EFIK BELAGI

NOVOPRONAENI NATPISI NA STECIMA

Bavei se strunom evidencijom i obradom steaka u Bosni i Hercegovini jo od 1953, godine
nailazio sam ponekad i na steke sa natpisima u
starobosanskoj irilici koji od ranijih naunih rad
nika nisu bili uoeni, najvie zbog toga to su spo
menici sa tim natpisima bili u tee pristupanim
krajevima, to su bili zarasli u umu ili su bili
zemljom zasuti. Izvjestan broj takvih natpisa
objavio sam zajedno sa ostalom graom o stecima u dosada izdatim monografijama i lancima
a desetak njih i posebno u lanku Nekoliko novopronaenih natpisa na stecima. 1 Sada donosim

1.
Ispod sela Hum, u Trebinjskoj umi, u blizini
crkvice i savremenog groblja, nalazi se srednjo
vjekovna nekropola sa ukupno 35 steaka uglav
nom u obliku ploa, uobiajene orijentacije.
Oko 500 m sjeverno od crkvice, pokraj velikog
bunara (Lokva) nalazi se osamljen steak u ob
liku okrnjenog sanduka koji na jednoj bonoj
strani ima ovakav natpis:

2.

jo 13 novopronaenih natpisa sa raznih lokaliteta,

kao prilog nastojanju da se ova vrsta veoma va
nog naunog fonda srednjovjekovnih pisanih izvo
ra to prije upotpuni i javnosti saopti.
Natpise iznosim po mjestu nalaza, polazei s
juga na sjever. Uz podatke o natpisu istovremeno
pruam i osnovne podatke o samome spomeniku
na kome se nalazi natpis radi upotpunjavanja li
kovne predstave spomenika, a tako isto i osnovne
podatke o lokalitetu da se, kada to ustreba, spo
menik lako moe nai.

HUM
Ispred natpisa je urezan motiv obinog krsta
sa krakovima koji su neto proireni na svojim
krajevima. (Sl. br. 1.)
Dimenzije spomenika su: duina 79, irina 69
i visina 39 cm.
P r e m a Truhelkinom tumaenju oblika slova,
ovaj natpis vjerovatno potjee iz XV vijeka. 2
Evidentiranje natpisa obavljeno
1961. godine.

je

u martu

CRNII

Od Aladinia (autobusna stanica na cesti Domanovii Stolac) ka sjevero-istoku odvaja se

kolski put kojim se prije 1 km stigne do groblja
sa kapelicom naselja Crnii. Ispred ograde groblja,
na mjestu gdje se od puta u Crnie odvaja put u
Trijebanj nalaze se dva groba sa kamenim krsta
ama. J e d a n od njih ima jo i plou preko rake.
Krst toga groba je dosta rustian, ali nije mnogo
oteen.
Na iroj strani krsta sa ploom koja je okrenu
ta istoku urezan je natpis u pet redova koji je
1
. Belagi, Nekoliko novopronaenih natpisa na
stecima, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu
(sveska za arheologiju), Sarajevo 1959, 239-247.
2
Dr. . Truhelka, Bosanica, Glasnik Zemaljskog
muzeja u Sarajevu, Sarajevo, 1889, knj. IV, 67.

Sl. 1. Steak sa natpisom kod sela Huma, u

Hercegovini

133

zbog oteenosti kamena pri svom kraju neitljiv.

Natpis izgleda ovako:

( S l . br. 2.).
Iznad slova
i
kod imena dobro se uoa
vaju take koje su inae u ovakovoj funkciji ne
uobiajene. Neuobiajena je ligatura slova
i
Natpis ne odaje vjetog pisara. Upotreba rije
i
je suvina. Ona znai da se u vrijeme pos
tavljanja ovoga krsta pravo znaenje rijei
ve bilo zaboravilo. I koritenje pojma
upuuje na relativno kasnije vrijeme. Isto tako,
biljeenje godine po staroslovenskom obiaju upu
uje na vrijeme iza glavnog perioda steaka. Na
krstovima, nije bio obiaj stavljanja godine. P r i
mjer u Crniima je jedinstven u tome pogledu
radi ega on ima i poseban znaaj. U pokuaju da
se godina rekonstruira, napravljen je gipsani od
ljev toga dijela natpisa, pa se sa ne ba dosta si
gurnosti moe pretpostaviti da ta godina poinje
sa 3, iz ega bi se moglo zakljuiti da spomenik
potie iz posljednje decenije XV vijeka.
P r e m a svemu izloenom, mislim da transkrip
cija natpisa glasi:
ASE LEI S T J E P K O RADIVOJEVI'
POGREBE SE V LJETO
Na ovaj natpis me je upozorio konzervator
Zdravko Kajmakovi. Evidentiranje je obavljeno
u aprilu 1962. godine.

3.

TRIJEBANJ

Za oko 1 sat hoda od Crnia prema sjeveru

moe se doi u selo Trijebanj. U sredini naselja
nalazi se crkva za ivopisom iz XVII vijeka, zadubina hercegovake feudalne porodice H r a b r e na-Miloradovia. U dvoritu te crkve je do danas
preostalo 7 steaka u obliku ploa i sanduka.
Oko 100 m istono od crkve, pored p u t a ka itomisliu, smjeteno je groblje uglavnom sa grobo
vima koji su na povrini zemlje samo neobrae
n i m kamenjem ovalno oivieni. U junom kraju
toga groblja nalazi se jedan veliki krst sa pripa
dajuom mu velikom ploom. Na irim stranama
krsta prikazani su motivi arkada sa rozetama i
polujabukama na krakovima. Njegova ploa ima
dimenzije: 182 X 133 X 35 cm. Vodoravna stra
na ploe u k r a e n a je pravougaonom plitko pla
stinom tordiranom bordurom. I sredinom ploe
prua se takova vrpca. U jednoj polovini ploe
prikazana je estorolisna rozeta u krunom vi-

134

Sl. 2. Natpis na spomeniku u selu Crniima,

u Hercegovini.

jencu, a u drugoj polovini je etverolisna rozeta

i ovakav urezan natpis u tri reda:

Transkripcija ovoga natpisa je slijedea:

ASEI LEI L J U B O VUKSALOVI
Vidi se da pisar nije bio dovoljno vjet. Upo
treba imena LJUBO, umjesto LJUBOMIR, govori
o relatino kasnijem vremenu. Pisar je mjesto slo
va
upotrebio slovo
. Napominjem da O na
kraju imena nema nikakvog gornjeg dodatka koji
se vidi na priloenoj fotografiji. To je samo pukotima u kamenu. To oteenje je razlogom da je i
slovo
u prezimenu klesar urezao neto malo
nie. (Sl. br. 3).
Natpis je prije vie od 60 godina objavio Vid
Vuleti Vukasovi, a po njemu i Lj. Stojanovi,

kao
Njihovo pogreno
itanje bilo je potrebno ovom prilikom ispraviti. 3
Po obliku slova (prema tumaenju ire Truhelke), kao i po reljefnim motivima na krstu, a
naroito po retardaciji motiva arkada, izgleda da

bi natpis vremenski najprije spadao u poetak

XVI v.
Na, ovaj natpis me je takoer upozorio konzer
vator Zdravko Kajmakovi. Evidentiranje sam
obavio u aprilu 1962 godine. 4

Sl. 3. Natpis na spomeniku kod Trijebnja,

u Hercegovini.

4.

TRNAVICA

Trnavica je selo u podruju gornjeg toka Ne

retve koje se zove Bora. Do sela se doe za etiri
sata pjeaenja od Uloga, sa ceste Kalinovik-Nevesinje. U samome selu, oko 300 m sjeverno od puta
i sadanje zgrade Osnovne kole, nalazi se nekro
pola sa 8 steaka, od ega 7 sanduka i 1 sljemenjak sa postoljem. Sljemenjak je vrlo lijepo obra
en. On je vrlo visok, prema postolju je suen, i
do danas je dobro ouvan. Orijentiran je po pravcu
zapad-istok, kao i svi ostali spomenici ove nekro
pole. Dimenzije su mu: duina 180, gornja irina

64, visina do vrha zabata 140 cm. Na uspravnim

stranama protee se plastian friz od povijene li
nije sa trolistovima obrubljen sa dvije uske vrpce.
U istonom zabatu su dva koncentrina kruna
vijenca, a ispod friza je motiv biljne stilizacije
krsta sa spiralama i grozdovima. Na zapadnoj eo
noj strani je duboka kamenica a ispod friza mali
krst iji se kraci kruno zavravaju. Na junoj
bonoj strani ispod friza nalazi se ovakav urezan
natpis:

3
Vid Vuleti Vukasovi, Viestnik hrv. arkeol.
drutva XI (1889), broj XLVI, str. 9; Lj. Stojanovi,
Stari srpski zapisi i natpisi, knj. III, broj 4817.
4
Dok je ovaj lanak kao rukopis bio predat na
tampanje izaao je rad M. Vege Novi i revidirani
natpisi iz Hercegovine (nastavak) u Glasniku Zemalj
skog muzeja u Sarajevu Arheologija 1962 u ko
jemu se donosi i ovaj natpis iz Trijebnja, zbog ega
bi se on (natpis) u ovome lanku mogao izostaviti.
Meutim, poto ga M. Vego drugaije ita, smatrao

sam da je ipak potrebno da se natpis donese i ovdje.

Drim da je slovo O u imenu Vego vidio kao A zbog
pukotine u kamenu, slovo A u prezimenu nema jo
jedne uspravne ili kose crte da bi se moglo itati kao
N, a na kraju natpisa ja nisam naao jo jedno slovo
iza . Osim toga, Vego ne kae da se slovo B pie kao
, kako se to vidi iz moje prikazane fotografije. (Za
razliku od njegovog metoda da uz natpise prilae fo
tografije kao dokumenat, uz ovaj njegov natpis nije
objavljena nikakova fotografija).

135

Transkripcija natpisa glasi:

VAIME BOIJE ASE GOSPOJE STANE
Napominjem da je mjesto gdje su ovi steci,
zajedno sa neposrednom okolicom, kod mjetana
poznato pod imenom Musingrad. Osim toga, neda
leko od ove nekropole, na udaljenosti od svega 150

do 300 m, na jo tri mjesta nalaze se nekropole sa

ukupno preko 100 steaka.
P r e m a oblicima slova ovaj natpis po svoj pri
lici spada u poetak XV vijeka.
Evidentiranje natpisa i ostalih steaka u Trnavici obavljeno je sredinom 1961. godine.

Sl. 4. N a t p i s na s p o m e n i k u u Trnovici (Bora).

5.
Ako se od Trnavice nastavi dalje p u t e m uz Ne
retvu, moe se za 2 sata hoda stii u Pridvoricu,
naselje sa vie zaselaka na istoimenoj rijeici koja

PRIDVORICA
cm,) urezan je natpis u etiri reda koji glasi:

Sl. 5. Natpis na s p o m e n i k u u P r i d v o r i c i (Bora).

se s desne strane salijeva u Neretvu. I ovdje se

steci nalaze na vie mjesta sa nevelikim razma
cima. Veina ih je situirana u blizini sadanje p r a voslavne crkve. Iza same crkve, uz novije grobove
nalazi se i nekropola sa 14 steaka, od ega 11 u
obliku sanduka a 3 u obliku sljemenjaka, orijen
tacije po pravcu sjever-jug. Na vodoravnoj strani
jednog sanduka (njegove mjere su: 160 X 70 X 70

136

Majstor je bio dosta nevjet u svome poslu. P r

vo slovo iza rijei
izgleda da je
, ali poto
je drugaije od ostalih takovih slova (O), to ni
kako nije sigurno. Slovo N iza imena izgleda i kao
H; njemu nedostaje jedno
. Iza rijei
, a
prije slijedee rijei koja je dodata sa strane, jer
vie nije bilo mjesta u prvome redu, nalazi se
neto manje O koje tu nema mnogo smisla. Zad-

njoj

rijei

nedostaje

jedno

. Prema svemu,

Kako je vidljivo, ovdje je rije KAMI, kao to

se jo ponegdje kae i kam, koritena u znaenju
spomenik, kamen.
P r e m a oblicima slova natpis najvjerovatnije
spada u poetak XV vijeka.
Evidencija natpisa obavljena
je
polovicom
1961. godine.

transkribovan ovaj natpis trebalo bi da izgleda

ovako:
SAI KAMI (O)STOJIN' NAPRAVI RADOJE
DA JE PROST I (?) BLAG

6.

ZAVAJT

Naselje Zavajt lei oko 12 km zrane linije ju

goistono od Foe. Njemu se dolazi od Foe cestom
uz ehotinu. Tu se steci nalaze na nekoliko mje
sta. Na lokalitetu Mramorje zaseoka Pod situirana
je nekropola sa 10 steaka, uglavnom sanduka sa
postoljima, orijentacije zapad-istok, Tu se istie
jedan dobro klesan i osrednje ouvan veliki sanduk
oko 210 X 110 X 70 cm), sa postoljem na stepenicu,
to je vrlo rijedak sluaj. Na jednoj polovini june
bone strane ovoga spomenika prikazan je plastian

te rijei. Osim toga poluglasa bilo je ime koje se

zavrava sa
, a ispred toga je skoro sigurno
moglo biti
, pa sam prema slobodnoj povrini
i svemu drugom slobodno rekonstruirao ime po
kojnika u genitivu kao
. Vjerovatno dio
rijei u drugoj zagradi glasi
, to bi sa slogom
, koji mi se ini dosta sigurnim, u produenju
i onim vidljivim
, u poetku rijei, sainjava
lo itavu rije
. (Sl. br. 6.)

Sl. 6. Natpis na spomeniku nekropole Zavajt, u Bosni

motiv lagano povijene ruke sa dosta velikim prsti

ma a preko cijele strane prua se urezan natpis
koji je, naalost, djelomino oteen. Natpis iz
gleda ovako:

U ovakvim uslovima veoma je teko rekonstru

irati natpis i dati njegovu transkripciju. Govori
se o nekom MJAINIU. Slovo na kraju druge
rijei je skoro sigurno N. Poto pisar upotrebljava
poluglas, pretpostavljam da je poluglas stajao iza

7.
urevac je malo naselje na lijevoj obali Dri
ne, oko 3 km juno od Bajine Bate. Povisoko iz
nad sela izdie se istoimeno brdo na kojemu se
danas vide ostaci zidova srednjovjekovnog (a mo
da i turskog) grada. Oko 300 m zapadno od grada,

Slijedea rije je uobiajena skraenica. I rije

iza te drim da je skraena a znai.
. Sa
nedovoljno sigurnosti miljenja sam da bi se nat
pis mogao ovako transkribovati:
ASE KAME(N' VUKOSA)VA MJASINIA
U DO(BROGA) G(OSPO)D(I)NA VO(EVO)DE
HOTIH' I MOGOH'
Po obliku slova natpis bi najprije spadao u po
etak XV vijeka.
Evidencija natpisa u Zavajtu obavljena je u
mjesecu avgustu 1960. godine.

UREVAC
na prevoju preko koga vodi put u Klotijevac, na
lazi se srednjovjekovna nekropola od koje je do
danas preostalo 6 steaka, od ega 4 sljemenjaka,
1 sanduk i 1 stubac.

137

Spomenik u obliku stupca je o d m a k n u t za oko

50 m od ostalih i, oito, nije in situ. To je prizma
koja se u gornjem dijelu neto proiruje i zavra
va kao krov na dvije vode. Dimenzije su m u : vi
sina 130 cm, irina oko 53 cm, a debljina oko 29
cm. Na jednoj iroj stranici ovaj spomenik ima
plastino predstavljen motiv uspravnog i dugakog
maa, ali u obrnutom poloaju od uobiajenog, a
na suprotnoj iroj strani u zabatu je povelik plas
tini polumjesec a ispod njega prua se urezan
natpis u 8 redova koji poinje sa malim urezanim
krstom:

Majstor koristi poluglas i stavlja ga prvenstve

no na kraju svake rijei koja se zavrava suglas
nikom. Umjesto slova
na kraju prezimena upo
trijebljeno je slovo
Posljednje slovo
nije mo
glo da stane u osmi red pa ga je majstor preba
cio kao zasebno u deveti red. Na nekim mjestima
natpis je oteen pa ga nije mogue sasvim tano
i u potpunosti rekonstruirati. Mislim da t r a n s k r i p
cija natpisa glasi:
+ ASE LEZI D A B I l V MAR'KOVI'
K O J I DAN' LEG(OH)' IME (NO)M'
(BR)AT' MOJ VUK' POBILEZI
Po obliku slova natpis najvjerovatnije spada u
kraj XV vijeka. Za neto kasnije datiranje ovoga
natpisa govori i sam oblik spomenika.
Evidentiranje natpisa obavio sam ujesen 1961.
godine.

Sl. 7. Spomenik sa n a t p i s o m u urevcu, u Bosni.

8.

ZGUNJA

Oko 5 km sjeverno (niz Drinu) od Bajine

Bate, s lijeve strane rijeke, upravo vis-a-vis srbi
janskog sela Besarovina nalazi se bosansko seoce
Zgunja. Ispod sela, pored same obale, vodi cesta
Skelani-Pei. Izmeu te ceste i obale Drine smje
tena je nekropola sa 8 do danas ouvanih steaka,
uglavnom oblika sanduka koji su razliito orijen
tirani.
J e d a n spomenik ove nekropole je u obliku stu
ba sa krovom na dvije vode. Njegove dimenzije
su: visina 198 cm, irina se kree od 47 do 50 cm,
a debljina mu je 31 cm. Oito da se ovaj spomenik

138

ne nalazi na svom prvobitnom mjestu. Na jednoj

strani nalaze se tri plastine rozete, a na drugoj
plastian tap u obliku velikog latinskog slova T.
Na jednoj uoj strani je urezan natpis u est redo
va ovakovog izgleda:
Na poetku etvrte rijei k a m e n je oteen pa
se na spomeniku ne vidi jedno slovo koje bi, po
mome miljenju, trebalo da b u d e C. Drim da je
transkripcija natpisa ovakova:
ASE LEZI OSTOJA KR'(S)TIJAN' NA ZGUNO

P r e m a Truhelkinom tumaenju oblika slova

kod ove vrste natpisa spomenik bismo mogli dati
rati najvjerovatnije u XV vijek. Meutim, jedan
nedavno objavljeni turski dokumenat nam prua
podatke za sigurnije datiranje. Naime, u jednom
radu profesora Teolokog fakulteta iz Ankare,
Taiba Okia, tampanom u Sdostforschungen, B.
XIX (1960) saoptava se podatak koji je izvaen iz
arhive u Ankari iz XVI vijeka a koji glasi: Bati
na des Kristijans Ostoje et Vladislav dans le village de Doljnji Zgunj, nahiye Osat (Registare.
No. 432, fol. 84 verso). 5 To znai da su Turci zate
kli naselje Zgunju u kojoj je bila batina Krstjanina Ostoje i da je ta batina pod tim imenom
evidentirana i poetkom XVI v., kada je vjerovatno jo bio iv Ostoja. Nadgrobni spomenik
ovoga feudalca koji je sigurno postavljen u XVI
vijeku, besumnje e pobuditi diskusiju kod nau
nih radnika koji se bave prouavanjem Bogumil
skog pitanja kao i kod onih koji prouavaju nad
grobne spomenike srednjega vijeka u Bosni i Her
cegovini. Nameu se pitanja kao to su: ta zapra
vo znai Krstjanin; ako je to savreni pristaa
jeretike srednjovjekovne crkve redovnik, onda
znai da su jeretici u Bosni i u XVI vijeku slobod
no ispovjedali svoja vjerska osjeanja; i slino?.
Oblik spomenika, inventar ukrasa i simbola kao i
jezike paleografske osobine natpisa su nam dra
gocjeni elementi za prouavanje takovih i slinih
spomenika. Na primjer, pojava tapa na ovome
spomeniku ozbiljno ugroava dosadanje tumae
nje toga motiva. tap na stecima nee se od sada
moi iskljuivo pripisivati djedu ili gostu, kao
simbol najviih vjerskih dostojanstava, jer, evo
tapa koji pripada i krstjaninu.

u hierarhiji srednjovjekovnih jeretika predstavlja

visok rang, moda odmah iza djeda i gosta.
teta je to neto vie ne znamo o ovome strojniku.
Po obliku slova kao i po osnovnom obliku sa
mog spomenika, mislim da je spomenik ovoga
strojnika neto stariji od spomenika krstjanina
Ostoje; vjerovatno potjee iz XV, ako ne jo i iz
kraja XIV vijeka.

U svakom sluaju ovaj spomenik predstavlja

relativno vrlo veliku vrijednost i trebalo bi ga do
bro uvati.
Na istoj nekropoli u Zgunji, slijedei steak
koji je od spomenika Ostoje udaljen oko 20 m ka
istoku, jest dosta utonuo i oteen vei sanduk sa
postoljem. Njegove dimenzije su: duina 200 cm,
irina 83 cm, visina 28 cm. Postavljen je po liniji
zapad-istok i rekao bih da nije pomican. On nema
ukrasa, ali mu se na junoj bonj strani nalazi nat
pis koji je, naalost, vrlo oteen. Usljed toga to
danas nedostaje znatan dio steka po njegovoj vi
sini, odcijepljen je, ostali su nam samo dijelovi
slova jedne rijei (vjerovatno predzadnje) i itava
zadnja rije:
Transkribovana ta rije glasi:
STROJNIK'
I ovaj natpis ima svoj veliki znaaj, jer nam po
prvi puta na steku otkriva jednog strojnika koji
5
M. T. Oki, Les Kristians (Bogomiles parfaits)
de Bosnie d apres des documents turcs inedits, Sdost
forschungen, B. XIX, Mnchen 1960.

Sl. 8. Natpis na spomeniku krstjanina Ostoje u Zgunji,

u Bosni.

139

Obadva spomenika iz Zgunje predstavljaju sna

an faktor za egzistenciju srednjovjekovne crkve
bosanske u ovome dijelu Bosne u XV i XVI vi
jeku.
Evidentiranje ovih spomenika sa natpisima u
Zgunji obavio sam ujesen 1961. godine.

Sl. 9. Natpis na s a n d u k u u Zgunji, u Bosni.

9.

JELAKE

Jelake su manje naselje koje se nalazi ukraj

ravniastog terena u inae brdovitom i umovitom
kraju izmeu Olova i Zavidovia, oko 20 km
zrane linije sjeverozapadno od Olova. Njemu se
moe prii ili sa eljeznike stanice Careva upri
ja na uskotranoj pruzi koja dolinom Krivaje vee
Olovo i Zavidovie, preko brda a onda zaseoka
Stoji za 1 V 2 sat hoda, ili od eljeznike stanice
Maoa, s lijeve obale rijeke jakom uzbrdicom, a
onda ravnicom za neto manje od 1 sat hoda.
Kada se ovom drugom varijantom pree vei dio
puta, tj. kada se uspne na brdo, odmah tu, pored
puta, u umi na Golom Brijegu (kota 559 m) smje
teno je rimokatoliko groblje sela Dvitica koje
se nalazi nedaleko muslimanskog sela Jelake. U
junom kraju groblja vide se nekoliko slabije
obraenih ploa, 1 manji sljemenjak i 1 spomenik
u obliku manjeg stupca na sljeme koji ima ure
zan natpis i nekoliko reljefnih simbolinih mo
tiva.
Dimenzije ovoga stupca iznose: visina
zemlje 61, irina 30, a debljina 16 cm.

iznad

Natpis i drugi motivi se nalaze na junoj bo

noj strani.
U trouglastoj povrini pri v r h u stupca urezana
je arapskim ciframa godina 1589, zatim vodorav
na linija, a ispod ove nalazi se povelik, ali djelo
mino oteen plastian krst jednakih krakova. U
lijevom kvadratu (gledajui od spomenika), koji
ine ivice krakova krsta sa spomenutom vodorav
no urezanom linijom i vertikalnom ivicom june
plohe spomenika, plastino je prikazan krug kao
ovjeje lice, sa naznaenim ustima, nosom i obr
vama. Od periferije kruga prema vani urezane su
crtice, poput sunevih svjetlosnih strelica. Taj zrakasti krug vjerovatno je ikonografska predstava
sunca. Motiv u desnom kvadratu je oteen, ali se
po nekim okolnostima moe zakljuiti da je to bila
predstava polumjeseca, to bi, kao pandan suncu,
odgovaralo ikonografskim katolikim principima.
Ispod vodoravnih krakova krsta nalazi se natpis
u 4 reda koji izgleda ovako:

140

1589

Slova ovoga natpisa nisu ba uobiajena u nat

pisima steaka. Prije svega, ona su urezana dosta
plitko i debljina urezanih crta je dosta uska i sko
ro sasvim jednaka. Slovo O je predstavljeno pra
vilnom povelikom krunicom sa takom u centru.
je kao simbol ugla sa lukom, odnosno kao kurzivno slovo, uspravna crta slova
je dugaka i
dole u n u t r a povijena, opet kao tipino kurzivno
slovo, N je kao H bez gornje polovice prve us
pravne linije, K je kao dvije malene nakoene i
paralelne crte, i tako dalje. Majstoru je bila poz
nata upotreba poluglasa
. (Sl. br. 10.).
Poetak natpisa se ne moe sigurno deifrirati.
Izgleda da je to invokacija
, a zatim
Bez prvog slova O u drugom redu natpis se ita
ovako:
1589

JEZUS
(MAR)IA
DRAGOILO NOVAKOVI
LEI OV'DI
ini mi se da se vanost ovoga spomenika
ogleda prvenstveno u tome to se na njemu nalazi
motiv sunane glave, zatim to po prvi puta ima
mo ovakovu invokaciju, a onda i u tome to po
prvi puta na kamenim spomenicima ovoga vre
menskog perioda vidimo naznaenu godinu, i to
arapskim ciframa. Ako se taj elemenat datuma
moe uzeti kao autentian, onda je sigurno dati
ranje ovoga spomenika sa polovicom XVI vijeka
od znaaja za dalji studij ove vrste spomenika
uopte.
Evidentiranje natpisa obavio sam u septembru
1962. godine.
Na ovoj istoj nekropoli, samo neto odmaknut
od navedenog stupca sa natpisom i novijih grobo
va sa krstaama, nalazi se jo jedan steak sa nat
pisom. On je u obliku stupca, koji je prelomljen
i danas je u 2 komada. Ukupne dimenzije ovoga
steka su: duina oko 190, irina varira od 45 do
65 cm, debljina oko 30 cm. Steak je jo i okrnjen.

Sl. 10. Natpis na spomeniku nekropole u selu Jelakama, u Bosni.

Osim toga, on vjerojatno ne lei in situ.

Natpis je urezan izmeu orijentacionih linija
na iroj strani veeg dijela; na drugom, manjem,
dijelu steka nalazi se samo posljednja rije nat
pisa. Neki dijelovi natpisa su oteeni. Danas on
izgleda ovako:

Nekoliko santimetara ispod ovoga teksta neko

je, vjerovatno docnije, sitnim slovima urezao do
datak od dvije rijei koji izgleda ovako:
Prvi red natpisa je oteen i nije mogue da
nas ita rekonstruirati. Izgleda da je tu bila
arapskom cifrom urezana godina. U drugom redu
jasna je samo rije
U treem redu ime

pokopanoga napisano je skraeno, bez samoglas

nika, ali se moe dosta sigurno pretpostaviti da
je to
. Njegovo prezime je poinjalo sa T.
Iza toga, do oteenja kamena, pretpostavljam da
je moglo biti
, da bi se vezalo sa slovima
slijedeeg reda. Posljednja rije toga reda je ne
obina; umjesto da glasi
, ona vjerovatno
glasi
, to je sasvim nova rije o
ijem znaenju bi samo lingvisti mogli neto da
kau moda u smislu meni pripadajuoj ili
meni dodijeljenoj zemlji? Ostali redovi su jasni
i uglavnom potpuni, izuzev pretposljednjeg gdje
je od tree rijei ostao samo trag.
Zavreci donjih dvaju redova koji su ovdje na
vedeni i to:
, a onda
, nalaze se na
drugom dijelu prelomljenog spomenika, ali oito
da odgovoraju visini tih redova, zbog ega sam
bio slobodan da ih dodam, kako bi se dobila slika
itavog natpisa. Ta 2 zavretka treba spojiti i i
tati odozdo prema gore, dakle:
. Urezivanje
imena pisara odozdo prema gore, i ba tako ras
tavljeno, mislim da je uslijedilo zbog toga to je i
u vrijeme pisanja spomenik bio napuktnut, pa je
pisaru bilo pogodno da na taj nain koristi pros
tor koji mu je preostao na raspolaganju. (Slika
br. 11).
Na natpis ima nekoliko istaknutih osobenosti.
Koritene su vodoravne orijentacione linije, to je
vrlo rijedak sluaj. Rijei su odvajane dvotakama, to je takoer vrlo rijetka pojava. Slova nisu
zaobljena nego imaju otre prelome. Iznad gornjih
preloma slova
i
stavljane su vodoravne
crtice. Slova
i
imaju male dekorativne
trouglove. Sve te osobine razlikuju ovaj natpis
od veine ostalih natpisa na stecima. Po duktusu
slova on ima slinost sa natpisom koji govori o
zidanju crkve sv. Kuzme i Damjana u Blagaju,
u Hercegovini. 6
Posljednje slovo naeg etvrtog reda natpisa je
, a posljednje slovo petog reda je
. Upotreba
tih slova na tim mjestima ima smisla samo u cifarskom znaenju, pa ih, prema tome, u smislu
staroslavenskog biljeenja brojeva, valja itati kao
30, odnosno kao 3. etvrti red, dakle, govori
o tome da je pokojnikova zadruga brojala
30 lanova, a da su mu spomenik (
) podigla
njegova 3 sina. Nije iskljueno da bi
trebalo
i drugaije shvatiti; moda u smislu trajanja ivo
ta, ali mi se ini to manje vjerovatnim.
P r e m a tome, ovaj natpis u transkripciji glasi
ovako:

6
M. Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne
i Hercegovine I, Sarajevo 1962, str. 38.

141

L E T : BOGOM'

Po svojim stilskim i paleografskim osobinama

ovaj na natpis upuuje na relativno stariji period
steaka; meutim, oblik steka ne dozvoljava n a m
tavku pretpostavku. Ipak, on izgleda neto sta
riji od prvog spomenika i natpisa ove nekropole.
Po svemu izgleda da bi ovaj natpis spadao u XV
vijek.
Natpis je pronaao i prvi proitao Zdravko
Kajmakovi u jesen 1962. godine, a ja sam ga vi
dio u proljee 1963. godine.

ASE LEI: V(U)K(A)S': T. I. (NAS)

VOI: ZEMLE: NA PRIMEN(ITOI)
KOI BIE: U RODU: 30
A POSTAVIE: 3
N J E G O V : S I N O V : (?)
(B) JEL(E)G': A P I A PRIB(IL')

Sl. 11. Natpis na d r u g o m spomeniku nekropole u selu

J e l a k a m a , u Bosni.

10.

KAMENSKO

Selo Kamensko je udaljeno oko 3 km sjeverno

cd Careve uprije, eljeznike stanice na uskotranoj pruzi OlovoZavidovii. Na lokalitetu Mra
morje, koji se nalazi pokraj puta na ulazu u selo,
situirana je nekropola sa 30 steaka, od kojih 4
sanduka i 26 sljemenjaka na postoljima. Spomenici
ove nekropole su bogato ukraeni. Po svojim osobenostima istiu se 2 sljemenjaka na kojima su
predstavljene plastine ljudske figure. J e d a n od
ta dva sljemenjaka ima i natpis.

142

Sljemenjak s natpisom postavljen je na istak

n u t o m mjestu h u m k e . Njegove dimenzije su: dui
na 151, irina 80, a visina 63 cm. Postolje mu je
dugako 178, iroko 85 cm. Na njegovoj junoj
strani krova urezan je u 4 reda slijedei tekst:

Natpis je skoro bez greaka i dobro je sauvan,

pa se dosta lako ita. Evo njegove transkripcije:

SE LEI MILAIN' SIN' NA'

MILO' A UNUK' BOIHNIN'
Majstor nije nevjet u svome poslu. Nedosljed
nost se vidi kod slova
, jer ga nekada pie slino
slovu
. Poluglas upotrebljava na kraju rijei
koje se zavravaju suglasnikom, osim u jednome
sluaju gdje je poluglas stavljen iza rijei
, to
je vjerovatno, nehotina greka. Karakteristina
su mu slova
, bez ukrtanja linija, te slova
i
koja se na vrhovima zavravaju kvaicama.

Na poetku natpisa urezan je krst. (Sl. br. 12.)

Vrlo plastian lik mukarca, koji je prikazan
do pasa, bez ruku, sa naznaenim ustima, oima
i kosom, sa jedne eone strane ovoga sljemenjaka
vjerovatno predstavlja pokojnika Milaina.
Po paleografskim i jezikim osobinama, kao i
drugim okolnostima, mislim da ovaj natpis spada
u XV vijek.
Evidenciju natpisa obavio je Zdravko Kajmakovi, u jesen 1962. godine, a ja sam natpis vidio
u proljee 1963 godine.

Sl. 12. Natpis na spomeniku nekropole u selu K a mensko, u Bosni.

11.

KAPAVICA

Poslije ve redigovanog lanka o novopronaenim natpisima pronaao sam jedan natpis u selu
Kapavici kod Ljubinja, pa ga, dozvolom Redakcije
Naih starina naknadno dodajem na kraju lanka.
Oko 4 km zrane linije na sjeveroistok od Lju
binja, u Hercegovini, smjeteno je naselje Kapavica. U Donjoj Kapavici, u predjelu Sikimua, uz
malo groblje porodice Mijanovi, koje je situirano
oko 700 m juno od seoskih kua, nalazi se i 1
spomenik u obliku krstae koji je dobro obraen i
ouvan. Orijentiran je po pravcu sjeverozapad-jugoistok. Dimenzije su mu: visina iznad zemlje 165,
irina 100, a debljina 25 cm.
Na sjeverozapadnoj iroj strani spomenika pru
a se bordura od kosih paralelica, u centru je e~
sterolisna rozeta, na sve etiri strane od nje je po
jedna etverolisna rozeta, te na donjem kraku
biljna stilizacija. Na jugoistonoj strani u n u t a r
bordure od kosih paralelica urezan je natpis u
2 dua i 10 kratkih redova koji izgledaju ovako:

Majstor je dosta vjet u svome poslu; jedino

slovo
pie naopako. Njegovo slovo
nije e
sto uobiajeno u ovoj vrsti natpisa. Veina ostalih
slova su tipina. Rije
je upotrebljena u
smislu spomenik, to nije rijedak sluaj. Natpis se
ita dosta lako (Sl. br. 13).

Sl. 13. Natpis na k r s t u u Donjoj Kapavici u

Hercegovini

143

Transkripcija natpisa glasi:

ASE LEI TVRTKO VUKAO' A SI BILEG SEE
UNUK MU IVANKO

bio nepoznat. Isto tako, ovim doznajemo za jednog

novog majstora steaka-IVANKA, koji je bio i
klesar i pisar (i kova i dijak).

I PISA

Po veini osobina ovaj spomenik najprije spada

u kraj XV v.

Iz ovoga natpisa doznajemo za ime jo jednog

feudalca iz perioda steaka koji n a m je dosada

Evidentiranje spomenika i natpisa obavio sam

u m a r t u 1963.

LES NOUVELLES DECOUVERTES DES

TIONS SUR LES STECAKS
En t r a i t a n t des m o n u m e n t s funraires mdivales
les stecaks en Bosnie et Herzgovine dans q u e l
ques dernires annes, l'auteur a trouv, outre des
motifs de relief d'importance dcorative et s y m b o lique, sur les cts de ces monuments, des inscriptions gravs en vieux caractres cyrilliques bosniaques, bien qu'on considerait ces inscriptions dj
videntes. Ces nouvelles dcouvertes des inscriptions,
l'auteur a publi de temps en temps avec les autres
m a t r i a u x sur les stecaks, et une fois il a consacr
un article entier u n e collection de dizaine des i n s criptions (Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu,
1959, 239-247) et m a i n t e n a n t il prsente encore douze
inscriptions qu'il a dcouveretes sur les diffrents
localits de Bosnie et Herzgovine. En commenant
de sud vers le nord, ces localits se t r o u v e n t prs
des villages Hum, Crnici, Trijebanj, Trnavica, P r i d vorica, Zavajt, Djudjevac, Zgunja, Jelaske et K a mensko. Chaque inscription est analyse, ses qualits

144

INSCRIP-

sont mises en relief, et puis on a d o n n la t r a n s c r i p

tion et la chronologie.
Ainsi, d'aprs l'auteur, la seconde inscription de
Jelaske a p p a r t i e n t au XIVime cicle, des inscriptions
de Trijebanj et Zgunja et la p r e m i r e inscription de
Jelaske au XVIime sicle, et toutes les autres au
XVime sicle.
L'inscription de Zgunja attire une attentione p a r ticulire, cause du nom de Krstjanin Ostoja (un
a d h r a n t parfait de l'glise bosniaque mdivale h rtique), qu'on mentionne dans cette inscription. On
a trouv, dans les Archives d'Ankara, une donne se
r a p p o r t a n t Krstjanin Ostoja, qui facilite l'identification du personnage et rend la possibilit de dater
prcisment le m o n u m e n t (photo N 8). Le m o n u m e n t
et l'inscription de Zgunja r e p r s e n t e n t u n e g r a n d e
valeur t a n t p o u r l'tude des stecaks que pour l'tude
de la question de l'glise bosniaque mdivale.