Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi 24 : 234-243 [2003]

MATEMATKSEL MUHAKEME YETENE

MATHEMATICAL REASONING ABILITY
Aysun UMAY*
ZET
nsanlar dier canllardan ayran en temel zellii dnebilme yeteneidir. Muhakeme, btn etmenleri dikkate alarak dnp aklc bir sonuca ulama srecidir. Bir
konuda muhakeme yapabilenler, o konuda yeterli dzeyde
bilgi sahibidir ve yeni karlat durumu tm boyutlaryla
inceler, kefeder, mantkl tahminlerde, varsaymlarda bulunur, dncelerini gerekelendirir, baz sonulara ular,
ulat sonucu aklayabilir...
Matematiksel muhakeme yaklamlar nelerdir? Bireylerin matematiksel muhakeme yaklamlar neye gre deimektedir? Kltr farkllklar muhakeme biiminin deimesinde etken midir? Kiilerin belli bir muhakeme stili var mdr, yoksa hangi muhakeme yaklamn kullanaca duruma gre mi deimektedir? Herkes kendine en
uygun muhakeme tarzn nasl bulabilir? Bu makalede bu
sorularn yantlar tartlmaktadr.
Anahtar Szckler: muhakeme, matematiksel muhakeme
yetenei, matematiksel dnme

ABSTRACT
The most fundamental features of the human being is
capable of thinking. Reasoning is a process to reach a conclusion by taking all related factors into account. Individuals
who have reasoning ability on a subject are knowledgeable
on the related discipline and can analyze new situation
which are faced in all aspects, explore, make logical assumptions, explain his thoughts, reach conclusions and defense his conclusions.
In this paper the following questions will be discussed.
What are the mathematical reasoning approaches? How individuals mathematical reasoning approach does change?
Is cultural differences effect change of reasoning styles?
Whether individuals have certain reasoning styles or which
reasoning approaches they will use according to the situation? How can people find the most suitable reasoning styles
for themselves?
Keywords: reasoning, mathematical reasoning ability
mathematical thinking

1. GR
Matematik, dnmeyi gelitirdii bilinen en
nemli aralardan biridir. Bilindii gibi insan
dier canllardan ayran temel zellii dnebilme, olaylardan anlam kartp koullar kendine uygun olarak yeniden dzenleyebilme yeteneidir. Bu nedenledir ki matematik eitimi temel eitimin nemli yap talarndan birini, belki de en nemlisini oluturur. Matematik eitimi
saylar, ilemleri retmekten, gnlk yaamn
vazgeilmez bir paras olan hesaplama becerilerini kazandrmaktan te bir ilev slenmekte,
her geen gn biraz daha karmaklaan yaam
savanda ayakta kalmamz salayan dnme,
olaylar arasnda ba kurma, akl yrtme, tahminlerde bulunma, problem zme gibi nemli
destekler salamaktadr.
Deien yaam koullar gereksinim duyulan
insan tipini de deitirmektedir. Gnmzde, elinin en kk hareketlerini bile kontrol edebildii
iin byk beeni toplayan nl usta cerrahlar yerini, hibir insan elinin halledemeyecei ayrntlarda hareket edebilen elektronik aletleri nasl
kullanacan iyi bilen gen meslektalarna brakmaktadr. En sradan kark hesaplar bile hatasz yapabilen usta muhasebecilere de gereksinim giderek azalmaktadr. Artk yeni yetien cerrahlar dikkatlerini el becerilerini gelitirmeye,
muhasebeciler ilemlere deil, ama daha nemli
bir eye, daha iyi dnmeye younlatrmaktadr. Zaman, akln kullanan, hzla ama etraflca
dnen, isabetli kararlar veren, yaratc, yeni fikirler retebilen bireylerin zamandr.
2. MUHAKEME1 VE DNME
Muhakeme, bir baka deyile usavurma ya da

* Do. Dr., Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi lkretim Bl. Matematik Eitimi ABD, Ankara

1 ngilizcede reasoning olarak geen kavram dilimize muhakeme, usa vurma yada akl yrtme olarak evrilmektedir. Arapa
kkenli muhakeme szc, mahkeme ile ayn kktendir ve eldeki bilgilere dayanarak dnp yansz bir karar verme demektir. Usa vurma akla, manta yakn olup olmadna bakma, akl yrtme ise genellemeler yapma ve tahminlerde bulunma anlamna gelir. Reasoning kavram bu anlamlarn hepsini kapsamaktadr. Bu makalede reasoning kavram, yaygn kullanma uyularak dilimize muhakeme olarak evrilmitir.

2003

Matematiksel Muhakeme Yetenei

akl yrtme, btn etmenleri dikkate alarak dnp aklc bir sonuca ulama srecidir. Bir konuda muhakeme yapabilenler, o konuda yeterli
dzeyde bilgi sahibidir ve yeni karlat durumu tm boyutlaryla inceler, kefeder, mantkl
tahminlerde, varsaymlarda bulunur, dncelerini gerekelendirir, baz sonulara ular, ulat sonucu aklayabilir ve savunabilir...
Dnme ise anmsama, basit dnme,
eletirel dnme ve yaratc dnme gibi
basitten karmaa, ok daha geni bir yelpazede karmza kar (Krulik ve Rudnick, 1999).
Anmsama, basit ilemleri, l birimlerini,
geometrik ekilleri anmsama gibi en alt dzeydeki dnme trdr. Basit dnme, verilenleri formlde yerine koyma, altrma zme gibi anmsamaya gre biraz daha kapsaml, ama
kritik ve yaratc dnmelere gre ok daha dk performanslar gerektirir. Her toplumun iinde, yaam boyunca daha fazlasn yapmadan
yaayan pek ok insan bulunur. Eletirel dnme bilgileri toplamay, gerekenleri anmsamay,
organize etmeyi ve zmleyebilmeyi ierir.
Yaratc dnme ise ok daha karmak bir sretir ve yaratc dnme srasnda fikirlerin
sentezlenmesi, yeni fikirler retilmesi, bunlarn
etkilerinin belirlenmesi, kararlar verilmesi ve
baz yeni rnlerin ortaya konulmas gerekir
(Krulik ve Rudnick, 1993).
Muhakeme, eitli dnme tarzlarn ieren
bir etkinliktir (Peresini ve Webb, 1999). Yukardaki niteliklerine bakldnda kolayca grlebilecei gibi, kritik dnme ve yaratc dnme
olmadan muhakeme gerekletirilemez. Bir baka deyile muhakeme, ancak dnmenin ileri
basamaklarnda ortaya kan bir yetenek ve beceridir. Ancak gzden karmamak gerekir ki
her kritik dnme ya da yaratc dnme sreci muhakeme zellii tamaz. Eer ileri dzeylerde de olsa bir dnce bilgi temeline dayanmyorsa, gerekelendirilemiyorsa, mantkl
yaklamlar iermiyorsa muhakeme olarak kabul edilemez. zellikle yaratc dnmenin gelitirilmesi zemininde ekillenen gzel sanatlar
eitiminde mantn snrlamalarndan kurtulmak iin yollar arand dnlrse sylenmek
istenen daha iyi anlalacaktr.

235

Muhakeme yetenei, acaba baz insanlarn daha doarken kazand bir armaan mdr? Yoksa
sonradan da edinilebilir mi? Herkesteki potansiyel ayn mdr? Az da olsa herkeste var mdr?
Gelitirilebilir mi? Ne kadar gelitirilebilir?
Bu sorulara kesin yantlar vermek en azndan
gnmz iin pek olas grnmyor. Bugn iin
muhakeme yapabilmenin bir yetenek olduu, ister doutan, ister evresel olarak edinilsin eitimle gelitirilebildii kabul edilmekte bu nedenle de eitimcilerin ve psikologlarn ilgi oda olmay srdrmektedir (Steen, 1999; Resnick
ve Ford, 1984).
3. MATEMATKSEL MUHAKEME
Muhakemenin en youn olarak kullanld
alanlardan biri, belki de birincisi matematiktir.
Matematiksel muhakeme, matematiin temelini
oluturur. Matematik saylar, ilemleri, cebiri,
geometriyi, oranty, alan hesaplamay ve daha
birok konuyu retirken doas gerei rntleri kefetmeyi, akl yrtmeyi, tahminlerde bulunmay, gerekeli dnmeyi, sonuca ulamay
da retir.
Bir problem iyice incelenip sorulan anlalmadan zme balanamaz, dayanaklar, gerekeleri gsterilmeden matematiksel fikirler savunulamaz... Matematikte bir ispat yaplrken, srecin banda baz kabuller yapp bunlarn doru
yada yanl olduunu gstermek en sk bavurulan yntemlerden biridir. Her ne kadar eitim
sistemimizdeki bozukluklar nedeniyle rneklerini grmekte zorlansak da kavramlar arasnda
ba kurup ilikileri kefetmek, duruma zel, yeni zm yollar retmek nemli matematiin
olmazsa olmaz zelliklerindendir. Hatta bir insann toplama ve arpma ilemlerini yapabildii
halde nerede toplama, nerede arpma yapacan saptayamamas yada gerektiinde kullanmay
dnememesi onun matematikte iyi olmadnn gstergesi saylr.
Yukarda saylan zelliklerinden dolaydr ki,
matematik eitimi (zellikle temel eitimde)
muhakeme yeteneinin gelitirilmesinde nemli
bir yer tutar. Ancak bu katk daha ok, matematiin z itibariyle muhakeme yeteneini kullanmay gerektirmesinden kaynaklanmaktadr.

Aysun Umay

236

hakemenin yapsna ilikin sorulara oranla biraz

daha ansl olduumuz sylenebilir.

Kendiliinden ortaya kan bu katky arttrabilmek ve muhakeme eitiminin nasl olmas gerektiine karar verebilmek iin matematiksel
muhakemenin, nasl bir yap oluturduu iyi bilinmelidir.
Matematiksel muhakeme yaklamlar nelerdir? Bireylerin matematiksel muhakeme yaklamlar neye gre deimektedir? Kltr farkllklar muhakeme biiminin deimesinde etken
midir? Kiilerin belli bir muhakeme stili var
mdr, yoksa hangi muhakeme yaklamn kullanaca duruma gre mi deimektedir? Herkes
kendine en uygun muhakeme tarzn nasl bulabilir?
Pek ok aratrmac bu sorularn yantlarn
aratrm yada halen aratrmaktadr. Bu nedenle de bu sorular yantlayabilme konusunda mu-

3.1. eitli matematiksel muhakeme yaklamlar

Matematiksel muhakeme bireysel bir etkinliktir ve pek ok ekilde yaplabilir. Herkesin
kendine zg dnme stratejileri vardr ve birisi iin kolay gelen dnme biimi bir bakas
iin kark ve zor olabilir.
Bir rnek zerinde inceleyelim. Yolles
(2001) yapt almada, verdii basit problemin rencileri tarafndan nasl 6 farkl yoldan
zmlendiini aktaryor. Bu problem ve rencilerin kendi zmlerini nasl bulduuna ilikin aklamalar ekil 1de gsterilmitir.

SORU : Joe 6 saat alp 27 $ kazanyor. Ayn koullarda 90 $ kazanmas ka s aatini alr?
A) 40,5

B) 20

C) 15

1. RENCNN ZM
27 : 6 = 4,5
90 : 4,5 = 20
2. RENCNN ZM
6
27
12
54
18
81
24

D) 3 _

nce s aat bana den creti, sonra da 90 $ iin

gereken zaman hesapladm.

90n zerine kt iin 18 ile 24 arasndaki seenei iaretledim.

3. RENCNN ZM
27 : 6 = 4,5
4,5 x 20 = 90 Ben yantm tahminle buldum. nk 4,5 $ 5 $a
yaknd ve 5 x 20 = 100 idi. Denedim, uydu.
4. RENCNN ZM
Ben orant kurdum ve iler-dlar

6
x
=
27 90

90 x 6 = 540

540 : 27 = 20

arpm yaptm.
5. RENCNN ZM
90 10 1
= =3
27 3
3

6 10 60
x =
= 20
1 3
3

90 27ye blp 6 ile arptm.

6. RENCNN ZM
6s 27
=
= 2s = 9
3
3

2 s x 10 = 20 s

9 x 10 = 90

nce 3e blerek 6 saatten 2 saate ve

27 $dan 9 $a sadeletirdim,
sonra iki taraf 10 ile arptm.

ekil 1: Bir problem ve alt yoldan zlmesi

J. of
Ed 24

2003

Matematiksel Muhakeme Yetenei

Yazar makalesinde 1. rencinin zmnn

en ok yinelenen, 4. rencinin zmnn ise
ikinci sk kullanlan yaklam olduunu bildiriyor. 5. ve 6. rencilerin zmlerinin ise yalnzca birer renci tarafndan daha kullanldn aktaryor ve rencilerinin dnme yaklamlarnn eitlilii ve yaratcl karsnda
her defasnda hayranlk duyduunu belirtiyor
(Yolles, 2001).
Hepsi de doru ama farkl olan, kimisi daha yaygn, kimisi daha bireysel yukardaki zmler, bu muhakemeyi yapanlar iin kukusuz
en makul dnme tarzdr. Bu nedenledir ki
hzla deien dnyann yeni eitim anlay iinde bireyler kendilerini daha fazla tanmaya ve
kendi dnme biimlerini kefetmeye zendirilmektedir.
3.2. Bilinen matematiksel muhakeme yaklamlar
Muhakeme yaklamlar belli balklar altnda toplanabilir, snflandrlabilir mi? Muhakeme bireysel, hatta kimi zaman kiisel olduu gibi bu yaklamlar adlandrmak, yaplan muhakemeye damgasn vuran zelliin ne olduuna
karar vermek de deerlendiren kiinin bak ana gre deiecektir. Nitekim muhakemeyle ilgili makalelerde yazarlar muhakemeleri adlandrrken kimi zaman cebirsel, orantsal, geometrik,
istatistiksel gibi konuyu temel almakta, kimi zaman da zmsel (analitik), btnsel (holistik)
gibi bak asna, yada pratik, soyut gibi dnme tarzna gre bir ayrm yapmaktadr. (Akku
kla ve Duatepe 2002; Bishop, Otto ve Lubinski , 2001).
zmsel yaklam, yaplar zmlemek ve
paralar ayr ayr incelemek, hesaplamak ve sonuca ulamak temelinde kurulan, daha ok
tmdengelimsel (dedktif) dnmeye dayal
muhakeme tarzdr. zmlemeci dnen ve
muhakeme yapan insanlar gerek yaamda olay-

237

lardaki yada simgesel nesnelerdeki rntlere,

yapya yada kurallara dikkat ederler; tm bu
rntlerin kazara m yoksa belli bir nedenden
dolay m ortaya ktn sorarlar (NCTM,
2000). Btnsel yaklamda ise yaplara biraz
yukardan, bir btn olarak bakar, deyim yerindeyse, teker teker aalarla deil, ormanla ilgilenirler.
zm yntemi baz alndnda ise pratik
ve soyut muhakeme yaklamlarndan sz
edilmektedir. Pratik muhakeme yaklamlar
gnlk yaamda ve matematiin dier alanlardaki uygulamalarnda daha ok kullanlr (Sternberg, 1999). zellikle hesaplama becerileri gerektiren mesleklerde alanlarn (esnaf, tccar,
mhendis, ekonomist, ev kadn, garson) kimi
zaman kendi pratik matematiksel muhakemelerini kullanarak, matematikilerin uzun hesaplamalar sonucunda ulaabildikleri noktaya kolayca ulatklarna tank olup aranlarn says hi
de az deildir.
Soyut yada teorik matematiksel muhakeme
yaklamlar ise matematik aratrmaclarnn
her gn, pek ok kez kullandklar bir muhakeme tarzdr ki toplumda zaman zaman matematikilerle ilgili olarak yaplan akalarn da kaynan oluturur2.
Bazen bir birey tarafndan birden ok muhakeme yaklamn, hem de ayn anda kullanlabilir (Malloy, 1999) . Bir duruma btnsel muhakeme kurarak yaklaan biri, hesaplarnda pratik
yada zmsel muhakeme yaklamlarn kartrarak uygulayabilir. rnein yukarda verilen
2. renci, sorunun oktan semeli test biiminde verilmesinden yararlanarak btnsel yaklam, ayrca cebirsel dnerek sonuca ulamtr. 3. renci, hesaplama, tahmin, snamayanlma gibi stratejileri kullanrken hem pratik
hem de analitik bir bak as kullanmtr.

2 Prof. Dr. Nazif Tepedelenliolunun yllar nce Matematiin sorunlar sizin sorununuzdur; onlarla ilgilenin, onlara sahip kn
demek amacyla yaynlad ve matematiin gzel yznn onu gremeyenlere gsterildii ilk Trke kitaplardan biri olan Kim
Korkar Matematikten? kitabnda yer alan bir fkra: Bir grup Macar soylusu Alp Dalarnda yry yaparken yollarn kaybetmiler. Bunlardan biri sylendiine gre - bir harita karm ve uzun bir sre inceledikten sonra muzafferane bir tavrla Nerede olduumuzu buldum arkadalar! demi. tekiler de heyecanla Neredeyiz? diye sormular. u ilerdeki byk da gryor musunuz? te tam onun tepesindeyiz! (Tepedelenliolu, 1983). Sizce de Macar soylusu yerine matematiki demek daha
doru olmaz m?

238

Aysun Umay

3.3. Farkllklarnn matematiksel muhakeme yaklamlar zerindeki etkisi

nsanlar ilgileri, zevkleri, yetenekleri, bellekleri, bilgi birikimleri ksaca bireysel zellikleri
bakmndan farkldr. Ayn olay izleyen kiiler
bir bakasna anlatrken farkl noktalara dikkat
ekerler, kendilerince nemli yada ilgin bulmadklarn belleklerine kaydetmezler. Yeni edinilen bir bilgi herkesin zihninde, gemite edinilmi olan farkl bilgilere dayanp farkl biimde
yerleir. rnein mr boyunca hi deniz grmemi birine deniz anlatldnda hayalinde oluann nasl bir deniz olduu bilinemez.
Hibir insann zellikleri, gemii bir bakas ile birebir benzemediinden zihinsel emalarnn da tamamen ayn olmas beklenmez. Eitimde yeni bir konuya gemeden nceden edinilmi bilgiler arasndaki fark azaltmak amacyla
n renmelerin yoklanmasnn nedeni de budur.
Bireyler, ayn durum karsnda farkl tepkiler verirler. Bu durum benzer renme yeteneine sahip, benzer hazr bulunuluk dzeyindeki
homojen gruplar iin de ayndr. Acaba bu farkllklar duraan, bireysel zelliklere, eilimlere
mi balanmaldr, yoksa bireylerin o konudaki
bilgi ve deneyimlerinin o anki sonucu olarak m
kabul edilmelidir? Her iki konuda da yaplm
pek ok aratrma ve retme teorileri iinde ikisi lehine de baz yantlar bulunabilir (Resnick ve
Ford, 1984).
Farkllklar gnmzde zenginlik olarak kabul edilmekte ortadan kaldrlmasna yada yok
saylmasna deil, su yzne karlmasna allmaktadr. nk bylece herkes kendine daha
uygun dnme biimlerini bulabilir, dnyay
daha iyi anlayabilir. Gnmz matematik eitiminde de farkl dnme ve renme biimlerinin, farkl muhakeme yaklamlarnn aratrlmasna byk nem verilmektedir (Malloy,
1999; NCTM, 1989). Bireylerin matematiksel
muhakeme yaklamlar neye gre belirlenmektedir? Kltrel altyap eitlilii muhakeme yaklamlarnn oalmasna neden olabilir mi?
Kltr farkllklar bireyin muhakeme biimini
semesinde etken midir?

J. of
Ed 24

Daha adn bilmiyor da olsalar insanlar okula

balarken rendikleri pek ok matematiksel
kavram da beraberlerinde getirirler. rnein
sofra kurarken bir ataln eksik olduunu fark
eden bir ocuk bire-bir, bisikletinin tekeri erildiinde dzeltebilen bir ocuk ember kavramlarn biliyor demektir. Bilgi gemi birikimler zerine kurulduuna gre insanlarn, iinde
yaadklar kltrn unsurlarn altyaplarnda
okula tamalar ise kanlmazdr. Kendi kltrleri iinde sofrada atalla yemek yeme yoksa yada bisikletle daha nce karlamamsa ocuk
ayn kavramlar kazanmam yada farkl rneklerden renmi olabilir. Bir baka deyile ocuk, okula balarken baz matematik kavramlaryla birlikte ailesiyle, arkadalaryla ve evreyle etkileimi sonucu rendii, muhakeme becerilerine dayal kltrel sezgilerini de getirir.
(Nieto, 1996; Atkinson, 1992; Malloy, 1999)
Muhakeme yetenei gelitirilebilen bir zellik olduundan iinde yaanlan kltrn bireyin
muhakeme yaklamlarn etkilemesi, zenginletirmesi ve bu etkinin kalc olmas beklenir. Tersine olarak kapal kltrlerde muhakeme yaklamlarnn eitliliinin azalmas da doal kabul
edilmelidir.
3.4. Kiisel muhakeme stilleri
eitli almalar insanlarn farkl ekillerde
rendiklerini ortaya koymaktadr. renme
stilleri, baz insanlarn somut yaantlarla (hissederek), bazlarnn soyut kavramsallatrmayla
(dnerek) renmeye; yine bazlarnn aktif
yaantlarla (yaparak), bazlarnn ise yanstc
gzlemlerle (izleyerek) renmeye daha yatkn
olduunu gstermektedir (Akar ve Akkoyunlu
1993).
Acaba kiilerin renme stili gibi, belli bir
muhakeme stili de var mdr? renme gibi dnme ve muhakemenin de birikim, alkanlklar, genetik yap, iinde yaanlan kltr gibi kiilik ve evresel zelliklerden etkilendii bilinmektedir. Bu nedenle bireylerin kendi kiilik
zelliklerini yanstan matematiksel muhakeme
yaklamlarn benimsemesi beklenir. Literatrde bu konuda yaplm herhangi bir aratrma
sonucuna rastlanmam olmakla birlikte, somut

2003

Matematiksel Muhakeme Yetenei

ve aktif yaantlarla renmeyi tercih eden bireylerin pratik, buna karlk yine somut yaantlarla ancak bu kez soyut kavramsallatrma ile
renmeyi tercih edenlerin zmsel muhakeme
yaklamn daha ok kullanmalarnn srpriz
olmayaca sylenebilir. Ayrca, farkl yaklamlarn ortaya kmasnda konu ve problemin
kendisi de nemlidir. Baz problemler eitli dnme yaklamlarna frsat verirken bazlarnn
fazla dnme seenei brakmayacak ekilde
snrl yollardan, tekdze zmler gerektirmektedir. (Bu konuya ilerde, Uygulama : ki problem iki sonu bal altndaki blmde yeniden deinilmektedir).
Henz olduka belirsiz olan bu konularn,
yaplan aratrmalar sonulandka aydnlanaca ve sorulara daha ak yantlar bulunaca
umulur.
3.5. Herkesin kendine uygun matematiksel
muhakeme stilini bulmas ve muhakeme yeteneinin gelitirilmesi
Herkesin kendine en uygun muhakeme stilini
bulmas byk lde deneme-yanlma yntemiyle gerekleir (NCTM, 2000). Dncelerin
akland, aka, korkusuzca tartld, farkl fikirlerin nemsendii, birlikte dnme iin
aba harcanan ortamlar deiik muhakeme yaklamlarnn daha yakndan tannmalarn salar.
nsanlar byle ortamlarda hem kendilerini hem
de farkl muhakeme biimlerini tanr, dener...
Kendisine uygun olanlar benimser, kendi stilini
bulabilir.
ada eitim anlaynda herkesin kendine
daha yakn bulduu muhakeme yntemlerini
kullanmasnn zendirilmesi istenmektedir. Bunun iin ncelikle insanlarn kendi muhakeme
stilini bulmas ve muhakeme yeteneini gelitirmesi gerekir. Bu noktada eitimcilere nemli
grevler der. retmenler her eyden nce snflarnda, rencilerinin matematikle ilgili kendilerine kar olan olumsuz dncelerini, kayg ve korkularn ortadan kaldracak, kendilerine
olan inanlarn glendirecek esnek, rahat tartma ortamlar yaratmaldr. Bylece matematiksel muhakemenin gelitirilmesini yavalatan
yada engelleyen ilk engeli ortadan kaldrm

239

olur. Daha sonra rencilerinden kendi zm

yaklamlarnda kullandklar muhakemeyi aklamalarn isteyerek farkl dnme seeneklerinin tannmasna yardm eder. Ayrca kendisi de
tartlmak zere snfa, farkl muhakemelerin
retilmesine olanak veren problemler getirerek
farkl sosyo-ekonomik ve kltrel altyaplardan
gelen, farkl zellikler tayan rencilerinin ortamda aktif olarak yer almasn salar. Btn
rencilerin aktif olarak katlabildii, kendi muhakeme stillerini bildii renci merkezli renme ortamlar, matematiksel muhakeme yeteneklerinin gelitirilmesi iin uygun zeminlerdir.
Matematiksel muhakeme yeteneinin gelitirilebilmesi iin rencilerin farkl muhakeme
yaklamlaryla tantrlmas yetmez. retim
srasnda, muhakeme becerilerini arttraca bilinen davranlar zerinde dikkatle durulmas gerekir.
Geleneksel olarak matematik, dorusal, dzenli, zmsel yolla, sunu yoluyla retilmekte ve renciler retim srasnda, ayrntlar zerinde odaklama, planl ve ardk dnmeyi
kullanma, soyut fikirleri ve ilgili olmayan detaylar anmsama gibi birok konuda cesaretlendirilmektedir. Ancak, btn bunlar rencilerin
tmne bir yarar salamaz. nk yalnzca zmsel muhakeme yaklamyla renenler
iin dzenlenmitir. Farkl muhakeme stillerine
sahip bireylerde matematiksel muhakeme yeteneinin gelitirilebilmesi iin matematik eitimi
btnsel, alan baml, birbirine bal renenlere, yani tm dier muhakeme stillerine sahip
renciler gre deitirilmelidir. (Malloy,
1999).
4. UYGULAMA: K PROBLEM
K SONU
Bireysel ve deneyimsel farkllklarn matematiksel muhakeme yaklamlarnn seiminde
farkllklara neden olduu bilindiine gre, bu
durumun bir uygulama zerinde grlmesinin
matematiksel muhakeme ile ilgili aklamalar
tamamlayaca dnlmtr.
Bu amala bir problem oluturulmu ve l-

Aysun Umay

240

kretim Matematik retmenlii programna

devam eden 35 renciden, verilen problemi sra numaras vererek, dnebildikleri tm yollarla zmeleri istenmitir. Bylece rencilerin
problemin zmne ulamada ka farkl muhakeme biimi kullanabildiklerinin ve hangi muhakeme yaklamlarn daha ok benimsediklerinin anlalabilecei umulmutur.
Problem ve rencilerin bulabildikleri zm yollar ekil 2de gsterilmitir.

J. of
Ed 24

dnme becerilerini trplemi olmasdr. Bu

olduka can skc ve umut krc bir durumdur.
kinci olaslk ise problemin farkl muhakeme
yaklamlar retmeye uygun nitelikler tamamasdr. Nitekim bu iddia daha nce de dile getirilmi ve kullanlan muhakeme yaklamlarnn
eitliliinin probleme de bal olabilecei vurgulanmt (Bkz: 3.4. Kiisel Muhakeme Stilleri). Bunu snamann yolu, farkl muhakeme yaklamlarna ak olduu daha nceden belirlen-

SORU :

Yoku kmakta olan bir adam, her 200 metrede, bir ncekinin yars hzla ilerliyor. Yokuun
uzunluu 1 km olduuna gre adamn ortalama hz, balangtakinin ka katdr?
1. ZM (29 renci)
vv v v v v v v
v +2 ++4 + +8 + +1 6 1 6v16+v8+
v + 4 v + 2v + v
8 v + 4 v + 2 v=+ 3v1 v 31
v (ort) =
2 54 8 16= =
v
1 6. 5
80=
5
16.5
80
v+

2. ZM (21 renci)
vv
v3 v+3 v+4 v+4 v+
1 ++v2v2+ +
5 v5
v1=16 m/s
v (ort) = 1
55
v (ort) = ( 16 + 8 + 4 + 2 + 1) /5 = 31/5 m/s

v2= 8 m/s

v3=4 m/s

v4= 2 m/s

v5= 1 m/s

O da ilk hz olan v1=16 m/s nin

(31/5).(1/16) = 31/8 0i dir.

3. ZM (1 renci)
v (ort) =

v
v
v
v
v.200 + .200 + .200 + .200 + .200 31
2
4
8
16
= v
1000
80

ekil 2 : Problem ve rencilerin bulabildikleri zm yollar

Uygulama sonucunda karlalan durum
gerek bir d krkldr. nk doru yanta
ulaan rencilerin tm (29 kii) problemi zerken ilk srada ayn yntemi (1. zm) kullanmlardr. Bu rencilerden 8 tanesi baka
hibir yol bulamadn belirtmi, 21 tanesi
ikinci, 1 tanesi de nc yol iin zorlama bir
gayret iine girmiler farkl bir eyler yapmaya
almlardr (2. ve 3. zmler). Ancak zmler incelendiinde bu rencilerin abalarnda baarl olduklar ve gerekten de farkl
muhakeme tarzlar retebildikleri sylenemez.
Bu durumun iki nedeni olabilir. Bunlardan
birincisi, rencilerin gemi renim yaantlarnn onlar tek tip dnmeye altrm, farkl

mi olan bir problemle uygulamann yinelenmesidir.

kinci uygulama, geniletilerek ayn grupla
yaplm, yukarda sonularndan sz edilen Yollesin (2001) problemi hibir noktas deitirilmeden uygulanmtr. Bir karklk yaratmamak
iin Trkiyedeki rencilerce kullanlan muhakeme yaklamlar da katlar deerlendirilirken
Yollesin rencilerinin kullandklar numaralarla kodlanmtr.
Uygulama sonular ikinci nedenin, yani kullanlan muhakeme yaklamnn eitliliinin
probleme de bal olduu gereini kukuya yer
brakmayacak biimde ortaya karmtr.

2003

Matematiksel Muhakeme Yetenei

241

tedir. Trkiyede yaplan aratrmada ek olarak,

azmsanamayacak kadar sk kullanlmakta olan
2 yeni muhakeme yaklam daha ortaya km,
buna karlk Yollesin aratrmasnda 3. rencinin kulland yaklama hi rastlanmamtr.

kinci uygulamaya 18 erkek ve 53 kz olmak

zere toplam 71 renci katlmtr. rencilerin ka farkl muhakeme yaklam bulabilmi
olduu cinsiyetler de dikkate alnarak Tablo 1
de gsterilmitir.

Tablo 1. rencilerin bulabilmi olduu farkl muhakeme yaklamlar

MUHAKEME YAKLAIMI SAYISI

1
1

2
6

3
9

4
2

5
-

Toplam
renci
Says
18

22

23

53

2,47

Toplam

28

32

71

2,52

CNS

Ortalama
Muhakeme
Says
2,67

Trkiyedeki rencilerin ek olarak kullandklar muhakeme yaklamlar ekil 3de gsterilmitir.

Tablo 1den grlebilecei gibi en az 1, en

ok 5 farkl muhakeme yaklam olmak zere
renciler ounlukla 2-3 farkl muhakeme tarz bulabilmilerdir. Yaplan almann bir ara-

SORU : Joe 6 saat alp 27 $ kazanyor. Ayn koullarda 90 $ kazanmas ka s aatini alr?
A) 40,5

B) 20

C) 15

D) 3 _

7. ZM
6
2
=
( sadeletirdim)
27 9

Tablo yapalm.
Saat 2
dolar 9

4
18

90, 9un 10 kat olduuna gre, 2nin 10 kat da

20 olur.
6
27

8
36

x
90

8. ZM
6
2
=
27 9

1 dolar iin 2/9 saat almal. O halde 90 dolar iin

2
.90 = 20 saat alacak.
9

ekil 3 : Trkiyedeki rencilerin ek olarak kullandklar muhakeme yaklamlar

trma nitelii tamad, bir rneklem zerinde
allmad, bu nedenle de nemli sonular karmann doru olmayaca unutulmadan bulunanlara bir gz atlrsa, erkeklerin farkl muhakeme yaklamlar retmek konusunda az farkla
da olsa kzlardan biraz daha nde grnd
sylenebilir.
rencilerin yantlar baka ilgin konularda
da nemli ipular vermektedir. Yolles (2001)
ABDde yapt almada rencilerinin 6 farkl muhakeme yaklam bulduundan sz etmek-

Trkiyedeki renciler Yollesin rencilerinden farkl olarak onun 4. rencisinin muhakeme yaklamn en ok kullanmlar, en favori
zm olduunu syledii 1. rencisinin muhakeme yaklamn ikinci sraya atmlardr.
Trkiyede yaplan uygulamada rencilerin
kullandklar zmlerin kullanm sklklar ve
sralar Tablo 2de gsterilmitir.

Aysun Umay

242

Tablo 2. Trkiyede Yaplan Uygulamada rencilerin Kullandklar zmlerin Kullanm Sklklar Ve Sralar
Muhakeme Yaklam

Kullanm
skl

Sra no

1. ZM

32

2.

2. ZM

11

7.

3. ZM

4. ZM

67

1.

5. ZM

12

6.

6. ZM

14

5.

7. ZM (yeni)

23

3.

8. ZM (yeni)

20

4.

Tablo 2den de grlecei gibi renciler

ezici bir ounlukla 4. zm yaklamn kullanmtr. Tm renciler iinde bu yola yer vermeyen yalnzca 4 renci bulunmaktadr. Bunun
yan sra bu zm rencilerin % 86s tarafndan ilk zm olarak kullanlmtr. Bu gzlem
muhakeme yaklamlarnn belirlenmesinde
kltr farklarnn etkili olabilecei savn byk lde glendirmektedir. Bu iddia farkl
kltrlerin eitim programlarnn yaklam farkllklar olarak da nitelenebilir. Nitekim
ABDliler iin de yaygn bir yaklam olmamakla birlikte, dier tm yaklamlarn kullanlmasna karn 3. zmn Trkiyeli renciler tarafndan hi tercih edilmemi olmas dikkat ekicidir. Ancak unutmamak gerekir ki ABDli renciler gibi Trkiyeli rencilerin de en ok
kulland muhakeme yaklamlar 4. ve 1. zmlerdir. Bu sonu ise kltr farkllklarna
ramen ortak bir alan bulunabileceine iaret
eder.
rencilerin setikleri yntemlerin kombinasyonlar incelendiinde gze arpan bir ilikiye rastlanmamtr. Cinsiyet faktrnn de yaratt dikkate deer bir farkllk yoktur. Gelimi bat lkelerinde cinsiyetler aras farkllklar
zerinde olduka sk durulan bir konudur. rnein bu lkelerde kadnlarn matematik ve fen ile
ilgili alanlara fazla ilgi gstermedii iddias, bu
lkelerden uluslararas kongrelere katlan kat-

J. of
Ed 24

lmclarn ounun erkek olmas ile de dorulanmaktadr. Oysa Trkiyede tm alanlar gz nne alndnda arpc bir fark grlmemektedir.
Matematik retmen adaylarndan uygulamaya
katlan rencilerin % 75inin kz olmas da bu
duruma bir rnek oluturabilir.
Btn bu konularn net olarak aa karlabilmesi, farkl ya ve cinsiyetlerden, farkl gelir
gruplarndan, farkl kltrlerden seilen denekler ile derinlemesine, kapsaml aratrmalar yaplmasyla mmkndr.
5. TARTIMA
Pek ok insan bir matematik problemini zmek iin bir tek doru yol olduuna inanr
(NCTM, 2000). Oysa pek ok problem iin kiiler kendi zelliklerine uygun muhakeme biimleri ve zm yollar bulunabilir. Ayn gnlk
yaamda olduu gibi
Deien dnyada kendini ve evresini iyi tanyan, nasl ve ne ekilde dndn bilen insanlara gereksinim duyulmaktadr. Byle bireyleri yetitirmenin yolu, yaplar zmleyebilme, iindeki ilikileri grebilme, olaylar arasnda neden-sonu ilikisi kurabilme, ksaca muhakeme becerileri kazandrmay hedefleyen yeni
eitim anlaylarndan geer.
Matematik hesaplama becerilerini retmekten ibaret deildir. Muhakeme matematiin temelini oluturur.
Matematiksel muhakeme rencilerin dncelerini rahata ortaya koyabildikleri snflarda geliebilir. Snftaki rencilerin ve retmenin sorulara, tepkilere, eletirilere, ak olmalar gerekir. rencilerin kendi fikirlerini aklamaya ve doruluunu gstermek iin savunmaya, dncelerindeki eksiklikleri fark edebilme
ve bakalarnn dncelerini eletirmeyi renmeye ihtiyalar vardr. Ayrca geerli iddialar
retebilmek ve bakalarnn iddialarn deerlendirebilmek iin iyi bir klavuza, zamana, eitli ve zengin deneyimlere gereksinim duyarlar. (NCTM, 2000).

2003

Matematiksel Muhakeme Yetenei

KAYNAKLAR
Akku kla, O. ve Duatepe, A. (2002). lkretim matematik retmen adaylarnn orantsal akl yrtme becerileri zerine niteliksel bir aratrma
Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi. Say 23, ss. 32-40.

243

Nieto, S. (1996). Affirming diversity. New York:

Longman.

Akar, P. ve Akkoyunlu, B. (1993). Kolb renme stili

envanteri Eitim ve Bilim. Say 87. ss. 37-47.

Peresini, D. ve Webb, N. (1999). Analyzing mathematical reasoning in students responses across multiple performance assessment tasks. Developing
mathematical reasoning in grades K-12. (Lee V.
Stiff, 1999 yearbook editor), National Council
of Teachers of Mathematics, Reston: Virginia.

Atkinson, S. (1992). Mathematics with reason : The

Emergent approach to primary maths.
London: Hodder and Stoughton.

Resnick L.B. ve Ford, W.W. (1984). The psychology of

Mathematics for instruction. New Jersey:
Lawrence Erlbaum associates publishers.

Bishop, J. W, Otto, A. D ve Lubinski C. A. (2001). Promoting algebraic reasoning: Using students

thinking. Mathematics Teaching In The Middle School. NCTM. v.6, n.9, May 2001.

Rubenstein, N. R. (2001). Mental mathematics beyond

the middle school: Why? What? How? Mathematics Teacher. NCTM. v. 94, n. 6, September.

Howe, R. (2002). Hermione Grangers solution? Mathematics Teacher. NCTM. v.95, n.2, February
2002.
Krulik, S. ve Rudnick, J. A. (1993). Reasoning and
problem solving. A handbook for elementary
school teachers. Needham Heights. Mass: Allyn
And Bacon, Inc.
Krulik, S. ve Rudnick, J. A. (1999). Innovative tasks to
improve critical and creative thinking skills. Developing mathematical reasoning in grades K-12.
(Lee V. Stiff, 1999 yearbook editor), National
Council of Teachers of Mathematics, Reston:
Virginia.
Malloy, C.E. (1999). Developing mathematical reasoning in the middle grades recognizing diversity
Developing mathematical reasoning in grades K12 (Lee V. Stiff, 1999 yearbook editor), National Council of Teachers of Mathematics,
Reston: Virginia.
National Council of Teachers of Mathematics (1989)
.Curriculum and evaluation standards for
school mathematics. Reston, Virginia.
National Council of Teachers of Mathematics, (2000).
Principles and standards for school mathematics. Reston, VA 20191-9988.

Russell, S. J. (1999). Mathematical Reasoning in the

elementary grades. Developing mathematical reasoning in grades K-12. (Lee V. Stiff, 1999 yearbook editor), National Council of Teachers of
Mathematics, Reston: Virginia.
Steen, L.A. (1999) Twenty questions about mathematical reasoning. Developing mathematical reasoning in grades K-12. (Lee V. Stiff, 1999 yearbook editor), National Council of Teachers of
Mathematics, Reston: Virginia.
Sternberg, R. J. (1999). The nature of mathematical Reasoning. Developing mathematical reasoning in
grades K-12. (Lee V. Stiff, 1999 yearbook editor), National Council of Teachers of Mathematics, Reston: Virginia.
Tang E. P. (1999). Young childrens mathematical reasoning a psychological view. Developing mathematical reasoning in grades K-12. (Lee V.
Stiff, 1999 yearbook editor), National Council
of Teachers of Mathematics, Reston: Virginia.
Tepedelenliolu, N. (1983). Kim korkar matematikten. Bilim ve Sanat Yaynlar. Ankara.
Yolles, A. (2001). A simple solution or is it? Mathematics Teaching In The Middle School.
NCTM. v. 7, n. 4, December.