverley, slam Ans., c. IX, s. 178.
[320] Rz, el-Mebhis'l-Merikiyye, c. II, s. 237.
[321] Kelbz, Taarruf, s. 68.
[322] Elmall, Hak Dni Kur'an Dili, c. IX, s. 202.
[323] bn Kayyim, er-rh, s. 218.
[324] A.e.,s.219.

[325] ok ksa bir srede ok uzak yerlere ulap, az zamanda olaanst ekilde yer katetmek.
[326] Tehnev, Keaf, c, II, s. 1402.
[327] Mehmed Ali Ayni, "Nefs Kelimesinin Manalar", s. 47.
[328] bn Kayyim, er-Rh, s. 177.
[329] Bkz:: Aziz b. Muhammed Nesef, nsan- Kmil, Tere: Mehmet Kanar (Tasavvufta nsan Meselesi), s. 44-45, Dergh Yay., ist.,
1990.
[330] Kelbz, Taarruf s. 68.
[331] A.e., s. 67; Shreverd, A.g.e., s. 557-558.
[332] Shreverd, A.g.e., s. 556.
[333] Kueyr, Risale, s. 87.
[334] Hucvir, Kef'l-Mahcb, s. 309.
[335] A.e.,s. 312.
[336] Mevln Celleddin Rm, Fhi M FJ, Tere: Ahmed Avni Konuk, Yayna Hazrlayan: Seluk Eraydm, s. 54, z Yay., ist., 1994.
[337] Yaar Nuri ztrk, Kuadah brahim Halveti, s. 72, Fatih Yaynevi Matb., st.,1982.
[338] rfan Gndz, Gmhanev Ahmed Ziyildin (K.S.) ve Hlidiyye Tarikat, s. 20.1, Seha Neriyat. st., 1984. Ahmet gke,
Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 61-67.
[339] Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 450.
[340] Hucvir, Kesf'1-Mahcb, s. 324.
[341] Nis: 4/27; Meryem, 19/59.
[342] Yaar Nuri ztrk, Kur'an- Kerim ve Snnete Gre Tasavvuf s. 135, III. bask, Marmara n. ilahiyat Fak. Vakf Yay, tst., 1989.
[343] Gazzl, Meric'l-Kuds, s. 84.
[344] Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 219,
[345] Csiye: 45/23; Mide, 5/70; Necm, 53/23; Nisa, 4/135; Sd, 38/26.
[346] Hucvir, A.g.e., s. 321.
[347] Ebu Tlib Mekk, Kt'l-Kulb fi Mumektil-Mahbb ve Vasf Tariki'l-Mri il Makmi't-Tevhd, c. I, s. 78, II cilt bir arada,
Dru Sdr, Msr, Ts.
[348] Muhasibi, db'n-Nfs, (Mukaddime), s. 30.
[349] Sleyman Uluda, A.g.e., s. 292.
[350] A.e.,s. 495.
[351] Kasas: 28/76-83.
[352] sr: 17/37; Lokman, 31/18-19.
[353] Suar: 26/215-216; Hicr, 15/88.
[354] Muhsib, Vesy, s. 342, 343.
[355] Es'ad Coan, Hac Bektas- Vel-Maklt, s. 109.
[356] Kueyri, Risale, s. 87.
[357] Kayyim, Medric's-Salikn, c. II, s. 76.
[358] Ebu Tlib Mekk, Kt'l-Kulb, c. I, s. 76.
[359] Hris b. Esed Muhasibi, er-Riye li-Hukkillh, s. 267, II. bask, Dru'l-Marif, Kahire, 1990.
[360] Abdurrahman Bedevi, Dirst ve Nhssfi'l-Felsefeti ve'l-Ulm Inde'l-Arab, s. 124,

el-Messeset'I'Arabiyye, Beyrut, 1981; Sleyman Uluda, A.g.e., s. 278.

[361] -i mran: 3/159; Zmer, 39/23.
[362] Bakara: 2/74.
[363] Ebu Talib Mekk, Kt'l-Kulb, c. t, s. 76.
[364] Hmeze: 104/1-9; Ayrca bkz.: Hicr, 15/11; Tevbe, 9/64; Mide, 5/57.
[365] Har: 59/9.
[366] Nis: 4/128,
[367] Ebu Talib Mekk, A.g.e., c. 1, s. 84; Shreverd, A.g.e., s. 565.
[368] sfahan, Hlyet'l-Evliy, c. V, s. 331
[369] Abdurrahman Bedevi, Dirst ve Nuss, s. 125.
[370] A'rf: 7/199.
[371] FeIak: 113/5.
[372] Abdurrahman Bedev, Dirst ve Nuss, s. 122.
[373] M'minn: 23/1-3; Furkn, 25/72; Kasas, 28/55.
[374] Abdurrahman Bedev, A.g.e., s. 122.
[375] Har: 59/10; Meric, 70/19-20; Beled, 90/11-17.
[376] 1-i mrn: 3/92.
[377] Yaar Nuri ztrk, Tasavvuf, s. 136.
[378] Ebu Talib Mekk, A.g.e., c. I, s. 85.
[379] Sleyman Uluda, A.g.e., s. 543.
[380] Lokman: 31/13.
[381] Nis: 4/58.
[382] Hd: 11/101; M'min, 40/31; l-i mran, 3/108, 182; Enfal, 8/51; Fusslet, 41/46.
[383] Ankebt: 29/60; Kehf, 18/15; Secde, 32/22; Zmer, 39/32.
[384] Mide: 5/1; Saff, 61/3-4.
[385] Abdurrahman Bedev, A.g.e., s. 123-124.
[386] Hakm Tirmiz, Tabiu'n-Nfs, s. 73-74.
[387] Muhasib, Vesy, s. 122.
[388] Shreverdi, Avrif'l-Menf s. 575.
[389] Ahmed Abdrrahim es-Syih, es-Slk Inde'l-Hakim et-Tirmiz, s. 181.
[390] sfahan, Hlyet'l-Evliya, c. X, s. 382.
[391] Ebu Talib Mekk, Kt'l-Kulb, c. I, s. 84.
[392] Mevln, Fhi M Fh, s. 212.
[393] Hucvir, Kef'l-Mahcb, s. 313.
[394] A.e.,s. 133.
[395] Kueyri, Risale, s. 151-152.
[396] brahim: 14/10.

[397] Yunus: 10/25.

[398] Enfl: 8/24.
[399] Hakm Tirmiz, Tabiu'n-Nfs, s. 82.
[400] Shreverd, A.g.e., s. 295.
[401] Kueyri, A.g.e., s. 209.,
[402] bn Ebi'd-Dnya, Muhsebet'n-Nefs, s. 95, Messeset'I-Ktbi's-Sekfiyye, Beyrut, 1988.
[403] bn Kayyim, Medric's-Sahkn, c. II, s. 8.
[404] Kueyri, A.g.e., s. 423.
[405] A.e.,s.437.
[406] Hucvir, A.g.e., s. 252.
[407] Ebu Talib Mekkl, A.g.e., c. I, s. 85-86 Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 67-72.
[408] Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 428.
[409] Yaar Nuri ztrk, Kuadah brahim Halveti, s. 241.
[410] rnek olarak bkz.: Bl Sfiyyev, Alvr- Seb'a, Elyazna, stanbul Sleymaniye Kt, H. Hsn Paa, Nr: 1178/5; Abdullah
Salh-i Uki, Atvr- Seb'a, Elyazma, stanbul Sleymaniye Kt., Tahir Aa, Nr: 503/2; Abdlgaffar er-Ramazan, Atvr- Seb'a Risalesi,
Elyazma, stanbul Sleymaniye Kt., Lala smail, Nr.: 746/9; Risle-i Atvr- Seb'a, Anonim Eser, Elyazma, st. Sleymaniye Kt., Fatih, Nr.;
5335/6; Atvr- Seb'a Risalesi, Anonim Eser, Elyazma, st. Sleymaniye Kt., H. Hayri-Abdullah Ef., Nr.: 62; Atvr- Seb'a Risalesi, Anonim
Eser, Elyazma, st. Sleymaniye Kt., Dml Baba, Nr.: 241/1; Atvr ve Makmt- Slikin, Anonim Eser, Elyazma, ist. Sleymaniye Kt.,
brahim Ef., Nr.: 871/9; Nefs'in Yedi Mertebesine Dir Risale, Anonim Eser, Elyazma, st. Sleymaniye Kt., Kasideci Zade, Nr.: 703/6.
[411] rfan Gndz, Cmhanev, s. 210.
[412] Shreverd, Avrif'l-Merif, s. LO5.
[413] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 83-84.
[414] Yusuf: 12/53.
[415] Crcn, Ta'rfl, s. 217-218.
[416] Tehnev, Kesdi, c. II, s. 1402,
[417] Mehmed Ali Ayn, "Nefs Kelimesinin Manalar", s. 51.
[418] bn Kayym, er-Rh, s. 226.
[419] Kuseyr, Risale, s. 152.
[420] En'm: 6/112.
[421] Hakm Tirmiz, Beyn'l-Fark, s. 40.
[422] bn Kayyim, er-Rh, s: 229.
[423] A.e.,s. 232.
[424] Nefs'in Yedi Mertebesine Dir Risale, Anonim, st. Sleymaniye Kt., Kasideci Zade, Nr: 703/6, Vr.: 62bv.d.
[425] Bl Sfiyyevi, Alvr- Seb'a, st. Sleymaniye Kt., H. Hsn Paa, Nr.: 1178/5, Vr.: 108a-108b.
[426] Erefolu Rm, Mefein'n-Nefis, s. 45.
[427] Gazzl, Meric'1-Kuds, s. 21.
[428] Hakm Tirmiz, Beyan'l-Fark, s. 81.
[429] Atvr- Seb'a, Anonim, st. Sleymaniye Kt., brahim Ef., Nr.: 461/1, Vr.: 2b.
[430] Atvr- Seb'a Risalesi, Anonim, st. Sleymaniye Kt., H. Hayri-Abdullah Ef., Nr.: 62, Vr.: 13b.
[431] Erzurumlu brahim Hakk, Ma'rifetnme, s. 563.

[432] Atvr- Seb'a, Anonim, st. Sleymaniye Kt., brahim Ef., Nr: 461/1, Vr.: 2b.
[433] Muhammed Nuri emseddin Efendi, Risle-i Murakabe, el'Mifthu'l-Kulb" iinde, "Risle-i Pendnme" ile birlikte), Es'ad
Efendi Tabasmevi, st., 1284 H.
[434] Bl Sfiyyev, A.g.e.,Vr.: 107a.
[435] Nefs'in Yedi Mertebesine Dir Risale, Anonim, st. Sleymaniye Kt., Kasideci Zade, Nr.: 703/6, Vr.: 80b.
[436] bn Kayyim, er-Rh, s. 228-229. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 84-86.
[437] Kymet: 75/2.
[438] Atvr- Seb'a, Anonim, st. Sleymaniye Kt., brahim EF., Nr.: 461/1, Vr.: 9a.
[439] Crcn, Ta'rft, s. 217.
[440] A.e.,s. 218.
[441] Tehnevi, Keaf, c. II, s. 1402,
[442] bn Kayyim, er-Rh, s. 225-226; Ayrca bkz.: bn Kayyim, Medric's-Salikn, c. II, s. 7-8.
[443] Shreverd, Avrif'l-Merif, s. 567.
[444] Hakm Tirmiz, Beyn'l-Fark, s. 81.
[445] A.e.,s. 83.
[446] Melmet: Szlkte; knama, ayplama, ktleme ve karalama gibi mnlara gelir. (Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri
Szl, s. 324).
III. H./X. M. yzylda Horasan erenlerinden Hamdun Kassr'n (V. 271 H./894 M.) fikri liderliiyle balam bir zhd hareketidir.
Melamilik'e gre Allah'a birtakm kyafet, tren, det, gelenek ve zikir toplantlar ile kavumak mmkn deildir. Vuslat; Hakk'a balanmak,
halka hizmet, toplum iinde yaamak tevazuu ve ak ile gerekleir. Bu anlayn temel esaslar unlardr: a) Knayann knamasndan
korkmamak, b) Hayr gizlemek, erri aa vurmak, c) Nefs'i ktlemek. Bir tarikat olmaktan ok, her tarikatta belli llerde iz brakm bir
anlay olan Melmlik, zamanla bozulmu, laubali ve kaytsz sflerin yolu haline gelmitir. (Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, s.
255-260, Il. bask. Dergh Yay, st., 1990).
[447] Hucvir, Kef'l-Mahcb, s. 151.
[448] Kueyri, Risale, s. 426. Melmlik ve Melmiler konusunda ayrntl bilgi elde etmek iin u eserlere baklabilir: Abdlbaki
Glpnarl, Melmlik ve Melmiler, stanbul Devlet Matb., 1931'den Tpkbasm, Gri Yayn, st., 1992; Ahmed Abdrrahim es-Syih, es-Slk
Inde'l-Hakm et-Tirmiz, s. 168 v.d.
[449] Erzurumlu brahim Hakk, Ma'rifetnme, s. 568, 579.
[450] Atvr- Seb'a Risalesi, Anonim, st. Sleymaniye Kt., H. Hayri-Abdullah Ef., Nr.: 62, Vr.: 13b.
[451] Muhammed Nuri emseddin Ef., Risale-i Murakabe, s. 4.
[452] Nefs'in Yedi Mertebesine Dir Risale, Anonim, st. Sleymaniye Kt., Kasideci Zade, Nr.: 703/6, Vr.: 77b-78a.
[453] Bl Sfiyyev, A.g.e., Vr.: lllb-112b.
[454] Shreverd, Avrif'l-Merif, s. 644.
[455] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 86-89.
[456] ems: 91/8.
[457] Erefolu Rm, A.g.e., s. 61.
[458] A.e., s. 58.
[459] Tehnevi, Keaf, c. II, s. 1402.
[460] Erzurumlu brahim Hakk, A.g.e., s. 589.
[461] Hakm Tirmiz, Beyn'I-Farfe, s. 81.
[462] Erzurumlu brahim Hakk, A.g.e., s. 591.
[463] Atvr- Seb'a Risalesi, Anonim, st. Sleymaniye Kt, H. Hayri-Abdullah Ef., Nr.: 62,Vr.:13b.

[464] Atvrt Seb'a, Anonim, st. Sleymaniye Kt., brahim Ef., Nr.: 461/1, Vr.: 13b-14a
[465] Muhammed Nuri emseddin Ef., A.g.e., s. 5.
[466] Bl Sfiyyev, A.g.e., Vr.: 116a. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 89-90.
[467] Fecr: 89/27.
[468] Crcn, Ta'rft, s. 218.
[469] Tehnev, Keaf, c. II, s. 1402.
[470] Ebu Nasr Serrc Als, el-Lma', s. 98, Dru'I-Ktbi'l-Hadse, Msr, 1960.
[471] bn Kayyim, er-Rh, s. 223.
[472] Ts, Lma; s. 98.
[473] A.e., Ayn yer.
[474] Ra'd: 13/28.
[475] bn Kayyim, er-Rh, s. 220.
[476] Fecr: 89/27.
[477] Nahl: 16/128.
[478] Ra'd: 13/46.
[479] r: 42/11.
[480] hls: 112/4.
[481] Ts, Lma', s. 99.
[482] Alvdr-i Seb'a, Anonim, st. Sleymaniye Kt., brahim Ef., Nr.: 461/1, Vr.: 17a.
[483] Atvr- Seb'a Risalesi, Anonim, st, Sleymaniye Kt., H. Hayri-Abdutlah Ef., Nr 62, Vr.: 14a.
[484] Erefolu Rm, Mzekki'n-Nfs, s. 59.
[485] Erzurumlu brahim Hakk, Ma'rifetnme, s. 612.
[486] Atvdr- Seb'a, Anonim, st. Sleymaniye Kl., brahim Ef., Nr.: 461/1, Vr.: 17a
[487] Fecr: 89/27-30.
[488] Nzit: 79/24.
[489] Muhammed Nuri emseddin Ef., Rish-i Murakabe, s. 6-7.
[490] Fen: Yok olma, yokluk, geip gitme, bekann zdd. Beka: Devam, sebat, nceki hal zere kalma. Tasavvufta; Fena, kiinin kt
sfatlardan arnmas: Beka, gzel vasflarn insanda bulunmas. ehveti fena bulan insann, Allah'a kulluunda ihls ve samimiyeti bak olur.
Kt huylardan fn olan, gzel huylarda bak; cahillikten fn olan, ilimde bak; nefsinden fn olan, Allah'ta bak olur. (Seluk Eraydn,
Tasavvuf ve Tarikatr, s. 225-227, III. bask, Marifet Yay, st., 1990).
[491] Bli Sfiyyev, A.g.e., Vr.: 119a-119b.
[492] Heybet: Saygya dayanan korku, azamet, byklk. Tasavvufta; Hakk'a yakn olmann ortaya kard kayg hissi. Heybet, az
veya ok kendinden geme halini gerektirir. nk Cenab- Hakk'n celf tecelllerini kalpte mahede etmekten dolay ortaya kar. Ceml
tecell de heybeti oluturur.
ns: Dostluk kurmak, cana yakn olmak, ahbap canl olmak, scak ilgi, candan sevgi. Tasavvufta; ns makamnda bulunan bir slik
atee atlsa veya klla yzne vurulsa, yaad derin ruh hazlar ve nee sebebiyle bunu hissetmez. Hz. brahim'in atee atldg zaman ateteki
hali gibi. ns, sevgilinin cemlini zevkle seyretmektir, ilh cemli tem etmekten haz almaktr. ns, n sevgilisiyle samimi olmas,
resmliin ortadan kalkmasdr. (Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 219, 502-503).
[493] Shreverd, A.g.e., s. 638.
[494] Muhammed Nuri emseddin Ef., A.g.e., s. 11.
[495] Nefs'in Yedi Mertebesine Dir Risale, Anonim, st. Sleymaniye Kt., Kasdeci Zade, Nr.: 703/6, Vr.: 81a.
[496] A.e., Vr.: 81b-82a. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 90-93.

[497] Fecr: 89/28.

[498] Cell: Ululuk, byklk. Tasavvufta; mugun a asla muhta olmadn gstermesi iin ululuunu aa vurmas, n
gururunu krarak kendisi karsnda ne kadar aresiz olduunu ona ispatlamas. Hakk'n gzden ve gnlden uzak olmas, zt ve ehadiyet
mertebesi. Celli tecell, halkn Hakk karsnda eilmesini, bencillikten ve benlik davasndan vazgemesini salayan bir terbiye vastasdr.
Ceml: Gzellik. Tasavvufta; n srarl rabeti ve istei zerine muun kemlleri aa vurmas. Allah'n ltuf ve rahmet sebebi
olan zellikleri. Ceml tecelli, Hakk Tel'nn hereyi kollamas, koruyup kayrmas. (Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 111113).
[499] Kelbz, Tere, Sleyman Uluda, Dou Devrinde Tasavvuf, s. 101, "52" numaral dipnot.
[500] Nefs'i Yedi Mertebesine Dir Risale, Anonim, st. Sleymaniye Kt., Kasideci Zade, Nr.: 703/6, Vr: 55b-56a.
[501] Afvr- Seb'a, Anonim, st. Sleymaniye Kt., brahim Ef., Nr.: 461/1, Vr: 19b.
[502] Erzurumlu brahim Hakk, A.g.e., s. 619.
[503] Sr: Ruh gibi insan bedenine konulmu olan bir latifedir. Kalp, ruh ve sr sralamasnda sr ruhtan sonra gelir ve ondan daha
latiftir. Kalp ma'rifet, ruh mahabbet, sr temaa mahallidir. Bu anlamda sr ruhun ruhudur. Srrn srr ise srra da gizli kalan srdr. {Sleyman
Uluda, A.g.e., s. 430}.
[504] Erzurumlu brahim Hakk, A.g.e., s. 619.
[505] Muhammed Nuri emseddin Ef., Risle-i Murakabe, s. 7-8. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 93-94.
[506] Fecr: 89/28.
[507] Furkan: 25/63.
[508] lm-i Ledn: Hakk'n kandan gelen bilgi (Bkz.: Kehf, 18/65). Mutasavvflar, btn ilimlerin Allah katndan geldiine inanrlar.
Ancak er' ve zahir ilimler, melek ve rasl araclyla gelir, ilham ise aracsz olarak dorudan Cenab- Hakk'tan gelir. Onun iin ilhama lm-i
Ledn denmitir. Bu ilim, kiiye zg, gizli bir bilgidir. (Sleyman Uluda, A.g.e., s. 245).
[509] Ebu Tlib Mekk, Kt'l-Kulb, c. I, s. 86.
[510] Atvr- Seb'a, Anonim, st. Sleymaniye Kt., brahim Ef., Nr.: 461/1, Vr.: 22a-22b.
[511] Erzurumlu brahim Hakk, A.g.e., s. 625.
[512] Muhammed (Nuri emseddin Ef., A.g.e., s. 8-9. Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 94-95.
[513] ems: 91/9.
[514] Kelbzi, Tere: Sleyman Uluda, Dou Devrinde Tasavvuf, s. 101, "52" numaral dipnot.
[515] Afvr- Seb'a, Anonim, st. Sleymaniye Kt., brahim Ef., Nr.: 461/1, Vr.: 23a.
[516] Bkz.: Shreverd, Avdrif'l-Merirfs. 563.
[517] Muhammed Nuri emseddin Ef., A.g.e., s. 9.
[518] Erzurumlu brahim Hakk, A.g.e., 5. 631.
[519] Kutub: Medar, deirmenin alt tana yerletirilen ve st tan dnmesini salayan demir. Tasavvufta; a) En byk vel. b) Her
zaman lemde Allah'n nazar kld yer olan tek kii. c) Kutub, lemin ruhu, lem de onun bedeni gibidir. Hersey kutbun evresinde ve onun
sayesinde hareket eder. (Sleyman Uluda, A.g.e., s. 229).
[520] Gavs: Snma, iltica etme. Tasavvufta; kendisine snld zaman kutba "Gavs" denir. Sfler darda ve skk durumda
kaldklarnda "Yeti y Gavs! Medet y Gavs! imdat y Pr!" diye feryat eder ve Kutb'un manev himayesine girer.
Gavs-i Azam: En ulu Gavs. Buna "Kutb-u Ekber" de denir. Hz. Peygamber'in (s.a.v.) btnndan ibarettir. Veliliin en yce mertebesi
budur. (Sleyman Uluda, A.g.e., s. 188).
[521] Kutbui-Aktb: Kutublarn kutbu. Halk aydnlatmak ve kurtulua erdirmek iiyle grevli vel. (Sleyman Uluda, A.g.e., s. 299).
[522] Muhammed Nuri emseddin Ef., A.g.e., s. 9-10.
[523] Erzurumlu brahim Hakk, A.g.e., s. 566.
[524] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar:
[525] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 97.

[526] Hucvir, Kef'l-Mahcb, s. 321.

[527] rfan Gndz, Gmhanevi, s. 208.
[528] bn Kayyim, Medric's-Slikn, c. II, s. 261.
[529] A.e.,c. II, s. 262.
[530] bn Ebi'd-Dnya, Muhsebet'n-Nefs, s. 70.
[531] Gazzl, hy, c. III, s. 71.
[532] A.e., Ayn yer.
[533] Nefs'i Yedi Mertebesine Dir Risale, Anonim, st. Sleymaniye Kt., Kasideci Zade, Nr.: 703/6, Vr.: 42b-43a.
[534] Kueyr, Risale, s. 419.
[535] Bkz.: Bakara: 2/151; Cuma, 62/2.
[536] Erefoglu Rm, Mzekki'n-Nfus, s. 89.
[537] Hasan Kmil Ylmaz, Aziz Mahmd Hdy ve Celvetiyye Tarikat, s. 218, Marmara n. lahiyat Fak. Vakf Yay., ist., Ts.
[538] Gazzl, hya, c. III, s. 74.
[539] Kueyri, Risale, s. 98.
[540] Es'ad Coan, Hac Bekta- Veli-Makmt, s. 119.
[541] Gazzl, hy, c. III, s. 71.
[542] Ahmed Abdrrahm es-Syih, es-Slk lnde'l-Hakm et-Tirmiz, s. 180.
[543] Yaar Nuri ztrk, Kuadal brahim Halveti, s. 273.
[544] Kueyr, Risale, s. 286.
[545] A.e.. Ayn yer .
[546] Kelbz, Taarruf, s. 134.
[547] Muhsib, Vesy, s. 231.
[548] Gazzl, hy, c. 111, s. 91.
[549] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 97-101.
[550] Muhsib, Vesy, s. 229.
[551] Muhsib, er-Riye, s. 48.
[552] Haris b. Esed Muhasibi, Riskt'l-Msteridn, s. 46, V bask, Dru's-Selm, Kahire, 1988.
[553] Ebu Tlib Mekk, Kt'l-Kulb, c. I, s. 76; Ayrca bkz.: Muhasibi, Rislet'lMsteridn, s. 48.
[554] Hseyin b. Abdssamed b. Muhammed Hris, Nru'l-Hakka ve Nru'l-Hadika fi ilmi'l-Ahlk, s. 61, Matbaat Seyyidi'-hed,
Kum, 1983.
[555] A.e.,s. 63.
[556] A.e., Ayn yer.
[557] bn Kayym, Medric's-Slikn, c. II, s. 68.
[558] Gazzl, hy, c. III, s. 71.
[559] sfahan, Hlyet'l-Evliy, c. IV s. 211.
[560] Ahmed Ferd, Tezkiyet'n-Nefs ve Terbiyeth, s. 76-78, II. bask, Dru Nfi', Basm yeri yok, 1986.
[561] Muhasib, Vesy, s. 230.
[562] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 101-103.

[563] Kueyri, Risale, s. 99.

[564] A.e.,s. 100.
[565] Mevln, Fhi M Fh, s. 155.
[566] Ebu Tlib Mekk, Kt'l-Kulb, c. I, s. 87.
[567] Gazzl, hya, c. III, s. 331.
[568] Ahmed Ferid, Tezkiyet'n-Nefs, s. 76.
[569] bn Ebi'd-Dnya, Muhsebet'n-Nefs, s. 54.
[570] bn Kayym, Medrict-Slikn, c. 11. s. 85.
[571] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 103-105.
[572] Kueyri, Risale, s. 435.
[573] Ebu Tlib Mekk, Ktl-Kulb, c. I, s. 77.
[574] Kueyr,A.g.e.,s. 152.
[575] Yaar Nuri ztrk, Kuadal brahim Halveti, s. 168.
[576] Es'ad Coan, Hac Bektta-i Vel-Makalat, s. 109.
[577] Gazzl, hy, c. III, s. 71.
[578] Hucvir, Kefl-Mahcb, s. 313.
[579] sfahn, Hlyetl-Evliy, c. X, s, 201.
[580] Hucvir, A.g.e., s. 313.
[581] Kueyr, A.g.e., s. 435.
[582] Gazzl, hy, c. III, s. 72.
[583] Shreverd, Avanf'1-Mearif, s. 609; Hucviri, A.g.e., s. 117; Kelbz, Taarruf, s. 25.
[584] Kueyr, Risale, s. 87.
[585] A.e.,s. 154.
[586] Shreverd, A.g.e., s. 565.
[587] Kueyr, A.g.e., s. 440.
[588] bn Ebi'd-Dnya, Muhsebet'n-Nefs, s. 97.
[589] Erefoglu Rm, Mzekki'n-Nfs, s. 46.
[590] Shreverd, A.g.e., s. 213.
[591] MevIn, Fhi Md Fh, s. 210.
[592] Kueyrt, A.g.e., s. 153.
[593] Shreverdt, A.g.e.,s. 212.
[594] sfahn, Hlyet'l-Evliy, c: X, s. 382.
[595] A.g.e., s. 78.
[596] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 105-108.
[597] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 117-118.
[598] Ahmet gke, Kur'an'da Nefs Kavram, nsan Yaynlar: 119-122.


Ve'l Hamd li'llahi Rabbi'l Alemin
Allahmme Salli al Muhammedin ve l lihi ve sahbihi ve brik ve sellim
Sbhanek Allahmme ve bihamdike ve ehed en la ilahe illa ente vahdeke la
erike leke ve Estafiruke ve etb ileyk.
Ve hiru Davn Enil- Hamd Lillhi Rabbil lemin.

Derleme
E-Mail

Eb Abdlmmn Tekin. bin Muhrrem el-Kayseri

dayioglu_@hotmail.com

E-Mail

tekin_mihci@hotmail.com

BELIKA 2001 - 2015 almalar .

https://www.facebook.com/groups/704621039621341/files/
https://www.facebook.com/groups/islami.e.Kitap.indir/files/
https://www.facebook.com/groups/129830423826445/files/
https://www.facebook.com/groups/Silahtar38/files/
https://www.facebook.com/groups/1529611830591132/files/
http://tevhiddersleri.com/
http://ebumuaz.blogspot.com/
http://www.ehlieser.tr.gg/
http://www.islamhouse.com/
http://islamqa.info/tr
http://tevhidvesunnet.com/
http://www.davetulhaq.com/tr/index.php
http://www.tevhididavet.com/
http://www.tevhidyolcusu.com/
http://islamiekitap.blogspot.be/
http://ilimehli.blogspot.be/
http://www.sahihhadisler.net/
http://gurabayolu.tr.gg/