Praktikum Laboratorijskih Vjezbi PDF

UNIVERZITET U SARAJEVU
ELEKTROTEHNIKI FAKULTET
ODSJEK ZA AUTOMATIKU I ELEKTRONIKU
PRAKTIKUM IZ DIGITALNE ELEKTRONIKE

Asistent Senad Huseinbegovi,dipl.el.ing
Sarajevo, 2007.godina
UVOD
vjebu je uslov verifikovanja obavljene laboratorijske

vjebe.
Laboratorijske vjebe predstavljaju vaan i

obavezan dio nastave na predmetu Digitalna
elektronika. To zahtjeva da se pripremama i
izvoenju ovih laboratorijskih vjebi prie sa visokim
stepenom ozbiljnosti. Da bi se studentima olakao rad,
pristupilo se izradi odgovarajuih pripremnih
materijala, koji imaju za cilj da budu neophodna
pomo studentima u izvoenju laboratorijskih vjebi
predvienih nastavnim planom i programom, te
pisanju IZVJETAJ-a za obavljene laboratorijske
vjebe.
Na kraju treba obratiti pozornost studenata na

specifinosti rada u laboratoriji. Rad u svim
laboratorijama ETF-a zahtjeva disciplinu i panju.
Nepaljiv rad moe dovesti do brojnih neeljenih
posljedica.
Protivpropisno
rukovanje
skupom
laboratorijskom opremom moe dovesti do njenog
kvara ili unitenja. Gore od toga, obzirom da se u
laboratorijama radi sa mrenim naponom, nepaljivo
ili protivpropisno rukovanje laboratorijskim ureajima
moe uzrokovati fizike povrede ili fatalan ishod. Iz
tih razloga svi studenti su duni da se strogo i
bezpogovorno pridravaju Pravilnika o radu u
laboratorijama ETF-a i tehnikih i drugih uputstava za
bezbjedno rukovanje laboratorijskom opremom,
uvijek imajui na umu da je laboratorija mjesto za
ozbiljan i odgovoran rad.
Kao pomo u pisanju ovog Praktikuma

koriten je identian materijal koji je napisao asistent
Hajrudin Efendi,dipl.el.ing. za predmet Impulsna
elektronika, koji su sluali studenti Odsjeka za
automatiku
i
elektroniku
i
Odsjeka
za
telekomunikacije na treoj godini studija.
Sve
tematske cjeline u cjelosti prate knjigu Impulsna
elektronika prof.dr. Zije Paia, koja predstavlja
obaveznu literaturu studenata druge godine ETF-a na
Odsjeku za automatiku i elektroniku.
Sve primjedbe, uoene greke, sugestije, kritike i

eventualne pohvale autoru slati na email
senad.huseinbegovic@etf.unsa.ba
Za razliku od drugih predmeta koji su

koncipirani uglavnom na analizi poznatih struktura,
predmet Digitalna elektronika je koncipiran na
sintezi najee nepoznatih struktura, a na osnovu
postavljenih zahtjeva, to predstavlja ininjerski
pristup rjeavanju praktinih problema. Takav pristup
zahtjeva da i ostali elementi nastave, tutorijali,
laboratorijske vjebe i ispiti, budu koncipirani na
slian nain.
Iz tih razloga, tematske cjeline koje slijede
obuhvataju teorijske osnove problema, te uputstva za
izvoenje laboratorijskih vjebi prema nastavnom
planu i programu. Praktikum se sastoji od ukupno
osam tematskih cjelina sa osam planiranih
laboratorijskih vjebi.
U uvodnom dijelu ovog Praktikuma govori se
uopteno o principima pripreme i pristupa izvoenju
laboratorijske vjebe, te principima izvjetavanja o
provedenoj laboratorijskoj vjebi. Takoer, prva
tematska cjelina daje pregled osnovnih elektronikih
komponenti sa kojima se studenti susreu na ovim
laboratorijskim vjebama, sa posebnim osvrtom na
standarde oznaavanja i standardne vrste i veliine tih
komponenti.
Prilikom izvoenja laboratorijskoh vjebi
akcenat je stavljen na samostalan rad studenata u svim
fazama provoenja vjebi. To znai da su studenti u
obavezi, prema datim uputstvima, izvriti proraun
elektronikog sklopa, formirati laboratorijski ispitni
model, analizirati rad sklopa i popuniti odgovarajui
IZVJETAJ o provedenoj laboratorijskoj vjebi.
Izvrenje svih navedenih faza za svaku laboratorijsku
ELEKTROTEHNIKI FAKULTET - DIGITALNA ELEKTRONIKA
FAZE PROVOENJA
LABORATORIJSKE VJEBE
Koncept izvoenja laboratorijskih vjebi na
predmetu Digitalna elektronika je takav da je
akcenat stavljen na samostalan rad studenata u svim
fazama izvoenja laboratorijskih vjebi, ukljuujui i
pripremnu fazu. To znai da se studenti samostalno
angauju na proraunu elektronike strukture,
formiranju laboratorijskog modela elektronike
strukture odgovarajuom tehnikom rada, analizi rada
formiranog modela i izvjetavanju o obavljenoj
laboratorijskoj vjebi. Pri tome, faze rada u
laboratoriji su pod nadzorom predmetnog asistenta ili
demonstratora.
Iz razloga to su studenti u obavezi da
samostalno provedu i pripremnu fazu laboratorijske
vjebe, tematske cjeline, vezane za odreene
laboratorijske vjebe, pisane su sa teitem na
ininjerski aspekt prorauna odreenih elektronikih
struktura. Cilj ovog uvodnog dijela jeste da da
osnovna pravila svih faza izvoenja laboratorijskih
vjebi i da ukae na odreene specifinosti koje se tiu
samog prorauna elektronikih struktura.
PRORAUN ELEKTRONIKE STRUKTURE
Kao to je reeno, tematske cjeline, koje
obrauju sve elektronike strukture, a koje su predmet
laboratorijskih vjebi, pisane su tako da je akcenat
stavljen na praktian proraun. U svakoj tematskoj
cjelini date su osnovne informacije o strukturi i
namjeni pojedinog elektronikog sklopa, a zatim
detaljan opis prorauna tog sklopa po koracima. Taj
opis prorauna studenti mogu koristiti da u cjelosti
proraunaju razmatranu elektroniku strukturu.
Meutim,
proraun
nosi
odreene
specifinosti. Zadatak laboratorijske vjebe obino je
zadat tako da se zahtjeva ispunjenje odreenog
parametra elektronike strukture, npr. vrijeme trajanja
kvazistabilnog stanja multivibratora, gornji i donji
napon praga Schmittovog kola, i dr. Na osnovu tako
postavljenog zahtjeva, studenti odabiraju sami
neophodne komponente za sklopove i na osnovu tih
komponenti proraunavaju sve ostale elemente
elektronike strukture ukljuujui i napajanja i
referentne napone (ako postoje). Takoer, u nekim
vjebama, studenti trebaju, na osnovu objanjenih
osobina i ogranienja elektronike strukture, odrediti i
prirodu i parametre ulaznog signala, koji slui za
analizu rada razmatrane elektronike strukture.
Odabir napajanja i drugih referentnih napona
(ako postoje) vri se u skladu sa preporukama za
odreenu
elektroniku
strukturu,
najveim
dozvoljenim naponima pojedinih elemenata odreene
elektronike strukture i performansama laboratorijske
opreme koja je na raspolaganju u Elektronikoj
laboratoriji ETF-a.
U veini elektronikih struktura, koje su

predmet laboratorijskih vjebi, koriste se tranzistori
kao prekidaki elementi, a u pojedinim vjebama i
linearna
integrisana
pojaala.
Obzirom
da
Elektronika laboratorija ETF-a nema iri izbor
prekidakih tranzistora, izbor vrste i tipa tranzistora i
linearnog operacionog pojaala vre predmetni
asistenti
u
predpripremama
prije
poetka
laboratorijskih vjebi. Za proraun elektronikih
struktura studenti moraju detaljno znati najvanije
osobine tranzistora i linearnih integrisanih pojaala.
Pojedine osobine ovih elemenata su kataloke, i bie
priloene u na kraju ovog Praktikuma. Pored toga,
jedna od laboratorijskih vjebi je koncipirana tako da
studenti laboratorijski ispitaju i odrede odreene
osobine tranzistora, koje e koristiti u kasnijim
proraunima drugih elektronikih struktura.
to se tie pasivnih elektronikih elemenata
kao to su otpornici i kondenzatori, njihove vrijednosti
su standardizirane i kao takve su dostupne izboru. U
posebnom prilogu ovog uvodnog dijela dat je popis
standardnih pasivnih komponenti koje su na
raspolaganju u Elektronikoj laboratoriji ETF-a.
Prilikom prorauna, vrijednosti nekih pasivnih
komponenti se biraju, a vrijednosti drugih se raunaju.
Kada se treba odluiti koja od komponenti e biti
odabrana a koja raunata, da li otpornik ili
kondenzator, uvjek treba birati kondenzator a raunati
otpornik. To je iz razloga to je broj standardnih
vrijednosti otpornika daleko vei od istog broja
kondenzatora. Ukoliko se otpornik (ili kondenzator)
raunaju, onda se gotovo uvijek dobije raunska
vrijednost koja se razlikuje od standardne vrijednosti.
U tom sluaju usvaja se najblia standardna vrijednost
za odreenu elektroniku komponentu. Ali tada se
promjeni vrijednost parametra elektronike strukture
koji je zadan zadatkom prorauna, jer komponente ije
se vrijednosti usvajaju uestvuju u tom parametru. Iz
tog razloga, nakon provedenog prorauna, uvijek se
treba vratiti obrnutim tokom prorauna, i izraunati
vrijednost parametra sa usvojenim vrijednostima
pojedinih komponenti. Na taj nain se postiu dva
efekta. Prvo, provjeri se odstupanje proraunske od
zadane vrijednosti parametra. Ukoliko je ovo
odstupanje veliko, potrebno je ponoviti proraun i
usvojiti druge vrijednosti komponenti, tako da se
odstupanje smanji. Drugo, dobije se stvarna
(proraunska) vrijednost parametra elektronike
strukture, koju treba oekivati prilikom njene
laboratorijske analize rada. Proraunsku vrijednost
parametra elektronike strukture treba koristiti
prilikom raunanja odstupanja i izvoenja drugih
zakljuaka koji se prezentiraju u IZVJETAJ-u o
obavljenoj laboratorijskoj vjebi.
FORMIRANJE LABORATORIJSKOG
MODELA
Prvi korak izvoenja laboratorijske vjebe
jeste formiranje eksperimentalnog laboratorijskog
modela. Formiranje modela studenti su duni da obave
zadatom tehnikom rada. Odreene su dvije mogue
tehnike rada, i to lemljenje modela na posebnoj
eksperimentalnoj ploici za tu svrhu i spajanje modela
na eksperimentalnoj ploici - matadoru. Ova druga
tehnika e se zadavati za one laboratorijske vjebe
koje ukljuuju koritenje integrisanih kola sa vie
izvoda, a u cilju olakavanja rada i radi smanjenja
mogunosti oteenja integrisanih kola.
ANALIZA RADA ELEKTRONIKE
STRUKTURE
Koristei formirani laboratorijski model
elektronike strukture, studenti su duni da, prema
zahtjevima zadatka laboratorijske vjebe, izvre
ispitivanja i analizu rada pomenute strukture. Analiza
rada sastoji se od primjene odgovarajuih ulaznih
signala na laboratorijski model, te snimanja
vremenskih dijagrama odziva u pojedinim takama
elektronike strukture, odnosno izvoenja i drugih
zahtjevanih eksperimenata. Takoer, pod analizom
rada sklopa podrazumjevaju se i naknadne raunske
analize i prorauni koji su vezani za obraivanu
elektroniku strukturu.
IZVJETAVANJE O OBAVLJENOJ
LABORATORIJSKOJ VJEBI
Izvjetavanje o obavljenoj laboratorijskoj
vjebi je obavezno. Po zavretku laboratorijske vjebe
studenti su duni predati popunjene IZVJETAJ-e, i
na taj nain oni su zavrili sa laboratorijskom vjebom
Prilikom izvjetavanja studenti su duni da se
pridravaju propisane forme i sadraja IZVJETAJ-a.
prorauni, koji se zahtjevaju zadatkom laboratorijske

vjebe, trebaju obavezno biti navedeni u IZVJETAJu. Takvi naknadni prorauni mogu biti prorauni
odstupanja, greke, prorauni neke karakteristine
veliine u elektronikom sklopu (struje, napona,
snage, disipacije, ) i dr.
Na kraju, obavezan dio IZVJETAJ-a o
obavljenoj laboratorijskoj vjebi su zakljuci.
Zakljuci treba da budu sublimirani skup zapaanja o
ponaanju elektronike strukture tretirane vjebom.
Kao takvi, trebaju biti kratki, koncizni i jasni, i ne
smiju ostavljati mjesta bilo kakvoj dvojbi.
Studenti trebaju imati na umu da se
laboratorijske vjebe obavljaju iz dva razloga. Prvi
razlog je da se na praktinom laboratorijskom modelu
uoi nain funkcionisanja elektronikih struktura koje
se prethodno teoretski razmatraju u nastavi. Drugi
razlog je da se studenti potaknu na ininjerski pristup
analizi elektronikih struktura. Iz tih razloga,
zakljuivanje igra presudnu ulogu u formiranju stava o
razmatranoj elektronikoj strukturi i o daljim koracima
u cilju njenog poboljanja ili izmjena. Zato je
neophodno
da
IZVJETAJ
o
obavljenoj
laboratorijskoj vjebi sadri odgovarajue zakljuke.
IZVJETAJ bez odgovarajuih zakljuaka smatrae se
nepotpunim i neprihvatljivim.
Na kraju, treba generalno napomenuti da je
neophodno potpuno provesti sva etiri navedena
koraka u obavljanju laboratorijske vjebe da bi ta
laboratorijska vjeba bila verifikovana. Ovdje emo
napomenuti, da studenti za uredno obavljene
laboratorijske vjebe dobijaju odgovarajue bodove,
koji ulaze u sastav konane ocjene iz ovog predmeta.
Sa studentima koji ne zaokrue uspjeno bilo koji
predvieni korak neke laboratorijske vjebe ili
laboratorijsku vjebu u cjelini, bie postupano u
skladu sa Pravilnikom o radu u laboratorijama ETF-a.
Na ovom mjestu treba rei neto vie o

sadraju IZVJETAJ-a. IZVJETAJ o obavljenoj
laboratorijskoj vjebi obavezno treba sadravati
proraun elektronike strukture koja je predmet
laboratorijske vjebe. Takoer, IZVJETAJ treba da
sadri emu te elektronike strukture sa upisanim
oznakama i vrijednostima pojedinih elektronikih
komponenti, a koje su dobijene u fazi prorauna.
Nadalje, IZVJETAJ obavezno mora sadravati sve
vremenske dijagrame koji su zahtjevani zadatkom
laboratorijske vjebe i koji su snimljeni na
laboratorijskom modelu strukture. Svi dijagrami
moraju se crtati na odgovarajuim graficima koji su
priloeni u obracsu IZVJETAJ za odgovarajuu
laboratorijsku vjebu. Svi vremenski dijagrami crtaju
se u odnosu na ulazni signal elektronike strukture
(ako se takav signal koristi). Sva mjerenja i numeriki
pokazatelji dobijeni laboratorijskim ispitivanjem
modela takoer trebaju biti sastavni dio IZVJETAJ-a
uz neophodna pojanjenja. Takoer, svi naknadni
ELEKTRONIKE KOMPONENETE
UOPTE O ELEKTRONIKIM
KOMPONENTAMA
Izvoenje laboratorijskih vjebi iz predmeta
Digitalna elektronika zahtjeva proraun, a zatim i
formiranje
laboratorijskih
modela
razliitih
elektronikih struktura. Proraun elektronikih
struktura izvodi se sa ciljem odabira odgovarajuih
diskretnih elektronikih komponenti da bi se
zadovoljile zahtjevane performanse cijele elektronike
strukture.
i
rad
sa
elektronikim
Proraun
komponentama zahtjeva poznavanje osnovnih osobina
elektronikih komponenti i naina njihovog
oznaavanja. Najvanije osobine neke elektronike
komponente obino su transparentno prikazane kroz
njenu oznaku. Oznaavanje elektronikih komponenti
propisano je nacionalnim i internacionalnim
standardima. Pa ipak, odreene razlike u oznaavanju
postoje izmeu evropskog i amerikog kontinenta,
poluprovodnikih
prvenstveno
u
oznaavanju
komponenti.
Neophodno je najprije ukazati na osnovnu
podjelu, osobine i oznaavanje elektronikih
komponenti. Pri tome treba napomenuti da e se ovdje
razmatrati samo one elektronike komponente koje se
koriste za formiranje elektronikih struktura
razmatranih
u
sklopu
predmeta
Digitalna
elektronika.
Osnovna podjela elektronikih komponenti
(elemenata) je na linearne i nelinearne. Linearni
elektroniki elementi imaju parametre koji ne zavise
od promjene napona i/ili struja, odnosno njihova
karakteristika I = f(U) je linearna. Kod nelinearnih
elektronikih komponenti njihova karakteristika je
nelinearna, odnosno njihovi parametri zavise od
promjena napona i struja.
Od linearnih eletronikih komponenti, u ovoj
Zbirci bie obraeni otpornici i kondenzatori, a od
nelinearnih poluprovodnike diode, Zenerove diode i
bipolarni tranzistori.
Obzirom da se u pojedinim laboratorijskim
vjebama koriste linearna integrisana pojaala, to e
ovdje biti dat opis i najvanije osobine linearnog
integrisanog pojaala LM741. Za sve navedene
elektronike komponente, na kraju ovog Praktikuma
bie dodati katalozi.
OTPORNICI
Otpornici su elementi koji se u odreenoj
mjeri suprotstavljaju proticanju elektrine struje, a
mjera tog suprotstavljanja je otpornost. Otpornost
predstavlja odnos napona na krajevima otpornika i

struje koja protie kroz otpornik i izraava se u omima
(ohm, ).
Osnovni parametri otpornika navedeni su
kako slijedi.
Nominalna vrijednost otpornosti je oznaka koja
oznaava otpornik. Otpornici se izrauju u irokom
dijapazonu otpornosti, od 0,01 do 100 M i vie.
Otpornici se grupiraju u Renardove nizove odreene
tolerancijom. Oznaka otpornikog Renardovog niza
sastoji se od slova E i broja koji pokazuje koliko se
nominalnih vrijednosti sadri u dekadi. Tako imamo
nizove otpornika za optu namjenu E6 (50 %), E12
(20%) i E24 (10%), i nizove tanih otpornika E48
(5%), E96 (2%) i E92 (1%). Postotci u zagradi
oznaavaju razliku izmeu uzastopnih nominalnih
vrijednosti otpornosti u dekadi. Vrijednosti otpornosti
u nizu iz jedne dekade pojavljuju se u ostalim
dekadama sa faktorom 10n. Prethodno navedeno jasno
se moe uoiti na primjeru otpornikog niza E12
(20%):
12 15 18 22 27 33 39 47 56 68 82 100
120 150 180 220 270 330 390 470 560 680 820 1000
1K2 1K5 1K8 2K2 2K7 3K3 3K9 4K7 5K6 6K8 8K2 10K ..
Tolerancija nominalne vrijednosti otpornosti je

dozvoljeno odstupanje stvarne od nominalne
vrijednosti otpornosti. Izraava se u procentima i
odnosi se na ukupnu promjenu otpornosti u radnom
temperaturnom podruju.
Otpornici u jednom nizu imaju toleranciju za red niu
od razlike uzastopnih nominalnih vrijednosti
otpornosti (na primjer, za niz E12 - 20 %, tolerancija
iznosi 10 %).
Prema toleranciji otpornici se svrstavaju u klase:
II - tolerancije 20 %, 10 % i 5 %;
Ib - tolerancije 5 %, 2 %, 1 % i 0,5 %;
Ia - tolerancije 1 %, 0,5 %, 0,2 % i 0,1 %.
Maksimalna dozvoljena snaga disipacije je ona snaga
koja se razvija na otporniku i ne smije biti prekoraena
(pri odreenoj temperaturi okoline). Izraava se u
vatima (Watt, W).
Temperaturni koeficijent predstavlja relativnu
promjenu otpornosti na nekoj temperaturi u odnosu na
otpornost pri nominalnoj temperaturi (20oC). Obino
se izraava u %/oC ili ppm/oC (pars per million).
Dozvoljeni maksimalni prikljuni napon je napon
koji se smije trajno prikljuiti na krajeve otpornika a
da pri tome ne doe do proboja.
Razlikujemo stalne i promjenjive otpornike.
Stalni otpornici se, prema vrsti izrade, dijele na slojne,
metalizirane, iane i otpornike od specijalne mase.
Promjenivi otpornici nazivaju se i potenciometri.
Njihova vrijednost moe se mijenjati u odreenim

granicama. Prema konstrukciji mogu biti iani i
slojni. Prema promjeni otpornosti u zavisnosti od ugla
zakretanja klizaa potenciometra postoje linearni i
logaritamski potenciometri.
Otpornici se oznaavaju bojama. Oznaka se
sastoji od boje tijela otpornika i pet paralelnih pruga u
boji, prema Slici 1. i Tabeli 1.
kojih se nalazi dielektrik. Osnovni parametar

kondenzatora je kapacitivnost.
Kapacitivnost kondenzatora rauna se prema obrascu:
C = o r
S
d
gdje su:
S - povrina obloga kondenzatora;
d - razmak obloga kondenzatora;
o - dielektrina konstanta vakuuma;
r - relativna dielektrina konstanta dielektrika.
SMJER ITANJA
NOMINALNA DISIPACIJA
TOLERANCIJA
FAKTOR
DRUGI BROJ
PRVI BROJ
Slika 1.
Tabela 1.
Boja
srebrna
zlatna
crna
smea
crvena
narandasta
uta
zelena
plava
ljubiasta
siva
bijela
1.pruga
1.broj
1
2
3
4
5
6
7
8
9
2.pruga
2.broj
3.pruga
faktor
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10-2
10-1
1
10
102
103
104
105
106
107
108
109
4.pruga
toleran
cija
10%
5%
5.pruga
nom.dis
ip.
0,25 W
1W
2W
0,5 W
Prema njemakim standardima (DIN),

otpornici nizova E6, E12 i E24 oznaavaju se sa etiri
pruge, sa redosljedom:
prva cifra - druga cifra - faktor - tolerancija.
Otpornici nizova E48 i E96 oznaavaju se sa pet
pruga, sa redosljedom:
prva cifra - druga cifra - trea cifra - faktor tolerancija.
Za oznaavanje manjih tolerancija rezervisane su tri
boje, i to: crvena ( 2 %), smea ( 1 %) i zelena (
0,5 %).
KONDENZATORI
Kondenzatori su pasivni elektroniki elementi
sa sposobnou konzervacije energije. Uopte,
kondenzator se sastoji od metalnih obloga izmeu
Relativna
dielektrina
konstanta
dielektrika
je
bezdimenzionalna veliina koja govori o odnosu stvarne
dielektrine konstante materijala i dielektrine konstante
vakuuma koja iznosi o = 8,85 1012 F/m.
Osnovni parametri kondenzatora navedeni su

kako slijedi.
Ugao gubitaka nastaje zbog nesavrenosti dielektrika
usljed ega se u kondenzatoru gubi dio energije. Iz tog
razloga fazor izmjenine struje kroz kondenzator u
odnosu na fazor izmjeninog napona na kondenzatoru
pomjeren je za ugao koji se razlikuje od 90o za ugao
gubitaka . Kvalitet kondenzatora mjeri se tangensom
ugla gubitaka tg, a takoer i radno temperaturno
podruje kondenzatora zavisi od temperaturne
zavisnosti tg.
Nominalni radni napon je napon pri kome
kondenzator mora raditi onoliko vremena koliko je
propisano katalokim podacima, a najmanje 10.000
sati na temperaturi od 40oC.
Ispitni napon je napon kojim se kondenzator ispituje
na izdrljivost od proboja. Ispitni napon iznosi 110 130 % nominalnog napona, a ispitno vrijeme iznosi 1
minuta.
Probojni napon je napon pri kome nastupa proboj
kondenzatora.
Dielektrina vrstoa predstavlja odnos izmeu
probojnog napona i debljine dielektrika. Izraava se u
kV/mm.
Izolaciona otpornost je otpornost izolacije
kondenzatora pri prolazu istosmjerne struje pri
maksimalnom radnom naponu. Izraava se u M.
Postoje stalni i promjenjivi kondenzatori.
Stalni kondenzatori imaju nepromjenjivu vrijednost
kapaciteta. Prema vrsti koritenog dielektrika
razlikujemo: liskunske, keramike, papirne (blok),
folijske (metal-film), polistirolske, polipropilenske,
polikarbonatske, poliesterske, teflonske, elektrolitike,
tantalove, uljne, i dr. kondenzatore. Promjenivi
kondenzatori imaju kapacitivnost ija se veliina moe
mijenjati. Sastoje se iz nepokretnog dijela - statora, i
pokretnog dijela - rotora. Meusobna povrina

prekrivanja nepomine i pomine obloge odreuje
kapacitivnost promjenjivog kondenzatora.
Nominalna nepropusna (zaporna) struja - IR je struja

koja tee kroz diodu pri nominalnom zapornom
naponu UR.
Kondenzatori se oznaavaju oznakom na

tijelu. Oznaka se obino sastoji od oznake vrijednosti
kapacitivnosti, oznake vrijednosti maksimalnog
radnog napona i oznake radnog temperaturnog opsega.
Kod elektrolitskih i blok kondenzatora broj na
njihovom kuitu se odnosi na vrijednost kapaciteta
izraenu u F (ako nije drugaije navedeno), dok kod
keramikih kondenzatora postoji oznaka od tri cifre:
prve dvije cifre su dvocifreni broj, a trea cifra
predstavlja broj nula iza dvocifrenog broja. Broj koji
se dobija predstavlja vrijednost kapaciteta u pF.
Statike karakteristike tipinih silicijskih i

germanijskih dioda prikazane su na Slici 2.
Moe se rei da su osnovni parametri silicijskih dioda:
nominalna propusna struja IF do 1000 A;
nominalni propusni napon UF = (0,7 1) V;
nominalni zaporni napon do 2000 V.
I (mA)
F
Ge
Si
Kondenzatori se, slino kao i otpornici,

grupiraju u nizove nominalnih vrijednosti, a
vrijednosti susjednih dekada razlikuju se za red
veliine (10n). U praksi se najee susreu slijedei
nizovi:
220 % (F)
1
2,2
10
22
4,7
47
50 % (F)
0,1
0,15
1
1,5
0,22
2,2
U (V)
R
Si
U (V)
F
Ge
I (mA)
R
0,33
3,3
0,47
4,7
0,68
6,8
POLUVODIKE DIODE
Dioda je neupravljivi ventil koja se u
elektronikom sklopu ponaa kao nelinearna aktivna
otpornost, ija veliina zavisi od polariteta i veliine
prikljuenog napona. Teorija rada diode zasniva se na
teoriji PN prelaza.
Diode, prema osnovnom materijalu od koga
su izraene, mogu biti germanijumske ili silicijumske,
a prema obliku PN prelaza mogu biti takaste ili
slojne.
Osnovni parametri dioda navedeni su kako
slijedi:
Nominalna propusna (direktna) struja - IF je
maksimalna dozvoljena trajna struja diode pri kojoj se
ne prekorai dozvoljeno zagrijavanje pri nominalnim
uslovima hlaenja.
Nominalni propusni (direktni) napon - UF je pad
napona na propusno polariziranoj diodi pri nominalnoj
propusnoj struji.
Nominalni nepropusni (zaporni) napon - UR je
maksimalna vrijednost napona kojeg nepropusno
polarizirana dioda moe podnijeti trajno bez opasnosti
da e nastupiti proboj.
Slika 2.
S druge strane, kao osnovne parametre germanijskih
dioda moemo navesti:
nominalna propusna struja IF manja od 1000 A;
nominalni propusni napon UF = (0,3 0,6) V;
nominalni zaporni napon znatno manji od 2000 V.
Poluprovodnike diode primjenjuju se u
razliitim elektronikim strukturama, a najee za
ispravljanje, ograniavanje i zatitu. Za sklopove koji
e se analizirat interesantne su diode 1N4148.
ZENER (CENER) DIODE
Zener diode, slino kao i druge poluvodike
diode,
imaju
nelinearnu
naponsko-strujnu
karakteristiku. Rad Zener diode se ne razlikuje od rada
obine diode u propusnom podruju. Meutim, u
zapornom podruju rad Zener diode se bitno razlikuje
od rada obine diode i moemo rei da Zener diode
praktino rade u zapornom podruju.
U zapornom podruju, pri naponima veim
od Zenerovog napona, dolazi do proboja Zener
diode, to se manifestuje konstantnim padom napona
na Zener diodi (taj pad napona priblino je jednak
Zenerovom naponu i vrlo malo se mjenja sa porastom
vanjskog napona narinutog na Zener diodu) i veoma
velikim promjenama struje kroz Zener diodu.
Osnovni parametri Zener dioda su slijedei:
Zenerov napon - ZD je napon proboja Zener diode u
zapornom podruju , pri nekoj srednjoj vrijednosti
struje Zener diode.
7
Dinamika otpornost Zener diode - RD jednaka je

nagibu naponsko-strzjne karakteristike u zapornom
podruju, i moe se izraziti kao:
RD =
U ZD
,
I ZD
TRANZISTORI
gdje je: UZD - prirast probojnog napona;

IZD - prirast probojne struje.
Snaga disipacije Zener diode - PZD je veliina
dozvoljene disipacije PN prelaza Zener diode na
temperaturi od +25oC.
Temperaturni koeficijent Zenerovog napona - ZD je
koeficijenat zavisnosti Zenerovog napona od promjene
temperature. Temperaturni koeficijenat Zenerovog
napona dat je izrazom:
ZD =
U ZD 1
,
U ZD T
gdje su: UZD - prirast Zenerovog napona;

UZD - Zenerov napon;
T - temperatura.
Statika otpornost - RS je odnos napona proboja i
struje proboja Zener diode.
Kapacitivnost PN prelaza Zener diode zavisi od
mnogih faktora, kao to su dimenzije PN prelaza,
specifine otpornosti materijala odreene koliinom
primjesa, i dr. Kapacitivnost PN prelaza zavisi od
veliine zapornog napona, tako da je kapacitivnost
maksimalna pri nultom naponu, a minimalna pri
zapornom naponu neto niem od probojnog.
Kapacitivnost PN prelaza igra znaajnu ulogu pri
upotrebi Zener dioda u visokofrekventnim impulsnim
sklopovima.
I (mA)
F
U (V)
R
U (V)
F
BZ10
BZ7
BZ5
Na Slici 3. prikazana je tipina familija statikih

karakteristika Zener dioda. Zener diode primjenjuju
se u elektronikim strukturama najee u svrhu
naponske stabilizacije, naponskog ograniavanja i
zatite.
I (mA)
R
Slika 3.
Tranzistori (transfer - resistor) su troizvodne

elektronike komponente. Rad tranzistora, kao i
ostalih poluprovodnikih komponenti, bazira se na
teoriji PN prelaza. U principu, razlikujemo tri vrste
tranzistora:
bipolarne
tranzistore,
unipolarne
tranzistore (tranzistore sa efektom polja, FET) i
jednoprelazne (unijunction) tranzistore.
Kod bipolarnih tranzistora, u nastajanju
tranzistorskog efekta, uestvuju dva tipa nosilaca elektroni i upljine. Ovi tranzistori mogu biti PNP ili
NPN tipa. Kod unipolarnih tranzistora, u stvaranju
tranzistorskog efekta uestvuje samo jedan tip nosilaca
- elektroni. Kod ovih tranzistora protok struje se
upravlja vanjskim poljem. Jednoprelazni (unijunction)
tranzistori imaju tri izvoda i samo jedan PN prelaz. U
radnom podruju ovi tranzistori se ponaaju kao
negativna otpornost, a kao prekidaki elementi
odlikuju se veoma stabilnim okidnim naponom.
Obzirom da se prema programu nastave
predmeta Digitalna elektronika koriste uglavnom
bipolarni tranzistori, u daljem tekstu e biti posveena
posebna panja osobinama bipolarnih tranzistora.
Bipolarni tranzistori mogu se koristiti u
elektronikim
strukturama
u
spojevima
sa
zajednikom bazom (ZB), sa zajednikim emiterom
(ZE) ili sa zajednikim kolektorom (ZC). Ipak,
najea primjena tranzistora je u spoju sa
zajednikim emiterom (ZE). Takoer, bipolarni
tranzistori mogu raditi u linearnom ili prekidakom
reimu. Kada rade u linearnom reimu, obino imaju
funkciju pojaavaa. U sklopovima koji su predmet
prouavanja na predmetu Digitalna elektronika,
tranzistori se koriste uglavnom kao brzi bezkontaktni
prekidai, to znai da tranzistori u takvim strukturama
rade u prekidakom reimu rada.
Karakteristike tranzistora dijele se na statike
i dinamike karakteristike. Osnovne statike
karakteristike bipolarnih tranzistora (u spoju sa ZE)
su:
Ulazna statika karakteristika predstavlja zavisnost
struje baze od napona izmeu baze i emitera pri
konstantnom naponu izmeu kolektora i emitera ili
konstantnoj struju kolektora. Tipine ulazne statike
karakteristike bipolarnih tranzistora IB=f(UBE) pri
UCE=const. prikazane su na Slici 4.
Izlazna statika karakteristika predstavlja zavisnost
struje kolektora od napona izmeu kolektora i emitera
pri konstantnoj struju baze ili konstantnom naponu

izmeu baze i emitera. Na Slici 5. prikazana je tipina
familija izlaznih statikih karakteristika IC=f(UCE) pri
IB=const., koje imaju najveu praktinu primjenu.
I (mA)
B N
>I
I =I
B
B 3
B (N -1 )
I =I
B
I =I
Statiko strujno pojaanje tranzistora u spoju sa ZB ,

predstavlja odnos izmeu koletorske struje i bazne
struje tranzistora u spoju sa ZB, i definie se kao:
(V)
Obzirom da je statikim i dinamikim

osobinama tranzistora, sa posebnim akcentom na tip
tranzistora koji se koristi u izvoenju laboratorijskih
vjebi, posveena posebna tematska cjelina, te da je
predvieno izvoenje posebne laboratorijske vjebe
na tu temu, to karakteristike tranzistora ovdje nee biti
dalje razmatrane. Jedino emo jo napomenuti da e
se svi sklopovi realizovati na bazi tranzistora BC107 i
BC177.
OZNAAVANJE POLUVODIKIH
KOMPONENATA
IC
.
IB
C E
=0
C E
Poluvodike strukture imaju jedinstven nain

oznaavanja, ali tako da je iz oznake jasno o kojoj
komponenti se radi. Dva su razliita pristupa
oznaavanju poluvodikih struktura, onaj koji se
koristi u Evropi i onaj koji je koristi u Americi.
U evropskom sistemu oznaavanja, oznaka
poluvodike strukture sastoji se od dva slova i tri
broja, a komponente za industrijsku i vojnu primjenu
imaju oznake sa tri slova i dva broja. Oznaka izgleda
kao na Slici 6.
I (mA)
U
Slika 5.
Koeficijenat moe se odrediti iz familije statikih

izlaznih karakteristika tranzistora u spoju sa ZE kao:
<0
C E
Koeficijenat statikog strujnog pojaanja tranzistora

u spoju sa ZE (esto se oznaava i sa hFE)
predstavlja odnos kolektorske i bazne struje tranzistora
u spoju sa ZE. Moe se definisati preko koeficijenta
kao:
C E
I =0
Koeficijenat kree se u granicama =(0,9 0,99).
B 1
gdje su: IB - bazna struja tranzistora;

IC - kolektorska struja tranzistora.
I =I
IC
=
,
I B + IC
=
1
B 2
BC108
>0
Trei broj
Drugi broj
Prvi broj
Drugo slovo
Prvo slovo
Slika 6.
C 0
B E
Slika 4.
(V)
Prvo slovo u oznaci oznaava materijal izrade

poluvodike komponente, i to:
A - germanijum;
B - silicijum;
C - ostali poluvodiki materijali.
Drugo slovo u oznaci oznaava vrstu poluvodike
komponente, odnosno njenu primjenu, i to:
A - dioda kao detektor i varikap dioda;
C - niskofrekventni tranzistor (Rth > 15 K/W);
D - niskofrekventni tranzistor snage (Rth 15 K/W);
E - tunel-dioda;
F - visokofrekventni tranzistor (Rth 15 K/W);
G - razna kola;
H - magnetno osjetljiva dioda;
L - visokofrekventni tranzistor snage (Rth 15 K/W);
N - optokapler;
P - foto-poluprovodnik (foto-dioda ili fototranzistor);
R - etveroslojna dioda;
S - tranzistor - prekida (za rad u impulsnim kolima);
U - tranzistor - prekida snage;
T - tiristor;
Y - dioda kao ispravlja;
Z - zener dioda;
X - mnoaka dioda (varaktor).
( Rth oznaava termiki otpor kuita komponente)
Posebne vrste poluvodikih komponenti imaju i tree
slovo (Z ili Y), koje ukazuje na injenicu da su te
komponente posebne vrste.
Prvi broj u oznaci poluvodike komponente ima
razliita znaenja zavisno o kojoj vrsti komponente se
radi:
a) kod niskofrekventnih tranzistora oznaava nain
izrade, i to:
1 - u staklu;
2 - u metalnom kuitu;
3 - minijaturna izrada.
b) kod visokofrekventnih tranzistora oznaava
tehniku izrade, i to:
1 - tranzistori proizvedeni utapanjem;
2 - drift-tranzistori;
3 - tranzistori proizvedeni dvostrukom
difuzijom;
4 - mezatranzistori.
c) kod tranzistora snage oznaava disipaciju, i to:
1 - 0,1 0,3 W;
2 - 0,3 3 W;
3 - 3 10 W;
4 - 10 30 W.
d) kod dioda oznaava nain izrade, i to:
1 - normalna izrada;
2 - minijaturna izrada;
3 - subminijaturna izrada.
Drugi broj u oznaci poluvodike komponente takoer
ima razliito znaenje zavisno o kojoj se komponenti
radi:
a) kod niskofrekventnih tranzistora oznaava 1/10 h21
(strujnog pojaanja u spoju sa ZE);
b) kod visokofrekventnih tranzistora
minimalnu graninu frekvenciju, i to:
1 - 3 MHz;
2 - 7 MHz;
3 - 15 MHz;
4 - 30 MHz;
5 - 100 MHz;
6 - 300 MHz.
oznaava
c) kod
tranzistora
snage
karakteristinu veliinu;
oznaava
neku
d) kod dioda oznaava maksimalni inverzni napon, i

to:
1 - 25 V;
2 - 50 V;
3 - 100 V;
4 - 140 V.
Trei broj u oznaci poluvodike komponente ima
znaenje koje zavisi da li je u pitanju tranzistor ili
dioda:
a) kod tranzistora oznaava neku specifinost;
b) kod dioda vei broj na treem mjestu znai da
dioda ima veu struju u propusnom smjeru, to
znai da je sama dioda kvalitetnija.
Takoer, oznaka tranzistora moe sadravati i
brojni ili slovni sufiks (iza standardne oznake). Oba i
brojni i slovni sufiks odnose se na strujno pojaanje
tranzistora u emiterskom spoju. Brojani sufiks
oznaava 1/10 strujnog pojaanja u spoju sa ZE, dok
slovni sufiks mogu biti slova A, B ili C, koja znae:
A - manji koeficijenat strujnog pojaanja;
B - srednji koeficijenat strujnog pojaanja;
C - vei koeficijenat strujnog pojaanja.
Takoer, potrebno je fiziki obiljeiti
pojedine izvode elektronike komponente, tako da se
oni mogu jednoznano razlikovati. Katoda diode
obino se oznaava bijelim, crnim ili crvenim
prstenom, a nije rijetko da pojedini proizvoai
oznaavaju katodu ili anodu sa takom. Kod
tranzistora, kolektor se oznaava sa crvenom takom,
a emiter ispustom.
Nain oznaavanja poluvodikih elemenata
koji se uobiava u Americi je bitno razliit od
evropskog. Oznaka se sastoji redoslijedom od broja,
slovne oznake i broja.
Prvi broj oznaava vrstu poluvodikog elementa, i to:
1 - dioda;
2 - bipolarni i unipolarni tranzistori i druge
vieslojne strukture.
Slovna oznaka je slovo N za sve poluvodike
elemente.
Drugi broj predstavlja redni broj konstrukcije
poluvodikog elementa u dotinoj tvornici i nema
znaenje vezano za vrstu, strukturu ili nain izrade
poluvodikog elementa. Naravno, drugi broj u oznaci
moe se sastojati iz vie cifara.
10
LINEARNO INTEGRISANO POJAALO LM741

Linearni integrisani krugovi su elektroniki
sklopovi kojima se izlazni signal mijenja kontinuirano.
Za odreeni opseg ulaznih signala, aktivni elementi
linearnih integrisanih krugova rade u linearnom
podruju, pa je i odnos izmeu ulaznog i izlaznog
signala linearan.
U izvoenju pojedinih laboratorijskih vjebi
iz predmeta Digitalna elektronika koristi se linearno
integrisano pojaalo LM741. Na Slici 7. prikazana je
shematska oznaka za LM741. Integrisani krugovi se
smjetaju u metalna ili plastina kuita. Linearni
integrisani krug LM741, kakav se koristi u
laboratorijama ETF-a, je smjeten u plastino kuite
DIP-8. Na Slici 8. prikazan je raspored izvoda za
LM741 u kuitu DIP-8.
7
2
invertujui
ulaz
3
neinvertujui
ulaz
+U
Posebna podgrupa linearnih integrisanih

pojaala su operaciona pojaala. Operaciono pojaalo
je linearno integrisano istosmjerno pojaalo velikog
pojaanja, obuhvaeno mreom operacione povratne
sprege. Idealno operaciono pojaalo ima slijedee
osobine:
naponsko pojaanje u praznom hodu AU0 ;
ulazna otpornost Rul ;
izlazna otpornost Rizl 0;
ulazni napon ratdeenosti UN 0;
frekventni propusni opseg f = 0 .
Navedene osobine omoguavaju da se u proraunu
sklopova sa linearnim integrisanim pojaalima koriste
slijedea dva pravila, koja taj proraun olakavaju:
1. Obzirom da je ulazna otpornost beskonana, struje
u ulazne stezaljke pojaala se mogu zanemariti;
2. Kada je pojaalo obuhvaeno sa negativnom
povratnom spregom, pojaanje pojaala tei ka
beskonanom, pa se napon izmeu ulaznih
stezaljki
pojaala
moe
zanemariti.
741
izlaz
+
4
-U
Slika 7.
11
NASTAVNI PLAN
laboratorijskih vjebi iz predmeta Digitalna elektronika
za kolsku 2006/07.godinu
LV
Naziv vjebe
Priprema
RC krugovi za diferenciranje i
integriranje
Snimanje statikih i dinamikih

karakteristika tranzistora kao
prekidaa
Bistabilni multivibrator
Monostabilni multivibrator
Astabilni multivibrator
proraun
sklopa
nije
potreban
proraun
sklopa
proraun
sklopa
proraun
sklopa
proraun
sklopa
proraun
sklopa
proraun
sklopa
proraun
sklopa
proraun
sklopa
Schmittovo kolo sa trantistorima

u prekidakom reimu rada
Schmittovo kolo na bazi
linearnog integrisanog pojaala
Astabilni multivibrator na bazi
linearnog integrisanog pojaala
8-bitni D/A konvertor
Tehnika rada
Izvjetaj
lemljenje
DA
lemljenje
DA
lemljenje
DA
lemljenje
DA
lemljenje
DA
lemljenje
DA
eksperimentalna
ploica (matador)
eksperimentalna
ploica (matador)
eksperimentalna
ploica (matador)
DA
DA
DA
UPUTSTVO O OBAVEZNOJ FORMI I

SADRAJU IZVJETAJA O OBAVLJENOJ
LABORATORIJSKOJ VJEBI
U cilju uniformnosti, preglednosti i
efikasnosti izvjetavanja o obavljenim laboratorijskim
vjebama, sainjeni su obrasci IZVJETAJ-a, koje je
student duan popuniti na laboratorijskoj vjebi, ime
e njegova vjeba biti zavrena. IZVJETAJ o
obavljenoj laboratorijskoj vjebi se obavezno sastoji
iz slijedeih dijelova (prema Slici 1.):
1.
2.
3.
4.
Naslovna strana IZVJETAJ-a;

Postavka zadatka za laboratorijsku vjebu
Proraun elektronikog sklopa ;
Dijagrami koji su rezultat mjerenja i ispitivanja
laboratorijskog modela elektronikog sklopa;
5. Ostali rezultati mjerenja i zakljuci.
Svi navedeni dijelovi sastavljaju
IZVJETAJ prema datom redosljedu.
se
IZVJETAJ se pie runo tampanim slovima

na bijelom papiru, formata A4. Papir se ispisuje samo
sa jedne strane. Ukoliko je to potrebno, svi dijelovi
IZVJETAJ-a, osim naslovne strane, mogu imati vie
stranica.
Naslovna
strana
IZVJETAJ-a mora
sadravati: mjesto i datum izvoenja laboratorijske
vjebe, ime i prezime studenta, te broj INDEX-a
12
studenta. Svi navedeni elementi naslovne strane

ispisuju se tampanim slovima.
Ukoliko se zahtjeva proraun elektronikog

sklopa, tada je emu elektronikog sklopa dovoljno
nacrtati jednom, ali sa oznaenim vrijednostima
elektronikih komponenti koje ga sainjavaju, a to je
izlazni rezultat prorauna.
Signali, koji su rezultat mjerenja i ispitivanja

laboratorijskog modela, obavezno se crtaju u
odgovarajue dijagrame koji predstavljaju izgled
ekrana osciloskopa. Obavezno se u gornjoj polovini
crta ulazni signal (ako postoji), dok u donjoj polovini
odgovarajui postavkom vjebe traeni signal.
Rezultati mjerenja i ispitivanja sistematiziraju

se onako kako je to zahtjevano postavkom zadatka za
laboratorijsku vjebu (obino tabelarno ili na drugi
zahtjevani nain). Na kraju IZVJETAJ-a, obavezno
je navesti zakljuke o provedenoj laboratorijskoj
vjebi, odnosno o ispitivanoj elektronikoj strukturi.
OPIS ELEKTRONIKE
LABORATORIJE ETF-a
Elektronika laboratorija Elektrotehnikog
fakulteta u Sarajevu raspolae sa deset radnih mjesta.
To znai da jednu laboratorijsku grupu moe
sainjavati najvie deset studenata.
Sva laboratorijska radna mjesta opremljena
su na identian nain, sa istom laboratorijskom
opremom. Svako radno mjesto raspolae sa
osciloskopom, generatorom funkcija, napojnom
jedinicom, digitalnim multimetrom, lemilicom, te
odgovarajuim mjernim sondama, kablovima za
povezivanje,
eksperimentalnim
ploicama
(matadorima) i drugom sitnom opremom i materijalom
neophodnim za izvoenje laboratorijskih vjebi.
POPIS ELEKTRONIKIH KOMPONENTI*
Za izvoenje laboratorijskih vjebi iz
predmeta Digitalna elektronika, elektronika
laboratorija raspolae sa slijedeim elektronikim
komponentama:
1. Tranzistori
pojaavaki tranzistori BC107(NPN) i BC177
(PNP).
2. Otpornici
otpornici reda E12, tolerancije 5 %, sa nazivnim
vrijednostima:
ELEKTROTEHNIKI FAKULTET DIGITALNA ELEKTRONIKA
12
33
82
120
330
820
1,2
3,3
8,2
12
33
82
120
330
820
15
39
100
150
390
1000
1,5
3,9
10
15
39
100
150
390
1000
18
47
22
56
27
68
180
470
220
560
270
680
1,8
4,7
2,2
5,6
2,7
6,8
18
47
22
56
27
68
180
470
220
560
270
680
3. Kondenzatori
folijski
kondenzatori
za
montau
na
eksperimentalnu ploicu, tip MKS3, raster 7,5 mm,
tolerancije 20 %, maksimalno dozvoljenog
napona 100 V= / 63 V, temperaturnog opsega 55oC +100oC, nominalnih vrijednosti:
F
0,01
0,068
0,015
0,1
0,022
0,15
0,033
0,047
folijski
kondenzatori
za
montau
na
eksperimentalnu ploicu, tip MKS4, raster 10 mm,
F
0,22
folijski
kondenzatori
za
montau
na
eksperimentalnu ploicu, tip MKS4, raster 15 mm,
F
0,33
0,47
0,68
1,0
keramiki kondenzatori, tip KDPU, raster 5,08

mm, tolerancije 20 %, maksimalno dozvoljenog
napona 100 V=, nominalnih vrijednosti:
F 0,01
0,47
0,022
1,0
0,047
0,1
0,22
4. Linearna integrisana pojaala

Linearno integrisano pojaalo LM741 u kuitu
DIP-8.
* Popis elektronikih komponenti moe biti predmet promjena, u
smislu promjene stanja raspoloivosti pojedine komponente (ili
pojedinih komponenti. O svakoj promjeni studenti e biti
blagovremeno obavjeteni od strane asistenata .
13
to znai da je izlazni signal integral ulaznog signala.
LABORATORIJSKA VJEBA BR.1.
KOLA ZA DIFERENCIRANJE I
INTEGRIRANJE
Elementarna kola za diferenciranje

integriranje su kondenzator i induktivitet.
Ukoliko se, prema Slici 1, kao ulazni signal

posmatra napon na kondenzatoru, a kao izlazni signal
struja kroz kondenzator, tada je struja kroz
kondenzator odreena kao:
iC (t ) = C
du C (t )
,
dt
odnosno, izlazni signal je izvod ulaznog signala.

Obrnuto, ukoliko se kao ulazni signal
posmatra struja kroz kondenzator, a kao izlazni signal
napon na kondenzatoru, tada je napon na
kondenzatoru odreen kao:
u C (t ) =
I (t)
U (t)
U (t)
Slika 2.
U svim navedenim sluajevima ulazni i
izlazni signal su razliite vrste, ili je ulazni signal
napon, a izlazni struja, ili je obrnuto. U praksi se
obino zahtjeva da i ulazni i izlazni signal bude napon.
Taj zahtjev mogue je ostvariti upotrebom RC ili RL
kola za diferenciranje i integriranje.
RC kola
Ukoliko se, prema Slici 3, kao izlazni signal
iz RC kola uzima napon na otporu, tada je veza
izmeu ulaznog i izlaznog napona data sa:
1
iC (t )dt ,
C
u izl (t ) = RC
d [u ul (t ) u izl (t ) ]
.
dt
odnosno, izlazni signal je integral ulaznog signala.

Ukoliko su elementi RC kola izabrani tako da
je uul >> uizl, tada se moe priblino uzeti da je:
I (t)
u izl (t ) RC
U (t)
C
U (t)
du ul (t )
,
dt
odnosno, da je izlazni napon priblino derivacija

ulaznog napona.
Slika 1.
Ukoliko se, prema Slici 2, kao ulazni signal u
induktivitet posmatra struja, a kao izlazni signal napon
na induktivitetu, tada je napon na induktivitetu
odreen sa relacijom:
u L (t ) = L
di L (t )
,
dt
to znai da je izlazni signal izvod ulaznog signala.

Obrnuto, ako se kao ulazni signal posmatra
napon na induktivitetu, a kao izlazni signal struja kroz
induktivitet, onda je struja kroz induktivitet odreena
sa relacijom:
i L (t ) =
1
u L (t ) dt ,
L
+
U
U L
(t)
IZ L
(t)
Slika 3.
Da bi se ostvario uslov da je uul >> uizl,
vremenska konstanta =RC teoretski treba biti jednaka
nuli, a praktino treba biti to je mogue manja.
U svakom sluaju, postoji razlika izmeu
idealnog i realnog odziva RC kola za diferenciranje.
Na Slici 4 prikazan je odziv idealnog i realnog RC
kola za diferenciranje, pri emu je ulazni signal
pravougaonog oblika. Treba napomenuti da odziv i
neidealnog RC kola za diferenciranje, kakav je
14
prikazan na Slici 4.c, postoji samo u idealnim

uslovima. U realnim uslovima na oblik izlaznog
signala utiu neidealnost ulaznog signala (ulazni signal
nikada nije idealna etvrtka), uticaj unutarnjeg otpora
generatora ulaznog signala i parazitni kapaciteti RC
kola za diferenciranje. Kao rezultat navedenih uticaja,
dolazi do izoblienja izlaznog signala.
u l
bi izlazni signal bio to linearniji, vremenska konstanta

kola =RC mora biti to je mogue vea.
u l
E
0
iz l
du
dt
a.
u l
t
Slika 6.
b.
0
iz l
c.
-E
Slika 4.
Ukoliko se, prema Slici 5, izlazni signal iz
RC kola uzima sa kondenzatora, tada je veza izmeu
ulaznog i izlaznog napona data sa:
u izl (t ) =
U L
(t)
u(t)
IZ L
u l
1,0
0,1
u (t)
iz l
0,3
t
10
t=
u (t)
1
[uul (t ) uizl (t )]dt .
RC
Na kraju, za RC kola kojima se na ulaz

dovode impulsi pravougaonog oblika, treba naglasiti
da njihov odziv zavisi od odnosa vremenske konstante
kola i vremena trajanja ulaznog impulsa ti. Na
slikama 7 i 8 prikazani su oblici izlaznih signala za
ulazni signal pravougaonog oblika trajanja ti, uz
razliite odnose /ti. Slika 7 prikazuje valne oblike
izlaznog signala za RC kolo kao diferencijator, a Slika
8 prikazuje valne oblike izlaznog signala za RC kolo
kao integrator.
(t)
-E
Slika 7.
Slika 5.
Ukoliko je zadran uslov da je uul >> uizl,
tada je odnos ulaznog i izlaznog napona priblino dat
sa:
u(t)
E
1
uizl (t )
uul (t )dt ,
RC
to znai da je izlazni napon priblino integral ulaznog
napona.
Na Slici 6 prikazan je odziv RC kola kao
integratora na ulazni signal pravougaonog oblika. Da
0,1
t=
u (t)
u l
0,3
u (t)
1,0
iz l
10
0
Slika 8.
RL kola
15
Kao kola za diferenciranje i integriranje

mogu se koristiti i RL kola. Na Slici 9 prikazano je RL
kolo kao integrator, a na Slici 10 prikazano je RL kolo
kao diferencijator.
L
+
+
U
U L
(t)
(t)
IZ L
Slika 9.
R
+
U
U L
(t)
+
L
IZ L
(t)
Slika 10.
RL kola se rijetko koriste. U praksi se gotovo
uvijek koriste RC kola za uobliavanje signala. Jedan
od razloga za to jeste da je lake proizvesti
kondenzatore potrebnih veliina nego to je to sluaj
sa zavojnicama. Iz razloga to se rijetko susreu u
praksi, RL kola za uobliavanje signala nee biti dalje
razmatrana.

STATIKE I DINAMIKE KARAKTERISTIKE
TRANZISTORA KAO PREKIDAA
Impulsna kola zahtjevaju elemente koji imaju
sposobnost da vre prekidanje - elektronske prekidae.
Kao elektronski prekidai mogu se
upotrijebiti sve vrste poluvodikih komponenti koje
posjeduju nelinearnu strujno-naponsku karakteristiku.
Prema tome, svi tipovi dioda i tranzistora mogu da se
koriste kao prekidaki elementi.
prekidaki
Nesumnjivo
najznaajniji
elemenat u savremenim impulsnim kolima jeste
tranzistor. Tranzistorski prekida ima niz prednosti u
odnosu na cijevne ili mehanike prekidae, od kojih su
najvanije visoka frekvencija prekidanja, dug vijek
trajanja, izolovanost ulaza od izlaza, i dr.
Kao i svi prekidaki elementi, tranzistor koji
se koristi kao prekida ima dva stacionarna stanja:
stanje voenja (zasienje tranzistora) i stanje
nevoenja (zakoenje tranzistora).
Kao prekidaki elementi mogu se koristiti i
bipolarni i unipolarni tranzistori. S obzirom na
koncepciju laboratorijskih vjebi na predmetu
Digitalna elektronika, bie razmatrani samo
bipolarni tranistori.
Iako se tranzistori koriste u razliitim
spojevima, najee se koriste u spoju sa zajednikim
emiterom (ZE). Tranzistor kao prekida je obino u
spoju sa zajednikim emiterom (ZE). Na Slici 1.
Prikazano je tipino tranzistorsko prekidako kolo sa
tranzistorom u spoju sa zajednikim emiterom (ZE).
+E
izl
R
U
u l
Slika 1.
Pri proraunu impulsnih kola neophodno je
poznavati neke karakteristike (parametre) tranzistora
koji se koriste kao prekidaki elementi.
16
Parametri tranzistora obino se dijele na

statike i dinamike parametre. Pojam statinosti, i
dinaminosti usko je povezan sa karakterom ulaznog
signala u tranzistor, odnosno da li je ulazni signal u
tranzistor vremenski nepromjenjiv ili promjenjiv.
Za projektovanje sklopova koji sadre
tranzistore potrebno je poznavati odreeni broj
statikih karakteristika, koje su obino date u
katalozima proizvoaa. Takve karakteristike su :
UCES, napon izmeu kolektora i emitera pri kratko
spojenom baznom krugu (UBE = 0);
UCE0, napon izmeu kolektora i emitera pri
otvorenom baznom krugu (IB = 0);
VCEZ, napon izmeu kolektora i emitera tranzistora
u zasienju;
ICM, najvea dozvoljena vrijednost kolektorske
struje tranzistora;
UBEM, najvea dozvoljena vrijednost napona
izmeu baze i emitera tranzistora;
ICB0, inverzna struja spoja kolektor - baza;
Pdmax, najvea ukupna disipacija tranzistora;
Tmax, najvea dozvoljena temperatura p-n spoja;
RTK, termika otpornost izmeu zapornog sloja i
kuita tranzistora.
Obzirom da se u impulsnim sklopovima
tranzistori koriste na specifian nain - kao prekidaki
elementi, neki od navedenih parametara su znaajni u
neprovodnom, a neki u provodnom stanju tranzistora.
U
neprovodnom
stanju,
znaajna
karakteristika tranzistora jeste inverzna kolektorska
struja zasienja ICB0. Znaajno je pomenuti da je ova
struja temperaturno osjetljiva. U praktinim
proraunima moe se uzeti da se struja ICB0 udvostrui
za promjenu temperature od 8 do 10 oC.
I B = I BZ .
Kod
tipinih prekidakih tranzistora,
koeficijent strujnog pojaanja (hFE) kree se u
granicama od 10 do 150. Tolerancije ovoga
koeficijenta esto su veoma iroke, pa kod istog tipa
tranzistora vrijednost ovoga koeficijenta moe da
varira u odnosu 3:1.
Statiki parametri koji odreuju kvalitet
tranzistora kao prekidaa su otpornost tranzistora u
neprovodnom stanju (R0) i otpornost tranzistora u
provodnom stanju (RS). Odnos
K=
R0
RS
uzima se kao mjerilo kvaliteta tranzistora kao

prekidaa. Za dobre prekidake tranzistore, ovaj odnos
je reda 106 i vie.
Statike karakteristike tranzistora se snimaju
laboratorijski. Obino se snimaju ulazne i izlazne
karakteristike tranzistora. Ulazne karakteristike
tranzistora u spoju sa ZE predstavljaju zavisnost struje
baze tranzistora IB od napona izmeu baze i emitera
tranzistora UBE. Izlazne karakteristike tranzistora u
spoju sa ZE predstavljaju zavisnost kolektorske struje
tranzistora IC od napona izmeu kolektora i emitera
UCE. Na Slici 2. prikazan je izgled tipinih izlaznih
(kolektorskih) karakteristika tranzistora.
I (mA)
B N
I =I
>I
B 3
B (N -1 )
I =I
B
B 2
I =I
B
U provodnom stanju, znaajni parametri

tranzistora su koeficijent strujnog pojaanja tranzistora
u spoju sa zajednikom bazom (hFB) i koeficijent
strujnog pojaanja tranzistora u spoju sa zajednikim
emiterom (hFE). Kako je ve reeno da je tranzistor
kao prekida obino u spoju sa ZE, ovdje je od
interesa koeficijent strujnog pojaanja . Kolektorska i
bazna struja tranzistora u spoju sa ZE, koji je u
zasienju, vezane su relacijom:
I BZ =
I CZ
I CZ
.
hFE
Ovdje jednakost simbolizira granini sluaj zasienja

(S = 1). Bazna struja tranzistora koji je u zasienju
mora biti vea ili u krajnjem sluaju jednaka graninoj
baznoj struji zasienja, odnosno:
B 1
I =0
I =I
B
0U
C E z a s
C 0
C E
(V)
Slika 2.
Na osnovu izlaznih statikih karakteristika
tranzistora, prikazanih na Slici 2., mogue je uoiti
odreene reime rada tranzistora: zakoenje (ispod
karakterisrike koja sadri taku B), zasienje (lijevo
od karakteristike koja sadri taku A) te linearni reim
rada (na pravcu izmeu taaka A i B). Napon UCEzas je
napon koji odgovara struji ICzas kada tranistor ulazi u
podruje zasienja. Sa slike se vidi da ukoliko je ova
struja manja, to je i napon UCEzas manji.
Dinamiki parametri odreuju vremena
ukljuenja i iskljuenja tranzistora kao prekidaa. Na
17
Slici 3. predstavljen je odziv tranzistora u spoju sa ZE

na ulazni signal pravougaonog oblika.
U
u l
Na kraju treba napomenuti da se znaajan

broj parametara tranzistora moe odrediti i analitiki.
Metodi analitikog prorauna tranzistora mogu se
pronai u obaveznoj literaturi za predmet Digitalna
elektronika, te u drugoj literaturi koja se bavi
poluvodiima i impulsnim kolima.
0
I
t
C
0,9 I
0,1 I
0
U
C E
0,9 U
C E
0,1 U
C E
0t
Slika 3.
Kako se vidi na Slici 3., razlikujemo slijedea
vremena:
td (delay time - vrijeme kanjenja) je vrijeme za
koje, nakon porasta ulaznog signala koji provede
tranzistor, izlazni signal zadrava svoju prethodnu
vrijednost;
tr (rise time - vrijeme porasta) je vrijeme za koje
izlazni signal poraste od 10 % do 90 % svoje
konane vrijednosti;
ts (storage time - vrijeme odranja) je vrijeme za
koje, nakon pada ulaznog signala koji koi
tranzistor, izlazni signal zadrava prethodno stanje;
tf (fall time - vrijeme pada) je vrijeme za koje
izlazni signal opadne od 90 % do 10 % svoje
maksimalne vrijednosti.
Vrijeme kanjenja i vrijeme porasta zajedno daju
vrijeme ukljuenja tranzistora:
Tu = t d + t r .
Vrijeme odranja i vrijeme pada zajedno daju vrijeme
iskljuenja tranzistora:
Ti = t s + t f .
Od dinamikih parametara od interesa je i
granina frekvencija tranzistora, fgr. Granina
frekvencija tranzistora je ona frekvencija ulaznog
signala pri kojoj amplituda izlaznog signala padne
ispod 70,7 % (
2 2 ) najvee vrijednosti amplitude.
18
Na osnovu zadate amplitude izlaznog signala

Um, bira se napon napajanja EC:

BISTABILNI MULTIVIBRATOR
EC = (1.1 1.4)U m .
Bistabilni multivibrator je elektroniki sklop

koji na izlazu daje relaksacioni signal. Kako kae
njegovo ime, bistabilni multivibrator ima dva stabilna
stanja.
Promjena
stanja
izlaza
bistabilnog
multivibratora vri se dovoenjem vanjskih impulsa.
Na Slici 1. prikazana je realizacija bistabilnog
multivibratora sa NPN tranzistorima.
+E
R
R
Najvea frekvencija ulaznih vanjskih impulsa

koji okidaju bistabilni multivibrator odreuje se na
osnovu granine frekvencije tranzistora kao:
fmax = 0,7 f (za sluaj nesimetrinog okidanja);
fmax = 0,35 f (za sluaj simetrinog okidanja).
Napon izvora koenja EB obino se bira u granicama
Pri tome napon napajanja EC mora biti manji

od najveeg dozvoljenog napona kolektor-emiter
tranzistora, UCEmax. Treba napomenuti da iznos EC=Um
obino zadovoljava zahtjeve postavljene zadatkom.
E B = (1 2)V
+
_
Slika 1.
Kondenzatori
u
sklopu
bistabilnog
multivibratora (prema Slici 1.) nazivaju se
komutirajui kondenzatori. Oni nisu neophodni za rad
bistabilnog multivibratora, ali se koriste da poveaju
brzinu prebacivanja bistabilnog multivibratora iz
jednog stanja u drugo.
Naponi vei od EB = 2 V, negativno utiu na brzinu

rada bistabilnog multivibratora.
Otpor kolektora RC bira se na osnovu najvee
dozvoljene struje kolektora, ime je otpor RC
ogranien sa donje strane. Istovremeno, otpor RC je
ogranien sa gornje strane uslovom da ambijentalna
temperatura ne utie na amplitudu izlaznog signala.
Tako se otpor RC bira u granicama:
EC
Promjena stanja bistabilnog multivibratora
moe se ostvariti dovoenjem vanjskog impulsa bilo u
kolektore tranzistora bilo u baze tranzistora.
Okidanje bistabilnih multivibratora, moe biti
simetrino ili nesimetrino. Kod simetrinog okidanja
vanjski signali za promjenu stanja dovode se u oba
tranzistora istovremeno. Kod nesimetrinog okidanja,
vanjski okidni signal djeluje samo na jedan tranzistor.
Proraun bistabilnog multivibratora sastoji se
od odreivanja vrijednosti elemenata koji sainjavaju
elektroniki sklop bistabilnog multivibratora (prema
Slici 1.).
U proraunu se polazi od pretpostavke
poznavanja osnovnih osobina tranzistora koji se
koriste unutar sklopa. Osnovni parametri tranzistora,
koje treba poznavati, su: dozvoljeni najvei napon
izmeu kolektora i emitera, koeficijent strujnog
pojaanja tranzistora (u spoju sa ZE), najveu
dozvoljenu kolektorsku struju ICmax, inverznu
kolektorsku struju zasienja IC0max, te graninu
frekvenciju tranzistora f.
I C max
RC
EC
I C 0 max
Vrijednost komutirajuih kapacteta C bira se tako da

bude zadovoljeno:
RC C 1,5 , pri nesimetrinom okidanju, odnosno

RC C 3 , pri simetrinom okidanju, pri emu je:
1
.
2 f
Otpor u bazi, RB, bira se tako da bude zadovoljeno:
RB
EB
I C 0 max
Na kraju se, na osnovu odabranih EC, EB, RC i RB, te

poznavanjem
koeficijenta
strujnog
pojaanja
tranzistora (u spoju sa ZE) , odreuje otpor R, kao:
19
R Rmax
min
=
1 RC .
E B RC
1 + min
EC R B
Ukoliko je bistabilni multivibrator simetrino

optereen sa optereenjem RP, tada se gornja granica
otpora R odreuje kao:
R Rmax =
RC RP min
RC + RP min
min
E B RC
1 + min
EC R B
pri emu je RPmin najmanja vrijednost optereenja sa

kojom je bistabilni multivibrator optereen.
Odreena fiksna vrijednost za otpor R moe se dobiti
iz priblinog obrasca za amplitudu izlaznog signala:
U max

MONOSTABILNI MULTIVIBRATOR
Monostabilni multivibrator je relaksacioni
sklop koji ima samo jedno stabilno stanje. Vanjski
(okidni) impuls na ulazu uzrokuje promjenu stanja na
izlazu monostabilnog multivibratora. ali se novo stanje
na izlazu monostabilnog multivibratora zadrava samo
odreeno vrijeme. Iz tog razloga, novo stanje na izlazu
monostabilnog multivibratora naziva se kvazistabilno
stanje (ponegdje se moe susresti i naziv nestabilno
stanje). Nakon odreenog vremena, napon na izlazu
ponovo poprima prvobitnu vrijednost, odnosno
monostabilni multivibrator se vraa u stabilno stanje.
Vrijeme zadravanja kvazistabilnog stanja odreeno je
vrijednostima elektronikih komponenti samog
monostabilnog multivibratora.
Na Slici 1. prikazano je osnovno elektroniko
kolo monostabilnog multivibratora. U praksi se
susreu i razliite modifikacije elektronikog kola
prikazanog na Slici 1.
R
EC ,
R + RC
+E
odakle je:
U max
RC .
EC U max
C
R
R
T
+
_
Vrijednost dobivena posljednjim obrascem mora biti

manja od najvee vrijednosti otpora R, odnosno:
R Rmax .
Slika 1.
Kondenzator CK naziva se komutirajui
kondenzator, i slui za poboljanje valnog oblika
odziva monostabilnog multivibratora.
Okidanje monostabilnog multivibratora,
ija je struktura prikazana na Slici 1., moe se izvriti
dovoenjem bilo pozitivnog impulsa u bazu
tranzistora T1, bilo dovoenjem negativnog impulsa u
bazu tranzistora T2. Djelovanjem vanjskog okidnog
impulsa, uspostavlja se kvazistabilno stanje, ija
duina trajanja zavisi od vrijednosti otpora R1 i
kondenzatora
C.
Nakon
prestanka
trajanja
kvazistabilnog stanja, monostabilni multivibrator se
vraa u stabilno stanje, u kome se zadrava do
nailaska narednog vanjskog okidnog impulsa. Odavde
je jasno da, ukoliko je vrijeme trajanja vanjskog
okidnog impulsa due od vremena trajanja
20
kvazistabilnog stanja, tada se monostabilni

multivibrator nikada nee vratiti u stabilno stanje.
Proraun
monostabilnog
multivibratora
sastoji se u odreivanju vrijednosti pojedinih
elektronikih komponenti koje ine njegovu strukturu.
Kao polazni podaci, obino su dati tip koritenih
tranzistora i zahtjevano vrijeme trajanja kvazistabilnog
stanja monostabilnog multivibratora. Pri tome je
potrebno poznavati iste parametre tranzistora kao i
kod prorauna bistabilnog multivibratora, a to su:
dozvoljeni najvei napon izmeu kolektora i emitera,
koeficijent strujnog pojaanja tranzistora (u spoju sa
ZE), najveu dozvoljenu kolektorsku struju ICmax,
inverznu kolektorsku struju zasienja IC0max, te
graninu frekvenciju tranzistora f.
Naponi EB, EC, te otpori RC2, RB i R biraju se
prema istim kriterijima kao i kod prorauna
bistabilnog multivibratora.
Trajanje kvazistabilnog stanja monostabilnog
multivibratora odreuje se na osnovu priblinog
obrasca:
gdje je sa T oznaen period ponavljanja okidnih

impulsa. Odavde je:
RC1
T Ti
.
5C
Dakle, otpor RC1 je ogranien sa obje strane:
EC
I C max
RC1
T Ti
.
5C
Na kraju, treba napomenuti da dozvoljeni

napon baza - kolektor tranzistora treba da bude:
U BC 2 E C .
Ovu injenicu treba uzeti u obzir prilikom izbora
tranzistora za monostabilni multivibrator, odnosno ako
je tip tranzistora zadat, onda pri izboru napona
napajanja EC.
Ti R1C ln 2 .
Otpor R1 je ogranien sa gornje strane na dva naina:
prvo, uslovom da tranzistor T2 bude u zasienju:
R1 RC 2 ,
i drugo, uslovom temperaturne neosjetljivosti:
R1 <<
EC
I C 0 max
Nakon biranja vrijednosti otpora R1, kapacitet

kondenzatora se rauna kao:
Ti
.
R1 ln 2
Otpor RC1 treba da ogranii struju kolektora

tranzistora, pa je:
RC1
EC
I C max
Sa druge strane, period ponavljanja okidnih impulsa

mora zadovoljiti relaciju:
T Ti + (3 5) RC1C ,
21
B 1
ASTABILNI MULTIVIBRATOR
0
Astabilni multivibrator je elektroniki sklop
koji nema niti jedno stabilno stanje. U sutini, astabilni
multivibrator je oscilator koji na izlazu daje niz
pravougaonih impulsa razliite frekvencije. Na Slici 1.
prikazana je struktura jedne izvedbe astabilnog
multivibratora sa NPN tranzistorima.
=C R
t
B 1
C 1
=C R
2
C 1
B 2
+E
B 2
=C R
2
B 1
B 2
=C R
C 2
C 2
Slika 2.
Istovremeno, otpor Rc je ogranien i sa gornje strane:
RC
Slika 1.
Astabilni multivibratori najee nalaze
primjenu kao generatori valnog oblika, bilo u
laboratorijskim ureajima, bilo u digitalnim ureajima
za upotrebu van laboratorije. Takoer, veliku primjenu
nalaze u mjernoj tehnici za mjerenje neelektrinih
veliina, gdje se koriste kao konvertori ili kao mjerni
mostovi, najee kao naponsko-frekventni konvertori.
Osnovna osobina astabilnog multivibratora je
da ne zahtijeva nikakav ulazni signal za promjenu
stanja, ve za normalan rad zahtijeva samo napajanje.
Na Slici 2. prikazani su vremenski dijagrami
signala u karakteristinim takama astabilnog
multivibratora.
Period sopstvenih oscilacija astabilnog
multivibratora sastoji se od dva poluperioda, odreena
otpornicima RB1 i RB2, te kondenzatorima C1 i C2:
T = T1 + T2
R B1C1 ln 2 + R B 2 C 2 ln 2 .
Pri proraunu astabilnog multivibratora,

kolektorski otpori se biraju iz uslova ogranienja
kolektorske struje zasienja:
RC
EC
I C max
EC
I C 0 max
Otpori RB1 i RB2 biraju se iz uslova zasienja

tranzistora:
R B min RC .
Da bi krug astabilnog multivibratora bio temperaturno
stabilan, treba da bude zadovoljeno:
R B I C 0 max << EC .
Otpor RB, dakle, trebalo bi da bude to manji. Obino
se vrijednost otpora RB uzima u granicama 1020 k.
Nakon izbora vrijednosti otpora RB1 i RB2,
vrijednosti kondenzatora C1 i C2 se raunaju i usvajaju
iz uslova trajanja kvazistabilnih stanja.
Na kraju treba napomenuti slijedee. Pri
koenju
tranzistora,
odnosno
pri
uspostavi
kvazistabilnih stanja, naponi na kolektorima
tranzistora uspostavljaju se sa slijedeim vremenskim
konstantama:
1 = RC1 C 2
(tranzistor T1), i
2 = RC 2 C1
(tranzistor T2).
Pun nivo signala se dobija nakon (3 5) 1 (odnosno

2). Ako je od interesa da izlazni signali budu to blii
22
idealnom nizu etvrtki, to vremenske konstante 1 i 2

trebaju biti to manje, odnosno otpori RC1 i RC2 trebaju
biti to manji. Takoer, za ispravan rad astabilnog
multivibratora treba biti ispunjen uslov :
(3 5) RC1C 2 R B1C1 ln 2 ,

SCHMITTOV TRIGER
Schmittov triger je regenerativno kolo sa dva
stabilna stanja. Na Slici 1. prikazana je elektrina
shema kola Schmittovog trigera.
(3 5) RC 2 C1 R B 2 C 2 ln 2 .
Iz gornjih nejednakosti mogu se odrediti odnosi
izmeu vrijednosti kondenzatora C1 i C2 (uz fiksne
vrijednosti otpora RC1 i RB1 za prvu nejednakost,
odnosno RC2 i RB2 za drugu nejednakost). Takoer,
ukoliko se fiksiraju vrijednosti kondenzatora C1 i C2,
tada je mogue odrediti odnose izmeu vrijednosti
otpora RC1 i RB1 u prvoj nejednakosti, odnosno RC2 i
RB2 u drugoj nejednakosti.
+E
C 2
C 1
U (t)
iz l
U (t)
u l
Slika 1.
U principu, Schmittov triger se razlikuje od

bistabilnog multivibratora u tome to ne postoji
povratna sprega sa kolektora drugog tranzistora sklopa
na prvi. Tranzistori unutar sklopa Schmittovog trigera
mogu raditi bilo u linearnom ili u prekidakom reimu.
Ovdje emo se usmjeriti na Schmittov triger sa
tranzistorima u prekidakom reimu rada.
Na Slici 2. prikazana je zavisnost izlaznog
signala Schmittovog trigera od signala na njegovom
ulazu. Najznaajnija pojava koja se uoava kod
Schmittovog trigera je pojava histereze. Pod
histerezom Schmittovog trigera podrezumjeva se
razlika izmeu naponskih nivoa okidnih pragova Vg i
Vd, prema Slici 2., to se izraava kao:
H = V = V g Vd .
U
iz l
E -I R
C
C 2
C 2
u l
Slika 2.
Na Slici 3. prikazan je odziv Schmittovog
trigera na ulazni signal oblika sinusoide. Da bi
Schmittov triger proradio, amplituda ulaznog signala
mora biti vea od histereze Schmittovog trigera. U
protivnom, pod uticajem ulaznog signala, na izlazu
23
Schmittovog trigera e se pojaviti jedno stanje koje e

se trajno zadrati.
Napon zasienja tranzistora T2 rauna se kao:
U C 2 z V g V 1 ,
u l
te se na osnovu tako izraunatog UC2z bira napon

napajanja EC:
V
V
EC U C 2 z + U m .
Kolektorsku struju zasienja tranzistora T2 biramo

kao:
iz l
I C 0 << I C 2 z < I C 2 max .
E .R
R +R
C
Na osnovu usvojenih vrijednosti za UC2z i IC2z,

emiterski otpor RE rauna se kao:
C 2
RE
Slika 3.
Schmittov triger se najee koristi u
komparatorskoj tehnici i tehnici uobliavanja signala.
Praktino signal proizvoljnog oblika, uz uslov da mu
je amplituda vea od histereze Schmittovog trigera,
moe se konvertovati u signal pravougaonog oblika.
Kada se Schmittov triger koristi kao komparator, tada
je znaajan samo jedan prag provoenja Schmittovog
trigera. Obino se kao prag komparacije uzima gornji
(vii) prag provoenja Schmittovog trigera. Takoer,
za dobar komparator presudna su dva elementa:
stabilnost
praga
komparacije
i
osjetljivost
komparatora. Schmittov triger ima stabilan gornji prag
provoenja koji ne zavisi od parametara aktivnih
komponenti, ali je osjetljivost komparacije
Schmittovog trigera reda nekoliko stotina mV. Slino
kao i bistabilni multivibrator, Schmittov triger se moe
koristiti i kao flip-flop, meutim ovakva primjena
Schmittovog trigera je rijetka.
Obino se kao polazni elementi za proraun
Schmittovog trigera zadaju amplituda izlaznog signala
Um i naponi gornjeg i donjeg praga Vg i Vd. Takoer,
potrebno je poznavati osnovne karakteristike
tranzistora koji se koriste unutar sklopa Schmittovog
trigera: najvei dozvoljeni napon izmeu kolektora i
emitera tranzistora, koeficijent strujnog pojaanja
tranzistora (u spoju sa ZE), najveu dozvoljenu
kolektorsku struju tranzistora ICmax, inverznu
kolektorsku struju zasienja tranzistora IC0max, te
napon provoenja tranzistora (napon izmeu baze i
emitera tranzistora) V. Na osnovu ovih elemenata
mogue je izvriti proraun elektrinog kola
Schmittovog trigera.
Otpor u kolektoru tranzistora T2 rauna se kao:
RC 2
EC I C 2 z R E
.
I C 2z
Napon donjeg praga Schmittovog trigera iznosi:
Vd E C
Kako vrijedi da je:
RE
RC1 + RE
R
1 + S
RE
RS
<< 1 , to je napon donjeg
RE
praga Schmittovog trigera priblino odreen kao:
Vd E C
RE
,
RC1 + RE
odakle se moe izraunati otpor u kolektoru tranzistora

T1 kao:
RC1 RE
EC Vd
.
Vd
Otpori R1 i R2 biraju se iz slijedeih nejednakosti:
R1 2 RC 2 RC1 ;
R2
U C2z
.
IC2z
U C2z
(RC1 + R1 ) .
EC U C 2 z
24
Na kraju, otpor RS moe se priblino odrediti iz

zahtjeva za irinom petlje histereze:
V H = V g Vd .
Napon gornjeg praga priblino je odreen kao:
V g EC
RE
+ V 1 ,
RC 2 + R E
dok je priblina relacija za napon donjeg praga Vd

data ranije.
Ovdje treba napomenuti da u ranije datom
obrascu za priblinu vrijednost napona donjeg praga
ne treba zanemariti lan koji sadri RS, a za sve druge
lanove u obrascima i za Vg i za Vd treba uzimati
vrijednosti koje su usvojene u procesu prorauna.
Obino se pri projektovanju elektrinog sklopa
Schmittovog trigera koriste oba ista tranzistora, pa se u
prethodnim relacijama indexi uz parametre , V i
ICmax mogu izostaviti.

SKLOPOVI NA BAZI LINEARNIH
INTEGRISANIH POJAALA
Relaksacioni sklopovi koji su obraeni u
prethodnim tematskim cjelinama takoer mogu biti
realizovani upotrebom linearnih integrisanih pojaala.
Linearni integrisani krugovi su elektroniki
sklopovi kojima se izlazni signal mijenja kontinuirano.
Za odreeni opseg ulaznih signala, aktivni elementi
linearnih integrisanih krugova rade u linearnom
podruju, pa je i odnos izmeu ulaznog i izlaznog
signala linearan.
Posebna podgrupa linearnih integrisanih
krugova predstavljaju linearna integrisana pojaala.
Linearno integrisano istosmjerno pojaalo velikog
pojaanja, obuhvaeno mreom negativne povratne
sprege, naziva se operacionim pojaalom.
Glavne osobine linearnih integrisanih
pojaala su veliko naponsko pojaanje direktne grane,
velika ulazna otpornost, mala izlazna otpornost i irok
frekventni propusni opseg.
Kod svih relaksacionih sklopova koji su
formirani na bazi linearnih integrisanih pojaala
povratna sprega je pozitivna. Zajednika osobina svih
ovih sklopova jeste da su njihove karakteristike
odreene samo elementima povratne sprege, a ne i
osobinama linearnog integrisanog pojaala.
U daljem tekstu obraena su RC kola za
diferenciranje i integriranje, Schmittov triger, astabilni
multivibrator i monostabilni multivibrator, svi
realizovani na bazi linearnog integrisanog pojaala.
25
SCHMITTOVO KOLO NA BAZI LINEARNOG

INTEGRISANOG POJAALA
ASTABILNI MULTIVIBRATOR NA BAZI

LINEARNOG INTEGRISANOG POJAALA
Na Slici 3. Prikazano je Schmittovo kolo

formirano pomou linearnog integrisanog pojaala.
Astabilni multivibrator, formiran na bazi

linearnog integrisanog pojaala, prikazan je na Slici 5.
Sa slike se vidi da je povratna sprega pozitivna.
+E
U (t)
+
U (t)
r e f
+E
-E
U (t)
U (t)
-E
r e f
iz l
u l
Slika 3.
Slika 5.
Vidi se da je u ovome sluaju povratna

sprega pozitivna. Gornji i donji prag Schmittovog kola
sa Slike 3., dati su slijedeim izrazima:
V g = U ref
Vd = U ref
U (t)
iz l
R2
R1
+ U izl
;
R1 + R2
R1 + R2
R2
R1
Uizl
.
R1 + R2
R1 + R2
Treba napomenuti da, ukoliko se hoe postii

simetrinost gornjeg i donjeg praga provoenja
Schmittovog kola, to se moe postii uzimajui da je
Uref = 0. Iz navedenih jednakosti za gornji i donji prag
Schmittovog kola moe se izraunati odnos izmeu
otpora R1 i R2.
Amplituda izlaznog signala ovako formiranog
Schmittovog trigera iznosi priblino 2EC.
Na Slici 4. prikazana je zavisnost izlaznog od
ulaznog signala za Schmittov triger sa Slike 3.
Dijagrami izlaznog napona i napona na

kondenzatoru sklopa astabilnog multivibratora sa Slike
5., prikazani su na Slici 6.
prema +E
U (t)
0
V
U (t)
+E
prema -E
iz l
-E
Slika 6.
Vremena trajanja pozitivnog i negativnog dijela
izlaznog signala prema Slici 6. raunaju se prema
slijedeim izrazima (vodei rauna o znaku Vg i Vd):
U (t)
iz l
+E
T1 = RC ln
E C Vd
;
EC V g
T2 = RC ln
E C + Vd
.
EC + V g
U (t)
u l
-E
Slika 4.
Vidi se da se oblik petlje histereze razlikuje od onog

za Schmittovo kolo realizovano u diskretnoj tehnici.
Naponi gornjeg i donjeg praga Vg i Vd

raunaju se na identian nain kao i kod Schmittovog
26
kola formiranog na bazi linearnog integrisanog

pojaala.
Naponi gornjeg i donjeg praga Vg i Vd zavise
od referentnog napona Uref. (Kada je Uref 0 naponi
Vg i Vd su nesimetrini u odnosu na apscisu.) Izborom
referentnog napona Uref mogue je uticati na odnos
vremena trajanja T1 i T2 pozitivne i negativne etvrtke
izlaznog signala astabilnog multivibratora. Na
vremena trajanja T1 i T2 utie se vremenskom
konstantom = RC. Meutim, promjenom vremenske
konstante vremena T1 i T2 se linearno poveavaju ili
smanjuju, a pri tome se ne moe uticati na odnos
vremena T1 i T2.
Vrijednosti otpora R1 i R2 usvajaju se na
osnovu njihovog odnosa koji se moe izraunati iz
jednaina za napone Vg i Vd, na isti nain kao i kod
Schmittovog kola.

ANALOGNO - DIGITALNA I DIGITALNO ANALOGNA KONVERZIJA
U uslovima rasprostranjenog koritenja
mikroprocesora i mokroprocesorski baziranih sistema,
javlja se potreba pretvaranja analognih signala u
njihove digitalne ekvivalente. Taj posao obavljaju
analogno - digitalni (A/D) konvertori. Isto tako,
ponekad se javlja potreba da se digitalni signal, koji
dolazi npr. iz mikroprocesora, pretvori u njegov
analogni ekvivalent. Takvu vrstu pretvaranja signala
obavljaju digitalno - analogni (D/A) konvertori.
U oba sluaja, pretvaranje signala obavlja se
sa odreenom rezolucijom, koja odreuje tanost
konvertora. Podatak o rezoluciji A/D konverzije daje
informaciju koliki je najmanji korak izlaznog napona
A/D pretvaraa. Rezolucija zavisi od broja bita u
sekvenci izlaznog binarnog signala. Kod D/A
konverzije, izlazni analogni signal mijenja se
stepenasto, pa je rezolucija D/A konvertora praktino
jednaka rezoluciji ulaznog digitalnog signala.
Postoje brojne izvedbe A/D i D/A
konvertora. A/D konverotri se mogu principijelono
podijeliti u dvije grupe: konverzioni A/D konvertori i
poredbeni A/D konvertori.
Kod konverzionih A/D konvertora, ulazni
analogni signal se pretvara u niz impulsa koji ima
period ponavljanja proporcionalan ulaznom naponu.
Prema tome, broj impulsa u jedinici vremena je
proporcionalan ulaznom naponu, tako da se
informacija sa brojaa impulsa moe koristiti kao
digitalni ekvivalent analognog signala.
Kod poredbenih A/D konvertora, ulazni
analogni signal poredi se sa nekim referentnim
signalom. Nakon izjednaavanja, referentni signal
jednak je ulaznom signalu. Obzirom da se koriste
veoma tani izvori referentnih signala, tanost ovakvih
A/D konvertora je veoma velika.
Konstrukcija D/A konvertora zavisi od tipa
digitalnog signala koji se u njega uvodi.
U literaturi [1] i [2] detaljno je predstavljena
konstrukcija i opis A/D i D/A konvertora koji koriste
binarno kodirani decimalni kod (BCD). BCD
kodiranje znai da se svaka decimalna cifra kodira sa
etiri binarne znamenke.
Na ovom mjestu, kao primjer bie naveden 8
- bitni D/A konvertor koji koristi binarno kodiranje.
Na Slici 1. prikazana je struktura takvog D/A
konvertora.
27
2R
4R
2
3
8R
16R
2
2
+E
32R
iz l
-E
64R
128R
+
_
re f
Slika 1.
Na ulaz D/A konvertora sa Slike 1., dovode se 8 bitne sekvence binarnih brojeva. To znai da
rezolucija D/A konverzije iznosi:
Vrijednost izlaznog napona u ovom sluaju

iznosi:
U izl = 0 .
1
1
0,004 ,
8 =
256
2
odnosno oko 0,4 % opsega izlaznog signala Uizl.
Za svaku drugu binarnu kombinaciju na

ulazu, koja je razliita od kombinacije 00000000,
imamo ekvivalentno kolo prikazano na Slici 3.
Svaki prekida D/A konvertora sa Slike 1.,

odgovara odreenom teinskom bitu u 8 - bitnom
binarnom zapisu. Otvoren prekida ukazuje da je
odgovarajui bit u binarnom zapisu jednak nuli, a
zatvoren prekida da je taj bit jednak jedinici.
R
+
_
Ukoliko je na ulazu D/A konvertora prisutna

binarna kombinacija 00000000, tada imamo
ekvivalentno kolo prikazano na Slici 2.
+E
e k v
r e f
iz l
-E
Slika 3.
+E
Ekvivalentna otpornost Rekv moe imati

vrijednosti, zavisno od ulazne binarne kombinacije,
od najmanje:
Rekv min =
iz l
-E
Slika 2.
128
R,
255
pa do najvee:
28
Rekv max = 128 R .

Ulazna binarna kombinacija 11111111 odnosi se na
najvei izlazni napon, a u tom sluaju je ekvivalentna
otpornost Rekv najmanja. Najvei izlazni napon
iznosi:
U izl max = U ref
R1
Rekv min
= U ref
255 R1
.
128 R
Obzirom da je najvea vrijednost izlaznog napona

Uizlmax poznata, da se vrijednosti napona Uref i otpora
R biraju, otpor R1 se moe izraunati iz prethodne
jednakosti kao:
R1 = R
128 U izl max

.
255 U ref
Na kraju, potrebno je navesti osnovne

definicije po kojima se rauna greka D/A
konvertora. Greka D/A konvertora moe se
odreivati u odnosu na trenutnu vrijednost (oitanje),
ili u odnosu na puni opseg. Obje greke se obino
izraavaju u procentima.
Greka u odnosu na oitanje rauna se prema
obrascu:
Go (%) =
Xm Xo
100 ,
Xm
gdje su: Xm - izmjerena trenutna vrijednost (oitanje)

analognog signala;
Xo - oekivana (izraunata) vrijednost
analognog signala.
Greka u odnosu na puni opseg rauna se prema

obrascu:
G s (%) =
Xm Xo
100 ,
PO
gdje je PO - puni opseg oekivanog analognog

signala.
29
Dodatak Katalog tranzistora BC107
30
Dodatak Katalog tranzistora BC107
31
Dodatak Katalog diode 1N4148
32
Dodatak Katalog operacionog pojaala LM741
33
34
35
36

Praktikum Laboratorijskih Vjezbi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Praktikum Laboratorijskih Vjezbi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET U SARAJEVU

PRAKTIKUM IZ DIGITALNE ELEKTRONIKE

vjebu je uslov verifikovanja obavljene laboratorijske

Laboratorijske vjebe predstavljaju vaan i

Na kraju treba obratiti pozornost studenata na

Kao pomo u pisanju ovog Praktikuma

Sve primjedbe, uoene greke, sugestije, kritike i

Za razliku od drugih predmeta koji su

ELEKTROTEHNIKI FAKULTET - DIGITALNA ELEKTRONIKA

U veini elektronikih struktura, koje su

prorauni, koji se zahtjevaju zadatkom laboratorijske

Na ovom mjestu treba rei neto vie o

ELEKTROTEHNIKI FAKULTET - DIGITALNA ELEKTRONIKA

predstavlja odnos napona na krajevima otpornika i

Tolerancija nominalne vrijednosti otpornosti je

Njihova vrijednost moe se mijenjati u odreenim

kojih se nalazi dielektrik. Osnovni parametar

Prema njemakim standardima (DIN),

ELEKTROTEHNIKI FAKULTET - DIGITALNA ELEKTRONIKA

Osnovni parametri kondenzatora navedeni su

pokretnog dijela - rotora. Meusobna povrina

Nominalna nepropusna (zaporna) struja - IR je struja

Kondenzatori se oznaavaju oznakom na

Statike karakteristike tipinih silicijskih i

Kondenzatori se, slino kao i otpornici,

ELEKTROTEHNIKI FAKULTET - DIGITALNA ELEKTRONIKA

Dinamika otpornost Zener diode - RD jednaka je

gdje je: UZD - prirast probojnog napona;

gdje su: UZD - prirast Zenerovog napona;

Na Slici 3. prikazana je tipina familija statikih

ELEKTROTEHNIKI FAKULTET - DIGITALNA ELEKTRONIKA

Tranzistori (transfer - resistor) su troizvodne

pri konstantnoj struju baze ili konstantnom naponu

Statiko strujno pojaanje tranzistora u spoju sa ZB ,

Obzirom da je statikim i dinamikim

Poluvodike strukture imaju jedinstven nain

Koeficijenat moe se odrediti iz familije statikih

Koeficijenat statikog strujnog pojaanja tranzistora

Koeficijenat kree se u granicama =(0,9 0,99).

gdje su: IB - bazna struja tranzistora;

Prvo slovo u oznaci oznaava materijal izrade

ELEKTROTEHNIKI FAKULTET - DIGITALNA ELEKTRONIKA

d) kod dioda oznaava maksimalni inverzni napon, i

LINEARNO INTEGRISANO POJAALO LM741

Posebna podgrupa linearnih integrisanih

ELEKTROTEHNIKI FAKULTET - DIGITALNA ELEKTRONIKA

Snimanje statikih i dinamikih

Schmittovo kolo sa trantistorima

UPUTSTVO O OBAVEZNOJ FORMI I

Naslovna strana IZVJETAJ-a;

IZVJETAJ se pie runo tampanim slovima

ELEKTROTEHNIKI FAKULTET - DIGITALNA ELEKTRONIKA

studenta. Svi navedeni elementi naslovne strane

Ukoliko se zahtjeva proraun elektronikog

Signali, koji su rezultat mjerenja i ispitivanja

Rezultati mjerenja i ispitivanja sistematiziraju

ELEKTROTEHNIKI FAKULTET DIGITALNA ELEKTRONIKA

keramiki kondenzatori, tip KDPU, raster 5,08

4. Linearna integrisana pojaala

to znai da je izlazni signal integral ulaznog signala.

LABORATORIJSKA VJEBA BR.1.

Elementarna kola za diferenciranje

Ukoliko se, prema Slici 1, kao ulazni signal