Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 74

Bebh f;

f;ZZy gqp'X

Nakali Sikh Prabodh


by

Panth Ratan Prof. Ditt Singh Ji Giani


Lahore

Publication
Gurmat Vichar Kendar
Seona Road, Patiala

b/ye L

gE osB
gq'a fdZs f;zx ih frnkBh, bkj"o

ezto nihs f;zx


20$77, oDihs Bro, ih-pbke
f;T[Bk o'v, gfNnkbk
c'B L 0175-2359328
w'pkH L 98151-56818, 95018-77116
e-mail : sdkajitsingh@yahoo.co.in
www : gurmatvichar.info
www : gurmatvichar.org

gfjbh tko L i{B 2013 (500 ekgh)

;zgkde L

eztonihs f;zx
b/o NkJhg ;?fNzr L
eZeV ezfgT{No, gfNnkbk
95969-30588, 98158-50558

gqek e

r[owfs ftuko e/Ado, f;T[Bk oo'v,


v, gfNnkbk

fgqNo L
v?c'fvb fgqNo, c?eNoh J/ohnk, gfNnkbk
ehws L 100/- o[gJ/

sseok
l

nozfGe p/Bsh

Bebh f;Zy gqp'X

fjzd{nK dk jkb

w[;bwkBK dk jkb

Jh;kJhnK dk jkb

f;ZyK dk jkb

d;w r[o{ ns/ kb;k gE

n;bh f;Zy dk gq B

;{opho puB e/ pbh, fiBQK r[o{ fgnkfonK B/

Bebh f;Zy dk T[Zso

r[o{ gokfJD j' e/ Bkw ifgnk, tzv Sfenk,

Bebh f;Zy d/ nkuko' fpjko goaaa

Bkw pkDh B{z ihtB nkXko pDk e/ xkbDk

Bebh f;Zy dk ubkDk

n;bh f;Zy dk Bebh Bz{ p[bkT[Dk

Bebh kb;/ dk GNeDk

f;Zyh dk puB/ dk T[gkfJ

eth dh gqkoEBk

;wogD

xkbh ns/ g E e ;/ t k Bkb iBw ; b k ehsk

(iii)

(iv)

dopko ykb;k d/ nro/K d/ nXhB nk ikD ekoD ykb;k gE B{z


Xkofwe, ;wkfie ns/ nkofEe gZy'A tZvk XZek bZrk. gEe J/esk y/o{z-y/
o{z j' rJh, xZN frDsh ftu j'D eoe/ ;XkoB nBgVQ g/Av{ spe/ d/ f;ZyK
ftu pqkjwDh oj[-ohsK got/ eo rJhnK ns/ tZv/ xokfDnK d/ ;odko
nkgDhnK ikrhoK ns/ ikfJdkdK B{z ekfJw oZyD bJh g{oB s"o s/ nro/
K d/ nXhB j' rJ/.
[bkwh dh gfjbh ;N/i s/ pzdk wip{oB jkewK dh [bkwh ep{bdk
W, fco nkgD/ fto;/ s'A d{o j' e/ jkew tor d/ Xkofwe f;XKs iK oj[ohs dh y{phnK s'A gqGkts j[zdk W ns/ nho ftu nkgDh p'bh, ;fGnkuko
ns/ Xow u'A pdp{ wfj;{; eoe/ jkew tor dk fjZ;k pDBk ;thekodk W.
fJe gk;/ nkohnk ;wkihnK dk gE fto'Xh gquko, d{;o/ gk;/ fJ;bkw
dk y'J/ j'J/ tZeko B{z ekfJw oZyD d/ T[gokb/, sh;o/ ;oekoh ;jkfJsk Bkb
Jh;kJh fwBoh gqukoeK (fwBoh) d/ :'iBkpZX jzGb/ B/ nkw f;ZyK B{z x'o
fBokk ftu gk fdZsk. jkbks fJE'A se ftrV rJ/ fe eJhA tZv/ f;y
xokD/ Jh;kJh pD rJ/ ns/ fJe ;odko B/ dopko ;kfjp dhnK gqeowk
ftu nkgDk fBih pz[rk Jh;kJh fwBohnK B{z gquko bJh d/ fdZsk ns/
fwB ;e{b ftu gVQB tkb// uko f;Zy pZu/ Jh;kJh pDB B{z fsnko j' rJ/.
nfijh jkbs ftu gE d/ tkbh dh feqgk j'Jh fJZe s'A fJZe uVQdk
;/tkdko gE ftu g?dk j'fJnk. fJe gk;/ GkJh ekBQ f;zzx ih BkGk, GkJh
tho f;zx ih tor/ wjkB ftdtkBk B/ ebw Bkb ;/tk ehsh. d{;o/ gk;/
GkJh eow f;zx fj;N'ohnb ns/ vkeNo rzvk f;zx tor/ fJfsjk;ekoK B/
f;Zy ;fgoN g?dk eoB bJh fJfsjk;e fto;k gqrN ehsk. fJBQK ftdtkBK
dhnK g[;seK gVQe/ jh ykb;kJh ;ot T[Zusk d/ frnkB Bkb ykb;kJh
r"ot gkmeK B{z gqkgs j[zdk W.

fJ; d/ Bkb jh ;qhwkB ;zs nso f;zx ns/ GkJh oDXho f;zx ih
tor/ sgZ;th wjkg[oK B/ n;bh f;Zy dk wkvb g/ eo e/ f;Zyh B{z
j[bkok fdZsk. Bkb jh uhc ykb;k dhtkB B/ f;ZyK ftu'A nBgVQsk d{o
eoB bJh irQk-irQk ykb;k ;e{b ns/ ekbi y'bQ/.
;G s'A tZvh eqKshekoh i' f;zx ;Gk d/ bfjo d/ nkT[D Bkb nkJh
T[j neEBh: W. gq'?;o r[ow[y f;zx ns/ frnkBh fdZs f;zx ih fJ; d/
o{j/otK ;B.
frnkBh fdZs f;zx ih B/ ebw Bkb, fgv-fgv ik e/ ;N/i s/ p'b
e/ ns/ Xkowe pfj;K yk; eoe/ nkohnK ;wki d/ pkBh ;kX{ fdnkBzd
Bkb i' ykb;k gE dh ;ot ;o/N
k dk vzek tikfJnk. T[; Bkb gE
fto'Xh skesK B{z GkiVK g? rJhnK ns/ gEe c[btkVh fco joh Goh
fdZ;D bZr gJh.
;q'wDh nekbh db okjhA pDh q'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh ftu
f;nk;sh gZy Gko{ j'D eo e/ ns/ ;jh sohe/ Bkb f;Zyh gquko Bk j'D
ekoB j[D fco f;ZyK ftu T[j ;G e[ohshnK nk rJhnK jB i' f;zx ;Gk
bfjo d/ w[ZY ftu ;B. tZv/-tZv/ nkbhkB r[od[nko/ pD rJ/ go [ZX
nkuoD tkb/ gqukoe nb'g j' rJ/.
ykb;k ;e{b ns/ ekbi sK pj[s jB go id ftfdnkoEhnK d/
u/jo/-w'jo/ d/yd/ jK sK fBokk j[zdh W. feT[Afe gVQkT[D tkb/ nkg f;Zyh
;fgoN s'A e'o/ f;Zyh ftu gqgZe BjhA. pbfe nB/eK ;e{bK ekbiK ftu
Bk;se, ekwo/vh N'bk ftfdne ;z;EktK s/ ekp W.
fJ; bJh frnkBh fdZs f;zx ih sK BjhA nk ;ed/ go n;hA T[BQK dh
fbyh g[;se B
ebh f;Zy gqp'X okjhA gkmeK dh ;KM frnkBh fdZs f;zx
ih Bkb g[nk oj/ jK. fJj g[;se fiBh frnkBh ih t/b/ ;koEe ;h T[BQhA
jh fJ; dh b'V nZi th W. coe f;oc fJBK W fe T[; t/b/ ekwo/vh
Bk;seh N'bk got/ BjhA ehsk ;h ns/ kfJd gE bJh ;G s'A jkBhekoe
y[bQ/ dkVQ/ tkb/, T[Zgo dh feogkBK gkT[D tkb/ T[j ny"sh fwBoh jB i'
X[o ndo'A ekwo/vh ;'u d/ XkoBh jB. fJBQK pko/ n;hA nkgDhnK feskpK
;
G d[;N My wkok@ ns/ ekwo/vh f;ZyK d/ e"se (d' Gkr) ftu y[ZbQ e/

(v)

(vi)

noz f Ge p d

uouk ehsh W.
frnkBh fds f;zx ih B/ fJ; g[;se ftu n;bh f;Zy ns/ Bebh
f;Zy d/ gkso f;oi e/ ns/ pfj; eok e/ ykb;k gE dk fBnkokgD gorN
ehsk j?. fJ; d/ Bkb jh f;Zyh f;XKs ns/ oj[-ohsK ns/ f;Zyh ofjs B{z
;BksBh gqg
oktK s'A fBy/Ve/ T[swsk gorN ehsh j?. fJ; feskp B{z n;hA
GkJh ekBQ f;zx BkGk dh ;" ;kb gfjbK ofus g[;se j
w fjzd{ BjhA dk
S'Nk o{g efj ;ed/ jK. fJ; s'A fJbktk fJ; g[;se s'A gEe T[ZBsh bJh
frnkBh fds f;zx ih d/ fjod/ ftu sVg, gEe fgnko ns/ fpjpbsk d/
Gh doB j[zd/ jB.
gfjbK fJj g[;se 1974 ftu ;qh r[o{ f;zx ;Gk skpdh d/ ew/Nh,
s/ik f;zx ;w[d
oh jkb nfwqs;o tZb'A Skgh rJh ;h. j[D n;hA fJ; Bk:kp
g[;se B{z SgD dk wkD jk;b eo oj/ jK. T[whd W gkme id fJ;
g[;se B{z gVQ e/ f;Zyh f;XKs ns/ f;Zy fto;/ Bkb i[VB bJh T[skfjs
j' e/ pkDh, pkD/ d/ XkoBh j' e/ gEe c[btkVh nr pDB ftu o wfj;{;
eoBr/.
dk;
ezto nihs f;zx
r[owfs thuko e/Ado
oDihs Bro f;T[Bk o'v, gfNnkbk.
98151-56818, 95018-77116

(vii)

r[owfs ftuko e/Ado dh ;/tk dk t/otk


fgSb/ seohpB frnkoK ;kbK s'A f;Zy Xow d/ fJfsjk;, f;Zyh
f;XKs, r[o pd thuko ns/ ubzs w;fbnK pko/ S'N/ S'N/ Nq?eN fby e/
Xkowe i'V w/fbnK s/ G/Nk ofjs tzv/ ik oj/ jB . fJBQK N?qeNK dh frDsh
j[D 98 sZe g[Zi rJh j? . oDihs f;zx Bro ftZu d' Xkofwe n;EkBK s/
;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh d/ gkm dh ;zfEnk dh ;/tk uZb ojh j? . fJ; s'A
fJbktk ;e{bh pZfunK B{z ehosB ns/ rsek th f;ykfJnk ik fojk j? .
pZfunK B/ fJjBK ftfnK d/ w[ekpfbnK ftZu T[u gZXoh fJBkw gqkgs
ehs/ jB . f;Zyh gquko ns/ f;Zy fto'Xh gquko B{z mZb gkT[D bJh j/m
fbyhnK g[;seK ns/ feskpu/ th gqekfs ehs/ jB .
1a
;G d[N My wkok r[opy f;zx ekbk ncrkBk dhnK fbysK dk
T[Zso .
2a
;qh d;w rqzE ;kfjp dk fJfsjk;e ns/ nfXnkswe gZy .
3a
e
kwo/vh f;ZyK d/ e"se fJzdo f;zx xZrk ns/ ;[yftzdo f;zx (;Gok
dhnK fbysK dk T[Zso) (Gkr gfjbk)
4a
ekwo/vh f;ZyK d/ e"se (Gkr d{ik)
5a
;qh d;w rqzE ;kfjp gqB'soh .
6a
;
fsr[o pkMj[ r[o Bjh e'Jh okXk ;[nkwh, fBozekoh ns/ e{fenK
pko/ .
7a
r
zi/ j
hdK i'rh nbQk :ko yK dh eftsk n"y/ nZyoK d/ noEK ;w/s.
8a
frnkBh fdZs f;zx dk ;kX{ d:kBzd Bkb ;ztkd .
9a
g
E
eo{rk c?;bk
10a pkp/ dh pdkd c/oh (nZyhA d/yh jZv phsh)
11a s/ ;zs Gb/ r[of;y j? (;tL ;qa dbhg f;zx ShBk 1898-1992)
12a nfpBkh bhbQk (nwoheB b/fyek o{E wKNr[woh dh g[;se)
13a r[owfs ;/XK (Gkr 1)
14a r[owfs ;/XK (Gkr 2)
15a r[owfs ;/XK (Gkr 3)
16a r[owfs ;/XK (Gkr 4)
(viii)

;fsr[ o gq ; kfd..

Bebh f;Zy gqp'X


d'jok
sB wB XB ;opz; jh dhBk fi; go tko.
jkfJ fs;h np gE B/ r[o e' fd:' ft;ko.. 1..
r[owfs e' nkdo Bjh nBwZs'A e/ dk;.
ej' Gbk fJ; eow s/ feT[A j' ekoi ok; .. 2..
r[o{ rqzE e[S efjs W :j eo j?A e[S n"o.
ej' ni/jk ykb;k feT[A gkt/ r[o m"o.. 3..
ejBh ;{os f;zx eh ojBh rhdV d/y.
r[ o nkr k eo Gz r fJB jo bhB/ fBi b/ y .. 4..
r[o{ pBkJ/ n"o E/ fJj pB p?m/ n"o.
pB/ G{zv :j r'poh r[o ehB/ E/ G"o.. 5..
r[o B/ ykb; gE e/ fJj ehB/ E/ jz;.
:j e[ohs dkdo Gy/A pB eo pr[bk pz; .. 6..
fi; dh k so nkyDk w? B { z fgnk o { o .
wB ftu J/ g o vo fojk ws g? ikfJ s { o .. 7..
go p[Zb/Q dh pks fJj eo e/ w?A j[B :kd.
r[ o no ;Zu/ g E g? eodk jK o :kd.. 8..
u" g Jh
p[ Z b/ Q k j ejh J/ j ek h .
i' w/ o h jkbs go ek h ..
i/ p'bK sK wB vo ykt?.
uZ[g fojk Gh w{b B ikt?.. 9..

:Ek-M{m ejK i/ pudk W.


;Zu nky/ GKpV wZudk W..
fdb d[jK rZbK s/ iudk W.
iu iu e/ fijtk efjzdh W.
10..
w{j nkJh pks B ofjzdh W.. 10
..
d'jok
sKs/ ejK ;[BkfJ w?A ;G f;Zyh dk jkb.
Gkt/A Bebh f;Zy ;" eZYB w?B{z rkb.. 11
..
11..
u" g Jh
njA pDh np Bebh f;Zyh. jw ngBh nkyB ;" fgZyh.
Bkw r[o{ ek eok pjkBk. S'v Xow ;G fd:' fBdkBk.
d;w r[ o { T[ g d/ ft;ko/ . wBws wfjz ;G eos r[ k o/ .
ej' irs wfjz feT[A fEo ofj W. i' r[o puBK M{m/ efj W.
np Bebh f;yh eh rkEk. ;[B' ykb;k wB e/ ;kEk.

tkose
w/o/ g:ko/ gkme' i' e[S w?A fJ; g'Eh ftZu fbfynk W ;' e'Jh
feZ;k ejkDh :k fe;/ soQK fdb d/ goukt/ dh eEk BjhA W, gqs
{ fJ;
ftu T[jBK nfeqsxDK g[oK dk toBD W, fiBQK B/ ngB/ d;w r[o{
ih d/ tv/-tv/ T[gekoK B{z G[bk fdZsk W i' T[BQK B/ ngB/ xo, XB,
wkb, g:ko/ g[Zsq ns/ ;oho B{z Gh J/BQK go e[opkB eo e/ ehs/ ;h, ns/
T[; dk pdbk nZi eZb d/ f;Zy fJj d/Ad/ jB fe T[BQK d/ n;bh Xkofwe
T[gd/K dh Beb eod/ jBl fJ;h tk;s/ fJ; g'Eh dk BkT[A Bebh f;Zy
gqp'X oZfynk Wl noEks Bebh f;ZyK gqfs T[gd/. fJBQK nfeqsxDK
B{z w?A GkJh r[odk; ih dh fJ; gT[Vh dk ;oNhfe/N* fdzdk jK i' T[BQK
B/ nfeqsxDK g[oyK go nkyh W L
*B/e Bkwh dh rtkjh.
2

gT[ V h
wd ftu foXk gkfJ e? e[s/ dk wk;[.
Xfonk wkD; y'goh fs;[ wdh tk;[.
os[ Gfonk egVk efo eiD[ sk;[.
Yfe b? ubh u{jVh efo G'r fpbk;[ .
nkfy ;[DkJ/ g[fSnk bkj/ ft;tk;[.
Bdoh gt? nfeosxD[ ws[ j'fJ ftDk;[....
(tka Gka r[a-35$9 )
GkJh ;kfjp dk fJj eEB fJBQK Bebh f;Zy :k Bebh ykb;k
go mhe 2 s"o go xNdk W, ns/ fJj Bebh euxoV ykb;k ni/jk
jh d[oGkr nky:k ikt/ sK e'Jh d' BjhA W.
fjzd{, w[;bwkB ns/ Jh;kJh J/BQK fszBK e"wK B{z i' nekb g[oy B/
Gkr bk:k W ns/ fJj tZvhnK-tZvhnK e"wK pDhnK j'JhnK jB, fJj
dk J/j' ekoD W fe Uj nkgD/ tZfvnK noEks r[oK d/ T[gekoK B{z
BjhA G[bkT[AdhnK Gkt/A Uj e/j/ jh e:'A B j'D, fi; s/ gfjb/ n;hA
fJBQK dk E'VQk-E'VQk jkb fbyd/ jK.

fjzd{nK dk jkb
1-d/y' ;qh okw uzdq ih wjkoki i' okik d;oE d/ g[Zsq ;/ Uj fJZe
xo d/ MrV/-wso/Jh d/ d[Zy s/ pBtk; B{z G/i/ rJ/ ;/. ;hsk ih i' T[BQK
dh gfspqsk ;[gsBh ;h i' ngB/ Xow gkbB bJh T[BQK d/ Bkb ubh
rJh ;h fi; B{z oktD jzekoh B/ Sb Bkb xo fbnk e/ e?d oZfynk.
T[; go ;qh okw uzdq ih B/ ngBh fJ;sqh dh gqhfs ns/ d[N g[o d/ gi/
ftu'A eZYB d/ y:kb Bkb ;[rqht nkfde okfinK B{z ngBhnK G[iK d/
pb fdyk e/ pkbh B{z wko ns/ tZvk Gkoh db ;ki e/ bzek go ik e/
Xktk ehsk ns/ bVkJh ehsh n'o oktD B{z wko e/ ngBh ;[gsBh B{z
xo nKdk. J/j ;koh okwk:D dh ;zy/g eEk dk sksgoi W fi; s/
f;XKs J/j fBebdk W fe ;qh okw uzdq ih dk izr fjzd[;skB d/ bkG
3

:k GbkJh d/ Bkb fJsBk e'Jh ;zpzX BjhA oZydk ;h e/tb ngBh


fJ;sqh dh gqhfs dk ;kok ;kXB ;h ns/ J/j ntZ: eoBk ukjhdk ;h
feT[Afe nZi eZb Gh i/ e'Jh [d w[sko j't/ sK fJj' ezw eo/ i' ;qh okw
uzdq ih B/ ehsk ;hl ns/ i/ [d-w[sko Bk j't/ sK o{o W fe ndkbs
ftu ik e/ pdbk bt/. fJ; s/ J/j ;k f;ZX W fe ;qh okw uzdq ih dk
;kok :sB ngB/ ;[y bJh ;h, T[; E'A j'o fe;/ dk e[M Gh BjhA ;"odk
;h.
eJh e[ b'e ;qh okw uzdq ih ns/ oktD dh bVkJh ftu nkgBh
okfJ fJj Gh fdzd/ jB fe oktD iks dk pqkjwB no tZvk Gkoh gvs
;h, n?E'A se fe oktD dk t/d Gk ;ko/ Gkk Bkb'A gqf;ZX W. fJ; s/
J/j f;ZX j[zdk W fe T[j tZvk ftd`kB ns/ t/dK dk r:ksk ;h. d{;ok
T[j ft ih dk Grs ;h fi; s/ T[; dk ofunk j':k ft n;s'so
gVQB s/ T[; dh ftZd:k ns/ p[ZXh Bz{ ikB ;ehdk W i' e?;k uso ;h.
T[j fjzd{ Xow ftZu n?;k jh g{ok ;h i?;/ fe nZi eZb d/ ?th b'r jB.
sh;ok T[j gb[;s foyh dk g[Zso ;h n"o pqjwk ih dk g'sk ;h
fi; s/ T[;dk fgSbk kBdkB Gh S'Nk :k ewhBk BjhA ;h.
u"Ek T[; dh ;{ophosk dh no oki s/i dh rtkjh okwkfJD d/
ojh W i' T[;B/ fJzdo i?;/ tZv/-tZv/ okfinK B{z nkgB/ nXhB eo
SZfvnk ;h. fJ;h gqeko T[; d/ j'w :Zr nkfd ftjko n?;/ jh ;/ i?;/
t/d d/ nB[;kohnK d/ jz[d/ jB. gqs
{ ni/j/ r[DK tkb/ okik B/ ;hsk B{z
u[oke/ b? nKdk i' nZS/ g[oyK dk ezw BjhA ;h. fJ;/ tk;s/ T[; B{z wB[Zyg[D/ dh jZd'A eZY e/ b'eK B/ oke gdth d/ fdZsh gozs{ ftuko e/ d/yhJ/
sK fJ; ftu oktD dk ngokX fJsBk BjhA W fisBk fe b'eK B/ T[;
go bk e/ Gzfvnk Wl feT[Afe T[; B/ J/j e[eow i'' ehsk ;h ;' nkgDh
G?D d/ BeNh j'B/ go eo'X ftZu nk eoe/ ehsk ;h i?;k fe okwkfJD
ftu fby:k W fe i
d okwuzdq ih pB ftu rJ/ sd oktD dh G?D
fi; dk BkT[A ;{gByK ;h T[BQK d/ o{g B{z d/y e/ G[Zb rJh ;h, i' T[BQK d/
4

nkswk B{z fpGuko eoB tb g/qodh ;h. gfjb/ sK okwuzdq ih B/ T[; B{z

p{Nk y'fdnk j'fJnk jz[dk W. fJsB/ go jh pZ; BjhA pbfe T[BQK B{z

pj[s ;wMkfJnk gozs{ id T[j B ;wMh ;r'A eb/ eoB bZrh sd


okwuzdq ih B/ T[; dk BZe tZY e/ BeNh eo fdZsk.
fJ; pks dh ypo gke/ oktD Bz{ sB'A wB'A nZr bZr rJh ns/
fuZs ftZu J/j' ;zebg ehsk fe w?A fisBk fuo T[; sgho dh fJ;sqh
B{z u[oke/ Bk fbnktK sd se w?B{z ykDk ghDk Gh jokw W. fJ; go
T[;B/ pB ftZu ik e/, ;hsk B{z u[oke/ nkgDh G?D d/ BZe tkbh nZr B{z
Ks ehsk ;h. gozs{ oktD B/ i' e[S ehsk ;' ngBh neb d/ w[skpe
mhe ehsk ;h feT[Afe nZi eZb Gh i/ e'Jh fe;/ dh Xh G?D B{z ebzes
eo/ Gkt/A T[j p[oh jh e:'A Bk j't/ o{o W fe T[j T[;dk pdbk Uj'
fijk jh b/t/ i' oktD B/ bhsk ;h. i/ ngB/ ftZu ;woZEk BjhA d/y/rk
sK ndkbs ftu ik e/ o{o W fe G?D d/ BZe eZND tkb/ B{z skhoks
fjzd dh dck d/ g{ip ;k d[tkJ/rk. sKs/ fJj izr e/tb nkg; dh
fZd dk ;h e'Jh Xow Bkb ;zpzX BjhA oZydk ;h.
Gkt/A fJ; soQK dh okfJ d/D tkb/ g[oyK B{z n;hA M{m/ BjhA nkyd/,
gozs{ fJsBk o{o nkyKr/ fe okw uzdo ih B/ i' ;b{e Ssqh okik j'

gqw/o dk n"sko nkye/ ;t/o/ T[Zme/ T[BQK dk Bkw b?Ad/ jB ns/ fJBkB
eos/ ;w: no nkg; ftZu fwbB ftZSVB d/ ;w: go Gh fJe d{i/ B{z
okw-okw nkyd/ jB. oktB fi; B/ ;hsk u[okJh ;h Gkt/A iks dk
pqkjwD Gh ;h go T[; B{z oke ns/ d[N nkyd/ jB. ;G s/ tX e/
:kdrko tkbh fJe fJj rZb W fe d[;fjo/ d/ fdBK ftZu T[BQK d/ fJ;
izr dh g{oh-g{oh Beb eod/ jB fi; ftu ekrK d/ oktD pDke/
;kVd/ jB ns/ nkgD/ g[Zsq g'so/ GoktK nkfde B{z bzr{o ns/ foZS
pDke/ okh j[zd/ jB. fesB/ T[BQK ftu'A oke Gh pDd/ jB no bVkJh
eoe/ fdykT[Ad/ jB. ;' d/y' nkgD/ nkg B{z :k nkgfDnK ;zpzXhnK B{z
pKdo, foZS ns/ oke pDkT[Ad/ ok Gh ow BjhA eod/ pbfe nkgDh
'Gk ;wMd/ jB. d[;fjo/ d/ fdBK fgS'A i/ fe;/ B{z pKdo nkyhJ/ sK Uj
bV e/ fJe dhnK uko ;[DkT[Adk W go T[BQK fdBK ftu T[; ;`Kr B{z
nkg Xkod/ jB, ns/ nkgB/ w{j
'A nkgB/ nkg B{z pKdo nkyd/ jB ns/
ezB'A ;[Bd/ jB. fJ; dk ekoD e'Jh fjzd{nK dh w{oysk BjhA W, fi;
soQK eJh e[ b'e fnkb eod/ jB. n;b ftZu J/j UBQK d/ T[; T[geko

eo ;{gByK Bkb ehsk ;h ;' T[;d/ d[okuko eow dk cb ;h, feT[Afe


T[j fJe Xow fto[ZX ekoi ftZu goftos eokT[Dk ukjz[dh ;h gozs{

dh feqsZr:sk dk fuzBQ W i' UBQK d/ fjod/ ftu'A eJh gqeko d/ Gkt j'
e/ fBebdk W. d/y' fjzd{nK B/ ngB/ tZv/ wjkswk d/ T[geko B{z G[bk:k

oktD B/ i' pqkjwB t/d t/sk ns/ okik j' eo T[;dk pdbk fJZe
Xowkswk gfspqsk ;stzsh wjkokDh go eZfYnk ;'Jh T[;dk oke

BjhA. fJ;h s/ fjzd{ XzB:tkd d/ :'r jB ns/ irs ftZu fJBQK dh e"w
T[Zsw ;dkT[Adh W.

;[GkT[ ;h. fJ;h :kb s/ T[;B{z pkbwhe i?;/ foyhnK B/ pqkjwD ikB
e/ Gh oke Bkw s/ g[ekfonk W.

gqB-e:k f;ZyK B/ ngB/ r[o{nK d/ T[gekoK bJh e'Jh fJi/jh


:kdrko i' T[BQK dh T[dp'Xe j't/, ekfJw ehsk W< i/ W sK dZ;'.

Gkt/A J/j ;kok uos T[BQK d/ nkgD/ ;[y :k ;[gsBh dh gqhsh dk


cb ;h go sK Gh fjzd{ e"w bZy-bZy XzBtkd d/ :'r W fi;B/ T[;B{z th
nkgB/ Gb/ dk ;kXB ;wMe/ G[bk:k BjhA W ns/ pkbe, p[ZYk, itkB,
fJ;sqh nkfde d/ fdb ftZu J/j ejkDh fJ;soj Be ehsh j'Jh W
fe fi; soQK gZEo T[Zs/ e'Jh nZyoK dh fJpkos T[Zeoh j'Jh :k t/b

d{ik - ;qh feqB d/t ih B/ nkgD/ wkw/ ez; B{z, i' UBQK Bkb
gvsK dh rZb go fttk; oZye/ fto'X eodk ;h, wko fdZsk. fJ; s/
s[;h d/y ;ed/ j' fe UBQK B/ Gkosto dk :k fjzd{ e"w dk e:k Gbk
ehsk W ftuko e/ d/y' sK e[S BjhA. feT[Afe nZi eZb Gh i/ e'Jh
nkgD/ d[wB wkw/ B{z wko d/t/ sK U;B{z nkgDk bkG W gozs{ b'eK B{z

BjhA, ns/ Bk j'Dk ukjhJ/. d{;ok T[BQK dh ;{ophosk dk ;kok jkb id'A

ns/ ngB/ e[Nzp dhnK fJ;sqhnK B{z ozvhnK eo e/ o[dB ;[DBk BjhA

n;hA gVQd/ jK sd T[; s/ Gh ns Bz{ fJj Bshik fBebdk W fe i' e[S


nZi eZb fJ; d/; dh fJj d[orsh j' ojh W ;' ;koh ;qh feqB d/t ih
wjkoki d/ gqskg eoe/ j' ojh W fJ;dk ;p{s ;kB{z wjKGkos ftu'A fwb
;edk W. rhsk ftZu Gh T[;dk Bw{Bk fdykfJnk frnk W. UE/ fJ;
gqeko fby:k W fe e?otK ns/ gKvtK d/ :[ZX ftZu ;qh feqB d/t ih B/
jh pj[s ;kok fjZ;k fbsk ;h feT[Afe nkg giK gKvtK dh tZb j' rJ/
;B. nkyd/ jB fe id d'jK gkf;nK d/ db ;i e/ w'ou/ pzBQ e/ nkg'
ngBh irQk go yV/ j' rJ/, ns/ jo fJe XB[yXkoh ;{owK ngBh ngBh
c"i B{z b? e/ oD G{wh B{z wZbe/ yV frnk T[; t/b/ ;qh feqB d/t ih Gh
noiB d/ oEtkjh j' e/ s/ noiB B{z bVkJh bJh s:ko eoe/ :[ZX G{wh
ftu nk yV/ j'J/.
gozs{ id noiB B/ uko/ gk;/ Bo c/oe/ d/y:k sK fenk d/ydk
W fe fes/ Ghywfgskwk W no fes/ eoB GkJh W, fes/ d[oi'XB tZvk
GkJh W n"o feXo/ fXqsokNo skfJnk W i' e?otK dk pkg W, no fe;/
gk;/ do'Dkukoi ih r[o{ ns/ iks d/ pqkjwD jBl no fe;h irQk go

ukj[zdkl ns/ Bk fJj rb ukj[zdk jK fe fJj w/o/ k BdkB dhnK Xowkswk


ns/ gfspqsk fJ;sqhnK fJjBK ngB/-ngB/ gshnK d/ woB/ fgZS/
ni'r eowK ftu goftos j' e/ e[b B{z ebze bkT[D ns/ zeo toB j'
ikt/l sK s/ w?A nfijh bVkJh B{z wZEk N/edk jK.@
fJ; ;w: i/ ;qh feqB d/t ih ;kd B{z w/NBk ukj[zd/ sK o{o
fwN ;edk ;h, feT[Afe giK gkvtK ftZu fBok noiB jh ;h i' pVk
Gkoh ;{opho ns/ Bhsh r:ksk ;h. fJ; s'A fpBk i' okik :[fXNo ;h
;' sK Xowkswk g[oy ns/ GkJhnK d/ fjs ftu fjs oZyD tkbk ;h.
gqs{ T[; t/b/ ;r'A feqB ih B/ noiB B{z T[bNh gZNh gVQkJh ns/ Ky
doB dk wZs ;[BkT[D bZr gJ/ ns/ nky:k fe j/ noiB s{z fe;
uh d/ wkoB/ s/ vodk W, fi; eoe/ XB[ypkB B{z jZE'A f;ZN p?mk W, i/ s{z
fJBQK d/ nkswK B{z wkoB'A vodk WA. ;' j/ w/o/ fwZsq nkswk fBZs, nwo
ns/ nio ntBkh W i' ;sq eoe/ S/fdnk BjhA iKdk, ib ftZu
v[pdk BjhA ns/ nrBh T[; B{z ibk BjhA ;edh, ;' s{z i/ T[; Bz{ wko jh
BjhA ;edk sK fe; pks dk vo eodk Wl d{;ok i/ eoe/ s{z ej/A fe w?A

n;Z;skwk do'Dkukoi dk g[Zsq yVk W i' r[o GkJh ns/ pqkjwD Wl


rZb ekjdh T[; t/b/ noiB B/ id uko/ gk;/ ngBk jh gotko d/fynk

fJBQK d/ giK sZsK tkb/ ;ohoK B{z wkoKrk ;' fJj sK ;dk jh iVQ
goDkwh ns/ wo/ j'J/ jB, s?A fJBQK w[ofdnK dk fenk wkoBk Wl fJ;

sd GkJhnK dk w'j fdb d/ ftu i' wko nk:k ns/ nZyhA ib Bkb
Go nkJhnK. MN XB[ypkB jE'A ;Z[N fdZsk no nky:k fe w?A izrb

tk;s/ s{z Bzr j' e/ :[ZX eo, SZsqh dk Xow BjhA W fe izr ftZu nk e/
ekfJoK tKr o[dB eo/ no ;sq f;ZN p?m/.@

ftu ik e/ ezd w{b yk e/ r[kok eo fbnk eoKrk go ngBh e[b d/


Bk; eoB tkbk ezw BjhA eoKrk.

feqB d/t dk fJj T[gd/ noiB d/ tk;s/ nfijk j'fJnk fe


T[; gqhsh ns/ NZpo d/ :kb B{z fSZe/ go oy e/ nfijh eNk-tZY

fJ; gqeko noiB dhnK nZyK s/ nK;{ trd/ d/y e/ ;qh feqB
d/t ih wjkoki p'b/ fe j/ fgnko/ noiB s/ok fJj jkb feT[A j':k W<
noiB B/ p/Bsh ehsh fe wjkoki w?A id :[ZX G{wh ftu nk e/
d/fynk sK w?B{z uko/ gk;:'A ngB/ uku/, skJ/, GkJh, Gshi/ ns/ r[o{
fdykJh fdZs/, fi; eoe/ w?A ngB/ jE'A ngBh e[b d/ ;{ophoK B{z wko e/

ehsh i' ngB/ jh GkJhnK d/ ;hB/ shoK Bkb SkD/ no T[BQK d/ gZN
rdk Bkb GzB/. ngB/ skJ/, uku/ no dkd/ so;k-so;k e/ wko/ ns/
Ghw i?;/ pjkdoK B/ ngB/ uku/ d/ g[Zs GoktK dhnK SkshnK B"jK Bkb
gkVe/ u[bhnK Bkb bj{ ghsk.
s[;hA fJj rb ;'u ;ed/ j' fe fJ; :[ZX eokT[B s/ Gkos tohnK

B{z eh bkG gj[zfunK ns/ fjzd{ Xow B{z fJ; s/ fenk gqkgsh j'Jh<

;'u ;ed/ j' fe feZE'A se e"wh :k d/;h GbkJh W<

fco fJ;h soQK e?ot gKvt dk kBdkB v'p e/ fgZS/ s/ nkgB/


kBdkB dk Gh fenk jkb ehskL fJZe ;w/A ;ko/ :kdt fJZem/ j' e/
goGk; Bkw/ shoE go nkJ/ no T[; irQk go feqB d/t ih ns/
pbd/t ih Gh d'B'A Bkb ;/, UZE/ shoE go ik e/ s
hoE gkB noEks
okp ghDk nozG eo fdZsk. ;ko/ :kdt wd Bkb nX/ j' e/ nkg; ftZu
nfij/ bV/ i' e'Jh pkeh Bk pfunk ns B{z pbGZdo Gh wo frnk. fJ;
soQK ;ko/ e[Nzp dk ns eoe/ nkg fJZe izrb ftZu ik ;[Zs/ no UE/
fJe czXe d/ sho Bkb i' T[; B/ fwor d/ G[b/y/ wkfonk ;h, d/j
fsnkr rJ/.
fJ; s/ Gh s[;hA ;'u ;ed/ j' fe :kdt d/ Bk; s/ fJ; Gkosto
go fenk T[geko j':k<
sh;ok i' T[BQK dk wZyD u[ok e/ ykDk ;h ;' Gh Gkt/A UBQK d/
oho B{z sK g[N eoB dk ;kXB ;h go U; ;w: :k nZi eZb d/ ;w:
d/ b'eK B{z UBQK dh u'oh s/ e'Jh bkG BjhA gj[zudk W fpBK fJ; d/ fe
fJj rZb ;[B e/ ;kv/ w[v/ Gh xo dhnK ns/ pkjo dhnK uhK u[okT[D

Gkt/A ftuko eoB/ s/ fJ;dk e[M bkG BjhA W go sK Gh J/; d/


d/ fjzd{ b'e nkgD/ tZv/ wjkswK d/ n"r[DK B{z Gh oXk d/ tZ; j'J/ j'J/
r[D o{g gqrN eod/ jBl i?;k fe ok; wvb ouk e/ pkbeK B{z r'ghnK
pDk e/ nkgD/ ;kjwD/ fBos eok e/ gq;zB j[zd/ jB. ;qh feqB d/t ih d/
fJ; gqeko d/ ufoZsq i/ fe;/ B/ fnkdk d/yB/ j'B sK ;qh wd Gkrts
ih d/ d;w ;ezX ftu d/y b/t/ fe fe;-fe; gqeko d/ e"se fby/ jB.
gozs{ nfij/ e"seK s/ Bk sK e'Jh d/;, e"w :k Xow dh jh T[ZBsh W
ns/ Bk e'Jh ;kB{z fJbkeh ;pe jh fwbdk W. i/ f;Zy:k fwbdh W sK
J/jh fe n;hA Gh ni/jk jh ezw eo e/ b'eK dk ng:; jk;b eohJ/.
fJ; B{z Gkt/A j'o wZsK tkb/ p[o/ Gkt Bkb :k p[o/ sohe/ Bkb
gqrN eoB, n;hA fJ; B{z feqB d/t ih gqhsh dk T[d"sB :k fjzd{
wjkswk dh feqsZrsk dk fBkB ikDd/ jK. fJ; s/ ;kps j[zdk W fe
fjzd{ b'r goT[gekoh g[oy dk ni/jk edo eod/ jB i' T[; d/ n"r[DK
B{z Gh r[D o{g d/yd/ jB s/ UBQK ftu n"r[D Gkt BjhA oZyd/. feqB
d/t ih d/ T[gd/, i' rhsk ftu jB ns/ i' T[BQK dh ;{ophosk W, T[;

bZr ikD ns/ e[stkbh d/ t;hb/ i/jbkB/ ik e/ ;kB{z ebze bkT[D.


u"Ek uzdqktb, okXk nkfde gokJhnK fJ;sqhnK Bkb itkB

go nkgD/ nkg B{z e[opkB eod/ jBl fJ; bJh fjzd{ XzBtkd d/ :'r
jB.

nt;Ek ftZu gqhsh eoBh. fJ; s/ Gh s[;hA ;'u bt' i' ;kB{z fenk
f;Zy:k fwbdh W :k w[be ns/ e"w dh GfbnkJh feZE'A se jz[dh W.

gqB-s[;hA dZ; ;ed/ j' fe f;Zy e"w B/ nkgD/ d;K r[oK d/ uzr/
r[DK dh e'Jh nfijh oXk ek:w ehsh j't/<

Gkt/A ;kfjs: d/ g:kfonK B{z ;qh feqB d/t ns/ ;qh wfs okXK ih d/
nbzeko d/D eoe/ T[BQK d/ g[;seK B{z tvk bkG gj[zfunk W, feUAfe i/

w[;bwkBK dk jkb

fe;/ j'o d/ pkg dkd/ ns/ fe;/ dh Xh G?D pkps fJ; soQK e'Jh fbydk
sK o{o W fe T[j bkfJpb* d/ w[eZdw/ ftu frqcsko j' e/ oki dzv
gkT[Adk, gozs{ ;qh feqB d/t wjkoki d/ Bkw go b'eK B/ pj[s p/gVd
rqzE ns/ s;thoK pDk SZvhnK jB. T[BQK d/ d/yB ns/ gVQB s/ s[;hA
*s"jhB
9

u" g Jh
j[D i' d{i/ w[Z;bwkB, ;kps oyd/ j?B JhwkB.
fJZe Bph dk gVQd/ ebwK, nktB BjhA d{;o/ SbwK.
fs;dk ehsk i'fJ e[okB, fs; go ;ko/ jB e[opkB.
fs;s/ pkjo g?o B Xod/, ;G ekoi w;b/ go eod/.
10

fs; ftu ehs/ i' T[ g d/ , :kd eoB Uj p? m jw/ .


T[ ; B{ z efjD ebkw [ d kJh, nkg; ftu ;G dhBh GkJh.

bkrs gsk B fsBe' e'Jh, ns eko fsBs/ :fj j'Jh.


b? eo gZEo jkEB wkjhA, ;G w[od:'A e/ dKs s[VkjhA.

fJZe [ d k s/ fJe o;{ b , fJZe e[ o kB dhB dk w{ b .


ebwK fi; B{z ukfJ gVQktB, T[;B{z ngD/ ftu obktD.
eoB ni/ j k T[ ; B{ z gZek ;G w p K B{ z d/ t / XZek.
o k wjz w d dh W i' J h, sKe' Bkfjz fsnkr/ ;' J h.
fjzd{ f;Zy fJ;kJh skJhA, ekco efjs ijzBw ikJh.
ejB pfj s w[ ; bwK ikt/ , d{ ; o d' y wA? d[ Z y gkt/ .
;z [ B s fJBeh o k fgnkoh, gKu fBwk gVQ s ;[ y ekoh.
o' / sh; oky d[ y ;js/ , :jh j[ e w nZbk ek efjs/ .
fco ngB/ jkdh* go ;ko/, fdb' ikB s/ GJ/ fB;ko/**.
sK B/ i' sB go d[y ;j/, sK e' G{b BjhA fJj pj/.
fJZe w?A dZ;K y'bQ ejkDh, ftu jdh;K i'fJ pykDh.
Bph w[jzwd ;kfjp i'Jh, bVs ekcoK e/ ;fj ;'Jh.
fJZe izr j'fJnk tv Gkoh, ekco db nk:k pbXkoh.

wB wfjz :fj fsB ws/ gekJ/, ihts s/ d[y ;jk B ikJ/.


sKs/ iph dks N[Nt? W?A, jkfJ jkfJ w[y sph ej? j?A.
geV b/fjz spjh fpB d/oh, gr wfj gktj[ ;zrb p/oh.
:'A efj eo gkEo eo bhJ/, ;G w[od:'A go tko ;[ ehJ/.
rJ/ s' V s/ dKs ;pkjh, np tkoh j o s eh nkJh.
wkok gZEo dKsB ipjh, d'fJ dKs N{N/ w[y spjh.
go fsBeh ghVk s/ voe/ , j o s w{ b BjhA wB Xoe/ .
ip fsB d/yk Bfjz e' jZb/, b? gkEo nkr/ e' uZb/.
T[ s j o s B/ wB wfj d/ y k, ekco e' g? frnk G[ b / y k.
sKs Gkr ukbB Gb jJhJ/, w[od:'A w/A Bfjz g? np ojhJ/.
u[ge/ T[m eo s[o/ nrkoh, fgyh gjkVh eh fJe rkoh.
ikfJ X;/ sk wfj fpB d/oh, do go J/e f;bk pv r/oh.
J/ e ;Kg sk wfjz E' ekok, d/ y s wko ' sph c[ z e kok.

x/ o / wfjz j o s nk rJ/ , ekj{ z Uo B Gkis GJ/ .


ubh s/ p/ o fjwh ;z r k, eN eN fro/ pjkdo n r k.

sp j o s B/ jkE T[ m k:' , sk go vz r ;kg B/ bk:' .


ekN T[Arbh sp fsB dhBh, u{; Bph B/ w[y ;'A bhBh.
pj[o ;Kg B/ vzr ubk:k, fco fsB s?;/ jkE eok:k.
T[;h nr[oh e' fsB ekNk, u{g E{e ;'A Xo go ;kNk.
pj[s sh;o' vzr ubk:', fs;h nr[oh go t[j yk:'.
fs;h gqeko E{e eo vkok, vok ;Kg sp d/y Bekok.

j o s c" i jko sp rJh, e[ S j hd e[ S Gkrs GJh.


x/ o / w/ A j o s ip nkJ/ , e' J h g/ B sKeh ikJ/ .
sp w[odB wfj ikeo b/N/, X{o wkfjzsB ;eb bg/N/.
G:' k swk spfj bokJh, ;? B w[ j z w d s[ o s GikJh.
sph :j{dh ekco p'b/, nj' ;[B' jw WA ;G G'b/.
fi; ekoB jw eoh bokJh, fs;eh ;[ZX B b/tj ekJh.
Bjh Gkr eoe/ t[j frnk, fJBQh w[ofdUA w/A W fgnk.
sK s/ Y{zv skfj e' bhi/, e?d eo' e? ;{bh dhi/.
:fj wB wsk gek eo ;ko/ Y{zYs fcos o?B js:ko/.
*okj dZ;D tkbk.

** e[opkB .
11

p? m k w[ h j' e o d{ o / , Bkfjz Bph e/ rfJU j { o / .


g[B fJe weVh iht Bekok, efjDk efjs fi;/ ir ;kok.
fs;B/ sz s k o w[ y skBh, w/ ; dJh fiB ;rb fB k Bh.
fJs fJj eEk GJh o; GhBh, ;[B' ekco'A e/jh ehBh.
b?eo y'i wro jh XkJ/, nkfJ rko T{go mfjokJ/.
br/ ftuko eoB wB wkjhA, feX'A rko wfjz j'fJ W BkjhA.
12

d/yj[ ikfJ sKfj e/ ndo, pBk dykJh d/s i[ wdo.

;B. s[;hA d/y ;ed/ j' fe Gbk i/ uzd ;Zu w[Zu jh N[ZN iKdk sK T[; dk

ip ikB/ ek ehB s:kok, weVh e' sp ikb fBjkok.

gqek xN j' ikD s/ fgqEh B{z e/jke[ B[e;kB gj[zudkl feT[Afe uzd s/
fpBK jw/k oks ekbh p'bh ns/ vokT[Bh jz[dh no jkoK n"yXhnK i'
uzdqwK dh feoBK eoe/ o;dkfJe j[zdhnK jB fcZehnK ofjzdhnK. jK
fJ; eokwks s/ u'oK B{z Gkt/A bkG gj[zudk i' nX/o/ d/ b'Vtzd jB. sK
Gh nfij/ fJ;bkw ni/j/ nfeqsxB BjhA jB i' J/BQK pksK B{z :kd
eoe/ UBQK tZv/ T[gekoK B{z G[bk d/D i' T[BQK B/ nkgDh T[Zws tk;s/
ehs/ ;B.
d{;ok fJwkwK dh bVkJh i' T[BQK d/ fos/dko :hd GkJh Bkb
fJZe fJ;sqh d/ ftnkj fgZS/ j'Jh ;h Uj Gh e'Jh dhBh bVkJh BjhA ;h
e/tb B;h ykj dk cb ;h. go sK Gh nfjb fJ;bkw T[; B{z
wjph o;w d/ pokpo ikD e/ skhJ/ pDke/ ;kb fgZS'A nZm d; fdB
'e ns/ o'Dk fgZNDk eod/ jB fi; ftu eJh ;dhnK dh rZb B{z ni/
jh eoe/ fdyk d/Ad/ jB ikD' nZi j'Jh W. Gkt/A fJ; rZb B{z pj[s b'e
p[ok Gh nkyd/ jB go sK Gh n;hA fJsBk o{o ejKr/ fe fJj ;kok
g[oykoE dhB fJ;bkw dh feqsZrsk dk fuzBQ W i' nkgfDnK tZfvnK

br/ efjB t[j :jK B nkJ/, iK s/ weVh ikb sBkJ/.


ik ske/ ndo t[j iks/, s" ikb/ ;G jh s[Ntks/.
gkS/ fco/ gkbe wfjz ;ko/ , k bh xo e' rJ/ fBeko/ .
fsz j s/ j o s xo e' nkJ/ , fsB s/ ngBh ikB pukJ/ .
ntX ir wfjz J/ j ejkBh, fbyh skoh h pks wjkBh.
d/y' w[;bwkB jB i/s/, :kd eos W fB;fdB s/s/.
ejs dhB jwo/ e/ ekoD, ;j/ Bph B/ sB d[y dkoD.
eJh feskpB w?A fby dhnk, i' T[geko Bph B/ ehnk.
g[B fsB e/ i' ekoi nkBk, iK e' n"oB p[o/ pykBk.
fsBe/ fsBe/ dhBh g k o/ , fJbjkwh WA w[ y ' A T[ u ko/ .
ejs j[ e w :j j[ s ' [ d kJh, BkjhA d' Bph ek okJh.
tkose
gkdoh w"bth fJwkT[ZdhB ;kfjp s
kohy wjzwdh@ ftu fbyd/
jB, fe jos wjzwd ;kfjp d/ g[Zsq ?d B/ id ngBh fJ;sqh ?Bp B{z
sbke d/ fdZsk sK jos B/ T[; B{z nkg xo ftu gk bhskl noEks
T[j nkgDh fJ;sqh eo bhsh fJ; go Gh w[;bwkB nkyd/ jB fe T[BQK

d/ T[geko :k ;ke/ B{z, Gkt/A Uj fe;/ gqeko d/ feT[A Bk j'B, fdb'A BjhA
G[bkT[Ad/.

B{z fJbjkw j'fJnk ;h fe n?;k eo', jos B/ [dk d/ j[ew Bkb fJj

gqB-s[;hA dZ; ;ed/ j' fe f;ZyK B/ Gh ;kfjpkfdnK d/ efjo


tkb/ ;ke/ dh e'Jh :kdrko pDkJh j't/ :k r[o{ s/r pjkdo ih d/ ;h;

ezw ehsk. ni/jhnK j'o eJh pksK d{i/ b'e nkyd/ jB. fiBQK s/ d/

dh :kdrko dk Gh e[M fBkB :k ykb ofynk j't/<

:k e"w B{z e'Jh bkG BjhA gj[zudk, fezs{ B[e;kB gj[zudk Wl feT[Afe id
b'e J/j kb eod/ jB fe i/ BphnK d/ J/j jkb j'J/ jB sK ;kvk eh
jkb j't/rk< fJ; s/ fJbke B{z o{o B[e;kB gj[zudk W. fco T[BQK d/
w[ji/ noEks eokwksK Gh ni/jhnK jB fiBQK s/ w[be :k e"w B{z
;tkfJ B[e;kB d/ j'o e[M bkG BjhA W. i?;k fe nkyd/ jB fe jos
w[jzwd ;kfjp B/ uzd B{z s'V fdZsk ;h, fi; s/ T[; d/ d' N[eV/ j' rJ/
13

Jh;kJhnK dk jkb
d'fjok
j[D Jh;kJh gE dh ;[D' pks wB bkfJ.
;{bh uVQB w;hj dk p?m/ BjhA G[bkfJ.
14

u" g Jh
Jh;k Bph g[oy goXkB, fi;B/ fdZs/ ngB/ gokB.
b' r B wfj eos' T[ g d/ k , fsBe/ josk eJh eb/ k .
go b'r'A e/ sKeh pkBh, w{b fod/ wfj Bkfjz ;[ykBh.
iK go pkd k j j? o ' v *, sKJh efjz d / fJ;/ B S' v .
sp j?o'v geV Uj bhnk, ngD/ ;Bw[y mKvk ehnk.
brk d/D d[y sK e' Gkoh, i' tj[ ;esk BjhA ;jkoh.
eKNB ek f;o ski oyk:k, ekB/ geV sKfj wotk:k.
w[ y goik B/ E{ e k sK e/ , p[ o / p d Gky/ gq f s tke/ .
g[B jkEB g?oB e/ wkjhA, Sksh nKyB w/A tv skjhA.
;{J/ b'j/ e/ rvtkJ/, eo/ wy"b pj[s wB GkJ/.
g[B nkyo e' ;{bh Ehnk, fs;B/ sB nogB eo dhnk.
d/y' fs;e/ pdb/ ;ko/, efjs Jh;kJh WA S[Neko/.

ftu fbfynk W fe id T[; B{z gsk bZrk fe w/o/ d[wB w?B{z wkoBk
ukj[zd/ jB ns/ nZi w?A gefVnk ikDk W sd Uj ;koh oks p/u?B fojk

Gkt-Jh;kJh b'e fJ; pks B{z g'EhnK ftu Sgtk e/ ns/ tZykB
d/ eo e/ ;ko/ ;z;ko d/ g[oK gqfs gqrN eod/ jB fe :;{ B/ ;kv/ tk;s/
d/j go d[y ;jko/, ns/ ebh;hnK** d/ nkokw bJh s/ ;kv/ gkgK d/
Bk; bJh T[; B/ nkgD/ nkg B{z e[opkB ehsk, fJ; tk;s/ Uj ;kv/

s/ ngB/ ;/teK B{z J/j nkyB bZrk fe fenk s[;hA ;[Zs/ gJ/ j'< fJj BjhA
d/yd/ i' w/o/ go e/jh w[;hps nkB tkbh W fi; d/ jZE'A w?A p/jkb jK. c/
o gjkV go uVQ fr:k s/ d'B'A jZE T[mk T[mke/ gow/o nZr/ gqkoEBk
ehsk fe j/ fgsk fJ; w"s d/ fgnkb/ B{z w?E'A d{o oZy. go T[; ;w ek
j' ;edk ;h fi; s/ fdB uVQd/ jh geVBk rk, no fuZbkT[Adk ;{bh
fdZsk frnk. d/y' J/Xo w[;bwkBK ftZu fJZe wB;{o t/dKsh B/ jZ;
jZ;e/ ;{bh go uVQfdnK ikB fdZsh no w{j
s/ jkfJ se Gh BjhA nkyh
;h no Bk fJj fejk fe w?E'A fJj w"s dk fgnkbk d{o oj/. d{;ok
w;spo' B/ ngBh g[mh yZb w[bskB ftu pkdkj d/ jE'A b[jke/ G'j
Bkb GotkJh go T[; B/ w{j
s/ ;h se Gh BjhA ehsh.
;qh r[o{ s/ pjkdo ih B/ ig[ih ;kfjp gVQfdnK gVQfdnK
ngBk ;h; s/ Bkb i[dk eok:k go w[y'A Uj se Gh Bk T[ukoh, i?;k
fe d;w r[o{ ih dk eEB W L;kXB j/ f s fJsh fifB eoh.. ;h;[ dh:k go[ ;h B T[ u oh..
Xow j/s ;kek fifB ehnk.. ;h;[ dhnk go[ f;oo[ B dhnk..

r[BkjK dk ***e[kok j'fJnk W sK s/ ;kB{z T[; go JhwkB fbnkT[Dk


ukjhJ/.

(pfusq BkNe)
fJ; s'A nZr/ jehes okfJ yZsqhnK d/ bVe/ B/ (i' Bk e'Jh ntsko

Gkt/A j'o wsK tkb/ fJ; go eJh gqeko d/ J/sok eod/ jB fe


d{;o/ d/ r[BkjK dk e[Zkok d{ik fe; soQK j' ;edk W, ns/ w;hj

;h no Bk e'Jh g?rpo ;h ns/ w[;bwkB T[; B{z 'o Bkb w[;bwkB


pDkT[Dk ukj[zd/ ;B) ngDk f;o bkj"o ftu kBpjkdo ;{p/ d/ ;kjwD/

fJB;kB Ek, no T[j [dk dk p/Nk BjhA j' ;edk feT[Afe [dk dh e'Jh
fJ;sqh BjhA W ns/ [dk ;E{b ;oho tkbk BjhA W. jK fJ; rZb B{z

fdZsk go Xow Bk SZfvnk. ;' w;hj dk ;{bh uVQBk e'Jh fJBQK wjkswk
Bkb'A tX e/ tvkJh BjhA oZydk.

wBk iKdk W fe T[j fJe Xqwkswk g[oy ;hl gqs{ [dk :k T[; dk g[Zsq
j'Dk n;zGt W. tZvh rZb i' T[; d/ ;{bh uVQB/ tkbh W ;' Gh e'Jh
fjzd[;skB d/ wjkswk iBK s/ tXe/ BjhA gkJh iKdhL e'Afe nihb

gqs{ ;kB{z nfij/ M/fVnK Bkb e'Jh ezw BjhA W e/tb J/j' T[gd/
:k B;hjs ;kB{z Jh;kJh e"w s/ fwb ;edh W fe fJj e"w nfeqsxD
BjhA W fezs{ feqsZr W. fJ; tk;s/ J/jBK d/ frofinK go jo irk
;{bh dk fBkB j[zdk W. fesfBnK dh N'gh, e'N, xVh dh zihoh

*Herod Bkw pkdkj

**Jh;kJh dhB
15

***r[BkjK dk pNBk

16

nkfdeK go gh fJ;dh fBkBh gkJh iKdh W. fJ; s'A fJj Gkt fBebdk

Bkw oyk:k, J/wBkpkd ftu wbeGkr' s/ Bokdq eokfJnk ns/ gkDhgs

W fe fJ; Jh;kJh e"w B/ nkgD/ wjkswk w;hj d/ T[gekoK B{z G[bk BjhA
fdZsk pbfe jodw :kd oZyD/ d/ tk;s/ T[; d/ fBkB nkgD/ p;sqK
ns/ wekBK B{z bk oZy/ jB.
d'fjok
fjzd{ Jh;kJh w[;bwK oyd/ Xow JhwkB.
Xz B - Xz B fJj Xz B jB tZv B go e[ o pkB..

eoBkb ftu fJpokjhw b'Xh gk; ;Zs wjhB/ e?d oj/ ns/ uZeh gh;h.
irBBkE, powk, nk;kw, ;zrbkdhg, wZek, wdhBk, ekpb, ezXko
ns/ fsZps nkfd d/;K ftu GqwB eo e/ b'eK B{z nkgB/ ;Zs ws dk
T[gd/ ehsk, i?;k pqjwD iK fjzd{nK B{z fJj T[gd/ ehsk fe s[;hA
eZu/ ;{s d/ Xkr/ tkb/ iB/T{ B{z fsnkr e/ fJ; ;Zu/ izR{ B{z gfjo' ns/ i'
izR{ g[okDk j' e/ N[ZN iKdk W :k d[wB s'V fdzd/ jB, mhe BjhA W,
:Ek L
dfJnk egkj ;s'y[ ;{s[ is[ rYh ;s[ tN[..
J/ j [ iB/ T { ihn ek jJh s gkv/ xs[ . .
Bk J/j[ s[N? B wb[ br? Bk J/j[ ib? B ikfJ..
471)
XzB[ ;[ wkD; BkBek i' rfb ub/ gkfJ .. (nr 471
g[ B k L
BkfJ wfBn? gfs T{gi? ;kbkjh ;u[ ;{s[..
471)
dorj ndfo gkJhn? sr[ B s{Nf; g{s.. 3. . (nr 471

gqB-ek r[o{nK dhnK sebhK dk e'Jh fBkB f;Zy e"w B/ Gh


nkgD/ gk; oZfynk W<
J/j fjzd{, w[;bwkB ns/ Jh;kJh GkJhnK d/ fB;u/ ns/ ft`k;
dh pkps i' T[BQK d/ ngB/ tZfvnK wjkswK go W, e[S[e eEB ehsk
W, fi; d/ gVQB/ s/ jo fJe g[o B{z J/BQK e"wK dh gqhsh dk i' nkgB/
tZfvnK Bkb W, rkB j' ;edk W.
j[D nZr/ f;Zy :k ykb;k gE dk jkb Gh nkfynk iKdk W.

f;ZyK dk jkb
d' j ok L

f;Zy g E dk jkb j[ D , ;[ D ' o k wB bkfJ..


ngB/ d; r[o go nj?, fB;uk fJB fe; GkfJ..
u' g Jh
n"o wsB eh pks T[ukoh.. j[B nkJh f;zxB eh tkoh..
fJB e/ r[o{nB i' T[geko/.. eo/ fJBQ'A go d{y ;jko/..
T[Be' fJB B/ BjhA ftukok.. ;'ts fB; fdB g?o g;kok..
GJ/ feqsxB irs e/ wkjhA.. Xow gqhs fJBe' e[S BkjhA..
tkose

fJ; gE d/ nkfd eosk ;hq r[o{ BkBe d/t ih wjkoki ;B.


T[jBK d/ ihtB ufoZsq gVQB/ s/ gqshs j[zdk W fe T[BQK B/ e/j/-e/j/ eN
;jko e/ J/jBK d/ bkG bJh :sB ehs/. d/y'A T[BQK B/ b'eK e'b'A e[okjh
17

fJ; pd s/ ;k gqshs j[zdk W fe T[BQK B/ kb;k gE d/ Xkofwe


izR{ dk fjzd{ e"w B{z ek T[gd/ ehsk W fi; s/ T[BQK dk sksgoi fJ;
k b;k Xow o{gh ;Zs ws d/ gquko bJh ;k fe gqrN j't/. fco T[BQK B/
fJZe nekb g[oy d/ nokXB s/ S[ZN j'o fe;/ iVQ gdkoE dh g{ik eoD
dk T[gd/ BjhA ehsk i?;k fe T[BQK d/ w[ykofpzd s/ T[uo/ j'J/ p
d dZ;d/
jB. :Ek nkfd r[o{ rzqE ;kfjp ih ftu w{osh g{ik gqfs eEB W L
;kb rq k w fpg g{ f i wBktj[ ;[ f eq s [ s[ b ;h wkbk..
okw Bkw[ ifg p/Vk pKXj[ dfJnk eoj[ dfJnkbk..
dfJnkbk..11. .
ekj/ ebok f;uj[ iBw[ rtktj[..
..11.. ojkT[..
ekuh Yjfr fdtkb ekj/ ru[ bktj[ ..
(nr 1170
1170)
g[ B k
xfo BkokfJD[ ;Gk Bkfb ..
g{ i eo/ oy? Bktkfb..
18

e[r{ uBD[ c[b uVkJ/..


g? o h g? g? pj[ s [ wBkJ/ . .
wkD{nk wfr wfr g?B ~?? ykfJ..
nXh ewh nX ;ikfJ..
G[ f ynk d/ f J B wofdnk oy? . .
(nr 1240
1240)
nXk MrVk nXh ;E? .. 1..
J/jBK pdK s/ ;k gkfJnk iKdk W i' f;Zy b'e ;kv/ eEB
ehs/ j'J/ nekb g[oy d/ nokXB s/ S[ZN j'o fe;/ iVQ gdkoE B{z Bk
;/tB ns/ iVQ gdkoE wBD tkfbnK s'A j'o e"wK tKr i[d/ j' ikD.
fJ;h gqeko id n;hA T[BQK dh iBw ;kyhnK gVQd/ jK sd T[BQK
s/ Gh ;kB{z fJj' T[gd/ fwbdk W fe r[o{ ih dk n;bh sksgoi fJj
Ek fe ;z;ko go ;ko/ c'eN eow Xow jNk e/ fJe ;Zuk o;sk nekb
g[oy d/ gkT[B dk dZf;nk ikJ/, i?;k fe fJe ;kh jod[nko dh W. id
r[o{ ih jod[nko go rJ/, UE/ ik e/ ek d/yd/ jB fe w/bk Gfonk
j':k W ns/ b'r tZvh oXk Bkb jod`ko ftu rzrkib dhnK u[bhnK
Go-Go ngB/ fgsoK B{z ib d/Ad/ jB. fJ; go r[o{ ih B/ g[ZS:k fe

s[;K dk gkDh fe; soQK gj[zu/rk< r[o{ d/ fJ; T[gd/ s/ pj[s fjzd{
GkJhnK d/ ;z;/ d{o j' e/ r[o{ ws B{z nrheko eoB bJh sko j' rJ/.
J/;/ gqeko id e[oy/sq ftu ;{oi rqfjD B{z rJ/ sK UE/ Gh rqfjD
;w: wjK-gqkd uVQk:k fi; ezw B{z fjzd{ b'eK B/ nkgD/ Xow s/ nsh
T[bN ;wM e/ r[o{ ih Bkb fJ; fty go pj[s fppkd ehsk no
gvsK B/ nkfynk fe s?A e[oy/sq i?;/ shoE go rqfjD d/ g[op go i'
wk; foZXk W ;' wjK x'o gkg ehsk W ns/ s{z wjK gkgh g[oy WA. fJ; go
r[o{ ih B/ T[jBK B{z fJ; gqeko dh f;Zyk fdsh, :Ek L;b'e wL 1. .
gfjbK wk;j[ fBfwnk wk;? ndfo tk;[..
ihT[ gkfJ wk;[ w[fj fwfbnk jv[ uw[ sB[ wk;[..
wk;j[ pkjfo efYnk wwk wk;[ frok;[..
w[j[ wk;? ek ihG wk;? eh wk;? ndfo ;k;[..
tvk j' n k thnkfjnk xfo b? nkfJnk wk;[ . .
wk;j[ jh wk;[ T{ g i? wk;j[ ;G' ;ke[ . .

GkJh s[;hA fJj ek eod/ j' < fJ; dk T[Zso T[BQK B/ fdsk fe n;hA
ngB/ ;`ortk;h fgsqK B{z ib d/ e/ fsqgs eod/ jK. fJ; rZb B{z ;[D e/

;fsr[ f o fwfbn? j[ e w[ p[ M hn? sK e' nkt? okf;..


..11..
nkfg S[N/ Bj S{Nhn? BkBe pufB fpDk;[ ..
wL 1. .

r[o{ ih ngB/ fgv eoskog[o tb w[y eoe/ d'B'A jZEK Bkb gkDh f;ziD
bZr gJ/. fJ; rZb B{z d/y e/ b'e j?okB j' e/ nkyB bZr/ fe fJj e'Jh

wk;[ wk;[ efo w{ o y[ MrV/ frnkB[ fXnkB[ Bjh ikD? . .


eT[ D [ wk;[ eT[ D [ ;kr[ ejkt? fe;[ wfj gkg ;wkD/ . .

dhtkBk W, no g[ZSD bZr/ fe ;zs ih fJj fek eod/ j'< r[o{ ih B/


T[BQK B{z nkfynk fe ;kvh eoskog[o ftu g?bh phih j'Jh W, T[j gkDh

r? A vk wkfo j' w ir ehJ/ d/ t fsnk eh pkD/ . .


wk;[ S' f v p? f ; Be[ geVfj oksh wkD; ykD/ ..
cV[ efo b' e K B' fdybktfj frnkB[ fXnkB[ Bjh ;{ M ? ..
BkBe nX/ f;T[ fenk ejhn? ej? B efjnk p{M? ..
nXk ;'fJ fi nX[ ewkt? fs;[ fod? f; b'uB Bkjh ..
wks fgsk eh oes[ fBgB/ wSh wk;[ B yKjh ..
fJ;sqh g[oy? iK fBf; w/bk UE? wX[ ewkjh..

y[D'A ;[edh iKdh W, T[; B{z f;zid/ jK. fJ; pks go ;ko/ mZmk eoB bZr/
, nkfynk fe GkJh s{z sK G'bk WA i' fJj BjhA ikBdk fe fJsBh d{o s/
ok f;zfink j'fJnk gkDh fee[o gj[zu/rk. fJ; dk T[Zsq r[o{ ih B/ j; e/
fJj fdsk fe GkJh w/oh g?bh i' J/;/ Xosh go W, UE/ w/ok f;zfink
j'fJnk gkDh BjhA gj[zudk sK s[jkv/ T[BQK fgsoK B{z i' gob'e ftu jB
19

20

wk;j[ fBw/ wk;j[ iw/ jw wk;? e/ GKv/ ..


frnkB[ fXnkB[ eS[ ;{ M ? Bkjh us[ o [ ejkt? gKv/ ..
pkjo ek wk;[ wdk ;[nkwh xo ek wk;[ ur/ok ..
ihn is ;fG wk;j[ j'J/ ihfJ bfJnk tk;/ok ..
nGy[ Gyfj Gy[ sfi S'vfj nX[ r[o{ fiB e/ok ..
wk;j[ fBw/ wk;j[ iw/ jw wk;? e/ GKv/ ..
frnkB[ fXnkB[ eS[ ;{ M ? Bkjh us[ o [ ejkt? gKv/ ..
wk;[ g[ o kDh wk;[ es/ p hH uj[ i[ f r wk;[ ewkDk ..
ifi ekfi thnkfj ;[ j kt? UE? wk;[ ;wkDk ..
fJ;sq h g[ o y fBgifj wk;j[ gkfs;kj ;[ b skBK..
i/ UfJ fd;fj Bofe iKd/ sK T[ B Q ek dkB[ B b? D k ..
d/ A dk Bofe ;[ o fr b? d / d/ y j[ J/ j [ fXCkDk ..
nkfg B p{ M ? b' e p[ M kJ/ gKv/ yok f;nkDk ..
gKv/ s{ ikD? jh Bkjh feEj[ wk;[ T[gBk ..
s'fJnj[ nB[ ewkd[ egkjK s'fJnj[ fsqGtD[ rBk..

i'r[ B fyEk i'r[ B vv? i'r[ B G;w uVkJhn? ..


i'r[ B w[dh w{fv w[vkfJn? i'r[ B f;Ch tkJhn? ..
niB wkfj fBoifB ojhn? i'r i[rfs fJt gkJhn? .. 1. .
rbh i' r [ B j' J h..
..11.. ojkT[..
J/e fdq;fN efo ;w;fo ikD? i'rh ejhn? ;'Jh ..

s' n k nky? jT[ pj[ fpfX jSk s' n ? pj[ s [ fpekok ..


J/s/ o; S'fv j't? ;fBnk;h BkBe[ ej? ftukok .. 2..

c/o ig[ih ;kfjp fty/ eEB W, :Ek L


w[dk ;zs'y[ ;ow[ gs[ M'bh fXnkB eh eofj fpG{fs..

(nr 1289
1289)
fJ; T[gd/ Bkb T[BQK d/ T[; nrkB tkb/ fynkb B{z, i'
T[j rqjB Bz{ ;{oi Bkb e/s{ oke; dh bVkJh ;wMe/ T[; dh oZyk
bJh :sB eod/ ;B ns/ T[; ;w go wk; nkfde dk ykBk gkg
ikBd/ ;B, d{o ehsk.

i' r [ B pkjfo wVh w;kDh i' r [ B skVh bkJhn? . .


i'r[ B d/f; fd;sfo Gftn? i'r[ B shofE BkJhn?..
niB wkfj fBoifB ojhn? i'r i[rfs fJt gkJhn?.. 2..
;fsr[ o [ G/ N ? sk ;j;k s{ N ? Xkts[ tofi ojkJhn? ..
fBMo[ Mo? ;ji X[ f B bkr? xo jh gouk gkJhn? ..
niB wkfj fBoifB ojhn? i'r i[rfs fJt gkJhn?.. 3. .
BkBe ihtfsnk wfo ojhn? n? ; k i' r [ ewkJhn?
tki/ pkMj[ f;Ch tki? sT[ fBoGT[ gd[ gkJhn?
..11..
..88..
niB wkfj fBoifB ojhn? i'r i[rfs sT[ gkJhn? .. 4..
(nr 730
730)

fyEk ekb e[nkoh ekfJnk i[rfs vzvk goshfs..


nkJh gEh ;rb iwksh wfB ihs? ir[ ihs[..
nkd/;[ fs;? nkd/;[..
nkfd nBhb nBkfd nBkjfs i[r[ i[r[ J/e' t/;[.. (nr 66)
J/; pd ftu r[o{ ih B/ i'rhnK d/ ebgs i'r dk yvB eod/

c/o id i'rhnK B{z fwb/ sd UBQK B{z Gh ngD/ ws d/ ;Zu/ i'r dk


T[gd/ ehsk ns/ dZf;nk fe s[;hA fJ; gqeko d/ i'rh j't', i?;k fe
eEB W L
;{jh wjbk 1 xo[ 7
1> ;fsr[o gq;kfd ..

;Zu/ i'r dk T[gd/ ehsk ns/ dZf;nk fe fyEk vzvk ns/ G;w brke/
fcoB/ dk Bkw i'r BjhA W ns/ Bk w{v
w{v
k e/ f;zCh tikT[D :k skVh
bkT[D s/ jh i'r jz[dk W, rZbK Bkb i'r BjhA jz[dk. niB i' wkfJnk
W T[; d/ ftZu ofje/ jh fBob/g ofjD/ dk Bkw i'r W. sK s/ s[;h T[;
i'r B{z XkoB eo'l ns/ fJ; gqeko dhnK w[d
qK M'bh fpG{s B{z Xko' fi;

21

22

d/ XkoB eoB/ s/ s[;kvk nekb g[oy Bkb i'r noEks fwbkg j't/,

id s[;hA fJ; ;Zu/ nfwqs d/ pkgkoh j' ikUr/ sd fJ; j'S/ wd B/

ns/ ;Zu/ i'rh efjbkt'. J/; T[gd/ s/ f;ZX j[zdk W fe r[o{ ih B/


i'rhnK B{z Gh nkgD/ T[gd/ d[tkok J/j' eEB ehsk fe g[okD/ ebgs
i'r B{z SZv e/ s[;hA fJ; ;Zu/ ykb;k Xow d/ i'r B{z XkoB eo' fi; ftZu
ezB gVkT[D, fyEk gfjoB, M'bh jZE b? e/ do do wrD dh e'Jh b'V
BjhA W. fJ;h gqeko id i'rhnK B/ r[o{ ih B{z okp ghB bJh nkfynk
ns/ fJj eEB ehsk fe fJj nfwqs W fJ; d/ ghD/ s/ fuZs fJekro j'
e/ pqjw ftZu br iKdk W. sd r[o{ ih B/ fJj BjhA ;wfMnk ;kX{ b'r
Xow dk T[gd/ eod/ jB, fi; s/ wB b?Bk ukjhJ/, fezs{ T[; go Gh
r[o{ ih B/ fJj fynkb eoe/ fe fJj pkjo w[yh gdkoEK ftZu bzgN j'
e/ ngB/ ihtB dk Bk; eo oj/ jB, fJj nkfynk, :Ek L

s[jkvk eh ;tkoBk W. fJ; s/ s[;hA d/y ;ed/ j' fe r[o{ ih B/ ;Zuh


okp dk Gh i'rhnK B{z T[gd/ ehsk.
fco w[;bwkBK B{z Gh r[o{ ih B/ Uj' ;Zs T[gd/ ehsk i' j'oBK B{z
ehsk ;h fe s[;hA gZe/ w[;bwkB sK jh j' ;ed/ j' i/ fJ; soQK dh Bwk
gV'Qr/ ns/ ni/jh w;hs ns/ w;[Zbk pDkUr/ i?;k fe r[o{ ih dk tke
W L;b' e [ wL 1 . .
fwjo w;hfs f;de[ w[ ; bk je[ jbkb[ e[ o kD[ . .
;ow ;[Bfs ;hb[ o'ik j'j[ w[;bwkD[..
eoDh ekpk ;u[ gho[ ebwk eow fBtki..
..11..
s;ph ;k fs;[ Gkt;h BkBe oy? bki ..
wL 1 . .
je[ gokfJnk BkBek T[ ; [ ;{ n o T[ ; [ rkfJ..
r[ o [ gho[ jkwk sk Go/ ik w[ o dko[ B ykfJ..
rbh fG;fs B ikJhn? S[ N ? ;u[ ewkfJ..
wkoD gkfj jokw wfj j' f J jbkb[ B ikfJ..
gkfJ..22..
BkBe rbh e{VhJh e{V' gb? gkfJ..

nk;k wjbk 1
r[ V [ efo frnkB[ fXnkB[ efo Xkt? efo eoDh e;[ gkJhn? . .
Gkmh GtB[ gq/w ek g'uk fJs[ of; nfwT[ u[nkJhn? ..
..11. .
pkpk wB[ wstko' Bkw o;[ ght? ;ji or ofu ofjnk..
nfjfBf; pBh gq/w fbt bkrh ;pd[ nBkjd rfjnk..
rfjnk..11..
ojkT[..
g{ok ;ku[ fgnkbk ;ji/ fs;fj ghnkJ/ ik eT[ Bdfo eo/..
nfwqs ek tkgkoh j't? fenk wfd S{S? GkT[ Xo/.. 2..
r[o eh ;kyh nfwqs pkDh ghts jh gotkD[ GfJnk
do do;B ek gqhsw[ j't? w[efs p?e[m? eo? fenk .. 3..
f;csh osk ;d p? o krh i{ n ? iBw[ B jko? . .
ej[ BkBe ;[fD GoEfo i'rh yhtk nfwqs Xko? .. 44..
..

wL 1 . .
gfi fBtkik tys gfi gik gi/ BkT[..
gfjbk ;u[ jbkb d[ f J shik y? o y[ d kfJ..
uT[Eh Bhnfs okf; wB[ gith f;cfs ;BkfJ..
eoDh ebwk nkfy e? sk w[ ; bwkD[ ;dkfJ..
..33.. (nr 140
140)
BkBe i/s/ e{fVnko e{V? e{Vh gkfJ ..

(nr 360
360)
fJ; pd ftu r[o{ ih B/ i'rhnK B{z ;Zuh okp d/ ghD dk
T[gd/ eoe/ ;wMkfJnk fe j/ GkJh i/ s[;hA nfijh okp d/ nwbh
j'BK ukj[zd/ j' sK j't' fi; d/ nr/ w[efs ns/ p?e[zm Gh s[ZS jB, no

J/; pd ftZu r[o{ ih B/ w[;bwkBK B{z kb;k Xow d/ ;Zu/


JhwkBdko w'wB j'D dk T[gd/ ehsk ns/ dZf;nk fe fJ; gqeko dh
w;hs ns/ w[;bk pDke/ fJ; gqeko dh Bwk gVQe/ ;Zu/ w[;bwkB j't'.

23

24

fJ; T[gd/ B{z ;[Be/ T[BQK B/ r[o{ ih nZr/ fJZe Y[Zuo vkjh fe ekws

fJBQK s/ Bkok e/tb nekb g[oy tZb'A W ;'Jh ;Zuk W, i?;k fe gkegNB

B{z fjzd{ Boe tZb G/i/ ikBr/ ns/ w[;bwkB ;G d/ ;G pfjs ftu
ikBr/ feT[Afe fjzd{ nZr Bkb ibkJ/ iKd/ jB ns/ w[;bwkB epo
ftZu d B kJ/ iKd/ jB, fenkws d/ fdB id' A n o kJhb f o s k
ngBk oDf;zrk pikJ/rk sd w[;bwkB sK T[;h soQK nkg' nkgB/
oho b? e/ T[Zm yVBr/ no [dk d/ ;kwQB/ ikBr/ fiBQK dh jos
w[jzwd ;kfjp f;ko; eoBr/ fi; s/ T[BQK B{z pfjs fwb/rk d{;o/
fjzd{ i' gfjb/ jh ibe/ ;[nkj j' u[Ze/ jB sd T[BQK d/ o{j kbh GNed/
fcoBr/ fiBQK B{z [dk Boe ftZu G/i d/t/rk.
r[o{ ih B/ T[BQK dh fJ; pks B{z ;[Be/ fJj T[gd/ ehsk, :Ek L

fwNh w[;bwkB eh g/V? gJh e[fw


nko..
w~nko..
xfV GKv/ fJNk ehnK ibdh eo/ g[eko..
ifb ifb o't? pg[Vh MfV MfV gtfj nfrnko..
466)
BkBe fifB eos? ekoD[ ehnk ;' ikD? eosko[.. (nr 466

ftZu r[o{ ih B/ /y cohd d/ ;/te B{z T[gd/ ehsk ;h id T[; B/ fJj


nkyk fe fJe ;kfjp s/ d'JhA jZdhA. e/jVk ;/thA e/jVk odhA@ fi; dk
r[o{ ih B/ J/j T[Zsq fdZsk fe f je' ;kfjp fje' jd. fje' ;/th d{ik
od@ fJ; s/ ;k gqrN jz[dk W fe fjzd{ ns/ w[;bwkB-gBk i' nkdwhnK
d/ fuZsK ftu Xf;nk j'fJnk W ;' oZd j'B/ d/ i'r W ns/ n;b ftZu
fJBQK d'BK s/ fBnkok gE i' fJZe B{z jh wBB/ tkbk W ;'Jh ;Zuk W.
r[o{ ih B/ ngB/ fJ; g[oykoE B{z fBok gikp :k fjzd[;skB d/
tk;s/ jh BjhA iksk ;h ns/ Bk fJj fnkb ehsk ;h, fe ;kv/ ihtB
dk bkG fJ;h d/; d/ nkdwh T[mkT[D gozs{ T[BQK B/ nop nkfde d/;K
ftZu ik e/ ngB/ ws dk gouko ehsk no T[; irQk d/ T[BQK b'eK Bz{
;s Xow dk T[gd/ eoe/ ngB/ ws ftZu fbnkT[B dk g[oykoE ehsk
no T[BQK go ;kps ehsk fe g[oy dh iks fjzd{ ns/ w[;bwkB BjhA W
fezs{ fJ; dk ;oho gi sZsK dk pfBnk j'fJnk W ns/ fJ; ftu
nkswk fBtk; eodk Wl i?;k fe eEB W f jzd{ ejK i/ wkohn? w[;bwkB
Gh Bkfj. gu ss ek g[sbk y/b? r?ph wkfj.@

fJ; pd ftZu w[;bwkBK bJh fJj f;Zyk ehsh fe s[;hA fJj


fnkb Bk eo' fe fi; B{z ibkfJnk iKdk W ;' Boe dk nXekoh j[zdk

fJBQK T[gd/K s/ f;ZX j[zdk W fe T[BQK B/ fJ; ;z;ko d/ ;ko/ fjZ;K


ftZu T[; e"w d/ g?dk eoB dk phi phfink ;h i' fjzd{ w[;bwkBK d/

W, no dB ehsk j'fJnk pfjs ftZu iKdk Wl fezs{ fJ; rZb dh


fe;/ wB[Zy wkso B{z po BjhA W fe nZr/ eh j't/rk. fJj pks Uj

G/d s/ fpBK s/ fBokbh j't/. J/BQK T[gd/K d/ gqskg eoe/ jh w[;bwkB


;qh r[o{ BkBe d/t ih B{z ngBk gho wBd/ jB. ns B{z UBQK B/ fJ; gE

nekb g[oy ikBdk W fi; B/ ;koh f;qNh B{z ;kfink W, T[; s/ fpBK
i' ikBB dk dkjtk eodk W ;' rZg wkodk W.

go J/j goT[geko ehsk i' nkgDh irQk :k nkgD/ Bkw d/ XB dk


kBk g[sqK dk wkb BjhA eo rJ/ gozs{ Uj fJ; d/ d/ fJe j'o

;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ fjzd{ ns/ w[;bwkBK ftZu'A fe;/ Bkb
okr ns/ d?`s BjhA ehsk ns/ Bk fJj nkfynk W fe fJBQK ftZu'A
bkBk ;Zuk W :k bkBk M{mk W, feT[Afe Uj ikBd/ ;/ fe fJj d'B'A
foe/ nkg; ftZu nrkB eoe/ G/d ;wMd/ jB ns/ fJZe d{i/ d/
fto'Xh pB/ j'J/ jB. n;b ftZu fJj d'B'A M{m jB ns/ sh;ok gE i'

wjkswk B{z, i' UBQK Bkb e'Jh ;zpzX BjhA oZydk ;h fezs{ fJ; ezw d/ i'r
;k fi; dk BkT[A bfjDk ;h, d/ rJ/ ns/ fJj nky rJ/ fe i' n;hA fJj
kb;k Xow dk phi phfink W s[;K fJ; B{z gkDh d/Dk ns/ oZyk
eoDh, nkfd. r[o{ ih d/ ;ko/ ihtB ufoZsq d/ ftuko eoB/ s/ fJj Gkt
;k fBebdk W fe UBQK B/ fJZe ni/jh e"w d/ g?dk eoB/ dk phi

25

26

(tko nk;k) ;b'e wL 1

phfink ;h i' d[BhnK d/ ;ko/ nkdwhnK :k ;kohnK e"wK ftu'A fJe

r[o{ BkBe d/t ih wjkoki B/ gikp ftu iBw bhsk ns/ fJ; d/; dh

ni/jh BthA e"w g?dk j' ikt/ fi; dk sksgoi ;z;ko ftZu nekb
g[oy d/ ;Zu/ T[gd/ eoB dk j't/ ns/ fi; d/ n;{b ;[bj e[b ns/ gyv
d/ yvB jko/ j'B.
Gkt/A fJj sksgoi ;k s"o go gqrN BjhA j[zdk go nsow[yh
fposh Bkb ;k gqshs j' iKdk W. fi; gqeko phi ftZu :k T[; d/
S'N/ nr{o ftZu Gkt/A Uj tZv/ tZv/ NkjB ns/ c[Zb cb BjhA jB go
ftuko eoB/ s/ Uj ;kohnK kyK gZsq c[Zb cb nkfde T[; d/ ftZu jh
gqshs j[zd/ jBl ns/ T[; d/ phiD tkbk wkfbe ikDdk W fe ;wK gk
e/ fJ; nr{o ftZu'A J/j ;ZG/ t;sK nkg/ jh T[sgZs j' ikDrhnK. fJ;h
gqeko T[; t/b/ Gkt/A fJ; ws d/ gqukoe B/ f;ZX/ ;kd/ T[gd/ ehs/ ;B
go Uj fuZs ftu ikDd/ ;B fe id/ Uj ;w o{o nkt/rk id fJj
e"w ;G e"wK s/ fJZe tZyoh e"w pDe/ fJ; ;z;ko go gqf;ZX j't/rh..

Gkk ftu jh pd ou/. fJ; tk;s/ e'Jh toDwkbk o{o j'Dh ukjhdh
W fi; go fJj ftuko e/ T[BQK B/ g?Ash nZyoK dh toDwkbk fi; dk
Bkw r[ow[yh nkyd/ jB no nZi eZb gikph toDwkbk Gh ;Zdd/ jB,
pj[s ;[zdo ouh i' r[o{ ih B/ pdK B{z g{oh soQK nkgD/ ftu g{oD eo/.
J/BQK d/ ;tkfJ T[BQK B/ nkgDh pkDh Gh ouh gqs
{ Uj pkDh T[; d/
nB[;ko jh ouh i' nkfd r[o{ ih B/ ouh ;h. fJ; eEB s/ fJj pks
nZSh soj f;ZX j' rJh W i' d{;oh gkskjh ;qh r[o{ nrd ih B/ Gh
fJ; kb;k e"w B{z j'oBK e"wK Bkb'A tZyok eoB dk T[gkfJ ehsk, ns/
nfijk o;sk fBekfbnk fi; ftu uZb e/ fJj e"w nkg/ jh ;G s/
tyoh j' ikJ/ i?;k fe ekT[A Bkb'A e'fJb d/ pZu/ f;nkD/ j' e/ nkg/ jh
tZyo/ j' iKd/ jB.
d'jok L pktB s/ g?Ash eo/, nZyo Xo wB u"Ag.
Bkw r[ow[yh fsj Xok, nwod/t e' ;"Ag..
d:' fsbe fiB jkE ;/, nwod/t e' d/t..

d'fjok
ngD/ sB go y/d ;fj ehB/ goT[geko..
gE kb;k j/s Ek r[o[ BkBe ntsko..
;qh r[o BkBe d/t B/ i"B wB'oE ehB..
;' ;G ngB/ jkE ;/ r[o nrd e' dhB..
;qh r[o{ BkBe ;kfjp ih d/ wro'A d{;oh gkskjh r[o{ nrd

bhB GJ/ fBi o{g w/A, Gky ;rb wB G/t..


sh;oh gkskjh r[o{ nwodk; ih B/ Gh ngB/ ihtB B{z T[;h
g[oykoE ftu bkfJnk fi; dk phi gfjbh gkskjh B/ oZfynk ns/
nr{o d{;oh gkskjh B/ fbnKdk. j[D J/BQK B/ U; B{z gkDh d/ e/ S'N/-

;kfjp ih B/ nkfd r[o{ d/ f;ZXKs B{z nZSh soK ;wM bhsk ;h fe UBQK
dk ;zebg :k ;z;ko ftZu nkT[D dk gq:'iB ;Zs ws d/ gquko ns/

S'N/ ns/ jo/-jo/ gZso bkJ/l gqs


{ Uj gZso fejV/ ;/< sg, ;s ;fjDhbsk ns/ dkB nkfde ;[G r[D ;/, sg sK T[BQK B/ nfijk ehsk ;h

fJZe BthA e"w d/ g?dk eoB dk j? ;h. fJ; go UBQK B/ J/j ftuko ehsk
fe jo fJZe d/ dh Gkk ns/ T[; d/ nZyo fGzB-fGzB jBl i?;k fe

i' r[o{ nrd d/t ih d/ fJBkB eokT[D bJh r'fJzdtkb'A do:k d/


ftu'A fBZsB/w Bkb nkg rkro Go e/ ib fbnkTA[d/ ;B s/ iKd/ j'J/

pzrkb d/; d/ pzrkbh, wdok; d/ wdok;h, coK; d/ oK;h;h, nop d/


noph gqf;ZX jB ns/ fjzd[;skB ftu fjzdh gqrN W. fJ; s/ toDwkbk
UBQK d/ d/;h :k e"wh toDwkbk W ns/ T[; Gkk ftZu T[BQK d/ Xkofwe
g[;seK d/ ou/ ikD s/ Xkowe :k wjph Gkk pB rJh W. sks/ ;qh

fgSbh g?ohA iKd/ ;B fe r[o{ ih tb fgZm Bk j't/. nkyd/ jB fe fdB


gkDh bJh oks B{z ub/ nkT[Ad/ ;/ no nX/o/ d/ ekoD d/y Bk ;e/ fJe
i[bkj/ dh yZvh ftu ;D/ rkro fvZr gJ/. i[bkj/ B/ nkfynk fe e"D
W < fJj rZb ;[D e/ T[; dh i[bkjh B/ nkfynk fe fJ; t/b/ j'o e"D

27

28

j'Dk W, nwo{ fBEktK j't/rk. fJj ;[D e/ u[Zg oj/ no rkro b? e/ fco

s[;h d/y ;ed/ j' fe i' r[o{ ih B/ tosh W fJ; s/ tX e/ j'o

ib B{z rJ/. id r[o{ nrd ;kfjp B/ r[o{ nwodk; ih dh pkps fJj


rb ;[Dh sd nkfynk fe fJj fBEkftnK dk EkT[A j't/rk ns/
fBnk;fonK dk nk;ok j't/rk.@ fJ; s/ tX j'o sg eh j' ;edk W <
d{;ok ;Zs UBQK B/ nfijk gkfbnk i' tZvhnK sebhK ftu th ngB/
gqD B{z BjhA skr:k. sh;ok ;fjBhbsk dk T[gd/ UjBK B/ tos
e/ nfijk fdykfJnk i' nZi se fe;/ wjkswk B/ ngB/ toskU ftu
BjhA nKdk. fJ; s/ tX e/ ;fjBhbsk j'o eh j' ;edh W < nihb
ftu fbyk W fe s/oh fJe rZbQ go s[wkuk wko/ s{z d{;oh Gh nZr/ eo
d/j. gqs
{ nZi skJhA [d fJ; ebkw d/ eosk :k T[; d/ ;/teK B/ g{ohg{oh tos e/ BjhA fdykJh. go sh;oh gkskjh B/ fJj nkgD/ T[Zgo
g{ok-g{ok tos e/ dZf;nk W, id nkg rZdh go p?m/ ;/ ns/ T[BQK d/
f;Zy gkDh B{z ikD sd w[;bwkB b'e eko nky e/ fJZNK Bkb xV/
GzB fdzd/ jB. sd r[o{ ih B/ nkfynk fe s[;hA uwV/ dhnK weK pDk
bt'. id f;ZyK weK pDkJhnK sd Uj sho wko e/ ckV d/D bZr/
ns/ eko eko nky e/ rkbh-rb'u d/D bZr/. sd f;ZyK B/ fco r[o{

ek ;fjBhbsk j' ;edh W.


sh;ok UjBK B/ ;koh T[wo ngB/ jZEhA fwjBs eo e/ G'iB ykXk
W. i' g{ik dk g?;k nkT[Adk ;h T[; B{z nrheko BjhA eod/ ;B, T[; dk
;zrs bJh bzro ikoh ofjzdk ;h. UjBK d/ Gzvko ftu e'Jh oe BjhA
;h, ;ko/ fJe' irQk p?m e/ Sed/ ;/ Gkt/A e'Jh nwho j't/ Gkt/A ohp.
nkyd/ jB fe fJe pqjwukoh i' ngB/ jZE dh o;'Jh yKdk ;h, doB
bJh nkfJnk. r[o{ ih B/ nkfynk fe ;kv/ gk; T[j nkt/ i' gfjb/
Gzvko/ ftu grs Bkb gqkd Se/ iK T[; B/ J/j' ehsk sK doB
fdZsk. c/o sh;oh gkskjh B/ ;Zstkdsk dk T[gd/ f;ZyK B{z nkg go
tos e/ nfijk dZf;nk i' nZi sZe nfijk e'Jh fdqNKs ;kB{z BjhA
fd;dk i' gkmeK nZr/ gqrN eohJ/.
T[jBK d/ ihtB ufoZsq ftu eEB W fe id T[jBK dh bVeh,
fi; dk BkT[A phph GkBh ;h, i[nkB j'Jh sd r[o{ ih d/ xo'A, i' wksk
ih ;B, i' nkfynk eoB fe j/ wjkoki j[D ezBk d/ tk;s/ e'Jh to
Yz{vBk ukjhJ/. fJ; go fJZe fdB j[ew fdsk fe i' s[;hA eoBk ukj[zd/

ih nZr/ no ehsh fe wjkoki Uj sK shoK Bkb weK Gh ckV fdzd/


jB. fJ; go r[o{ ih B/ nkfynk fe s[;h b'j/ dhnK rkroK pDk b/t'

j' ;' eo b/t'. wksk ih B/ fJe ;/te B{z p[bk e/ nkyk fe GkJh s{z fes/
ik e/ uzr/ xo to B{z t/y e/ ekeh dh e[VwkJh eo nk. Uj ;/te ;Zs

Uj shoK Bkb BjhA N[ZNDhnK. sd'A f;ZyK B/ Uj pDk fbshnK go


w[;bwkB c/o Gh szr eoB. f;ZyK B/ nkfynk fe wjkoki ;kB{z fJj

puB efj e/ xo s/ pkjo nkfJnk. nZr/ ek d/ydk W fe r[o{ ih p?m/


jB no gk; jh dotk/ d/ fJe bVek p?mk x[rDhnK p/udk W. id

tZvk szr eod/ jB j[D eh eohJ/. r[o{ ih B/ nkfynk fe fJjBK s/ i'


d[Zy fwbdk W ;' s[;hA ;jko'. f;ZyK nkfynk ed sZe< r[o{ ih B/

T[j nkdwh r[o{ ih B{z Bw;eko eo e/ nZr/ B{z ikD bZrk sd ndo E'A
wksk B/ nktk fdZsh fe GkJh bVek nZSk N'bhA. T[; f;Zy B/ nkfynk

nkfynk fe id se J/j fdzd/ jB ns/ s[;hA ihT[Ad/ j'l gow/o B/ s[;K


B{z d[y ;jkoB bJh ns/ J/jBK B{z d[Zy d/D bJh g?dk ehsk Wl gozs{ s[;h
fJjBK tk;s/ nekb g[oy nZr/ p/Bsh eo' fe j/ eosko J/jBK B{z ;[p[X
gqdkB eo, j'o fJjBK go r[Z;k Bk eo', feT[Afe pdbk b?Dk ;kvk ezw
BjhA W.

ih e/j' fijk j'Dk ukjhJ/< fJ; go fco wksk ih B/ T[; x[r


DhnK p/uD
tkb/ pkbe B{z d/y e/ nkfynk fe GkJh fJj' fijk to bVeh tk;s/
Y{zvBk. id r[o{ ih B/ fJj rZb ;[Dh sd T[; ;/te B{z fgS/ w'V fdsk
ns/ nkfynk fe GkJh J/j' i/jk sK J/j' W s{z j'o feZE'A bZG/Ark, p; ik
j[D J/j' to ezBK bJh Y{zfvnk frnkl fi; go T[; pkbe B{z gk;

29

30

p[bke/ g[ZfSnk fe j/ pkbe s/ok ek BkT[A W< T[; B/ nkfynk fe


wjkoki BkT[A w/ok okwdk; W. fJ; pks B{z ;[Be/ r[o{ ih B/ gqw/`o dk
XzBtkd ehsk ns/ nkfynk fe j/ gqw/o nkg B/ w/oh bZfink oZyh W
feT[Afe fJj i'r to fdZsk W. BjhA w/ok gqD sK fJj ;h fe fJj ezBk
fJ;h pkbe dk jZe j' u[Zeh, ;' i/ fJj pkbe :'r Bk jz[dk sK ezBk B{z
d[Zy, ;kBz{ ty/g s/ irs d/ iht gJ/ petk; eod/.
fJ; s/ ;kB{z wkb{w eoBk ukjhdk W fe UjBK B/ fJ; gE B{z
fenk T[gd/ ehsk ;h. fJe sK J/j fe nkgD/ d[wDK Bkb Gh fgnko
eo'. d{;ok g{ik dk XkB yk e/ ;zY/ tor/ w'N/ spb/ i/vk g/N tXk e/ Bk
p?m' pbfe nkJ/ ;kX ;zs f;y B{z y[nkU ns/ nkg d;K B"jK dh ewkJh
eo e/ G'iB eo'. sh;ok s[;hA fgSbh ks-gks ns/ S{s-Sks d/
py/V/ SZv e/ ;zrs dh grs fJe eo' feT[Afe fjzd[;skB ftu ;kok
fpy/Vk u"Ae/ dk W. u"Ek T[jBK B/ fJj T[gd/ ehsk fe i' s[;h gqsZr:k
eo b/t' T[; dk gkbB eo'. fJ; s/ f;tkJ/ T[jBK B/ nkgDh pkDh Gh
ouh i' nkfd r[o{ BkBe ih no r[o{ nrd d/t ih dh ohsh nB[;ko W.
ns dh rZb fJj W i' UjBK B/ fJ; pks B{z nZSh soQK ikD
bhsk ;h fe fJj gE e"w pDe/ ;z;ko ftZu oj/rk fi; dk o{g ozr Yzr
j'oBK e"wK s/ tZyok gqshs j't/rk ns/ fJ; dhnK o;wK Gh j'oBK e"wK
s/ tyohnK j'DrhnK. gozs{ T[jBK dk ;oho dk pj[s fpqX ;h fJ;
tk;s/ UjBK B/ ;'funk fe w[;bwkB b'e wo/ go do{d d[nkT[Ad/ jB
ns/ fjzd{ dhtk, gZsb fgv GokT[Ad/ jB, rzrk c[Zbl feq:k ns/ roV
g[okD dh eEk eokT[Ad/ jB, sKs/ fJ; gE tk;s/ d/jKs dh feq:k eow
eh j'Dh ukjhJ/< go T[jBK B/ nkgDh d/j d/ ns ;w: go ;G gqtko B{z
;Zd e/ nkgDk f;XKs eEB ehsk fe GkJh ;kv/ fgS'A s[;K fJ; soQK
fptjko eoBk. Uj pkDh ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih ftZu ;
Zd@ eo e/
gqf;X W i' j/mK fbyh WL
okwebh ;d[
31

;fsr[ [ o gq ; kfd..
ifr dksk ;' f J Grfs tSb[ fsj[ b' f J ihT[ . .
r[ o ;pfd ;wktJ/ nto[ B ikD? e' f J ihT[ . .
nto' B ikDfj ;pfd r[ o e? J/ e [ Bkw[ fXnktj/ . .
923)
go;kfd BkBe r[o{ nrd gow gdth gktj/.. (nr 923
nkfJnk jekok ubDjkok jfo okw ;wkfJnk..
gkfJnk..11..
ifr nwo[ nNb[ ns'b mke/[o[ Grfs s/ jfo gkfJnk..
fJ; gfjb/ ;d ftu r[o{ nwo d/t ih B/ f;ZyK B{z J/j T[gd/ ns
d/ ;w/A ehsk fe ;koh f;qNh dk dksk fJZe nekb g[oy jh W i' GrsK
dk fgnkok W. i' r[o{ d/ puBK go Go';k oZydk W ;' T[;s/ fpBK d{;o/ B{z
B wB/ fJZe nekb g[oy dk jh nokXB eo/. J/;/ T[gd/ dh feqgk r[o{
BkBe d/t ih B/ r[o{ nrd ih B{z ehsh fi; s/ UBQK B/ r[o{ gdth
gkJh ns/ gqwkswk B{z iksk. T[; s/ fgS/ c/o r[o{ nrd ih B/ Uj' T[gd/
nkgD/ GkDk toskT[D/ d/ ;w w?B{z d/ e/ nwo ehsk ns/ nkg i'sh
i's ;wkJ/, fi; s/ w?A UBQK dh ;/tk s/ ns[b gqwkswk B{z gqkgs ehsk W.
fJ; gT[Vh ftZu r[o{ ih B/ ;G gqsh J/j f;XKs gqrN ehsk fe
r[o{ BkBe d/t ns/ r[o{ nrd d/t ih dk fJj' sksgo: W i' w?A s[jkB{z
eEB eodk jKl sKs/ s[;hA nekb g[oy s/ SZ[N fe;/ d/th d/ts/ wVQh
w;kDh ns/ iVQ w{osh nkfde B{z Bk wBBk.
d{ih gT[Vh
jfo GkDk r[ o GkfJnk r[ o [ ikt? jfo gq G gkf; ihT[ . .
;fsr[ o [ eo/ jfo gfj p/ B sh w/ o h g? i oyj[ nodkf; ihT[ . .
g? i okyj[ jfo iBj e/ o h jfo d/ j [ Bkw[ fBo i B' . .
nfs ubfdnk j'fJ p/bh iwd{s ekb[ fByiB'..
;fsr[ o { eh p/ B sh gkJh jfo gq f G ;[ D h nodkf; ihT[ . .
jfo Xkfo feogk ;fsr[o[ fwbkfJnk XB[ XB[ ej? ;kpkf; ihT[...22..
(nr 923
923)
32

fJ; d{;oh gT[Vh ftu r[o{ ih B/ nkgD/ gotko ns/ f;ZyK gqfs

J/; ftu r[o{ ih B/ J/j T[gd/ ehsk fe f;ZyK B{z nekb g[oy dk

J/j eEB ehsk fe ;kB{z j[D nekb g[oy dk GkDk GkfJnk noEks
uzrk bfrnk W, fi; s/ n;hA j[D T[; d/ ;whg gqkgs j'tKr/, noEks
d/j B{z fsnkrKr/, fJ; tk;s/ n;hA T[;h nekb g[oy nr/ p/Bsh eod/
jK i' ns B{z ;jkJh j'D/ tkbk W noEks T[; ;w: j'o e'Jh ;zpzXh
;kEh BjhA j[zdk gozs{ nekb g[oy T[; ;w Gh Bkb ofjzdk W. fJ;
tk;s/ ;kvh p/Bsh nekb g[oy B/ nrheko eo bhsh W ns/ ;kB{z
XzB XzB ns/ kpk eoe/ nkgD/ ;whg p[bkfJnk W.
fJ; gT[Vh s/ fJj f;ZX jz[dk W fe ns ;w/A rT{ dkB eoBk :k
j'o uhK wB;DhnK g[oy dh ;jkfJsk BjhA eodhnK ns/ Bk nekb
g[oy d/ ;whg nkdo jh eokT[AdhnK jB, sKs/ i' gow/o dk gkok
ns/ n"y/ ;w go ;jkfJsk ukj[D/ tkbk W T[;h dk nokXB eo/. ;'
s[;hA Gh fJj' eoBk. fJ; gT[Vh ftu nkgD/ f;ZyK ns/ gqtko B{z j'o dh
g{ik :k wB;D nkfd s/ o'e fdZsk W.

GkDk wBDk ukjhJ/. 'e Bk eoB.


u"Eh gT[Vh
;fsr[ f o GkD? nkgD? pfj gotko[ ;dkfJnk..
ws w? fgS? e' J h o' t ;h ;' w? w{ f b B GkfJnk..
fws[ g? M ? fws[ fpr;? fi;[ fws eh g? i GktJ/ . .
s[ ; h thukfo d/ y j[ g[ s GkJh jfo ;fsr[ o { g? B ktJ/ . .
;fsr[ o { gosfy j' d ? pfj oki[ nkfg fNekfJnk..
923)
;fG f;y pXg g[s GkJh okwdk; g?oh gkfJnk.. 4.. (nr 923

shih gT[Vh
w/ o / f;y ;[ D j[ g[ s GkJhj' w/ o ? jfo GkDk nkT[ w? gkf; ihT[ . .
jfo GkDk r[ o GkfJnk w/ o k jfo gq G [ eo/ ;kpkf; ihT[ . .
Grs[ ;fsr[ o [ g[ o y[ ;' J h fi;[ jfo gq G GkDk GktJ/ . .
nkBd nBjd tifj tki/ jfo nkfg rfb w/bktJ/..
s[ ; h g[ s GkJh gotko[ w/ o k wfB t/ y j[ efo fBoikf; ihT[ . .
X[fo fbfynk gotkDk fco? Bkjh r[o[ ikfJ jfo gqG gkf; ihT[...33..
(nr 923
923)
J/; sh;oh gT[Vh ftu Gh nkgD/ g[ZsqK GkJhnK f;yK B{z p[bk e/

fJ; u"Eh gT[Vh ftu r[o{ ih B/ nkgD/ ;ko/ gqtko B{z f;y ;zrs
;w/s ;Zd e/ nkfynk fe s[;K o'Dk BjhA, feT[Afe w?A nekb g[oy d/
;whg gqkgs j'tKrk. i' w/o/ fgZS/ w?B{z o't/rk ;' w/o/ nkswk B{z BjhA Gkt/
rk. w?A j[D nkgDh irj r[o{ okwdk; ih B{z pDkT[Adk jK, s[;hA J/jBK
d/ uoBh gt' ns/ w/oh irj ;wM'.
J/; gT[Vh ftu r[o{ ih B/ fjzd{nK ftu i' c{jVh dh o;w W, T[;
B{z d{o ehsk, feT[Afe id fJj kb;k e"w J/jBK s'A i[dh j't/rh sd
c{jVh Bk gk p?m/. d{;ok jo fJZe f;Zy B{z :k ;ko/ gE B{z fJj Gh
dZf;nk fe fi; soQK n;hA r[fonkJh d/ ezw s'oB i'r r[o{ okwdk; ih
B{z d/fynk ns/ g[Zsq g'fsqnK B{z SZv e/ r[fonkJh J/BQK B{z fdZsh, fJ;h
soQK jo fJe g[oy nkgD/ ihUAd/ ngB/ wB'oE d/ f;ZX eoB bJh T[;
g[o B{z eo d/t/ fi; go T[; B{z g{ok Go';k j't/.
githA g"Vh
ns/ ;fsr[o[ p'fbnk w? fgS? ehosB[ efonj[ fBopkD[ ihT[..
e/;' r'gkb gfvs ;fdnj[ jfo jfo eEk gVfj g[okD[ ihT[..

nkfynk fe s[;hA ;G w/o/ gk; nkt' ns/ w?A j[D gqw/o dk GkDk wfBnk
W, ns/ nekb g[oy B/ w?B{z nkg rb Bkb bkfJnk Wl fJ; tk;s/ s[;hA
wB ftu ftuko bt' i' T[; dh fJZSk W ;'Jh j't/rh, nBEk BjhA ns/
w?A T[; d/ ;whg gqkgs j'tKrk.

*e/' ns/ r'gkb fJj d'B'A Bkw nekb g[oy d/ jB. fJ; tk;s/ J/E/ fe;/ g[oy dk Bkw BjhA
;wMDk i?;k eJh e[ frnkBh nkyd/ jB fe e/' UBQK dk gq'js ;h, ;' fJj mhe BjhA j?,
feT[A i' r[o{ ih B/ jfo jfo eEk d;h j? Bk roV dh.

33

34

jfo eEk gVhn? jfo Bkw[ ;[Dhn? p/pkD[ jfo or[ r[o GktJ/..
fgv[ gsfb fefonk dhtk c[b jfo ;fo gktJ/..

by wfVnk efo J/em/ J/e osh b/ Gkfj..


Gkfj..11.. ojkT[ . .
fgv[ gsfb w/oh e/;T[ fefonk ;u[ Bkw[ eosko[..

jfo GkfJnk ;fsr[o[ p'fbnk jfo fwfbnk g[oy[ ;[ikD[ ihT[..


okwdk; ;'Yh fsbe[ dhnk r[o ;pd[ ;u[ Bh;kD[ ihT[...55..
(nr 923
923)

n?E? UE? nkr? gkS? J/j[ w/ok nkXko[...22..


rr pBkof; f;cfs s[wkoh Bkt? nksw okT[..
;uk BktD[ sK Ehn? iK nfjfBf; bkr? GkT[...33. .

J/; githA gT[Vh ftZu r[o{ ih B/ nkgDk ;kok fptjko dZ;


fdsk fe s[;K e'Jh gq/s fefonk BjhA eoBhl feT[Afe ;qh r[o{ BkBe d/t
ns/ ;qh r[o{ nrd ih B/ fi; gE dh BhAt oZyh W ;' fJj T[; dk Xow
BjhA W, gozs{ T[; tk;s/ fJj feq:k eow W i' w?A dZ;dk jK. fJ; tk;s/
r[o{ ih B/ i' feq:k ngB/ bJh dZ;h ;' fJj W fe s[;K ;kv/ fgZS/
fBopkD i' gqwkswk W, fi; ftZu pkDh dh gj[zu BjhA W, T[; dk
ehosB noEks :Z; eoBk fes/ Y'be geV e/ fe;/ d/jXkoh d/ up'b/
Bk rkT[D bZr g?D, ns/ uzB{z :k B"Xk fw;o ;Zde/ roV g[okD dh eEk
Bk eoB bZr ikD. s[;h e/' r[gkb noEks gowkswk o{gh gfvs B{z
i' ;qpZr W ;ZdDk noEks nokXB eoBk, ns/ nekb-g[oy d/ eEB
dh eEk dk jh g[okD gVQBk no U;/ B{z ;[DBk, fJ; s/ fpBQK j'o e'Jh
g[okD Bk y'bQDk. c/o irs ftu fJj wo:kdk W i' p[ZfYnK dk fppkD
eZYd/ jB, ;' s[;hA fJj fppkB Bk eZY', ;kvk fppkD gowkswk Bkb
ozrDk W, i' ;kB{z GkT[Adk W ns/ fJj' jfo d/ ozr dh gqhsh w/ok fgv
gZsb feqk ns/ dhtk W, fJ; s/ fpBK w/o/ tk;s/ j'o e'Jh fgv gZsb
dhtk :k feqk nkfde Bk eoB/ ns/ J/j' eoB/ i' w?A eEB ehs/ jB, i'
;kv/ Xow ftu gqwkD jB ns/ fi; B{z nkfd r[o{ ih B/ Gh eEB ehsk
W, :Ek Lnk;k wjbk 1 ..
dhtk w/ o k J/ e [ Bkw[ d[ y [ ftfu gkfJnk s/ b [ . .
T[fB ukBfD Uj[ ;'fynk u{ek iw f;T[ w/b[...11. .
b' e k ws e' cefV gkfJ..
35

fJe b'eh j'o[ SfwSoh pqkjwD[ tfN fgv[ ykfJ..


32
..22..
..32
32.. .
BkBe fgv[ py;h; ek epj{ fBy{Nf; Bkfj .. 4..
(nr 358
358)
feT[A GkJh s[;K ;[fDnk i' nkfd r[o{ ih B/ Gh J/jh eEB ehsk
W fe w/ok fgv gZsb e/' noEks gqwkswk W ns/ Uj' w/oh feq:k W <
fJ; tk;s/ J/E/ e/' s/ r[gkb fe;/ g[oy dk Bkw BjhA W, s/ ;qh r[o{
nwodk; ih B/ eEB ehsk W fe ;kv/ tk;s/ ;G fgSbk ;kXB nekb
g[oy jh W, ;kv/ c[Zb u[rk e/ fe;/ k; Bdh ftu i' ib dk gqtkj W Bk
f;ZND/, gqs{ jfo o{gh ;o ftZu gkT[D/. fJsBk T[gd/ eo e/ nkfynk
fe j[D w?A okwdk; ;'Yh B{z, i' r[o{ gkd d/ ;Zu/ bZy jB noEks fiBQK
ftZu ;ko/ bZyD gkJ/ iKd/ jB, fsbe fdZsk W.
J/; ;koh gT[Vh s/ ;wfMnk iKdk W fe sh;oh gkskjh ikDd/
jB fe ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ fJZe BtK phi phfink W fi; B{z
gkbDk w/ok Xow W. ;' UBQK B/ J/j d/jKs fefonk j'o XowK s/ fGzB eo
fdZsh i' kb;k gE :k e"w d/ tk;s/ eoBh :'r ;h.
d'fjok..
gE kb;k e/ bhJ/ fJsBk eoe/ eki..
i'sh i's ;wkfJ:' okwdk; d/ oki..
okwdk; r[od/t i{ eo/ fes/ T[geko..
fes w[y skfj ;okjhn? ikBs W ;z;ko..
gqB L- ek kb;k e"w r[o{ ih e/ eEB go uZbh <
u"Eh gkskjh r[o{ okwdk; ih wjkoki B/ sys go p?me/ U;/
36

ekoi d/ f;ZX eoB bJh g[oykoE ehsk fi;B{z gfjb/ fszB/ r[o{ ih
eod/ nkJ/ ;B. UBQK B/ Gh nkgDh pd pkDh U;/ f;XKs Bkb Goh
j'Jh fbyh i/jh nkg s/ gfjfbnK B/ fbyh ;h. Bkb fJZe j'o pks B{z Gh
tXk:k, Uj J/j ;h fe UBQK B/ T[ikV ftZu p?m e/ fJZe S'N/ fij/ sbkp
d/ feBko/ go fgv pzBQ bhsk ns/ T[;dk Bkw r
[o{ ek uZe oZy fdZsk.
r[o{ ih d/ J/; sksgo: B{z Uj' ikDd/ jB i' d[BhnK dhnK e"wK d/
jkbks s'A tkec jB. fJ; dk Gkt J/j ;h i' Uj ikDd/ ;B fe j[D
;kE'A fJZe BthA e"w pD/rh, go e"w jw/K jh M"gVhnK ftZu ofjzdh W,
;' UBQK B/ UE/ M"AgVh pDk e/ e"w d/ bJh Bw{Bk dZf;nk ;h fe f;Zy
izrb ftu Bro pBk b?B. fjo SZv e/ T[ikV ftZu M[Zrh gkT[D/ dk
sksgoi J/j' ;h i' ;G s/ tZyoh e"w i/VQh Bro pzBQ e/ gikp ftZu
oj/rh. T[;B{z sohek dZf;nk ikt/. T[; SgVh dk ;o pBke/ n
f wqs;o
Bkw oZy:k ns/ T[; ftZu fJZe wdo pBk e/ T[;dk Bkw j
fowdo
noEks nekb g[oy d/ nokXB dk n;EkB oZfynk. fJ; soQK UBQK B/
ykb;k e"w B{z J/j T[gd/ ehsk fe fiZE/ Bro pzB'Q UE/ nekb g[oy d/
nokXB bJh e'Jh Xowkbk o{o n;EkgB eoBh, fi; ftZu ;ko/
Bro d/ b'e nke/ nokXB eoB ns/ fwbe/ p?mB no r[ows/ gekT[D.
U;/ SgVh ns/ U;/ M[Zrh B/ ;qh nfwqs;o ih ns/ jfowdo ih dh
;{ofs pdbe/ nZieZbQ nkgB/ nkg B{z jh BjhA, fezs{ ;ko/ gikp B{z
g[Bhs pBk fdZsk W. n?;/ fjo ns/ n?;/ nfwqs g{os ;o'to ftu
jfowdo ih tkbk gftZsq n;EkB ;koh d[BhnK go fcoe/ d/y' fes/ Gh
Bo BjhA nkJ/rk. ;qh r[o{ nwod/t ih wjkoki dh Uj g/hBr'Jh, i'
fJ; ;o'to ns/ Broh dh pkps T[; ;w ehsh rJh ;h id fJ;
n;EkB go izrb d/ o[Zy ns/ izrbh ikBto e{ed/ ;/, nZieZb T[;h
g[oh B{z gikp d/ ;ko/ fjoK Bkb'A tZvk ns/ g{iBh: eoe/ fdyk ojh W,
ns/ w'oK no e'fJbK dh nktkK dh irQk skT{; ns/ ;ozfdnK d/ Bkb
pdK dh X[Bh nZm/ gjo j' ojh W, :Ek L
37

fvm/ ;G/ Ekt Bjh s[ X [ i/ f jnk..


pX' j [ g[ o fy fpXks? sK s{ ;' f jnk..
t;dh ;xB ngko nB{ g okwdk; g[ o ..
1362)
jfojK BkBe e;wb ikfj BkfJn? okwdk; ;o.. (nr 1362
gqB-ek s[jkB{z fe; g/hBr'Jh d/ g{ok j'B ftZu e'Jh Ze W <
fJ; s/ nZr/ r[o{ ih B/ fJj Gh d/yk fe shih gkskjh B/ Gh
fJ; e"w d/ i[dk eoB bJh eJh o;wK fjzd{nK E'A i[dhnK eo fdZshnK
;B fi; s/ fJ;d/ czX/ ftu'A ;kv/ f;Zy fBeb ikB. fJ;/ tk;s/ T[BQK B/
d/jKs dk o;sk ngB/ nB[Gt Bkb i[dk eo fdZsk. r[o{ okwdk; ih B/
kdh tkbh o;w fjzd{nK Bkb'A fGzB eoB bJh fJZe BthnK bktK ou
fdZshnK. fJj uko/ bktK tZv/ ss Bkb g{os jB fiBQK ftu fptkj
dh g{oh g{oh ohsh gqrN j' iKdh W. fJBQK dk Bkw bktK fJ; tk;s/
oZyk frnk W fe fi; gqeko d' p?bK d/ rb ftZu fJe oZ;k pzBQe/ rZvh
Bkb i'V d/Jhdk W, J/;/ gqeko bVe/ ns/ bVeh B{z, i' gfjb/ ;[szsq j[zd/
jB, fp:kj d/ ;w gq/w dhnK bktK Bkb pzBQ e/ rqj;s d/ rZv/ Bkb
i's d/Jhdk Wl no T[j ni/j/ eZ;e/ pzBQ/ iKd/ jB, i' fzdrh se i[dk
BjhA j' ;ed/.
fJ; s/ fpBQK T[BQK d'jK B{z tko' tkoh nZr/ fgZS/ c/fonk iKdk W
fi; s/ T[BQK B{z fJj f;Zyk fdZsh iKdh W fe s[;hA fJZe d{i/ d/
nB[;koh j' e/ ubBk. fJj T[gd/ r[o{ ih B/ fJ; gqeko ehsk W, :Ek L
;{jh wjbk 4
jfo gfjbVh bkt goftosh eow fdqVkfJnk pfb okw ihT[..
pkDh pqjwk t/d[ Xow[ fdqVj[ gkg sikfJnk pfb okw ihT[..
Xow[ fdq V j[ jfo Bkw[ fXnktj[ f;fwq f s Bkw[ fdq V kfJnk..
;fsr[ o [ r[ o [ g{ o k nkokXj[ ;fG febfty gkg rtkfJnk..
;ji nBd[ j'nk tvGkrh wfB jfo jfo whmk bkfJnk..
38

iB[ ej? BkBe[ bkt gfjbh nkoG[ eki[ oukfJnk.. 1..


(nr 773
773)

fBowb[ jfo gkfJnk jfo r[D rkfJnk w[fy p'bh jfo pkDh ..
;s iBk tvGkrh gkfJnk jfo eEhn? neE ejkDh..
fjod? jfo jfo jfo X[fB T[gih jfo ighn? w;sfe Gkr[ ihT[..
..33..
iB[ BkBe[ p'b/ shih bkt? jfo T[gi? wfB p?okr[ ihT[ ..
(nr 774
774)

fJ; gfjbh bkt ftZu fJ;sqh g[oy B{z gqftosh dh wo:kdk dZ;h
rJh W fi; s/ gowkswk dk rkB pkDh d[tkok i' Xow W fdqVk e/
d[okuko, i' wjK gkg W, fsnkrB eokfJnk frnk Wl noEks dZf;nk
frnk W fe fJj s/ok gsh no fJj s/oh ;[gsBh W fJ;s/ fpBK nB
fJ;sqh g[oy Bkb ;B/j eoBk d[okuko ;dkT[Adk W, sKs/ s[;hA fJ;
Xow B{z fdqV eoe/ nekb g[oy d/ Bkw dk nokXB eo' i' nkgD/
wjkswK Gh fdqV eod/ nkJ/ jB. fJ; nokXB d/ ;w: go ;fsr[o{
noEks ;G s/ wjkB gowkswk dk fXnkB eoe/ gkgK dk yvB eo'
fi; s/ s[;hA ;[Gkrh j' e/ gowkswK B{z jh fwZmk kb eo', noEks
fBok fty, ;[y B{z jh fwZmk Bk ikB b/Bk.

shih bkt dk Gkt J/j W fe s[;hA fBo/ g[o/ ngB/ pkb pZu/ Bkb
jh w;s Bk ofjBk fezs{ wjkswk g[oyK dk w/b i'b eoe/ tZv/ GkrK
tkb/ j'Bk ns/ UBQK Bkb jh fwbe/ jfo dh eEk tkosk eoBh no
fjod/ ftu T[;dk gq/w g?dk eoBk.

jfo d{ i Vh bkt ;fsr[ o [ g[ o y[ fwbkfJnk pfb okw ihT[ . .


fBoGT[ G? wB[ j' f J jT[ w ? w? b [ rtkfJnk pfb okw ihT[ . .
fBowb[ GT[ gkfJnk jfo r[D rkfJnk jfo t/y? okw[ jd{o/..
jfo nksw okw[ g;kfonk ;[ n kwh ;op ofjnk Gog{ o / . .
nsfo pkjfo jfo gqG[ J/e' fwfb jfo iB wrb rkJ/..
..22..
iB BkBe d{ih bkt ubkJh nBjd ;pd tikJ/ ..
(nr 774
774)

(nr 774
774)

jfo uT[EVh bkt wfB ;ji[ GfJnk jfo gkfJnk pfb okw ihT[..
r[ow[fy fwfbnk ;[GkfJ jfo wfB sfB whmk bkfJnk pfb okw ihT[..
jfo whmk bkfJnk w/o/ gqG GkfJnk nBfdB[ jfo fbt bkJh..
wB fufdnk cb[ gkfJnk ;[nkwh jfo Bkfw tih tkXkJh..
jfo gqfG mke[fo eki[ oukfJnk XB fjod? Bkfw ftrk;h..
nftBk;h..44..
..22..
iB[ BkBe[ p'b/ uT[Eh bkt? jfo gkfJnk gqG[ nftBk;h..
u"Eh bkt ftZu ns dk cb eEB ehsk W fe fJ; soQK ihtB
pshs eoB/ s/ gqwkswK dh gqkgsh j' iKdh W, no nZS/ g[oyK d/ Bkb
nuko' fpjko oyB/ eoe/ ngB/ wB ns/ sB B{z T[; fwZm/ nfwqs dh

fJ; d{;oh bkt dk Gkt fJj W fe fi; tes f;woB eohdk W


nekb g[oy noEks fBowb gqwkswK dh gqkgsh j[zdh W ns/ ;ko/ G?
d{o j' iKd/ jB. r[o{ wjkoki e?Ajd/ jB fe s[;hA gotko d/ g;ko/ go jh
w;s Bk j' p?mBk, fezs{ ;op d/ ;[nkwh gowkswK d/ ;z;ko o{gh g;ko/
dk ;?o eoBk ns/ T[; B{z ngB/ nr ;zr no :kge ikBe/ wjkswK
g[oyK Bkb T[;dk wrbkuko rkT[Bk.
jfo shiVh bkt wfB ukT[ GfJnk p?okrhnk pfb okw ihT[..
;s iBk jfo w/b[ jfo gkfJnk tvGkrhnk pfb okw ihT[..

gqkgsh j' iKdh W, fi; s/ wB dh fJZSk tkbk jh cb gqkgs j' iKdk


W. fJj ekoi gqwkswK d/ tb'A jh noEks T[;dh fJZSk s/ jh nkozG

39

40

ehsk frnk W. fJ;s/ fi; soQK fJ; ezBk B{z to dh gqkgsh dk nBzd
gqkgs j'fJnk W, fJ;h gqeko s[;hA U; nfpBkh gd B{z gqkgs j' e/
nkBzd jk;b eo'.
fJBQK bktK s/ ;kc f;ZX W fe r[o{ ih B/ J/; e"w dh fttkj ohsh
Gh fGzB eo fdZsh ;hl ns/ UjBK B/ nkg Gh ngB/ ihtB ftZu ngB/
f;ZyK go fJ; ohsh B{z tofsnk ;h fi; go fjzd{ b'rK B/ tZvk fttkd

ehsk ;h no pkdkj se B"ps gj[zuh ;hl gqs{ fco Gh r[o{ ih B/ fJ;

pkDh d/t/rk Uj Gh uVQkJh ikt/rh. fJj ;[De/ uko wjkswK j'o

n;{b B{z BjhA s'fVnk ;h.


ek r[o{ ih d/ f;Zy fJ; wo:kdk go uZb/ <
d'jok - tjh i's usoE r[o{ noiB wfj Xo dhB..
fiB ;kro ;z;ko fjs rqzE Bktek ehB..

nkJ/ fiBQK dh pkDh r[o{nK dh pkDh s/ T[bN d/ye/ Bk uVQkJhl ns/


Uj tZv/ r[Z;/ Gh j' rJ/, go sK Gh r[o{ ih B/ n;{b B{z Bk s'fVnk.
UjBK ftZu'A gfjbk ekjBk p?okrh ;h, d{;ok SZi{ Grs ;h,
sh;ok ghb' Grs ;h, u"Ek kj j[;?B ;h. J/jBK u"jK B/ nke/ r[o{ nZr/
gqkoEBk ehsh fe ;kvh pkDh Gh uVQkJh ikt/. r[o{ ih B/ nkfynk fe
s[;hA nkg' nkgD/ pd ;[BkU. gfjb/ ekjB/ p?okrh B/ J/j pd nkfynk
w?A Ujh ekjBk Ujh. ike' t/d g[okB : rkt?A y'i d/y/ ws e'Jh@.
J/; pd B{z ;[De/ r[o{ ih B/ nkfynk fe ni/j/ pdK B{z b'e gVQe/
Bk;se j' ikBr/ ns/ :E/N eowK ftZu goftos j' ikDr/. r[o{
BkBe ih s/ nkfd b? e/ r[o{nK dk f;XKs Grsh ;fjs rkB dk W,
Bk;segB dk BjhA, fJ; tk;s/ fJj pd BjhA uVQkfJnk iKdk.
fJ;s/ fgZS/ SZi{ Grs p'fbnk fe e
krs ;zdh g{soh sT{ Bk
fsqnk fBjko. n?;/ wko bikfJrh fiT[A pb'u dh XkV@. fJ; go r[o{
ih B/ nkfynk fe Gkt/A J/j puB t?okr dk W go r[o{nK B/ ni/j/
t?okr B{z nkdo BjhA ehsk i' fJ;sqhnK E'A fJsBh fxqDK eo/ fe gqkBh

githA gkskjh r[o{ noiB d/t ih B/ nkg s/ gfjb/ r[o{nK dh


ekotkJh B{z ;wfMnk fe UjBK ;GBK dk sksgoi ;G s'A i[dk Mzvk
rZvB dk ;h, ns/ r[o{ BkBe d/t, r[o{ nrd ih, r[o{ nwodk; ih d/
pd i' ou/ j'J/ jB ;' J/j irs d/ T[Xko bJh jB ns/ J/jh fJ; Xow
d/ b'eK dk Xow g[;se j'Bk ukjhJ/. fi; gqeko w[jzwd ;kfjp d/ w[y s/
fBebhnK j'JhnK nkfJsK n;wkB bh/ B/ eZmhnK ehshnK ;B i'
w[;bwkBK d/ ws dh wjph feskp e[okB ejkT[Adh W, no foyhnK d/
T[uo/ j'J/ wsq fJZesq j' e/ fjzd{ Xow d/ t/d ;dkT[Ad/ jB, U;/ gqeko ;kv/
r[o{nK d/ T[uo/ j'J/ gftZso pd Gh fJZesq j'B/ ukjhJ/ i' fJ; ws d/
b'eK dk :k J/; e"w dk Xow g[;se j't/. d{;ok r[o{ nrd ih d/ ou/ j'J/
r[ow[yh nZyo ;z;ko ftZu gqubs j'D, i?;k fe j'o d/;K dh toDwkbk
jB.
J/j pks gqf;ZX W fe i' e"w i[dk j[zdh W T[;dk Xow Gh i[dk

frqj;s d/ Xow E'A p/w[y j' ikt/, fezs{ r[o{nK dk sksgoi frqj;s
ftZu ofje/ jh nekb g[oy d/ nokXB dk Wl sKs/ J/j pd ;qh r[o{ rzqE

j[zdk Wl J/; tk;s/ U;dk Xow g[;se Gh o{o tZyok j'Dk b'Vhdk W.
J/; kb B{z fod/ ftZu oZye/ UBQK B/ d{o d{o ik e/ ns/ eN ;jko e/

;kfjp ih ftZu BjhA uVQ ;edk, feT[Afe i/ f;Zy fJ;sqhnK s/ d{o


ofjBr/ sk gE dk gquko fe; soQK j't/rk.

r[o{nK d/ pd fJZem/ ehs/l n'o i' Bk d/t/ T[;dh fwBs [kwd ehsh.
i?;k fe w'jB BjhA d/Adk ;h, T[;B{z ;sko pike/ T[;dh tfvnkJh d/

J/jBK s'A fgZS'A ghb'A B/ eEB ehsk fe n


;K BKb'A ;' Gb/ i/jV/
izwfdnK wo/. UjBK fuZeV g?o Bk p'fVnk Bk nkb{d Go/.@ fJ; B{z

okr rke/ foMkfJnk no pd bJ/. c/o sdkBe{b j'oBK GrsK dhnK


pkDhnK Gh iks-gks d/ fbjk B{z SZv e/ fJZesq ehshnK i?;k fe
epho, XzBk, fsqb'uB, i? d/t, BkwK, GhyB, oftdk; ns/ /y ohd
nkfdeK dh pkDh ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih ftZu gqf;ZX W. pkDh uVQkT[D
d/ t/b/ J/j Gh nkfynk fe i' wjkswk r[o{nK dh pkDh d/ nB[;ko e'Jh

;[Be/ r[o{ ih B/ eEB ehsk fe Gkt/A J/; pkDh ftZu gkgK s/ d{o ofjDk
sK f;ZX j[zdk W go T[gd/ jZSk BjhA feT[Afe r[o{nK dk sksgoi J/j
W i' g[o irs ftu nke/ ;sg[oK dk ;s ;zr eo/ no nkgD/
fptjko gqwkoE B{z f;ZX eo/ ns/ ;z;ko ftZu ofje/ jh gkgK s/ pu/.
i?;k eEB W L

41

42

wkD; iBw[ d[bzG[ r[ow[fy gkfJnk..


wB[ sB[ j'fJ u[bzG[ i/ ;fsr[o GkfJnk.. 1..

Wl sKs/ fJ; dk Bk eo', fjzd{ nkyB bZr/ fe d/y' :ko' fi; Gkk dk
gVQBk ;[BDk fjzd{ B{z gkg W ns/ fiBQK Bhu iksK d/ goSkt/A b?D/ s/

ub? iBw[ ;tkfo tyo[ ;u[ b?..


751)
gfs gkt? dopko ;fsr[o ;pfd G?. (nr 751
s[;kv/ pd ftZu i' Gkt W ;' J/j W fe i' iht nXeko ftZu'A
nk e/ T[;h nXeko ftZu ufbnk ikt/ T[j T[BQK Bkb'A jZSk W i' ;z;ko
ftZu nke/ ;`koE ns/ go;`koE Jh`o nokXB nkfde ekoiK B{z eoB.
sKs/ J/j pd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp d/ ftZu uVQkT[D d/ :'r BjhA W.
id J/jBK fszBK B{z itkp fwfbnk sK fgZS/ kj j[;?B B/ d/fynk
fe J/j sK ;G d/ eEB ftZu ftuko e/ d/; fBekbd/ jB sKs/ w/ok Gh
J/j' jkb j't/rk. fJsBk ;'u e/ J/j ekh eEB ehsh fe uZ[g t/
nfVnk u[Zg. n?E/ p'bD dh BjhA ikfJ t/ nfVnk.@ fJ; go Gh r[o{ ih
B/ J/j eEB ehsk fe r[o{nK dk J/j sksgoi BjhA W i' nekb g[oy d/
nso/ B{z gk e/ u[Zg eo oj/l ;r'A r[o{nK dk eEB W fe n
kg ig/ ntoj
Bkw igkt?.@ g[Bk i
p br ir wfj ojhn? BkBe eS[ ;[Dhn? eS[
ejhn?.@ ;' i/ u[Zg jh eo frnk sK ;z;ko B{z ;Zu/ T[gd/ d/ e/ ;[wkor
e"D gkt/rk < ;' fJj pkDh Gh ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih d/ :'r BjhA W. J/

Xow iKdk W J/j noiB d/t U; Gkk B{z r[ow[yh ftZu fbye/ UBQK
BkJhnK, ShfpnK,iZNK, u[fwnkoK, w[;bwkBK dhnK pkDhnK Bz{ uVQke/
wZEk fNekT[Adk W ns/ T[BQK go u"ohnK eokT[Adk W. i/ J/j rqzE c?b
frnk sK fjzd{ Xow B{z B[e;kB gj[zukt/rkl sKs/ fJ; dk Bk; eo'. fJ;
rZb B{z mkBe/ d'jK dhBK B/ gfjb/ nepo pkdkj B{z nkro/ ftZu ike/
nkfynkl go T[; B/ fXnkB Bk fdZsk. c/o ijKrho d/ ;w: ftZu T[BQK
B/ r[o{ ih B{z nkfynk fe s[;h rqzE dh phV s'V d/U :k i' w[;bwkBK
ns/ fjzd{nK d/ Xow d/ fto[X pd jB T[BQK B{z ftZu'A eZYe/ s[;hA T[BQK
dh irj BphnK ntskoK dh tfvnkJh gk fdU. go fJ; pks B{z r[o{
ih B/ Bk wBk. fJ; go T[BQK B/ pkdkj B{z M{m ;Zu ;[Dke/ T[;s/ r[o{
ih B{z d[Zy d/D dh nkrk b?e/ d[y d/Dk nozG ehsk. T[BQK go s/s/ o/s/
g[nkJ/, sZs/ sftnK go uVQkJ/, ns B{z eZu/ uwV/ ftZu gke/ X{jB dk
;zebg ehsk, fi; s/ r[o{ ih B/ bkj"o feb/ d/ j/m okth dfonk d/ ftu
r'sk wkoe/ ngBh d/j B{z ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ns/ ykb;k e"w go
e[opkB ehsk. fJ; dk ;kok gq;zr r
[o noiB ufoZsq@ d/ d/yB/ s/

;/ soQK u'jK B{z itkp fdZskl fi; s/ Uj r[Z;/ j' e/ fyMe/, ftykd Gh
eoB bZr/, go r[o{ ih B/ UjBK d/ r[Z;/ B{z MZbe/ Gh n;{b B{z Bk s'fVnk

wkb{w j' iKdk W.


uzd{ bkb dhtkB B/, fi; B{z f;Zy j[D uzd{ ;[nkjh ;Zdd/ jB,

ns/ r[o{ f;XKs s/ fto[ZX pkDh Bk uVQkJh.


id r[ o { rz q E ;kfjp ih dh phV pz B Q h ns/ fjz d { w[ ; bwkBK B/

r[o{ ih B{z fe; gqeko y/d fdZs/ ns/ Bkb ngBh bVeh dh e[VwkJh
SZvB tkbk t?o Gh bhsk! ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh phV dk pzBQDk wkB'

d/fynk fe J/; ftZu fe;/ Bph :k ntsko dh ;'Gk BjhA ns/ e'Jh
Xow dk jkdh BjhA wfBnk, J/; rqzE ftu iVQ w{oshnK s/ G/yK dk

;qh r[o{ BkBe d/t ih d/ doys B{z fJZe tZv/ ;zxD/ kyKdko gZso
bkT[D/ ;B fi; Bkb fJj fpqy ;[jktk ns/ xB-;k:k tkbk j'e/ 'Gk

yvB W sd d'jK dhBK d/ b'e ;qh r[o{ rzqE ;kfjp dh phV s'VB bJh
fwb p?m/. w[;bwkB nkyB bZr/ fe n;hA ukj[zd/ ;K fe d'jK dhBK s/
fJe dhB j't/ ns/ t/dK dk Bk; eoe/ fJZe e[okB jh Xow g[;se j't,/ ;r'A
J/j sh;ok j'o pDB bZfrnk W, ns/ fJZe BtK Xow rqzE pDk fdZsk

gkJ/, feT[Afe jo fJZe Xow d/ b'e nkgD/ gkgK dh rowh s/ nkgD/


Xow g[;se d/ o[Zy dh Sk:k j/m nke/ nkokw gkT[Ad/ jB. ;' r[o{
noiB d/t ih B/ ykb;k gE bJh J/j Xow g[;se pBkfJnk fi; d/
nk;o/ gkgK d/ skg s/ puB. c/o 1644 ;zws ftu soBskoB ih dh

43

44

BhAt oZyh 1646 fpZeqwh ftu dopko ;kfjp dh fco BhAt oZyh i' gfjb/

fJBQK d/ gfjb/ ngD/ tosko/ fenk ;B ns/ ;wK gke/ T[BQK B/ fenk

w[;bwkBK B/ po{d d/ e[Zg/ gke/ T[vk fdZsk ;h.


gqB;qh r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; gqeko y/d ;jko e/ f;ZyK
bJh fi; ;qh r[o{ rozE ;kfjp dh phV pzBQh ;h fenk f;Zy T[;d/ T[gd/
K go uZb/<
d'fjok
r[o noiB nfoiB'A ;/ sB go y/d ;jko..
..
jfo r'fpzd r[o e' d:' fBi ekoi e' Gko.. 11..
fi; go S/t/A r[o{ B/ d/yj[ fenk e[S ehB..
..
whoh ghoh jkE b? d[ w B ehB/ dhB.. 22..
fJBQK wro'A S/thA gkskjh ;qh r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih wjkoki
B/ d/fynk fe j'o ekotkJh sK fisBh e"w B{z Xow d/ bJh b'VhAdh ;h
;G j' u[eh W gozs{ e"w d/ ftZu fJZe j'o r[D Gh j[zdk W i' T[;B{z ekfJw
oZy/. ;' ohoe pb W, i' ;B/ ;B/ e"w d/ pDB/ s/ Bkb jh T[sgfs j'
iKdk W. id ;{oi dhnK feoBK Bkb gkDh ;w[d
q s/ gqwkD{ o{g j' e/
T[Zgo B{z iKdk W sd Uj fe;/ B{z Gh fdykJh BjhA d/Adk ns/ Bk Uj fe;/

cb fdykJ/ jB i' fszB/ e"wK d[BhnK go e/vhnK pod;s jB ns/


fzdk e"wK eoe/ ;Zdh dhnK jB.
fJ; pks B{z ftuko e/ ;qh r[o{ jfor'fpzd ih wjkoki B/ ;qh
nfwqs;o ftZu fJZe ss ekfJw ehsk feT[Afe e"w d/ ;odko bJh
ss dk j'Dk Gh o{oh W. T[;dk Bkw nekb ss oZye/ ghoh s/ whoh
dhnK d' sbtkoK rksq/ gkJhnK, fi;dk J/j sksgoi ;h fe dhB s/
d[BhnK d'B'A pokpo oZyD/ ukjhd/ jB. fi; e"w d/ dhB s/ d[BhnK d't/A
;[Xo/ j'J/ jB Uj e"w GkrtkB W, fi;s/ T[BQK B/ Xow d/ T[gd/ ns/
d[BhnK d/ Yzr ni/j/ ehs/ i' ni se irs ftZu gqf;ZX jB. ;z;ko
ftZu ;G s/ tX e/ d' uhK jB fiBQK ftZu'A gfjbk Xow ns/ d{;ok pb
W. gozs{ fJBQK d'jK d/ tk;s/ p[ZXh dk j'Dk Gh o{oh WL fi; d/ gk;
Xow, p[ZXh ns/ pb W T[j' e"w d[BhnK d/ ;ko/ fjZf;nK ftu gqskgtkB
frDh iKdh W. fJ; tk;s/ ykb;k e"w tk;s/ pb dh b'V ;h ;' S/t/A
gkskj ih B/ g{oh ehsh. fi; soQK fpqS B{z fJZe fdykt/ d/ c[Zb brd/
jB fizBQK s/ wro'A ;Zu/ c[Zb nke/ Bkb jh cb nk iKd/ jB fJ;h gqeko

B{z ;[y d[y dk jh ekoB j[zdk W go id Uj T[go ike/ nkek ftZu


iwK j' iKdk W sd fJZe pZdb dh eb pD iKdh W ns/ T[;d/ ftZu'A

S/t/A gkskj ih B/ g?Av/ yK nkfde gmkDK Bkb gqhye bVkJhnK


eoe/ [bw d/ d{o eoB/ bJh gE B{z T[gd/ eo fdZsk ns/ fJj ;kps

jh fJZe uwe dwe ns/ eVe tkbh t;s{ T[sgs j' iKdh W, fi;B{z
fpibh efjzd/ jB. fJ;h gqeko id jo fJZe e"w ftZu'A nkdwh fe;h

eo fdZsk fe s[;hA fJZe pbtkB e"w T[sgfs ehs/ rJ/ j'.


r[o{ ih B/ ngBh ;zrs B{z T[dkosk, ;wsk ns/ fBoG?sk nkfde

wjkswK d/ T[gd/ tZb iKd/ jB sd e[M gqshs BjhA j[zdk, go id'A T[j
ik eoe/ ;ko/ fwbd/ jB se fJZe e"w o{g Gkoh xNk j' iKd/ jB fiBQK

r[D ngB/ ftZu tos e/ fdykJ/ ;B fi; s/ fJj f;XKs ;h fe fJj gE


Gh fJBQK r[DK tkbk j' e/ irs d/ ihtK B{z ngB/ nXhB eo/.

ftu izrh ;woZEk o{gh fpibh T[sgs j' iKdh W fi;s/ b'eK d/ fdb
ezp iKd/ jB. fi; gqeko Uj pZdb jkoK bkG ns/ jkoK jh jkBhnK
dk ekoB j' iKdk W fJ;h gqeko Uj e"w Gh eJhnK B{z Bk; eoB tkbh
ns/ eJhnK B{z pukT[D tkbh j' iKdh W. jos Jh;k w[jzwd ;kfjp
ns/ ;qh r[o{ BkBe ih nkfde wjkswK d/ jkb s/ gqshs jz[dk W fe

fJBQK d/ ihtB ufos ftZu fbfynk W fe fJZe f;Zy, i' ekpb s'A
nk:k ;h, fJe ehwsh x'Vk, fJZe pk, fJZe sbtko ns/ fJZe tZv/
Gkoh w[Zb tkbk g[kek fbnk:k, i' r[o{ ih B/ T[;h ;w fJZe g?Av/ yK
Bkw/A gmkB B{z py fdZsk ns/ fJj nkfynk fe s{z fJj ;G ;wkB gfjo
e/ ;kv/ dopko ftZu nkfJnk eo. Bkb jh T[gd/ ehsk fe r[o{ nZr/

45

46

M{m Bk p'bhA. T[;B/ Uj ;kok n;pkp e[M fdB gke/ ngB/ i[nkJh B{z d/

u"Asqk pzBQ fdZsk fi; go fszB fdB se nk;B brke/ s/r X{je/ p?m/

fdZsk. id r[o{ ih B/ g[ZfSnk sd M{m p'b e/ nkfynk fe wjkoki w/o/


gk; W. r[o{ ih B/ T[;d/ M{m p'bD dh ;k ni/jh fdZsh fe ngB/
dopko s/ XZe fdZsk. T[; g?Av/ yK B/ r[o{ ih d/ fJ; GkD/ go e[gs j' e/
bkj'o'A pkdkjh c"i B{z uVQke/ eoskog[o b? nKdk. kjh c"i B/ ;ko/
Bro B{z x/o bhsk ns/ r'bk po;B bZrk. fJ; GkBe ;w go f;Zy
nk e/ r[o{ ih B{z nkyB fe wjkoki fenk ehsk ikJ/l s[oeh c"i fNZvhdb
nke/ T[soh W ns/ :[ZX j' fojk Wl J/Xo rohp ;zrs d/ f;Zy ns/ UXo
tZv/-tZv/ Gkoh ;oekoh f;gkjh jB. r[o{ ih B/ nkfynk fe e'Jh fuzsk
Bk eo' n;hA ;[ywBh ;kfjp dk gkm eoe/ uZbKr/. id ;[ywBh ;kfjp dk
G'r fgnk sd ewoe;k eoe/ pkfjo izr d/ w?dkB ftu nk e/ shoK dh
ni/jh poyk ns/ d[Xko/ yv/ dh wko ehsh i' k jh c"i B{z BZ; e/ gqkB
pukT[B/ gJ/, no g?Av/ yK d/ gqkD ngBh s/r d/ Bkb bhs/.
s[;hA d/y ;ed/ j' fe eJh jko dk wkb g?Av/ yK B{z fJZe gbe
ndo p d/Bk fJ; s/ go/ T[dkosk fenk W< fJ;h goeko d/AfdnK
j'fJnk fuZs ftZu J/j fnkb BjhA nkfJnk fe n;hA d{;oh e"w d/

oj/. nZieZb UE/ e'Jh vodk ;"Adk Gh BjhA no nkyd/ jB fe T[; irQk
s/ G? nkT[Adk W. s[;h d/y ;ed/ j' fe fJ; s/ tXe/ j'o fBoG?sk fe;
t;s{ dk Bkw W< fJ;/ soQK GkJh eh vo"bh ftZu, i' sfj;hb w'r/ d/
gk; W, S/thA gkskjh d/ r[od[tko/ ftZu d' y{j jB i' ngBh jZEh
brkJ/ ;B, fiBQK dk b'r doB eoB iKd/ jB.
S/t/A gkskj dk gqskg ijKrho pkdkj d/ fuZs ftZu Gh ni/jk
Sk fojk ;h fe Uj nkgD/ w{j'A T[BQK B{z ;Zuk gkskj efjzdk ;h. fJ;
go fJZe ;kyh W. fJZe t/o pkdkj B/ r[o{ ih B{z doB bJh p[bkfJnk
sd fJZe xkj y'sB tkb/ rohp f;Zy B{z r[o{ ih dh ypo fwbh. T[;B/
fdB Go ftZu xkj y'se/ pko ik e/ p/funk no d' nkB/ d' g?;/ i'
T[;B/ tZN/ ;/, G/Nk b? e/ r[o{ ih d/ doB bJh nk:k. T[j G[b/y/ Bkb
pkd k j d/ sz p { ftZu ik tfVnk no T[ j ' d' nkB/ nr/ oZye/ wZEk
N/fenk. pkdkj B/ j?okB j' e/ g[ZfSnk fe GkJh s{z fJj fe; tk;s/
fbnkfJnk W < T[; ohp f;Zy B/ nkyk fe ;Zu/ gkskj nkgd/
tk;s/. fJ; rZb B{z ;[Bd/ jh pkdkj B/ nkfynk fe w?A ;Zuk gkskj

nkdwh B{z feT[A fJsBk wkb d/Ad/ jK, ;' fJ; s/ go/ ;wsk j'o fenk
j'Dh W < id fJsBh s[oeh c"i uVQe/ nkJh sd ozue Gh fuZs B{z "

BjhA jK ;Zu/ gkskj dk szp{ d{;ok W. fJj ;[Be/ T[; f;Zy B/ pkdkj
d/ nZr/ d' nkB/ d' g?;/ u[Ze bhs/ ns/ r[o{ ih d/ uoBK ftZu nk e/ G/N

BjhA nkfJnk ;' fJ;s/ tXe/ fBoG?sk j'o fe;dk BkT[A W <
S/t/A gkskj dhnK BkBhnK, i' r[od[nko/ jB ewho nkfde

ehs/.

d/K ftZu nZi se ;[GkJ/wkB j' oj/ jB. wfjoki Bkw/A fJe Gkoh Bro
(i' ho'ig[o d/ fb/ ftZu W) d/ gk; r[o{ ;o Bkw/A r[od[nkok J/jBK dh

nkgB/ fuZs ftZu ikBdk ;h fe w?A Gkt/A d[BhnK dk pkdkj jK go


;Zuk gkskj r[o{ jh W. r[o{ ih B/ whoh dk fBkB ;qh jfowdo ih d/

:kdrko ftZu W. fJj r[od[nkok izrb ftZu W, fJ;d/ gk; E'VQh d{o
fJZe gZek p[oi Wl T[; dk jkb fJTA[ dZ;d/ jB fe fJ; irj r[o{ ih
dh fszB fdB se pkdkjh "i Bkb bVkJh j'Jh ;h fi; ftZu jkoK
s[oe wko/ ;B, UVe B{z r[o{ ih B/ cs/ gkJh ns/ pkdkjh c"i BZ;
rJh ;h, r[o{ ih B/ ;ko/ w[od/ fJZem/ eoe/ fJe y{j Gfonk no T[go

;Bw[y Mzvk Gh rvk fdZskl ns/ ghoh dk fBkB ss nekb p[zrk


ekfJw ehsk.

47

fJ; s/ d/y ;ed/ j' fe tes dk jkew i' w[;bwkB ;h, ;' Gh

d'fjok..
oki i'r d/ gE e' r[o{ rzqE e/ ;zr.
fsbe d:' jfookfJ e' fwb/ i's fJZe ozr..
48

;qh r[o{ jfor'fpzd ih wjkoki d/ fgZS/ ;qh r[o{ jfookfJ ns/ ;qh
r[o{ jfofeqB ih B/ fJ; gqeko fJ; gE dh ekotkJh B{z Xhw/A s"o go
s'fonk fi; gqeko fpqS u/so d/ wjhB/ ftZu w"bdk W. UBQK B/ nkgD/
gfjb/ r[o{nK d/ T[gd/ B{z, fiZE'A se j'fJnk, c?bkfJnk.
d'jok
s/ pjkdo r[ o { dk ;[ D b/ t ' e[ S jkb..
fi; d/ i/jh irs wfj BkjhA j'o w;kb..
fJBQK d/ fgZS/ ;qh r[o{ s/ pjkdo ih wjkoki B/ ;qh r[o{ BkBe d/
t ih d/ fJ; gE o{gh fpqS B{z nkgD/ b"j{ dk gkDh d/ e/ cb bZrB d/ :'r
eo fdZsk. id' UBQK B/ d/fynk fe w[be dk wkbe tZvk k bw W ns/
[bw dk d{o eoBk, nkgD/ nkg dh e[opkBh ehs/ s'A fpBK BjhA j' ;edk
sd UjBK B/ jZ; jZ; e/ ngB/ ;h; B{z pbhdkB ehsk. nZi se b'e J/j
eEB eod/ jB fe r
[o{ s/ pjkdo fjzd eh ukdo.@ f;zx Xow dhnK
g[okDhnK skohK fJBQK dk jkb fJ; gqeko dZ;dhnK jB, :Ek L
d'fjok

pqjwB b'r p;s W ;ko/, fij fjzd{ wkBs ntsko/.


i/ e o fJj w' w B pB ikt/ . o k g? e z p o eh wfjz nkt/ A .
s" ;G fjzd{ ;ze B eoj?A. dhB jwko/ w/A nk poj?A.
sKs/ gjb/ fJB e' eohJ/. gkS/ fBrk j'o go XohJ/.
pkd k j k bw nfs n X k, o k i/ t oh ek E' pz X k.
ejh eo' fiT[A wB wfj nkt?, o"Be dhB Bph fiT[A gkt?.
d'fjok
E'Vk i/jk j[ew b? pj[sk ehsk ekw.
fiT[A E'Vh ;h nZr b? c{e/ ukfJ rokw..
u" g Jh
nk e w ho d/ ; wfj ;ko/ , geV/ pq j wB ukfJ ftuko/ .
b[ZN wkb xo ek ;G bhBk, ;so Gzr BkoB e' ehBk.
fese wo/ fJ; d[y d/ wko/, fesB/ fro/ dhB e/ rko/.
j'fJ w[;bwK dhB ep{bk, fjzd Xow f;o Gkoh X{bk.
okwBkE dhB/ K GfJnk, g{ o B uz d o;{ b ;dfJnk.

Gkos rkos j'B go nkfJnk ;h fi; ekb.


B"tA/ r[o B/ oZfynk d/ f;o ngBk Ykb..
u" g Jh

e/se ;[zdo pqjwD p/Nh, ;[zdo i'pB o{g bg/Nh.


wkbk d/th si eo Bkwk, pBh eohwK ;' nfGokwk.
Yj/ t kb/ mke[ o d[ n ko/ , pB/ w;hsB sjK w[ B ko/ .

pkd k j ;h sd' A T[ o z r k. fjz d { b' e K B{ z eo sz r k.


w[;bwkB d/ ws ftZu fbnkt?, izR{ u'Nh uk T[sokt?.

pq j wD { d o eNjB n? ; / , rkio w{ b h ekNs i? ; / .


jkjkeko d/ wfj GfJ:' l XB no Xow ;GB e' r:' .

go e w ho d/ i' Gkoh, pq j wB j[ s h npkdh ;koh.


t/ d gkm no :Zr j k ok, pid/ ;z y w/ x fiT[ A Gkok.
eow Xow wfj ;h ;G gZe/, uVQ/ nkfJ s[oeB e/ XZe/.
ek h b' e K wsk gek:k, ujhJ/ fJBek Xow rtk:k.
fi; go pkd k j fYr ike/ , p' b / T{ u / wB xpoke/ .
br/ ejB ;[ B k j fgnko/ , c? b / dhB B j[ s / s[ w ko/ .
d/ ; tZvk e w ho ;[ j ktk, ;G ek o fi; wKfj p;ktk.

gokXhB goik ;G j'Jh, BjhA ;jkok fiBek e'Jh.


d'fjok
fese b'e wB ;'e Xo si/ ;rb xo pko.
nkJ/ d/; gikp e' jk jk eos g[eko..
u" g Jh
ej/ ;oB np ek eh i?j?A, ijK ikfJeo fdt; ps?j?A.
sp fsB e' nfs fgy d[yko/, nekb g[oy :j dJh ftuko/.

49

50

r[o{ BkBe eh rZdh i' W, ;' oZSe jwoh ir j'j?.


sK s/ ub' sjK go ;ko/, ijK nj? r[o ih ntsko/.

e"B eki :j ;h; s[wkok, i' fJB e' Bfj fwb/ ;jkok.
sKs/ fJBek ekoi ehi/, gktB ;h; nkgBk dhi/.@

g{Ss g{Ss sp pj[ b'rk, Xo/ nXe wB ndo ;'rk.


g[oh nBzd fty/ sp nkJ/, T{u/ o'fJ o'fJ fxxnkJ/.
d'fjok
;[Bh g[eko d[yko eh B"t/A r[o ip ekB.
sp f;ZyB e' p'be/ n?;/ ehB pykB..
u" g Jh
nj' e"B :j o[dB eozs/, e"B t;s s/ nj/ vozs/.
fi; go f;ZyB n? ; g[ e koh, :j e w ho goik d[ f ynkoh.
;oB nkgeh W ub nkJh, UN r[o{ eh fiBj[ sekJh.
fi; go ;[B r[o pkjo nkJ/. p?m/ ikfJ dhtkB brkJ/.
;Gh gk; pqjwD p[btke/, g{Sh fpqEk gk; fpmbke/.
fiT[ fiT[ eos fpZg d[y p?Bk, fsT[ fsT[ iks gqG{ ib B?Bk.
ejs nj' utrZsk gkgh, d/eo d[y goik iB ykgh.

;[Bs g{s eh n?;h pkBh, ;qh w[y s/ e[S BKfj pykBh.


XowB wfj :j ikB ;[bhBk, nekb g[oy gqrN :j ehBk.
:j ;G Gko d{o Xo eo W ngBh G[ipb ipe/ Xo W.
:j efj pks fgsk e' rJ/, gkS/ r[o ih p"bs GJ/.
nj' fpZg w?A j/s s[wko/, eo'A eki f;o d/eo ;ko/.
go s[w r[o BkBe e/ dk;k, pj/ oj' ipb" xN ;k;k.
;[Beo XzB XzB ;G rkJh, no ngB/ w[y ;gs eokJh.
jwoh ;eb pz; r[o e/oh, pBh oj/rh ir wfj u/oh.
fi; go pqkjwD Xkw ;XkJ/, T[sr[o i{ si rqj gXokJ/.
rJ/ nkro/ wfj ip d/ t k, b ' gkfJ s[ o eB B/ G/ t k.
geV rJ/ ;zrb rb gkJ/, eo gd b'j/ ;zr pXkJ/.
tKr u'o e/ pKX/ d/tk, nBe GKs d[y fiBe' d/tk.
eoe/ rkv/ go n;tko/, fdZbh e' b? ub/ fBeko/.

n?;/ o[dB eos fpeokbk, d;w r[o{ nkJ/ fs; ekbk.


d/y sks eh sp rfs n?;h, ejh g{s e' ujhns i?;h.

G{y fgnk; wjK d{y d/sh, wkBj[ gqkB ekY np b/sh.


fdZbh ikfJ feb/ wfj oky/ , pkd k fj e' ikeo Gky/ .

j/ gqGi{ :j fenk W ekoB. iK s/ d[y gkfJU W dkoB.


no B?BB s/ ib e' vko', ehi/ p/r ;w'X jwko'.

geo b:' r[ o s/ pjkdo, fi; e' ejs fjz d eh ukdo.


;[Bs Uozrk r[o fYr nke/, p'bk r[o e' b'G fdyke/.

fi; go ejh r[ o { ;[ B p/ N k, e k ;[ B j? s[ w :/ j nb;/ N k.


ikU y/ b e{ d wfj gkr' , fJB pksB ;/ s[ w e k bkr' <

fise d/; no wkb jwkok, b/Bk ukj[ s b/j[ g[ekok.


go s[w dhB ep{b' d/tk. jw ;p eo WA s[woh ;/tk.

fi; go ejh g{s fco sksk, w?A g{S/ fpB eph Bk iksk.
d/y pkb jm sp fgs Gkoh, ejh w[;hps fsB eh ;koh.
fi; go ejh g{s fco n?;/, :j d[y fJBe/ Noj?A e?;/ <
;[Bs sks sp n?; nbkJh, Xowksw ip ;h; uYkJh.
sph / d fJBe' fwN i? j ? . ipjh ;h; nkgB' d? j ? .
sp j;eo ;[s ejh g[eko/, e' Xowksw ;w;o Eko/<

fi; go ejh r[ o { ;[ B gkgh, :j e k s[ w B/ frok nbkgh.


Xow j/s w?A sB wB tko'A, gqkB nkgB/ s[os fBeko'A.
ejK oki :j wkb s[wkok, ns ekb wA? eo/ ;jkok <
ejh e'N utrZs/ pkBh, go ;fsr[o B/ J/e B wkBh.
fi; go e' g j' f J [ o wkfJnkl ujhJ/ fJBe' nXe d[ y k:k.
br/ ibkd d/B d[y n?;/, e'N nm{j/A ekN/A i?;/.

51

52

g k bk Bho J/ e jh d/ s / , fBwe ;kE o' N h eo b/ s / .


w[y s/ pj[ pu ejs ntku/, ;[Bs ekB wfj ;fsr[o ;ku/.
go T[Zso Bj d/s nrkoh, GkDk iB ;[ b/s ;jkoh.
GJ/ f;Zy ;G nfs d[fynko/, ejs r[o{ e' o'fJ g[eko/.
j/ ;fs r[o d[y Bkfj ;jko', fjzdB ;/ eo b/j[ eBko'.
e k fjz d { s[ w ekw ;tko/ , ip so;kfJ s[ o e s[ M wko/ .
fi; go ejh r[o{ ih pkDh, ;[Bj' f;Zy Xo eo fBi ekBh.
fus uoB etb ek nk;ok fus uoD etb ;zr i'VhJ/.
wB b'u/ p[fonkJhnK r[o ;pdh fJj wB j'VhJ/.
pKj fiBK dh geVhJ/ f;o dhi/ pKj B S'VhJ/.
r[ o { s/ pjkdo p' f bnk Xo gJhJ/ Xow B S' V hJ/ . @
d'fjok
id f;ZyB n?;k ;[Bk wkBh r[o{ B pks
sp wB wfj d[y gkfJe/ gk; r[o{ e/ iks..
.. u"gJh..
br/ ejB r[o jw d[y gkJ/, np jw ;/ :j ;jk B ikJ/.
sKs/ nkfrnk dhi/ BkEkl si/A nki jw s[wo' ;kEk.
fi; go ejh r[o{ i' ukj/, ;'Jh ikfJ B e' nNekj/.
;[Bs rJ/ ;G ;e/ ;B/jh, d[y d/y Xhoi Bfj o/jh.
fi; go r[o ih p?B T[uko/, phu ftokr dhB fjseko/.
;zr ;yk ;fG sfi rJ/ e'T{ B fBpfjU ;kfE..
ej[ BkBe fJj fpgfs w? N/e J/e ox[BkE.. g[Bk L
pb[ S[NfeU pzXB go/ eS{ B j's T[gkfJ..
ej[ BkBe np UN jfo ri fiT[ j'j[ ;jkfJ..@
fJ; gqeko d[ys ip GJ/, ;h; sph fdZbh wfj dJ/.
Gko T[ s ko Xok e' ;kok, nkg eok jfo g[ o e' s k ok.
jkjkeko irs w?A GfJ:', i? i? eko ;[or X[fB rfJ:'.
53

dJ/ gqkB go js/ r[;KJh, d[y b?eo ;[y dhB/ ukJhA.


XzB XzB r[o{ s/r pjkdo, Xow X[ik Xo gow pjkdo.
;qh r[o{ s/r pjkdo ih d/ fJ; g[oykoE s/ d/fynk iKdk W fe
T[BQK B/ nkgD/ nkg dh e[opkBh fe;/ nkgD/ wB'oE tk;s/ BjhA ehsh
;h gozs{ UBQK dk J/j ;kek eoBk ;qh r[o{ BkBe d/t ih d/ wB'oE B{z g{ok
eoBk ;h ns/ fi; e"w d/ ;kiB bJh UBQK B/ p[fBnkd oZyh ;h, U;
bJh fJZe k; ;kwZrqh ;h. fJ; go d;w r[o{ ih B/ J/j rtkjh ;qh w[ytke d[nkok fdZsh W L
u" g Jh
fsbe izR{ okyk gqG sk ek.. ehB' pv' eb{ wfj ;kek..
;kXfB j/fs fJsh fifB eoh.. ;h;[ dh:k go ;h B T[uoh..
Xow j/s ;kek fifB ehnk.. ;h;[ dhnk go f;oo B dhnk..
BkNe u/Ne ehJ/ e[ekik.. gqG b'rB efj nkts bkik..14..
d'jok
mhefo c'fo fdbh; f;fo gqG g[o ehnk g:kB.
s/r pjkdo ;h feqnk eoh B feBj{z nkB..15..
J/jBK gfjb/ BtK gkskjhnK d/ ihtB ufoZsq d/ ftukoB s/
J/j' f;ZX j':k fe UBQK ;GBK dk ;zebg ;ko/ ;z;ko ftZu ;Zs Xow dk
gouko ns/ fJe BthA e"w, i' ;Zu/ n;{bK go uZb/ ns/ j'oBK B{z ubkJ/,
g?dk eoBh ;h, fi; ftZu fjzd{nK dh soj iks-gks nkfde dk e'Jh
pzXB Bk j't/ ns/ w[;bwkBK dh soj gi BwkK no o'/ pKr go
fBoGo eoB tkbh Bk j't/ fezs{ e/tb nekb g[oy tZb'A jh ;[bje[b
n;{bK tkbh j't/.

d;w r[o{ ns/ kb;k gE


u" g Jh
r'fpzd f;zx d;w/A gfs;kj{, i[dk pBk:k fiB B/ okj{.
54

Bkw k b;k fs;e' okyk, i[ d h o;w g[ B ehBh Gkyk.


bkyB w/A fSfgnk Bk oj/, d/ys f;zx ;Gh fs; ej/.

ftZu nZr/ jh fwb/ j'J/ s/ d[y-;[y d/ ;KMh jB sK s/ d{i/ r'so Bkb

fs; go ;[B' fgnko/ rkEk, r[o eh nsh gq/w e/ ;kEk.

;zpzX j' ikJ/rkl go ;w: go ;jkJh wkB'A G[iK dh soQK oZye j'Dr/.
T[; fJZe ezBK :k pkbe d/ ;zpzX Bkb gowgok r'so d/ eJh nkdwhnK
:k kBdkBK Bkb ;zpzX j' ;edk W ns/ gokfJnk B{z nkgD/ ;wfMnk
iKdk W.
T[Xo w[;bwkBK B/ id d/fynk fe J/j T[ZBsh dh o;w sK fjzd{nK
B/ ;KGh j'Jh W, j[D n;hA eh eohJ/, sK J/jBK B/ J/j ehsk i' GkJh
GkJh dk :k G?D GkJh nkfde dk ;zpzX nkg; ftu eoB bZr gJ/l
fJZe d[ZX s/ S[ZN j'o e'Jh ezBK j't/ U; B{z Bekj d/ ftu fbnkT[D dh
oQK eo fdZsh. Gkt/A fjzd{, :j{dh, u{jVk, uwko e'Jh ks dk g[o :k
fJ;sqh feT[A Bk j't/ T[; B{z Bph dk ebwK gVQke/ MZN w[;bwkB dhBh
GkJh pBkT[D bZr/l T[; Bkb kdh wh ykB gkB ;G fptjko eoB
bZr/ ns/ sbtko d/ 'o ns/ e[okB d/ T[gd/K Bkb no fJ;sqhnK d/
bkbuK Bkb jkoK BjhA pbfe bZyK nkdwhnK B{z ngB/ wjp ftu
fbnKdk, fiBQK B/ w[;bwkB j' e/ nkgD/ fgSb/ Xow B{z p[ok Gbk
nkfynk ns/ T[; d/ b'eK B{z eko Bkw eoe/ ;Zfdnk.

tkose
e"w :k gE d/ ouB/ tkfbnK B/ fiBQK fiBQK o;wK :k oQK B{z e"w
d/ ftZu gqubs ehsk UBQK dk sksgoi J/j' ;h fe e"w d/ b'eK dk
nkg; ftZu fJske j't/ ns/ d[y ;[y ftZu fJe d{i/ d/ ;jkJh j'D
fi; s/ e"w dh fpqXh j't/ ns/ nkg; ftZu T[ZBsh eoB dk wB ftZu
ukT[ tX/.
gfjfbnK ;wK ftZu fjzd{nK d/ uko toB j[zd/ ;B fiBQK B{z {dq,
t?, SZsqh ns/ pqjwD eoe/ nkyd/ ;B. fJBQK ftu ni/jh fwq:kdk ;h
i' J/j nkg; ftZu obd/ BjhA ;B. i?;k gokJh ;/tk eoe/ o[rko eoB
tkbh e"w {dq ejkT[Adh ;h, y/sh tBi eoB tkbh t?, :[ZX izr eoB/
ns/ goik gkbD tkbh SZsqh ns/ t/d k;sqK B{z gVQe/ eow Xow dk
o;sk dZ;D tkbh e"w pqkjwD j[zdh ;h. fJ; s/ fjzd{ e"w B{z J/j bkG ;h
fe fJ; s/ ;G e"wK :k toB nkgD/ eow Xow ftZu gZe/ ofjzd/ ;h.
Bkb T[ZBsh dk ekoB J/j Gh ;h fe i' pqjwD j' e/ SZsqh dk eow eo/
;' SZsqh ejkT[Adk ;h, t? dk eo/ t?, {dq dk eo/ {dq nkfynk iKdk
;hl ns/ i' {dq pqkjwD dk eow eodk ;h Uj pqjwD j' iKdk ;h. fJ;h
tk;s/ feqB ih B/ rhsk ftZu eow B{z toB nkfynk W. i?;k t/d
pk; ih wS'dqh wbkjBh d/ g/N'A j' e/ gfvs pqkjwD ejkJ/, tfN ih
p/;tk d/ T[do'A j' e/ pqkjwD ejkJ/, ns/ ft` fwsq ih pqkjwD j' e/
;sq oZyD/ s'A SZsqh oki foyh ejkJ/. ni/j/ gqwkDK s'A f;ZX j[zdk W fe
fjzd{ e"w d/ sohe/ gfjb/ nsh T[Zsw ;/. fptjko dh wo:kdk fJ; soQK
;h, i' nZi eZb Gh gqubs W, fe nkgD/ r'so dh ezB:K Bkb fttkj
dk Bk eoBk, d{;o/ r'so dh bVeh Bkb eoBk. J/j n;{b fJZe tZvk
T[Zsw ns/ gqhsh dk g[i
;h, feT[Afe fJZe r'so ns/ b'r sK nkg;
55

;zpzX eoB s/ T[; r'so d/ Bkb, fi; d/ jkoK g[oy jB, tZvk Gkok

w[;bwkBK dh fJ; e'f dk Bshik fJj j'fJnk fe s/oK ;" ;kb


ftZu ;koh d[BhnK d/ ftZu'A J/jBK B/ tZyok fjZ;k tzv bhsk. j{B o{w,
oK;, ekpb nkfde d/K ftZu J/jBK dh e"w pZdb dh soQK SkJh j'Jh
W ns/ fjzd[;skB ftZu Gh ;w[d
o dh soQK mkmK wko ojh W, gikp
ftZu fjzd{nK Bkb'A tXe/ frDsh ftZu W. o{;, ekpb, oK;, j?dokpkd
dZyD, pjktbg[o nkfd J/jBK d/ tZv/-tZv/ w[be jB.
Jh;kJh e"w B/ Gh J/j' toskok fJsko ehsk j'fJnk W fe
fjzd{, w[;bwkB, u{VQk, ufwnko, :j{dh, gko;h Gkt/A e'Jh feT[A Bk j't/
id pgfs;wK fbnk sd'A jh Uj nkgDh fgSbh iks-gks B{z SZv e/
Jh;kJh Bkw s/ gqf;ZX j' frnk. fJ; dk cb J/j j'fJnk fe nZi se
56

J/j e"w ;koh d[BhnK go Sk rJh W ns/ fdB-oks e"Vh t/b tKr{z

XkoB eoBk UjBK d/ ;ohfoe Xow dk fBkB W. fJ; s/ f;tkfJ J/

tXdh iKdh W. fJ; s'A eJhnK B{z J/j nkk g?Adh W fe fe;/ fdB B{z
;kohnK e"wK fJ; ftu fJT[A fwb ikDrhnK fi; soQK ;w[d
q ftu
gjkVK s'A ik e/ BdhnK fwb iKdhnK jB.
fJ;h gqeko d;t/A gkskj r[o{ r'fpzd f;zx ih wjkoki B/ d/ fynk
fe gfjb/ B"A r[o{nK B/ sK nkgD/ nkgD/ ekoiK B{z f;ZX ehsk, kb;k
gE fJe fpoS d/ ;wkB brke/ fdykfJnk ns/ T[gd/, nZyo rqzE,
;jB, ;hbskfde, r[D fisB/ e"w ftu j'D/ dh b'V ;h, eo fdZs/ jB,
gozs{ j[D fJ; B{z cb brkT[Dk ;kvk ezw W. fJ; tk;s/ r[o{ ih B/ i' i'
d[Zy fJ; gE d/ fgZS/ ;jko/ jB ;' J/E/ eEB eoB dh e'Jh o{os BjhA
W, feT[Afe Uj ;G f;zx ikDd/ jB. i?;k fe fgsk dk ;h; e[opkBh
eoBk, xo pko SZvDk, izr eoD/, uko/ ;kfjpkfdnK dk jhd j'Dk
ns/ d/;'A god/; ik e/ GkDk toskT[Dk nkfde UjBK B/ wj{o ;ke/
jB, i' r[o fpbk;K s/ fwb ;ed/ jB. feT[Afe B"tK r[o{nK dk g[oykoE
;z;ko ftZu fJZe tZyoh e"w d/ T[sgfs eoB dk ;h fJ;/ tk;s/ r[o{ ih
B/ fJ; B{z ;kc s"o go gqrN eo fdZsk. g[okDhnK ebK ns/ wo:kdk

jBK d/ bkG Gh pj[s jB, :Ek L


gfjb/ - e/;, i' nekb g[oy B/ fdZs/ jB, fJj g[oy d/ ;h; dk
fzrko jB. J/jBK s/ fpBK kbh f;o fNzv d/ EZb/ ;wkB p[ok gqshs
jz[dk W. fJ; go w[;bwkBK d/ Xow g[;seK dh rtkjh W, i' e/;K B{z
fujo/ dk B{o dZ;d/ jB, i?;k fJZe nkfJs WL fe n
ro s[;hA p[o/
ikBd/ j' tkbK B{z sK w[B
f;ZN' f;o n"osK d/.@ d{;ok J/BQK d/ oZyB/ s/
fdwk B{z pkjobh ;odh :k rowh BjhA gj[zudh. sh;ok o'v/ f;o s'A
grVh fJZe XZek fdZs/ bfje/ nZm jZE go/ ik frodh Wl go e/;K d/
oyB/ s/ nv'b ofjzdh W. u"Ek Zs{ q ;dk jh f;o go tko eodk W ns/
kbh f;o sbtko nkfde soK d/ brB s/ op{/ tKr N[eV/N[eV/ j' iKdk W go e/;K eo e/ xkT[ s/ pukT[ ofjzdk W. gitK fJj e/
; nekb g[oy B/ e[dosh fBkB fdZsk W fi; s/ s[;hA jkoK g[oyK
ftZu ;kD/ ikt'r/. S/tK e/; Uj fBkB jB i' wjkswK g[oyK B/ tZv/
g/qw Bkb ngB/ f;o go XkoB ehs/ ;Bl i?;k okw, feqB, fp;`kfwZsq,
go;okw, n;`;Ekwk, d'qDkuko: nkfde j'o eJh foyhnK ;{ophoK,

B{z fpbe[b pdb e/ ni/jh eb pDkJh i' d[BhnK dh fe;/ e"w Bkb Gh
Bk ob ;e/. fJj e'Jh fSgh j'Jh rZb BjhA W feT[Afe fiZE/ fJZe f;zx

w[BhnK d/ g[okDK d`ko/ ;[D/ iKd/ jB no fJXo w{;k, w;hj, w[jzwd


;kfjp nkfdeK d/ f;o go e/; gkJ/ iKd/ jB, fi; s/ fJj f;ZX j':k fe

Gh j't/ Uj bZyK ftZu'A gSkfDnK iKdk W.


d;w r[o{ ih B/ fpBK swh iks-gks d/ ;G g[oyK B{z fwb e/

J/j ;{opho ns/ Xowkswk g[oK d/ XkoB bJh fJZe T[Zsw fBkB W.
fi; soQK fjzd{nK dk fBkB u'Nh W J/;/ gqeko kb;k gE dk fBkB

fJZe irk nfwqs SekfJnk, fJZe' irk gqkd eok:k, ns/ jeheh
GkJh pDk e/ UjBK Bz{ J/j T[gd/ ehsk fe s[;hA nZi s'A w/o/ g[sq j'J/,

e/; jB.
d{;ok - ezxk, e/;k dh ;kJh bJh o{o oZyBk ukjhJ/, fJ; d/

noEks w?A s[jkvk fgsk jK no ;kfjp e"oK s[jkvh wksk W ns/ s[;hA
ni s'A kb;k j'J/..
fJ; s/ fgZS/ J/j dZf;nk fe s[;K e/;, ezxk, feqgkD, eVk ns/
eZS J/j' gi/ eZe/ ;dk jh XkoB eoB/. J/jBK d/ XkoB eokT[B s/ r[o{
ih dk fJj sksgoi ;h fe SZsqh noEks ;{ow:K d/ bJh J/jBK dk

fpBK e/; T[bM e/ okp j' ikBr/.


sh;ok - feogkB, T[j ;sq W i' ;h; go ofj e/ d[wD s/
oZy:k eodh W no ;w go ;sq dk ezw fdzdh W. pj[s t/o uke{ dk
ezw d/B bJh sko jz[dh W. id ;op-b'j e/;K Bkb x;dk W sK
fpibh g?dk j' e/ fdwk B{z skes d/Adh W.

57

58

u"Ek - eVk, fJZe T[j ;sq W i' ;Zi/ jZE ftu gfjok j'fJnk
Z s{ q d/ ;sq ubB/ go Ykb dh irj ezw fdzdk W noEks jZE B{z puk
d/Adk W, ns/ nkg d[wB d/ w{j go bZr ikt/ sK fujo/ B{z GzB e/ xkT[
eo d/Adk W. fJ; tk;s/ fJ; dk gfjoBk Gh o{oh W.
gitK - eZS fJZe Uj p;so W fi; d/ gfjoB/ eo e/ g[oy ;dk
jh sko-po sko ofjzdk W. d[wB go Xktk eoB/ n"o Skb wkoB/
ftZu e'Jh nNekT[ BjhA j[zdk. i/eo X'sh iK szpk gk e/ izr eo/rk sK
o{o W fe T[bM eo fro e/ Xosh go gJ/rk. f;Zy ;[Gkte izrh jB,
fJ; tk;s/ J/BQK bJh J/j ;[Gkte izrh ;kwkB fBZs-B/w dk oZyBk
ukjhJ/, fi; s/ ;dk jh sko ofjB, fJ; tk;s/ fJj gi/ eZe/ J/BQK dk
;[Gkte Xow noEks XkoB :'r jB i' e"wh BkB jB.
c/o fJj T[gd/ ehsk fe e[Vh wko, BVh wko, whD/, w;zd,
okwokJhJ/, XhowbhJ/ Bkb Bk tosBl s[oel fjzd{ s/ Bkok sh;ok
gE [o{ ek gkok nkgDk Xow ;wMDk. nekb g[oy s/ fpBK fe;/
wVQh, w;kDh, r[Zrk, G?o'A, ;hsbk, d/th, d/ts/ B{z Bk wBBkl iVQ w{osh
ns/ wkB; g{ik Bk eoDh. fiBQK ksK gksK ftZu'A s[jkB{z eYe/ ykb;k
ehsk W UBQK ftZu c/o Bk ik X;Dk, i/ ikt'r/ sK d[y gkt'r/. fJ; go
fJZe fdqNKs d/ e/ ;wMk:k, fe fJZe rX/ go /o dh yZb gke/ T[;d/
ezB ftZu J/j T[gd/ ehsk fe j/ rX/ d/y s{z nZi s'A /o pDk:k W, s?B{z
J/j nkfynk iKdk W fe s{z U; x[wko d/ xo Bk ikJhA fiZE'A s{z
eZfYnk WA, no rX/ tkbk jhArBk SZv d/thA. fJ; d/ eoB/ s/ s{z ;G go
Gkoh oj/Ark, i/ sA? ;kvk puB Bk wfBnk sK rX/ dk rXk j'e/ bkdh
oj/Arkl ;' id se U; rX/ B/ J/; puB B{z wfBnK sd se sK U; s'A
b'e vod/ oj/, go id'A jhAre/ x[fwnko d/ xo B{z nkfJnk sd'A b'eK B/
s"VhnK wkohnK, vzfvnK Bkb e[ZNe/ nZr/ bk bhsk. J/; ftZu gE B{z
fJj T[gd/ ehsk fe J/; rX/ dh soQK s[jkB{z Gh fjzd{ nkfde ksK
ftZu'A eZYe/ n;K nZi s/ f;zx dk p[oek gfjok:k W ;' i/ s[;hA f;zx pD/
59

oj'r/ sK s[;hA ;G go pbtkB oj'r/, BjhA sK rX/ d/ rX/ tKr Uj'


[bkw pD ikUr/. fJ; fdqNKs s/ r[o{ ih B/ ;k nkfynk fe s[;hA
kb;k jh pD/ o?jBK, wsK feXo/ dpV{, x[;V{ j' iKd/ j't'.
gqB- ek kb;k kb;k fojk ns/ ;qh r[o{ ih dk puB g{oB
ehsk<
c/o J/j T[gd/ ehsk fe s[jkvk T[gk; noEks g{iB :'r
fJZe nekb g[oy jh W T[;s/ fpBK fe;/ j'o ft/ g[oy B{z nkgDk
gow/`o Bk wB b?Dk, i?;k fe fjzd[;skB ftZu wkB; g{ik dk gouko
j' frnk W ns/ gqw/`o dk ntsko wBe/ UBQK g[oK B{z g{id/ jB fiBQK
dk ;z;ko ftZu nk e/ e[M izr nkfde eow ehs/ ;Bl ;' s[;K fJZe
eosko B{z jh nkgBk ;`kwh ikBDk ns/ w?A J/;/ tk;s/ nekb g[oy dh
nkfrnk Bkb ;z;ko go nkfJnk jK i' pZ[s go;sh ns/ g[oy B{z gow/
`o dk ntsko wBe/ wkB; go;sh dk Bk; eoK. :Ek ;qh w[y tke L
u" g Jh
jw fJj eki irs w' nkJ/..
Xow j/s r[od/t gmkJ/..
ijK sjK s[w Xow fpEko'..
..
42..
d[;N d'yh:fB gefo gSko'.. 42
:kjh eki Xok jw iBw..
;wfM b/j[ ;kX{ ;G wBw..
Xow ubktB ;zs T[pkoB..
43
..
kofB..43
43..
d[;N ;GB e' w{b T[gkofB..
i/ i/ GJ/ gfjb ntskok..
nkg[ nkg[ fsB ikg[ T[ukok..
gqG d'yh e'Jh B fpdkok..
44..
Xow eow e' okj[ B vkok.. 44
..
i/ i/ rT[; nph:k GJ/..
60

w? w? eos irs s/ rJ/..


wjk g[oy ekj{ B gSkBk..

J/Xo i' Bph :k nphJ/ j'J/ jB T[BQK dk Gh J/j' jkb j':k W i'

r[o{ wjkoki ih d/ fJ; T[Zgob/ wjK gftZsq T[gd/ dk fJj Gkt


W, fe j/ kb;k gE s{z fe;/ ni/j/ g[oy wro Bk bZr ikJhA fi; B{z b'e
gow/o dk ntsko wBe/ g{id/ jB, :k Bph g?zpo ikB e/ T[; d/
fgZS/ ngBh w[esh Gkbd/ j'B. w?A s[jkB{z ;Zu efjzdk jK fe T[BQK B/
gow/o dk d'yh e'Jh BjhA wkfonk, e/tb ngB/ d'yh jh wko e/ t?o
bhs/ ;B, i?;k fe okwuzdq ih B/ oktB ngBk d'yh ikBe/ wkfonk ;h
i' UjBK dh ;[gsBh B{z u[ok b? frnk ;hlgow/`o dk d'yh T[j e'Jh BjhA
;h feT[Afe oktB fJZe tZvk Gkoh gfvs ;h fi; B/ t/dK dk Nhek
ehsk ;h, no pqjwk dk g'sk ;h. fJ; tk;s/ T[j okw ih dk ngBk jh

njzGkt ftZu jh ngB/ nkg B{z J/; ;z;ko ftZu' b? rJ/ jBl i?;k fe
Jh;k B/ nihb ftZu nkfynk W fe fzdrh dk dotkk w?A jK@. fJ;
dk Gkt J/j W fe w/o/ fpBK g[oy w[esh BjhA b? ;edk, w?A Bkb/ gow/`o
jK Bkb/ T[;dk g[sq jK ns/ Bkb/ nkdwh jK.
fJ; s/ fpBK w[jzwd ;kfjp B/ Gh J/j nkfynk fe w
? ns dk
Bph jK, ekws B{z w?A jh gow/;o nZr/ nkgBh T[Zws dk tehb j'tKrk
ns/ [dk B/ i' e[S g?dk ehsk W w/o/ tk;s/ jh ehsk W,i/ w?B{z Bk
pBkT[Adk sK fwh n;wkB d/ pBkT[B dh e'Jh b'V BjhA ;h.@
fJ; s/ s[;hA d/y ;ed/ j' fe fJBQK ntskoK ns/ BphnK B/ e/v/e/v/ nGwkB d/ puB p'b/ jB. gozs{ i' b'e jzeko eod/ jB no T[; d/
pb eoe/ fptkd eod/ jB T[BQK s/ nekb g[oy pj[s d{o ofjzdk W.
noEks T[BQK B{z T[; dh gokgsh BjhA j[zdhl :Ek ;qh w[y tke i
/ i/
pkd eos jzekok. fsBs/ fGzB ojs eoskok..@ (pfusq BkNe)
sKs/ w?A fJ; G[bkt/ d/ d{o eoB tk;s/ ;z;ko go nkfJnk jK,
ns/ i' gqw/o dk j[ew W ;' fpBK gZygks s/ ;G B{z ;[BktKrk.

d'yh ;h.
fJ;h gqeko ez; Gh feqB d/t ih dk ;ek wkwk ;h ns/ feqB ih

c/o Bkb fJj Gh T[gd/ ehsk fe fes/ s[;h Gh T[BQK b'eK tKr
w?B{z gqw/o Bk wB p?mBk, fi; s/ s[;K B{z Gh nBwsK dh gdth gokgs

Bkb d`?y oydk ;hl ;' feqB ih B/ T[; B{z gow/`o dk d'yh ikBe/ BjhA
wkfonk fezs{ ngBk d'yh ikBe/ e/;'A geVe/ gSkfVnk ;h. fJ; s/ i'

j[zdh j't/.

eow Xow e' eS{ B ikBk.. 45


..
45..
ntoB eh nk;k feS[ Bkjh..
J/e? nk; Xo' wB wkjhA..
nkB nk; T[gis feS[ BkjhA..
.. (pfusq BkNe)
46..
tk eh nk; Xo' wB wkjh@.. 46

gfjb/ ntsko j'J/ jB T[BQK B/ gqG{ dk d'yh e'Jh BjhA wkfonk ns/
fBok ngBk jh wB'oE f;ZX ehsk ;h. UVe B{z, w
?A w?A@ eod/ irs
ftZu'A e{u eo rJ/ ;Bl i?;k fe okwuzdq ih B/ o kw fod/ ftu jB{wkB
B{z ns/ okw rhsk ftZu bSwB B{z J/j' T[gd/ ehsk W fe w?A jh
gow/`o jK. fJ;h gqeko feqB ih B/ Gh rhsk ftZu noiB B{z J/j'
T[gd/ ehsk W fe j/ noiB w?A jh ;z;ko d/ T[sgs, gkbB ns/ ;zjko
eoB/ tkbk gow/o jK, fJ; tk;s/ s{z w/ok jh f;woB eo.
61

:Ek, ;q h w[ y tke gks k jh 10


10,, u" g Jh
f Jj ekofB gq G w' f j gmk ' . .
sp w? irs iBw[ Xfo nk ' . .
fiw fsB ejh fJB? fsw efjj'..
13..
nT[o fe;{ s/ p?o B rfjj'A.. 13
..
i' jw e' gow/;o T[ufo W..
s/ ;G Boe e[zv wfj gfo W.
w' e' dk; stB ek ikB'..
62

:k w? G/d B ozu gSkB'...332..


w? j" gow g[oy e' dk;k..
d/ y fB nkfJ ' irs swk;k..
irffs ejk ;' efjj
efjj"" ..
i' gqG ir
..@
fwqqs b'e s/ w
w'' fB B o fjj
fjj"" ..
33..@
fw
.. 33
g[Bk L- okr[ efbnkB gks;kjh 10
fpB eosko B feosw wkB'..
nkfd ni'fB ni? nfpBk;h fsj gow/;o ikB'..
ejk G:' i' nkB irs w? d;e n;[o jfo xkJ/..
nfXe gqgu fdykfJ ;GB eZj nkgfj pqjw ejkJ/.. 1..
GziB rVQB ;woE ;dk gqG[ ;' few ikfs frBk:'..
sK s/ ;op ekb e/ nf; e' xkfJ pukfJ B nk:'.. 2..
e?;/ s'fj skfoW ;[fB iV nkg v[fp:' Gt ;kro..
S[fNj' ekb ck; s/ sp jh rj' ;ofB irskro.@
g[Bk L fsbzr ekch gks;kjh 10
e/tb ekbJh eosko..
nkfd ns nBzs w{ofs rVQB GziBjko.. 1.. ojkT[..
fBzd T[;ss iT[B e/ ;w ;sq fwsq B e'fJ..
eT[B pkN goh fs;? gE ;koEh oE j'fJ.. 1..
sks wks B iks ikeo g[sq g"sq w[ezd..
eT[B eki ejkfjzr/ nkB d/tfe Bzd.. 2..
d/t d?s fd; ft;k fio ehB ;op g;ko..
eT[B T[gwk s"B e' w[y b/s Bkw[ w[okfo.@
g[Bk L okr d/trzXkoh gks;kjh 10
fJe fpB d{;o ;' B fuBko..
GziB rVB ;woE ;dk gqG ikBs W eosko.. ojkT[..
63

ejk GfJU i' ns fjs fus eo pj[ fpX f;bk g[ikJh..


gqkB EfeU gkfjB ej go;s eS[ eo f;X B nkJh.. 1..
nSs X{g dhg nogs W gkjB eS{ B y?j?..
sk w?A ejK f;X W o/ iV s'fj eS{ po d?W.. 2..
i" ih: j's d/s eS{ s[fj eo wB pu eow fpuko..
e/tb J/e ;oD ;[nkwh fpB :" Bfj esfj T[Xko.. 3..
J/BQK pdK s/ ;k gk:k iKdk W fe kb;k gE bJh d;w r[o{
ih B/ J/j' T[gd/ ehsk fe nekb g[oy ed/ Gh iBw BjhA Xkodk ns/
Bk T[; B{z wB[ZyK ns/ pokj nkfde o{g XkoB dh e'Jh b'V jh g?Adh W.
d{;ok iVQ w{osh nkfde g{ik ;Zs Xow s/ fto[ZX W ns/ T[; s/ e[S
f;X BjhA j[zdk. fJ; bJh f;zx fJ; s/ d{o ofjB ns/ fe;/ g[oy B{z
nekb g[oy dk ntsko Bk nkyB. c/o f;ZyK B{z G/y gyv s/ pu/ ofjB
bJh ni/j/ T[gd/ ehs/ i?;k fe eEB W, efps- y{e wb jkoh ri
rXk W fpG{s Xkoh frd{nk w;kB pk; efoUJh eos WA.. x[x{ wN
tk;h br/ v'bs T[dk;h fwqr soto ;dht w'B ;kX?Jh wos WA..
fpzd e/ f;XJhnk skfj jhi eh pvZ:k d/s, pzdoK ;dht gkfJ BKr/
Jh fcos WA.. nrBk nXhB ekw eq'X w/A gqphB J/e rkB s/ fpjhB
ShB e?;/ e? sos WA@.. (nekb T[;ss)
ni/j/ T[gd/K s/ J/j ;wMkfJnk fe wb nkfde ykD s/, ftG{s
XkoB s/, w;kDk ftu ofjB s/, w'B XkoB s/, ish ejkT[B nkfde
eowK s/ w[esh BjhA j[zdhl w[esh e/tb rkB s/ jz[dh W, sK s/ f;Zy
ni/j/ gyvK s'A pu/ ofjD..
fJ; efpZs ftZu r[o{ ih B/ ykb;/ B{z fJj T[gd/ ehsk fe i' b'e
wb w{sq dk njko eoe/ ngB/ nkg B{z f;ZX wBd/ jB ;' ;{o s/ tXe/
gdth BjhA oZyd/, i' fgv/ B{z ke wbe/ s/ f;o go fpG{s gk e/ ngB/
nkg B{z wjkswk fiskT[Ad/ jB ;' jkEh ns/ rX/ d/ ;wkB ;wMB/ ukjhJ/.
i' b'r w;kDK wVQhnK ftu tk; eoe/ nkgB/ skJhA ;zs nshs iskT[Ad/
64

jB ;' frZdVK i/j/ g[oy ikBB/ i'r jB. fJ;h goeko i' wZNK ftZu

prfbnK dh fBnkJhA jB. fJ; s/ fJj f;ZX j'fJnk fe ni/j/ eowK s/

tZ;e/ :k izrbK ftu Gowe/ ns/ w'B Xkoe/ wjkswk pDBk ukj[zd/ jB
;' x[Zr{, fwqr ns/ fpqSK :k w[ofdnK i/j/ ;wMB/.
c/o i' b'r ftjko BjhA eokT[Ad/ no nkyd/ jB fe n;hA fpzd B{z
;kfXnk W ;' jhiV/ i/jh tfvnkJh d/ Gkrh jB. i' Bzr/ g?ohA fcoe/
nkgD/ nkg B{z fBopkB ;Zdd/ jB ;' pKdqK d/ GkJhuko/ ftu'A ;wMB/
ukjhJ/. ni/j/ gyvh b'r Gkt/A pkjo s/ sK nshs fdykJh d/Ad/ jB go
ndo'A fJ;sqhnK nkfde d/ nXhB ns/ ekw eq'X ftu gophB j[zd/ jB.
T[BQK dk ihtB f;zpb d/ o[Zy dh fBnkJhA fB;cb jz[dk W. gozs{ ni/j/
c'eN eowK eoe/ w[esh BjhA gqkgs j[zdh, feT[Afe w[esh dk ;kXB e/
tb rkB W, rkB s/ fpBK j'o e'Jh w[esh dk T[gkfJ BjhA W.
efpZs
G{s pB ukoh fSs ST[Bk ;G? d{Xk Xkoh gT[B e/ njkoh ;'
G[izr ikBhns W. fsqD e/ GS:k XB b'G e/ si:k s/ s' rT{nB
e/ i:k fpqyG:k wkBh:s[ W.. BG e/ T[Zv:k skfj gSh eh pv:k

w[esh BjhA jz[dhl feT[Afe i' rkBwkB g[oy jB ;' nkgB/ nkg dk rkB
gk e/ ni/j/ gyvK ftZu G[Zbe/ Gh wB BjhA brkT[Ad./
g[BkL efpZs
G{w e/ p;Z:k skfj G{uoh e/ iZ:k ej?
BG e/ T[v:k ;' fuo:k e? pykBhn?..
cb e/ GS:k skfj pKdoh e/ i:k ej/
nkfd; fco:k s/s' G{s e/ gSkBhn?..
ib e/ so:k e' rzr/oh ;h ejs ir
nkr e/ GS:k ;' ue'o ;w wkBhn?..
;{oi f;t:k sKfj e"b eh pvkJh d/s
uzdowK f;t:k e' eth e/ gfjukBhn?..@ (nekb T[;ss 73)

d/s pr[bk fpVkb fpqe fXnkBh mkBhns[ W.. i/s/ pv/ frnkBh
fsB' ikBh g? pykBh Bkfj n?;/ Bk gogu wB G{b nkBhns W.
fJ; puB ftu Gh r[o{ ih B/ gyv dk yvB ehsk W feT[Afe fJ;

fJ; gftZsq puB ftZu r[o{ ih B/ f;ZXhnK dk yvB eoe/ ykb;k


B{z T[gd/ ehsk W fe fJBQK ftu Bk b[Gk ikD. r[ck ftZu t;D/ tkbk
u{j/ dk pZuk ;wMDk, nek ftZu T[ZvB tkbk fuVh dk g[Zsq eEB
eoBk ukjhJ/. i' cb c[Zb yk e/ fBopkj eod/ jB ;' pKdoh d/ pZu/ jB.
i' fe;/ dh Bo ftZu BjhA nkT[Ad/ ;' G{sfBnK d/ GkJh jB. i' gkDh
go dh ;[Ze/ g?ohA so iKd/ jB rzr/oh iht jB. i' nZr B{z w{j
ftZu gk

d/; ftu pj[s g[oy pB ftu fcoB/ tkb/ ns/ d{XkXkoh g[oyK B{z jh
wjkswk ikBd/ jB. e/Jh g"Bjkoh j'D B{z jh f;ZXh ;wMd/ jB. r[o{ ih

b?Ad/ jB ;' ue'o d/ ;kEh jB. fJ;h gqeko ;{oi d/ T[gke etbK ns/
uzdowK d/ g{iB tkb/ ethnK d/ r'sh ejbkT[Ad/ jB. fJ; s/ fJj f;ZX

B/ eEB ehsk W fe G{s pBK ftZu jh ftuod/ jB ns/ pkbe i' S'N/
S'N/ jB ;' d[ZX go jh ngB/ gqkDK dh oZyk eod/ jB. fJ;h gqeko i'

j'fJnk fe J/BQK eospK s/ e'Jh ekoi Gh f;ZX BjhA j[zdk.


fJ;h soQK Bkb r[o{ ih B/ M[e M[e e/ ;id/ ns/ nNKr goDkw

eJhA niro ;og g"B yk e/ jh r[kok eod/ jB ;' ni/j/ g[oyK B {z


fJBQK ihtK d/ s[b ;wMBk ukjhdk W. c/o i' b'r ;kr gks yk e/ no XB
dk skr eoe/ f;ZX ejkT[Bk ukj[zd/ jB ;' p?b ikBB/ i'r jB. i' b'r
nek ftZu T[vkohnK bkT[BhnK no i'r XkB bk e/ ;wkXh ftu wrB
ojB eoe/ wjkswkskJh fwbdh ikBd/ jB T[j gyhnKl fpZbK ns/

eoB/ tkb/ no T[oX w[y eo e/ gJ/ ojB tkb/ g[oyK d/ gyv dk fJ;
gqeko yvB ehsk W. :Ek LefpZs
f;id/ eo/ nB/e s'guh egN G/;
g';sh nB/e dk fBtkts W ;h; e"..

65

66

ejK GfJU wZb i' g? ekYs nB/e vzv


;' s" Bk dzv"s n;NKr nEsh; e'..
ejK GfJU o'rh i" g? vkfoU ofjU T[oX w[y
wB s/ B w{v fBjok:' nkfd Jh; e"..
ekwBk nXhB ;dk dkwBk gophB
J/e GktBk fpjhB e?;/ gkt/ irdh; e"...@
@ (na T[a 79)
fJ; s/ nZr/ i' w[;bwkB b'r gi t/o Bwk gVQBh ns/ pKr d/
Bh [dk dk j[ew nkyd/ jB no fjzd{ b'e eK;h ftZu eotZso b?D B{z
Jh`o dh nkrk nkyd/ jB ;' ni/j/ eowK dk Gh r[o{ ih B/ kb;k
gqfs yvB eo fdZsk ns/ nkfynk fe n?t/A fes/ ikB Bk y'Ad/ ofjBk,
:Ek LefpZs
gu pko rhdo g[eko/ go/ ;hsekb
e[zuo n" rdjk nB/edk g[ekojh..
ejk GfJU i' g? ebtZsq bhU ek h phu
uho uho u'oNk e[mkoB ;'A wko jhA..
ejK GfJU ck;h vko p{fvU ib rzr Xko
vko vko ck; mr wko wko vkojh..
v{p/ Boe Xko w{VQ frnkB e/ fpBk fpuko
GktBk fpjhB e?;/ frnkB e' fpukojh@.. (na T[a 83)
fJ;h gqeko i' b'r f;o wko wko e/ fJj nkyd/ jB fe ;kB{z gow/
`o gk;/ dk jkb ufVQnk j'fJnk W :k nZe nkfde fpqyK d/ gZs/ yk e/
f;ZX ;dkT[Ad/ jB T[BQK d/ fynkb gqfs r[o{ ih B/ yvB eoB bJh
kb;k B{z fJj T[gd/ ehsk, :Ek L;h; gNes iKe/ ekB w?A yi{ok X;?
w{v SNes fwsq g[sq j{ e/ ;'e ;"..
nke e' uo:k cb c{b e' GS:k
67

;dk pB e' Gqw:k n"o d{;o' B p'e ;"..


ejk G:' G/v i' x;s ;h; fpqSB ;"
wkNh e' GS:k p'b g{S bhi? i'e ;"..
ekwBk nXhB ekw eq'X w?A gophB
J/e GktBk pjhB e?;/ G/N/ gob'e ;". (na T[a 80)
fJ; s/ fpBK gZEo g{ik, w{osh g{ik, uko/ XkwK dk go;Bk ns/
wZe/ wdhB/ nkfde d/ ftu ik e/ gow/`o d/ bGD/ go Gh f;ZyK B{z r[o{
ih B/ fJj T[gd/ ehsk, :Ek L
efpZs
ekj{ b? gkjB g{i Xo:' f;o
ekj{ b? fbzr ro/ bNekfJU..
ekj{ bfyU jfo ntkuh fd;k wfj
ekj{z gSkj e' ;h;[ fBtkfJU..
e'T{ p[skB e' g{is W g;[
e'T{ fwqskB e' g{iB XkfJU..
e{o feqnk T[ofMU ;G jh ir
;qh GrtkB e' G/d[ B gkfJU@.. (;[Xk ;tZ:/)
fJ; s/ fpBk f;Zy B{z okw, ojhw, g[okB, e[okB ns/ t/d es/p
f;wqshnK nkfde d/ izikb ;/ S[vke/ e/tb fJZe nekb g[oy d/ nokXB
dk fJ; gqeko T[gd/ ehsk, :Ek L
g KfJ rj/ ip s/ s[ w o/ sp s/ e' T { nKy so/ BjhA nkB ' . .
okw ojhw g[ o kB e[ o kB nB/ e ej? A ws J/ e B wkfB ' . .
f;fwqs ;k;sq p/d ;G? pj[ G/d ej?A jw J/e B ikfB'..
;q h nf;gkB feq g k s[ w oh eo w? B ej ' ;G s' f j pykB ' @ .
fJ; s/ fpBK f;zxK B{z ;{ophosk d/ T[gd/ ni/j/ ehs/ i' nfXG[s
ns/ nB{gw jB. Bkb jh f;ZyK B{z fJj Gh iskfJnk fe s[;hA e/tb go
T[geko d/ tk;s/ noEks d[NK d/ dwB eoB/ ns/ ;zsK d/ T[Xko bJh
68

g?dk ehs/ rJ/ j', ;' s[;hA :[ZX B{z nkgBk fJN ;wM e/ ;dk jh fsnko
po fsnko ofjBk. feT[Afe ;z;ko go Uj' g[oy g?dk j'J/ T[Zsw frB/
iKd/ jB, fiBQK ftZu {ophosk j[zdh W. i?;k fe BkNe ftZu ;[fwZsqk
ih dk fJj tke W, fe o kw bSwB i{ e/ rhb/ rhb/ xkT[ d/y efj:'
;[s ;{o iBBh iB/ Bk n"o ir w?A@ fJ;h gqeko oktB B/ Gh nkgB/ g[Zsq
B{z :[ZX ;w: J/j' T[gd/ ehsk ;h, :Ek L
;` ? : k
gq/w ;' B?B pj/ r[B rkts Bkus ;`?d ub/ ;G nrk..
e? oD w? rfj yZr Gbh fpX b"j{ ;' xkT[ GJ/ noXzrk..
J/ d'T{ g{s iB/ iBBh ir n"o ;G? ;[s ehN gszrk..
iZr e' ihtB iZr e' mkeo ;' Bo j's W rzr e' rzrk..
fJ;h go okik GoEoh B/ Gh fbfynk W fe y
Vr'A e/ nZro eo
eoh e[zG ghmB e' ghm :; ehm ehB' ;[ob'e w?A@. fJ;h soQK fJZe
wjkswk dk puB W fe i
BBh iB/ s/ Grs iB e? dksk e? ;{o.. BjhA
s'A iBBh pKM oj[ ekj/ rtkt? B{o@..
r[o{ ih B/ fJ; gE B{z pbtkB SZsqh g?dk ehsk ;h fi;s/ ni/j/
{ophosk d/ T[gd/ ehs/ fiBQK s/ fJj :[ZX ftZu ngB/ SZsqh Xow dk
gkbB eoe/ ;z;ko go : b?Bl :Ek L
g[BL ;`?:k

n"o B wKrs jT[ s[w s/ e[S ukj[s j"A fus w?A ;'Jh ehi?.
;sqB ;' nfs jh oD Ghso i{M wo"A sT{ ;ku gshi?..
;zs ;jkfJ ;dk ir wkfJ feqgk eo :kw fJj? po dhi?.
2900 feq a nta
fJBQK T[gd/K s/ fJj ;kps eo fdZsk W fe ;{oi ns/ uzdowK d/
goek ftZu {opho j'o e'Jh ezw Bk eoB fezs{ d[oiBK d/ ftvko ns/
nBkEK d/ T[Xko bJh :[ZX dk jh ;kwkB g?dk eoB bJh gowkswK s/
to wrB, fi; s/ nekb g[oy dh gqik ;dk ;[y Bkb ;z;ko T[Zs/ t;/.
c/o f;ZyK B{z T[gd/ ehsk fe fJj ;z;ko Bdh d/ tfjB tKr
ubB/ tkbk W. fJ; ftZu e'Jh fEo BjhA fojk. sK s/ s[;hA ;dk jh
jzeko, nfGwkB nkfde s/ pu/ ojBk ns/ ;dk jh t?okr: B{z XkoB
eoBk. i?;k fJj T[gd/ W L
:Ek L
fiB? dhg dhg d[jkJh fcokJh
G[ik dzv d? S'fD SZsqz fSBkJh..
eo/ izr e'Nz i;z nB/e bhs/..
tj? pho pze/ pbh ekb ihs/..
eJh e'N bhB/ fiB? d[or Ykj/
fes/ ;{ophokB d/ p?B rkj/..
eJh izr ehB/ ;[;ke/ gtko/..

j/ oft j/ ;f; j/ eoDkfBX w/oh np? fpBsh ;[B bhi?.

tj? dhB d/y/ fro/ ekb wko/..@


g[B L- efpZs-wks/ wszr io/ io ;zr nB{g T[szr ;[ozr ;tko/..
e'N s[ozr e[ozr ;/ e{ds gT[B e/ rT[B e' iks fBtko/..
Gkoh G[ikB e/ G{g Gbh fpfX fBnkts ;h; B iks fpuko/..
ejkk GJ/ G{gfs ns e' BKr/ jh g KfJ gXko/..@
J/s/ GJ/ s[ ej
naT[a 22
g[B L pho ngko pv/ pfonko nfpukofj ;ko eh Xko GSZ:k..
s'os d/; wfbzd wtk;B wks/ rikB e/ wkB wbZ:k..

69

70

XzB ih:' sfj e' ir w?A w[y s/ jfo fuZs w? i[ZX fpuko?..
d/j nfBZs B fBZs oj? i; Bkt uVQ? Gt ;kro sko?..
Xhoi Xkw pBkfJ fJj? sB p[ZfX ;[ dhge fiT[ T[finko?..
r k Bj eh pYBh wBj[ jkE b? eksosk e[ s tko p[ j ko? . .@
2492 feq a nta
g[BL ;`?:k

rkVQ/ rVQkB e' s'VBjko ;[ pkps jhA uZe uko btZ:k..


;kfjp[[ ;qh ;G e' f;oBkfJe ikue nB/e ;[ J/e fdtZ:k.@
;kfjp

eo feogk ;wMkt' ;kB{z iK eo ;[y ;'A ojhJ/.. 2..


;[Be/ T[Zso e'fJ B fdZsk oj/ w'B r[o okJh.

naT[a 26
J/j ;ko/ T[gd/ eoe/ fgZS'A J/j nkyk fe ;G s/ tX e/ s[jkB{z
nkg; dk fwbkg oZyBk o{oh Wl feT[Afe fiBQK dk nkg; ftZu fJske
j[zdk W ;' g[oy jw/K jh cs/j gkT[Ad/ jB ns/ T[BQK d/ gk; ;kohnK
fBXK uoBK dhnK dk;hnK j' e/ ofjzdhnK jB. s[;hA d/yd/ j' fe okwuzdq
B/ oktB B{z fJ;/ tk;s/ sj eo bhsk ;h fe T[BQK u"jK GkJhnK dk
fwbkg ;h ns/ oktB B{z T[;d/ xo ftu Bcke B/ wotk fdZsk. fJ;h
gqeko s[;hA wjK Gkos B{z gVQe/ d/y b/t' fe gi/ gKvtK B/ e?otK go
fJ;/ tk;s/ sj gkJh ;h fe T[BQK giK dk nkg; ftZu fJscke ;h,
fi; go okik :[fXNo B/ d[oi'XB B{z fJj' nkfynk ;h fe j/ d[N
;[Gkt d[o:'XB s{z fJj fynkb Bk eo i' n;hA gi GkJh jK fezs{ s{z
J/j ikB fe n;hA gi/ fJZe jK fi; s/ s/o/ go csj gktKr/@. fJ; s/
s[;hA d/y ;ed/ j' fe fwbkg dk e/vk goskg W. c/o s[;hA J/jBK fdqN
KsK
B{z :kd oZyBk i' s[jkB{z fdZs/ iKd/ jB. i?;k rzXe, 'o/ ns/ e'fJb/
ftZu eZb/-eZb/ tofsnk e'Jh ;woZEk BjhA j[zdh gqs
{ id fJBQK B{z

e[Se ekb id phs frnk fco nkfrnk J/j eokJh.


d/rK ukVQ g{bkU gekU ngB/ ykts j/sk.
fwZmk fxos fwbkU T[sBk s[we' ujhJ/ i/sk.. 3..

fwbke/ pko{d pBkfJnk iKdk W sd s[;hA d/y ;ed/ j' fe T[; ftZu
fesBh ;woZEk j' iKdh W. fJ;h gqeko xk; dk fJZe fJZe fsBek e[S

wB ftZu f;zx nuzGk eod/ puB w'V Bfjz ;ZeB.


fJZe d{;o/ d/ ;G p?m/ w{jK tZb'A sZeB..

;woZEk BjhA oZydk gqs


{ T[BQK fsBfenK B{z fwbke/ oZ;k tZfNnk j'fJnk
tZv/ wZs/ j'J/ jkEh B{z pzBQ oZydk W.
d'fjok - d;w r[o{ B/ gE B{z fJj ;wMkfJnk i'fJ.
;' fJ; fgnko/ kb;/ wBh rZb B e'fJ.. 1..
d` : k
r[o fpbk; ftZu fJZe ejkDh i' gVQB/ ftZu nkJhL
f;ZyK B/ r[o{ ih d/ nZr/ fJj nodk; eokJh.
ej' r[o{ ih ;kB{z ir ftZu eh e[M eoBk ukjhJ/.

efjB r[o{ ih fJj eh nkfrnk ;kB{z u[Ze ;[BkJh.


e[fsnK B{z iK izrb ndo ukjB d/r b[NkJh.. 7..

71

;[Be/ f;zx puB r[o XkJ/ bzro ukfJ wukfJnk.


d/rK ukVQ g[bkU s[os jh eoe/ fsnko XokfJnk..
nkfJ f;nkw B{z r[o d/ nZr/ jkE i'V f;o BkJ/.
feogk fBX eh nkfrnk gkeo n;hA g[bkU gekJ/.. 4..
j[D i' j[ew nkg dk j't/ ;'Jh ehsk ikt/.
Xok oj/ fe gE kb;k ;G toske/ ykt/.
id fJj no ;[ B h r[ o g{ o / wB d/ wKfj ftukoh.
d/ fd N Ks fJBQ K go ujhJ/ ejh jehes ;koh.. 5..
eoh r[o{ B/ nkfrnk T[Be' d/rK ;op T[mkU.
T[; izrb d/ ftZu ikfJe/ Xosh go T[bNkU.
fJod frod d/ fgvK ftZu'A e[Zs/ eZm/ eoB/.
fJ; g[bkU d/ Go Go fgnkb/ ;GBK nZr/ XoB/.. 6..

d/y r[o{ ih nkfrnk ehsh d/o eoB Bfjz uzrh.


u[Ze' d/rK fwb eo ;ko/ ;{o/ f;zx G[izrh.
;[Be/ u[Zg ughs/ ;ko/ b? d/rK B{z XkJ/.
ftZu T[ikV fpBK jh ;'u/ d/r/ uk T[bNkJ/.
BZrqK d/ ftZu ik e/ ;GBK e[Zs/ ;Zd fbnKd/.
oZy fgnkb/ fdZs/ ;G B{z d/yB feZe[o yKd/..
72

go Uj nkg; ndo ;ko/ bZr gJ/ x[obkT[B.


fJZe d{ ; o/ T[ Z go ngBk bZr/ ' o fdykT[ D .. 9..

gorN ;Bw[y eo fdybk:k g[ZfSnk i'fJ n;kB{z..


d/y' gZe/ j'J/ d/r/ e[ZfsnK ukfJ r[tkJ/.

MthnK b? b? tZYB g?Ad/ ;e/ GoktK skJhA.


Gkj' o"bk u[Ze wukfJnk bVd/ gJ/ nikjhA.
ykDk ghDk oZy eBko/ bVBk nZr/ ehsk.
..
10..
ngB/ jh xo fdnK d/ ukj[B bVe/ pdbk bhsk.. 10

si eo id'A fwbkg[ nkgBk nkg; wkfjz bVkfJ.. 16


..
16..
sK s/ s[;h :kd fJj oZy' w?A Gh s[wo/ skJhA.
J/ ; d/ ; dh p h f;Zy' fisBh W m[ e okJh..
;' i/ s[;hA nkg ftu fwbe/ fJ; d/ ;[y B{z gkt'.
..
17..
ir ftu d[ w B voB s[ ; K E' A ngBk s/ i tXkt' . . 17

UVe wZuh ukfJ bVkJh ngB/ ndo J/jh.


ykD ghD no sB dh ;'Mh w[Ve/ c/o B o/jh..
fJsB/ ftZu izrb d/ fwqrK ypo T[BQK dh gkJh.
..
11..
e[ZfsnK B{z fJj ukT[b guB/ n"y/ fdZ;B GkJh.. 11
j'fJ fJZem/ wsk gekfJnk fJB e' wko Gikt'.
ykbh eo' wdkB fJBQK dk ;kok G'iB ykt'.
eo fJscke gJ/ ;G n?;/ i?;/ fpibh eVe/..
..
12..
;[Be/ roi T[BQK dh Gkoh fesfBnK d/ wB XVe/.. 12
BZ; rJ/ ;G ikBK b? e/ ofjzd/ geV w[ekJ/.

no i/ nkg; ndo bVe/ fJZe d{i/ B{z wko'..


ngB/ jh GkJhnK B{z yVe/ izr fty/ bbeko'..
J/; fBnkws fdZsh dk i/ edo B eoj' GkJh.
oZy' :kd j't;h ;' rs i' e[ZfsnK B/ gkJh.. 8..
j'o b'e god/;h nk e/ geV s[;K B{z eZYD.
fesfBnK d/ f;o tKr pZeo/ s/rK ;'A cV tZYB..
;ZG' e[S jZE'A y' p?m' j'fJ fBwkD/ j"b/.
19..
d{;fonK s/ f;o go ykt' tKr fBskfDnK g"b/.. 19
..

Go/ fgnko/ s[os fsBQK d/ jZE'A ukfJ S[vkJ/..


j'fJ Bfuzs ykfJ wB GkfJnk ;G nkBzd eokfJnk.

i/ eo s[;K gohs tXke/ fJZe d{i/ d/ ;zr/.


B/j[ tXkfJnk GkJhnK tKro wB Xo e/ r[D uzr/..

e[ Z fsnK B/ T[ ; e[ Z s g[ D / dk T[ ; h ;w cb gkfJnk.. 13
..
13..
okso pfje/ f;ZyK B/ fJj d/yh ouBk ;koh.

;ZG' b'r s[;K s/ vo;B e'fJ B B/V/ nkt/.


..
20..
BjhA irs ftZu j'o ni/jk i' s[X nkB v[bkt/.. 20

T[Zm ;t/o/ r[o d/ nZr/ ;ZG' ukfJ g[ekoh..


ejh r[o{ B/ fJ; ftZu GkJh ej' s[;K fenk iksk.
14..
fi; s/ ngB/ wB dh ;ko/ y'bQ ;[Bkt' pksk.. 14
..
f;ZyK ejh gks k j ;Zu/ ;kB{ z ypo B e' J h.
fenk ikD/ s?A bhbQk ngBh e/VQ/ Yzr go'Jh.
sKs/ y'bQ G/d ;wMkt' i' W fJ; d/ ndo.
15..
fi; B{z ;[Beo pu/ ofjB ir ndo ;kv/ wdo.. 15
..
jZ; e/ ejh r[ o { B/ f;Zy' fJj fd N Ks s[ ; KB{ z .

J/j B;hns UVe dh w?A nkg s[;K B{z nkyh.


ftZu fod/ d/ Xo' J/; B{z G[Zb/ w{b Bk ;kyh..

73

Gkos Gko T[sko ;h; d/ w?A j"bk eo fdsk.


..
21..
ngBk o{g pBkfJ s[;K B{z oki Gkr ;G fdZsk.. 21
B'N@ ek f;ZyK B/ fJ; ;kyh go nwb ehsk<
okiBhs T[ g d/ dk c/ o ;[ B kfJnk jkb.
d'fjok
goik gkbB :' r i' ;[ B hJ/ Bkb y k b..
74

r[o{ ih B/ f;zxK B{z fJj Gh T[gd/ ehs/ fe id s[;hA fJ; d/; d/


oki/ ns/ wjkoki/ j' ikt'r/ sK T[; ;w BkfJ ns/ gqik gkbB tZb
ykb oyBk. fes/ okiwX Bkb nX/ j'e/ ;z;kfoe ;[yK d/ G'rB wro
fJ; gqeko Bkb g? ikBk fi; gqeko G[Zyk prbk vZvh wro g? iKdk W.
i' okik ngB/ oki o{gh pkr dh okyh nkg BjhA eodk W T[; d/ e[ws
qh
o{gh T{m T[; dh gqik o{gh tkVh B{z iVQ w{b s/ T[y/V fdzd/ jB no ngB/
okik B{z ;z;kfoe ;[yK ftZu gJ/ d/ye/ oJh:s B{z b[ZNB/ bJh XkVth pB
iKd/ jB. gqik dk XB wkb o i'o{ whB i' e[S T[BQK d/ ekp{ nkT[Adk
W ;' b? e/ jw eo iKd/ jB. T[; okik dh gqik d[yh j' e/ nekb g[oy
nZr/ g[eko eodh W. d[yh fdbK dh g[eko B{z ;[Be/ nekb g[oy dk e'g
T[; okik go GVedk W. ns fJj jz[dk W fe nekb g[oy ngBh
ybes B{z T[; d/ jZE'A S[vke/ fe;/ j'o d/ jtkb/ eodk W. T[j e[ws
qh
ngB/ ;w/s jh ngB/ oki/ dk oki v[p' fdzd/ jB. fJ;h tk;s/ okwuzdo
ih B/ ngB/ GkJh Gos B{z e[wsqhnK d/ Bk; eoB dk T[gd/ ehsk ;h
fe GkJh s{z y'N/ njbekoK d/ nXhB Bk j' ikJhA feT[Afe y'N/ wsqhnK s/
oki dk Bk; j' iKdk W, :Ek L
efpZs
i?;/ ish ;zr s/ e[wsh fi:'A nBzr s/
fi:'A gkg Bho rzrs/ XB pkfY:' i{g jkos/.
fi:'A e[b e[g{s s/ fi:'A dkod ;g{s s/
fi:'A pkwB e' g{s gY/ fpBK uN;ko s/.
d/y/ fpBK y/sh fit/A ;ktB w/A o/sh
n"o pks/ ej'A e/sh i?;/ sko b'G Xkos/.
;tkXkB j{i" sKfj d/; s/ fBeko dhi'
p{v i?j? oki s?;/ wsqh d[okuko s/..
g[ B L Bhu ;'A B gqhs ehi' e[b ;' B Skv dhi'
pho ;[B b'G fiB ehi' goBho e'.
75

nkB shnk wks ;[B pks xo pkY? XB


fs:'A fs:'A Bhu/ j{i' n" pYZ:k go gho e'..
p?oB e' ;{o e{o wsqB fBeko dhi'
ghi' B ng?:k d[y go/ j{i' Xho e'.
dkB g[oj{s ;' B d{s p; j{i' GkJh
Gos ;g{s efj:' ehi' oxpho e'..
okwuzd d/ fJBQK Tgd/K s/ s[;hA ikB bhsk j't/rk fe y'N/ wsqhnK
go oki eki dk fBoGo no okp nkfde Bkb gohsh ns/ p/fJB;kch nkfde r[DK s/ oki dk p/Vk v[Zpe/ yko/ ;w[d
o ftZu g? iKdk
W. fi; okik dh goik d[Zyh W ;wM b/t' i' T[j okik nZieZb dk
gokj[Bk W. fJ; tk;s/ s[;hA goik dk gkbB eoBk ns/ d[y Bk d/Bk.
fi; go fJj eEB W L y
be ykbe eh ikBe/ ybe d[ykt/ Bkfjz,
ybe d[y/ Bzd bkb ih ykbe e'g/ skfjz@.
fJ; T[gd/ s/ ;k gkfJnk iKdk W fe ykb;k B{z r[o{ ih B/ J/j
eEB ehsk fe XB, pb ns/ oki nkfde B{z gk e/ Gh fBojzeko ofjBk
i'r Wl feT[Afe ;G XB wkb ns/ oki Gkr ;z;ko ftZu ;dk BjhA
ofjzd/, fezs{ pZdb dh Sk:k tKr{z ubkfJtkB WB. fJ; ;koh ;wZroh
B{z gk e/ fes/ n;woEk d/ tk;s/ d[Zy Bk d/Bk ;r'A jo fJZe g[oy dk
Bhsh g{ope Gbk eoBk.
c/o ns dh ekotkJh npubk Bro ftZu eoe/ fdk fdZsh i'
;G ;soK ;D/ fusk go ik fpoki/. Bk e'Jh fgv, gZsb, dhtk ns/
;ZEo jh ehsk Bk eoB dk j[ew fdZsk, Bk n;s u[rB/ s/ okX
nkfde dh wo:kdk dZ;h, gozs{ fJsBk T[gd/ ehsk fe
nkfrnk GJh nekb eh sph ubk:' gE.
;G f;ZyB e' j[ew W r[o{ wkfBU rqzE@..
fJ; ftu fJj ;k eEB eoe/ ;wMk fdZsk fe J/j gE nekb
g[oy dh nkrk Bkb ofunk W ns/ s[;hA fe;/ uoB xkbhJ/ B{z r[o{ Bk
76

pDk p?mBk i' g?oK dh fwZNh Bkb s[jkv/ wBK B{z w?bk eo/ no EkghnK d/
e/ s[jkvhnK fgZmK GzB/. s[jkvk ;Zuk r[o{ r[o{ rqzE ;kfjp ih W. i'
T[gd/ ukj' T[; ftZu'A gk ;ed/ j'. r[o{ vw s/ vofdnK giK s'A nfwqs
SeDk gqf;ZX ehsk fe ni/jk Bk j't/ i' fJZe nkgDh whok; ;wM
b?Adk j't/. c/o puB ehsk r [ o { k b;k wkfBU gq r N r[ o { dh d/ j . i'
w'e' fwbp' uj/ y'i fJBQh wfjz b/j@. *J/E/ Gh ;ko/ gE Bz{ jh r[o{ gdth
fdZsh ns/ J/j nkfynk fe i' ekotkJh eo' r[o{ rqzE ;kfjp ih d/ ji{o
gi fwbe/ eo'. e'Jh eZbk eo/ sK wB{o BjhA eoBh. fJ; dk J/j' Gkt
;h fe e'Jh nkdwh eZbk jh r[o{ pDe/ Bk p?m ikt/.
gqB - fenk f;zx fJ; puB go gZe/ oj/<
d'fjok- :k fpX d;w/A r[o{ ih f;ZX wB'oE ehB.
ouk kb;k gE ir ;G fpfX i' gqphB..
u" g Jh
ip b" gE rjh t[j ohsh, d;w r[o{ i' toBD ehsh.
sp b" s/i irs wfjz Gkoh, ojk B ;kek e'Jh ;jkoh.
nkg; wfjz ;G j's/ GkJh, ekj{ wfjz Bfjz j[sh i[dkJh.
tv/ tv/ i'X/ E/ g{o/, i[ZX izr e' E/ nfs ;{o/.
Xow eow w/A nXe gqhsh, wB w/A Bfj t[j Xos nBhsh.
ejs k b;k ngB/ skJhA, Xow B y' t s ed/ nikJhA.
iK e/ wKfj d`?s Bj ozue, vo s/ ofjs iKfj s/ pzue.
;G fJe r[o e/ f;y ;dkt/A, J/e Ekb w/A G'iB ykt/A.
J/e iks ;G eh sp j'sh, pB/ ofjs ;G jh fJe r'sh.
n"o wsB ;'A eos B w/bk, okys ngBk gE ne/bk.
nkg; wfj eoe/ e[VwkJh, j[s/ Xow e/ ;ku/ GkJh.
f;zx fpBk bVeh e' dkBk, BjhA d/s E/ fe;/ pjkBk.
p/Nh d/ eo f;zx pBkt/A, n?;/ r[o ek gE tXkt/A.
*ofjsBkwk GkJh gqfjbkd f;zx
77

e[Vh BVh wkoe e/ eo ek. Bho B ghts E/ fs; xo ek.


r'o wVQh ;oto Bfjz wkB/A, gkj[B g{ik eph B ikB/A.
c/o/ x/o/ e'fJ B ikBs, gVQs nBzd fptkj pykts.
feq:k eow fgv Bfj dht/, ofjs r[o{ puB'A wfj yht/.
;okXkfde BjhA epjh eos/, rqzE gkm e' rqj wfj Xos/.
f;z x B e' gq k d Sekt? . iz R { rb wfj G{ b B gkt? A .
d'fjok
is ;s jm sg wA? pbh gu eekoB ;zr.
Xow fpw[y Bfjz j'ts/ wB wfjz Gkts izr.
u" g Jh
ip b" n?;h Eh wo:kdk, Bfjz ozue E' G:' fttkdk.
;kb v/Y ;? e/ jh ndo, d/; d/; wfjz pD rJ/ wdo.
nmskbh bky f;zx e' r:', uko'A fd; pkdb ;w S:'.
uko poB fJZe poB ;ikJ/, nfwqs Se ;G Gqks pBkJ/.
;op ikfs e/ wkB; i' J h. fBi ws s k r f;z x t[ j j' J h.
w[;bwkB Gh gkfJ eSfjo/, pD/ f;zx r[o e/ tv rfjo/.
s k r dhB ngD' ss ekbk, d;w r[ o { eh bhBh Ykbk.
uVQs izr e' j'fJ fJZem/, ejh e[jkVh b/eo bZm/.
poSh ygo/ s/ eNkoh, s[ g e sho b? spo ;[ G koh.
ikfJ gos d[ o iB go n? ; / , G{ y / pk w[ o go i? ; / .
b{ N e{ N eo b k ts i' J h, fwb nkg; wfjz ykts ;' J h.
no db e' bzro ip gkt?A, eod G/N eoe/ ;G ykt?A.
S{s Sks eh o;w Bk eos/, Bfjz ekj{z ;/ ozue vos/.
iz r ;fjBuh e/ wfjz i? ; / , eoe/ f;z x b ' :; e? ; / .
j[s' ;fjBuh J/e gmkBk, b? db ngB/ ;zr uYkBk.
b{N gikp b' fiB ;kok, ;Bw[y nVk geV eo wkok.
yZsqh pqjwD ;eb ftuko/l Gkr Gkr eo X;/ gjko/.
78

b? fBi ;[sk g[Bfj ;[s Bkoh, X;/ ikfJ fro r[j voXkoh.
g[B i' d/; wkfjz ofj rJ/, ;'fJ jtkb/ s[oeB GJ/.

Xoh pz d { e K bkfJ esko/ , fJs T[ s Njbs k B ftuko/ .


Xoh d/ r fsB ;p gbKT[ 1 e' o dk feB wkfjz gekT[ .

eN/ ;h; g[B cK;h dhB/, wB Gkts XB sKs/ bhB/.


y'; bJh Bkoh fsB e/oh, p/Nh pj{ rjh fpB d/oh.
mkoK ;" Bkoh rfj bhBh, *;Ne " A w? A ;koh Go dhBh.
o'ts eos g[eko ftukoh. jk jk Xow es r:' w[okoh.
n?;/ d[ys fod? fsB e/o/, nekb g[oy B/ ip e/ j/o/.
sp f;zxB B/ Bkfjz ;jkok, roi go/ pkdb i:'A Gkok.
eo nodk; rqzE i{ nkr/, wro ;fjBuh e/ sp Gkr/.
ckN/ e[Vs/ ns/ eSfjo/, db f;zxB fJj peso gfjo/.
uZeo eodK eV/ ;ikJ/ , N{ N / c{ N / ; so bkJ/ .
fesB/ j[s/ ;[ukb/1 sK w?A, by pkjK2 f;zx pj[s/ ikw?A.
eJh g i Zyk f;z x ftuko/ eb k f;z x 3 rj/ jfEnko/.
eJh e[ j kV/ S[ o / eNko/ , feB j{ z s/ / jkE ;[ X ko/ .
fesB/ tv/ i[nkB gqphBkl Xoh pzd{eK ;fjs ;zrhBK.

nfBe gqeko pBkts ykB/, go f;o ekb B ozu gSkB/.


g[B fjzd{ ;G Bkoh e/ skJhA, jk;h eos/ pe/A nikJhA.
nkg; wfjz ;G pKN/ gkt?A, efjs nkgB/ xohA t;kt?A.
fJsB/ wfjz gj[zu/ fsB B/o/, f;zx r[o{ e/ sp fpB d/o/.
p?m:'A go ik gV/ nukBe, s'V dJ/ f;o i?;/ ;kBe.
fsBjh e/ rfj eo jE k o/ , fsBjh e/ f;o ukfJ T[ s ko/ .
dhys ykB i[ fJs T[s s[od/, ;'Jh fbN/ Xok j[fJ w[od/.
gVh fpZi :fj efjo [ d kJh, j' ;fjBuh ;eb G[ b kJh.
Gkr r:' b?eo fBi gqkBk, eok B ikB? ozu pjkBk.
n"o skfjz e/ ;zrh i'Jh, fBi fBi fd; e' Gkr/ ;'Jh.
eok wdkB ;eb ip k bh, sp f;z x B ;G t;s ;wkbh.
x' V / ; so sz p { ;ko/ , fsB jh e/ rZv ' A go vko/ .
g[B tj[ Bkoh i/s ftukoh, d/ Xhoi bhBh ;zr ;koh.

fesB/ poS/ soS/ bhJ/, yv/ jkE d[Xko/ ehJ/.


fesB ykB e' nkNk bhnk, feB ;Zs{ e' G'iB ehnk.
feBfj weJh, G[BkJ/ S'b/, p{zdh n"o pdkw fs; p'b/.
fesB s[ o z r B go n;tko/ , g? o fgnkd/ eJh j k o/ .
gj[ z u / ip r[ i oks wMkoh, " i ;fjBuh fgyh nrkoh.
szp{ br/ wdkBh n?;/, ekfse e/ pkdb fSs i?;/.

eok fgSkoh nktB fsnkok, G{ y k G k eNe sp ;kok.


efjU k b;k eh fenk eohJ/ , fJ; iz r b wfjz G{ y / wohJ/ .

;z X k ;w: nkfJ sd r:' , v/ o k bkfJ gmkBB d:' .


x' V / pKX/ ykts dkBk, gok fJZeso ;op k Bk.

;" ;" Xok d/r f;o wkjhA, j; eo ejk s[oe Gi iKjhA.


s[oe gBk ;'NB ;/ wkok, r:' fBeb np eo' nkjkok.
:" efj eod G/N ;G ehBh, pKN d/r ;roh yk bhBh.
b?eo wkb rJ/ fBi v/o/, pKN b:' sp jh fpB d/o/.

*rZfv:K ftu .
1a bzrV/
2a fJe pKj tkb/
3a rzi/

:fj ;[B p'b/ f;zx G[izrh, pDh o;'Jh s[woh uzrh.


Go/ g[bkU go/ :fj d/r/, Se/ ykb;k :K e' p/r/2.
feseB ejk s[oe e' ykBk, e?;/ jw Se WA wB wkBk.
:j ;[B eo f;zxB :fj ehB/, jkEB wKfj ;b'so bhB/.

1a jbtk
2a ibdh
79

80

;' Bkoh i' j[sh ftukoh, fBi fBi Xkw g[ukJh ;koh.
:fj f;zxB e/ j's/ ekwk, iks/ G:' irs fJB Bkwk.

fi; go fs;e' J/j ;[BkJh, np :j Bko jwkoh GkJh.


;[ B s pq k jwD o' f J g[ e koh, nj' k B e k pks T[ u koh.

g[B nfjwd B/ fdZbh wkoh, b{N d/; iB fcok fgSkoh.


sp iZ;k1 fwqfrzd pjkdo, gok ikfj sk go fiw pKdo.
nfjwdkj b{N fsB bhBk, gikp d/; s/ pkjo ehBk.
nki sbe w' j o fsB xo w? A , okis W d s o e/ do w? A .
fi; go fJj W fbyh npkos, njwd e' pb ehBk k osL
f ;Zej d do ijK p f b nekb.
w[ b e/ nfjwd frq s iZ;k ebkb.@
d'fjok
fco e;{o B{z wko e/ ek :; bhBk gE.
fi; B{ z j[ D se rktz d / stkoh K d/ rq z E ..
u" g Jh
fJ; dk Gh e[S jkb ;[BktKl f;zxK d/ eost fdybktK.
d;w r[ o { e/ f;deh g k o/ , e? ; / s/ i tz s E/ ;ko/ .

w?A pqkjwD e[b ek j{z ykBk, ejK oj/ ir w'fj NekBk.


o;s/ iKd/ go :j jkb, eoB br/ j' w/o/ Bkb.
sKs/ bVeh w/oh dhi/, n?t/A Xkw B nkg oyhi/.
fiBe' ;[B eo ykB g[ekok, W e'Jh JhjK g[oy jwkok.
wko wko fJ; pzwQB skJh, d/j[ fBeko vo' Bfjz okJh.
;[Bs j[ew jkew dk n?;k, eok ekw B"eo B/ s?;k.
Xo/ { p vz v / f;o sK e/ , ejk ikj[ o' t ' xo wK e/ .
:jK e"B ;[Bsk W s/oh, fBeb ikj[ xo s/ fpB d/oh.
ykfJ wko no bVeh y'e/, r:' pqjwD pkjo o'e/.
o[dB eos wB wfj :j ;'u?, v{p wo'A efj ib wfjz b'u?.
ej' ;oB eKeh w?A ikT{A, iKg? ngBk pdbk gkT{A.
Xosh t/ j b d/ s Bfj w' j h, nj' jkfJ Jh o eh d' j h.
fJs o'ts fJ; jkb ftukok, nkfJ rJh e[S uhs wMkok.

Bkw e;{ o j o i' Gkok, sfj;hb bkj" o f b / w? A g k ok.


s[ o eB eh ip Eh gks k jh, j[ s / gmkB sjK pdokjh.

gE ykb;k r[o ek g{ok, n?;/ Xow ekw wfjz ;{ok.


ykB gmkB k B e' y{ B h, ;{ o phosk fi; wfjz d{ B h.

pkoK feb/ fsB'A e/ Gko/, nkg nkgB/ j[s/ ;tko/.


wko XkV eo oJh:s yks/, d/ys okjh geV w[eks/.

sK e/ nkr/ eoz{ g[ekok, ;[B/ Gbk i/ jkb jwkok.


:j wB ;'u b'u :j bhBk, e/ ib wo'A fe ekoi ehBk.
soB skoB ;kfjp ih nk k , f;z x B ek fsB do B gk:k.
sjK ;odko pjkdo ;{o/. T[so/ ;' i'X/ tv g{o/.

d:k Xow dk b/ B sk w/ A , wko XkV ojsh ;d ik w/ A .


J/e fdt; fJZe fpZg fpukok, nkts wkor wkfj fBjkok.
;kE sKfj eh bVeh i[nkB, nkts d/yh fsB'A gmkB.
fi; s/ geV pqjwD bhBk, jtkbks e/ ndo ehBk.
ejk ej' :j n"os e' W, ;ku pskt' jw e' i' W.
fi; go jZE i'V fsB rkJh, :j w/oh p/Nh W GkJh.
fJ; s/ ;kj[oV/ xo ike/, w?A fbnk:k j{z ;kE fwbke/.
1a ;a iZ;k f;zx nkjb{tkbhnk
81

brk fdtkB gqks fijekbk, sp pqjwD nk do; fdykbk.


rb wfj gNek jkE i[okJ/, o'ts B?BB Bho pjkJ/.
ejs irs wfj s/i s[wkok, ;G s[oeB e/ T{go Gkok.
w?A nBkE eh geV' pkjK, e? ib eo sB nrBh dkjK.
woB Gb' fJ; ihtB j{z s/, iK s/ w[y Bfj fgys ej{z s/.
jko gok w?A ;oB fsjkoh, bki oky np b/j[ jwkoh.
82

fi; go nkso d/y ftukok, f;zxB B/ :j puB T[ukok.


ej' fpg s[w feBj[ d[ykfJnk, iK s/ gk; jwko/ nkfJnk.
y' b Q pks ;G ej' nrkoh, oy k eo/ ykb;k Ekoh.
fi; go Go eo B?B ftuko/, y'bQ G/s ;wMkJ/ ;ko/.
nj' k b;k dhB T[ X koh, s[ o eB bVeh rjh jwkoh.
fpB ngokX [ b w e/ ;z r k, geV bJh ub d/ y B;z r k.
phu e;{o d{o Bfj e'Jh, fenk ikBK fs; fenk rs j'Jh.
fi; e' geV gk; oy bhBk, w'fj wko pkjo eo dhBk.
np oZy k w' o h gq G ehi/ , fs; s/ ;[ s k w' f j np bhi/ .
Xow ykb;k bki oykt', d;w r[o{ e/ g{s ;dkt'.
i? ; / r[ o { e N sB gkJ/ , fjz d { ikB nBkE pukJ/ .
s[w fs; r[o e/ g{s fgnko/, ikB dk; eoh:' T[geko/.
ip pqkjwD fJw fpBsh ehBh, f;zxB Xo ;G ekB ;[ bhBh.
ri/ f;zx sp efj i?eko/, GJ/ sKfj e/ ;zr fsnko/.
eo nodk; uVQ/ fpB d/oh, jkB bkG ozue Bfjz j/oh.

s/ r XBh s[ w f;z x fgnko/ , ejK k B tj[ oz e ftuko/ .


f;yo d[gfjo i/m e' wk;k, iB j'bh e' G:' swk;k.
ubh s/r no ;Kr ni/jh, pkeh wB eh j"A; B o/jh.
ijK ijK go j[s/ gmkBk, ;'J/ p?m/ ykts ykBk.
sjK sjK jh f;o MNekJ/, gkBh pj[o B wKrB gkJ/.
Bko pkb no fpqX pukfJ:', pkeh e/ ;G geV w[ekfJ:'.
bJ/ gqkB e/se BZ; rJ/, fesB/ jh G'oB wfjz gJ/.
ejs J/e s'pk :k nZbk, ejK go' :j nk EoEZbk.
gjb/ csj Bro e' ehBk, gkS/ pqjwD ;zr ;[ bhBk.
rJ/ fs;h xo go eo XkJh, ijK j[sh boeh nNekJh.
d/yh sp fJZe phu u[pko/, okw okw w[y p?B T[uko/.
g?o jkE rb ;zrb gkJ/, p?mh ngBk Xow pukJ/.
sp f;z x B eo bJ/ e[ j kV/ , dotk / e/ ske T[ y kV/ .
bJh Bekb nBkE ftukoh, fwbh pkg e' G[ik g;koh.
sp f;z x B fco b{ N wukJh, wB Gkts wm k Jh ykJh.

J/ e j k o f;z x tv ;{ o k, uVQ k j' f J eo wjK ro{ o k.


ip wkor wfjz g?o NtkfJ:', n"o f;zx :j sp ;[B gkfJ:'.

n"o wkb XB s[oeB e/ok, b?eo s[o/ ehB Bfjz d/ok.


Go rZv/ yZuo no T{mk, ;Bw[y nVk eok cV g{mk.

nkfJ fwbs wkor wfjz n?;/l rzrk wKfjz Bdh g[B i?;/.
fJsB' db j'fJU pv Gkoh, iB Gkdt eh W xN ekoh.
ip b[ b k Bh gj[ z u / nkJhl sp :j f;z x B pks pBkJh.
pkoK feb/ e;{o t;kJ/, pkoK bky s[oe fij EkJ/.

cs/ rikfJ ukfJ wB Xoe/ , pz d b k; dk; eh eoe/ .


fco w[ V eo gkS/ e' nkJ/ , soB skoB e/ do B gkJ/ .
j[s' wkb i' b{Nj e/ok, pKN d:' sp jh fpB d/ok.
r[od[nko/ ek Gkr ;[ i/sk, G/N eok ikeo ;G s/sk.

jw pkoK jk k o pjkdo, feT[ A eo fsBek eofj Bokdo.


fi; go uVQ s f;z x ;odko, p' b T[ m ' T{ u / bbeko.
fenk s[ w eo j' ;' u fgnko/ , s j r[ o { eh W ir ;ko/ .
jko ihs eh ;ze B ehi?, UN r[o{ eh f;o Xo bhi?.
pkoQK N'b/ j[fJ ;G ikt', pkoK jh fefbnB go Xkt'.
ub/ s/ s[ o eB go n? ; h, fro/ Bkr go fpibh i? ; h.

no fs; pqjwD e' XB d/ e/, s'o dJh boeh sp g/e/.


:j f;zxB e/ E/ g[oykos, ikBs ;rb iKfj e' Gkos.
Bkw ;[ B / fij d[ w B vos/ , ;Bw[ y d/ y w" s fpB wos/ .
u" g Jh
g[Bfj ibzXo izr wMkoh, s[oeB eh bhBh pj[ Bkoh.
;' f;zxB nkBzd gVQkJ/, ;GjB e' nfwqs SetkJ/.

83

84

:fj f;zxB e/ E/ sp ekwK, gbN d/s E/ fgSbk ikwK.


nj' ;wK tj[ E' tvGkrh, f;zx j[s/ r[ows nB[okrh.

feXo/ r[zw j' iKdhnK jB, ns B{z Uj' ghoK fdZsk, wjzdk, p[bzdk ofj

np ;[BhJ/ f;Zyh ek jkb, S'v Xow g? rJh e[ukb.


n;bh f;Zyh d{o jNkJh, np Bebh eo irs fdykJh.
Bebh ;[B wB e'g B ehi?, Gb/ ;p{s w'fj s/ bhi?.
ekB brk eo ;[ B hJ/ ;ko/ , Bebh f;Zy bZyB g k o/ . .
d'fjok
Beb eozsk GKv i' yoh wukts X{w.
b'rB e' fdyokfJe/ j's v{w ek v{w.
tkose

nkyd/ jB fe n
;hA nkgd/ wrs/ fwok;h jK@.
d`?:k Szd
J/ j ' Bebh jkb g E dk jwe' B o h nkt? .
nso s' e[S n"o pks W T{go n"o fdykt?.
T{go Bkw f;zx fJB N/o/ eow B f;zxB e/o/.
Bkw k b;k k b; okyk pB/ p/ o Vh j/ o / .
;op iks e/ wkB; fwb ip nfwqs SeB/ nkt?A.
gi f;zx fwZb sph G[Mzrh nfwqs sko eokt?A.
;' gKu' r[o d;w o{g WA G/d B ik w/A ozuk.
d/yj[ np n;bh e' GkJh ek pB W goguk.
tkose

fJ; T[Zgob/ d'jo/ dk Gkt J/j W fe Bebh f;Zyh i' nZi eZb
gqubs W fJ; go d;w r[o{ ih d/ f;zxK ns/ gE d/ gkfonK B{z o{o
fXnkB d/Dk ukjhdk W no ftukoBk ukjhdk W fe fenk d;w r[o{ ih
dk J/j' T[gd/ ;h i' nZieZb gquko ehsk iKdk W :k i' nZieZb J/j
;kv/ f;zx GkJh BebK eo oj/ jB < fenk fJ; s/ d;w r[o{ ih gq;zB
j'Dr/ :k J/j ekotkJh eoB tkb/ ;Zu/ Xowh f;Zy efjbkT[Br/<
ftuko e/ d/yB s/ J/j f;ZX j[zdk W fe fi; gqeko Gzv b'e id

iKd/ jB. i/ e'Jh UBQK B{z g[ZSdk W fe s[;hA e"B j[zd/ j' sd Uj MZN gN

nfwqs SekT[D d/ ;w/A nfwqs SekT[D tkb/ gi/ f;zx giK


fgnkfonK dh irQk j[zd/ jB. i' U; ;w T[gd/ jz[dk W ;' Uj' W i' ;qh
d;w r[o{ ih dk ;h. id ;Bw[y yV/ eoe/ nfwqs SekfJnk iKdk W sd
UjBK B{z J/j T[gd/ ehsk iKdk W fe s[jkvk iBw gNB/ ;kfjp dk,

BebK eod/ jB sd Uj kj{eko nkfde d/ ;`Kr pDkT[Ad/ jB fi;


ftu Uj Uj' i/jk o{g pDke/ yV/ j' iKd/ jB. f;oK go Uj' i/jhnK

tk;h nBzdg[o, iks s[jkvh f;zx, wksk s[jkvh ;kfjp e"oK ns/ fgsk
s[jkvk ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih W. nZr/ s'A s[jkvk r[o{ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp

grVhnK, s/VhA X'shnK, wZE/ B{z fNZe/, jZE ftZu pjhnK ns/ ezB ftZu
ebwK oZyd/ jB. T[;h soQK sZgV ftSke/ sehJ/ brk e/ p?m iKd/ jB.

j't/rk.@ fJsBk UjBK B{z nky e/ c/o Gh g[ZfSnk iKdk W. Bkb jh


UjBK s/ nkgB/ w{j
'A nytk:k iKdk W fe ;
kvk iBw gNB/ ;kfjp dk,

T[; ;w: go nkgD/ Bkw, iks, fJN d/tsk ;G e[M pdb b?Ad/ jB.
d/yB s/ J/j' gqshs j[zdk W fe J/j ;Zu w[Zu e/ yZsqh kj{eko jB. go id

tk;h nBzdg[o dh, wksk ;kfjp e"oK ns/ fgsk ;kvk r[o{ r'fpzd f;zx
ih, no ks ;kvh kb;k W.@ fJ; ;ko/ T[gd/ dk sksgoi J/j W fe

Beb eo e/ jNd/ jB sd Uj Uj' v{w e/ v{w i' gfjb/ ;B, pD e/ yV/


j' iKd/ jB ns/ kj{eko/ dhnK rZbK SZv e/ nkyd/ jB nZbk ?o,
ghoK dhnK oZyK, i'VhnK ;bkws, w'shnK tkbk okik, ?o j'th,
fJwkB dh ;bkwsh@. Uj grVhnK, fNZe/, X'shnK no Uj rZbK

nZi s/ s[jkvk iBw B{o g[o/ :k s/b{ wkio/ dk BjhA fojk, nZi s/ gND/
;kfjp dk iBw j'fJnk. d{;ok nZi s/ s[;hA fMzrVK ns/ GZrg{o/ d/ ofjD/
tkb/ BjhA oj/ s[jkvk tZ;D dk Bro nBzdg[o ;kfjp W. sh;ok nZi s/
s[jkvh wkJh eow', Bo?Dh :k bZSwh BjhA W fezs{ s[;hA wksk ;kfjp e"oK

85

86

ih s/ g[sq j'J/. u"Ek nZi s/ s[jkvk fgsk x;hNk, ;/Y{ ns/ X{zwk BjhA W
gqs
{ r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ s[;hA fgnko/ g[sq j'J/ j'. gitK s[jkvh iks
nZi s'A fgSbh pqjwD, yZsqh, iZN, ebkb, b[jko, sykD, BkJh, ShAp/,
wfjo/, bpkD/, u{jV/, uwko BjhA ojh gozs{ nZi s/ s[;hA k b;k gE ftu
nkJ/ j'. fJ; s/ fgZS/ UBQK B{z ofjs dZ;h iKdh W fe eZS, eVk, feqgkD,
e/;, ezxk J/j gi/ eZe/ XkoB eoB//, e[Vh wko, BVh wko, whD/Al w;zd,
Xho wbhJ/, okwokJhJ/ ns/ f;o r[zw Bkb BjhA tosDk, uko e[ofjsK
BjhA eoBhnK (i?;k fe s[oeBh Bkb i[ZX, e/;K dh p/ndph, e[Zmk ns/
swke{ dk toskT[)l fco nekb g[oy s/ fGzB fe;/ B{z BjhA wBDk. fJ;h
gqeko dk ;kok T[gd/ r[o{ w[y dk mhe mhe ehsk iKdk W.
d`?:k Szd
J/ E ' A sheo ekoi ;kok mhe oj ' W GkJh.
fgSbh iks-gks fgs wksk eo T[ g d/ S[ v kJh.
;G poB'A e' eZmk nfwqs g[B G'iB Setk:'.
pz ; k b;k g{ s r[ o { e/ gb wfjz eo fdyok:' .

s/oh f;zxk eh W iks < BkwK pz;h ShApk Gqks.


s/ o k d[ Z X e" D W g k o/ < n;hA f;z x jK iZN eoko/ .
s/ok iBw feBQK d/ xo dk < w?A jK wfjok gkDh Godk.
s?A Bk dZf;nk ngBk jkb < nkjb{ tkb/ n;hA ebkb.
s{z Gh ngBk r's pykB < ekohro jK n;hA sykB.
s[;K feBQK xo tk;k bhnk < pqkjwD iBw oZp B/ dhnk.
eh e[M eod/ s/o/ xo d/ < j?B yZsoh jZNh eod/.
s?A ej[ u[Zg Gbh feT[A ehsh < iks ;kfJDh nkgK bhsh.
s{z Gh ej[ ngBk nb;/Nk < w?A ozxV/Nk r[o ek p/Nk.
s?A feT[A i[dh brkJh skVh < oftdk; Grs dh jK w?A tkVh.
s?A Bk dZf;nk r's fgnko/ < wkJh g'so/ jK ;[fBnko/.
efj d/ Mpd/ s{z Gh e[ZM < BkT[A ofjshJ/ ;kvk p[ZM.
s/oh eh W iks f;nkD/ < pfuZsq f;zxhJ/ f;zx b[pkD/.
s[;hA p?m feT[A oj/ fJZeb/ < jw f;ZyK WA pkt/ GZb/.
ej' nkg Gh e'Jh pksh < jw Gh pkt/ s/j[D iksh.

d/yB jko/ wkB; sKe' j's nBzd xB/o/.


efjs gE fJB Xo:' kb; si ei n"o py/o/.
J/e xVh e/ ghS/ sKek jkb ;[B' fenk j'Jh.

s{z e:k p?mk gkfJ Mzp/bk < p/dh pktk ;wM ;[j/bk.
e"D fgv d/ ofjB/ jkok < GZr{ g[o W Bro jwkok.
wkJh s/oh ek e:k BkT[A < Gkr' ;Zd/ ;G frokT[A.

d;w r[ o { eh ;rbh f;Zy k fJe gb Ghso y' J h.


eo fJ B kB pdb e/ p;so p? m rJ/ fwb ;ko/ .

BkT[A pkg dk d/j[ pskfJ < ;/Y{ s?B{z efjnk ;[BkfJ.


fs;h ;w: fJ; GKs eh, pks/A eos pBkfJ.
d'fjok
nfwqs e' T[gd/ ;G, gb w/A d:' G[bkfJ.
d'fjok
nk:' n;bh f;zx fJZe p'fb:' wB Xo o';.
jk fXe n? ; h p[ Z X e' b/ s ;h; go d' .
n;bh ns/ Bebh f;z x d/ gq B T[ Z so
u" g Jh
n;bh dk gq B
Bebh dk T[Zso
ej' fgnko/ e k j' eod/ < pB/ f;z x jK r[ o e/ xo d/ .

nkg' nkgDh pks ubkt/ A d/ y ' r[ o e/ g k o/ .


GJh Beb ;G fgSbh g{oh np n;bh go nkJ/.
geV bJ/ tj[ ;rb/ Xzd/ i' r[o j[s/ S[vkJ/.
nfwqs SeD/ E'A fgZS'A Bebh f;ZyK d/
go;go gq B T[ Z so
T[ Z so
gqB
u" g Jh
e"D f;Zy j[zd/ j' GkJh < w?A no'Vk fJj W BkJh.
87

88

e k s[ w n f wq s Sek fgnko/ < uVQ / ijk nZi jK ;ko/ .


gVk ijk ;[ x[ w B x/ o / . j/ r[ o wko/ s{ z e k N/ o / <
fJsBk r[Z;k feT[A eo ehBk < s?A i' p[ok p'b efj dhBk.
p[ok BjhA tj[ ;kuk GkJh < ej[ e?;/ W ;rb ;[BkJh.
d'fjok- br' efjB sp f;Zy tj[ ;ku/ p?B B;ze.
nj' fBXh e' gkfJe/ pB p?m/ j' oze.
u" g Jh
nfwqs Se ;G kb; j'J/, fgSbh iks-gks ;G y'J/.
s[w E/ pB/ f;zx fBo;zek, d;w r[o{ e/ ;[s po pzek.
go np n"o n"o pB p?m/, w'o/ ;kE p'b j' n?m/.
ej' ejK t[j ;hy G[bkJh, nfwqs Ses/ i'fJ f;ykJh.
d`?:k Szd
n"o/ n"o/ iks mokJh n"o/ r's pBkJ/.
n"o n"o ;' wks pskt?A n"o/ fgsk mfjokJ/.
;kfjp e"oK d;w r[o{ s/ gb wfjz ehB feBkok.
k b; ws e' si eo w{ V / fro/ ikfJ s[ w rkok.

Bebh f;Zy dk T[Zso


u" g Jh
W f;ZyK sA? mhe pskJh, go n;bh Bfjz Sg? SgkJh.
tvk n;kvk GkJh ukok, r[Z;/ j' ikt/rk ;kok.
i' f;Zyh go fB;uk eohJ/, nfwqs eh fwo:kdk XohJ/.
;G gotko SZv jw ikT{, Bk ;kv/ xo ghT{ ykT{.
f;Zyh ofjs emB W GkJh, ;kE'A iKdh Bkfjz e[wkJh.
fgSbh iks'A eo/A eBko/, bVe/ bVeh oj/A e[nko/.
dkdk j[zdk b?B B nkT{, GKvk ;kvk s[os fSekT{.
89

;kvk e[Bpk ;kB{z iZG{, fco fJ; f;Zyh s/ fenk bZG{.


fJ;h soj uzr/ jK GkJh, fgsk g[oyh i' ubdh nkJh.
tkose
fJ; pks uhs s/ fJj sksgoi fBefbnk i' fgsk r[o{ r'fpzd
f;zx ih sK Bebh ;B ns/ fgsk X{zwk, wksk ;/Y' n;bh jB. 'e! r[o{
wjkoki d/ nfwqs B/ iks-gks d/ pzXB s'A S[VkfJnk go fco Gh fJj
fejk iKdk W n
;bh wK pkg s/ iks ed SgkJ/ iKd/ jB@< w
jkoki
iks dk fSgkT[Dk pVk d' jz[dk W.
d/y' r[o{ wjkoki eh T[gd/ d/Ad/ jB. :Ek L ikfs iBw e[b y'Jhn? jT[ rktT[ jfo joh@.. (nr 1230)
noEks kb;/ ftZu e'Jh ks gks BjhA. J/j Mzp/bk e/tb T[BQK
tk;s/ W i' nekb g[oy B{z ;koh f;qNh dk eosk BjhA ikBd/. r[o{
ebhXo ih nekb T[;ss ftZu efjzd/ jB
w
kB; eh iks ;G? J/e? gjukBp'@..
nfwqs SekT[D ;w/A gqkDh B{z r[owfs XkoB eokJh iKdh W. fco
wkb{w BjhA iks e/jVh ofj iKdh W. r[o{ wjkoki ih ;k efjzd/ jB
fe L
ikfs poB e[b ;j;k u{ek r[owfs ;pfd phukoh@..
(nr 1198 )
g[BL ikfs toB s/ GJ/ nshsk wwsk b'G[ u[ekfJnk@..
(nr 1374)
J/jBK T[gd/K Bkb nfwqs Seke/ ijk uVQk:k iKdk W ns/
fejk iKdk W fe s/oh fgSbh ceV[ iksh cefV BkT[ s'Ve/ nki s'A
s{z ;GBK ihnK fJe SkT[ d/ nB[;ko ykb;/ ftu nG/d fejk iKdk
W.
feT[A Bebh kb;k ih dZ;' sK ;jh fe Uj ijk fe; s{kB
Bkb T[Zv r:k ns/ eh ftukok f;Zy T[oko jh ou pzBQh p?mk ofj
90

frnk <

d{;ok r[o{ wjkoki B/ BVhwko Bkb tosB dh nkfrnk BjhA

i/ e'Jh r[o{ dk bkb ekokok fdb eo e/ nky Gh d/t/ fe w?A f;zx


jK i' ;G s'A T[Zsw e"w W, sd b'e nkyd/ jB fe d/y' :ko' G{zvh wfjo/
dk g[Zsq fi; dk BkT[A v'ro W ngBh iks b[ekT[Adk W, GZm M'edk
M'edk nZi f;zx pD p?mk W, ns/ T[; B{z nkyd/ jB fe p
?m GV{J/ dk
GV{nk iks BjhA fSgJhdh. nkg; ftZu fwb e/ w"b eo e/ nkyd/
jB fe d/y' :ko' iks dh e'VQ feobh shoK Bkb iZc/@, MhT{oK dk
w[vk nZi ;G s'A gftZsq pDdk W, GkJh ebi[r dk gqGkT[ W ns/
nro/ h oki W e'Jh fe;/ B{z e[M BjhA nkydk, Gkt/A e[M pDdk fco/,
Xow nZi eZb feXo/ BjhA fojk W, zeo toD j' frnk W.
fJ; go ekB{ z B h d k dk ekfJw eoBk.
i/eo nfwqs SekT[D tkb/ B/ gi nkB/ d/ g?;K dk bkbu eo e/
nfwqs SeB tkb/ B{z X'yk fdZsk W T[; B{z ;k d/Dh ukjhJ/ fi; s/ c/o
w[V e/ nZr/ B{z fe;/ gqfs ni/jk M{mk T[gd/ Bk eo/, ns/ nZr/ T[; B{z
J/j ;wMk d/Dk ukjhJ/ fe nZi s'A nfwqs SeD tkb/ B{z J/j T[gd/
efonk eo/ L p'b bkbk okw okw, p'b G?o'A, j/mK d/y, ;kwQD/ Bk Mkel

fdZsh ;' s{z r[o{ d/ fJ; j[ew B{z wBD bJh BVhwko dh irk u[oNwko
Bkb Gkt/A tos bJh feT[Afe r[o{ ih B/ u[oNwko Bkb'A tosB'A fes/
BjhA jNk:k. j'o, B"A r[o{nK d/ uoBK Bkb Gh e[M g/qw oZyBkl d;w r[o{
ih dh ohsh emB W s{z Xko BjhA ;e/Ark, i/ XkoBh j't/ sK fJj ;"yh
wo:kdk Xkoh, i' nZr/ dZ;h iKdh Wgi eZe/ J/j oZyhA, gfjbk eZek e'mk fi; ftu t;e/ nokw gkJ/ A,
d{ik e[Zsk i' T[; gfjb/ dh okyh eo/l shik eZgVk i' d/j B{z ;odh s/
pukJ/ ns/ Bzr eZi/, u"Ek eN'ok fi; ftZu p{oh wZM dk d[ZX :k mzYk
gkDh gk e/ ght/A, gitK feos feo;kDh fi; d/ oZyD/ s/ ykD i'r/
dkD/ xo ftZu nk ikD. pzdrh p[bk ns/ xo B{z ikjl ed/ fwbdk
ojhA, G[bk Bk p?mhA.
d/y' fJ; T[gd/ s/ f;Zyh B{z e/jk Gkr bZr/rk i' e"Vh t/b tKr[o
tX/rh ns/ fe;/ B{z emB Gh gqshs Bk j't/rh.
d{;ok i/eo nfwqs SekT[B tkb/ B/ ngB/ ;Zu/ fdb Bkb ;Zu
w[Zu jh d;w r[o{ ih dh ohsh Bkb nfwqs Seke/ kb;k pBk fdZsk

nky iBw ozrg[o y/V/ tk;h r[ZioKtkbk, ;kfJDh pz;, pkg p'xk, wkJh
;/Y' ns/ u{VQ/, u[wko, ;Kj;h, rzXhb/, e'jV/ J/BQK giK Bkb Bk tosBkl

;h, s/ SeB/ tkbk pkjo nk e/ [d w[Zeo p?mk W fe w?A kb;k BjhA jK


sd nfwqs SeB tkb/ B{z ndkbs d/ ohJ/ Uj dzv d[nkT[Dk ukjhdk

r[Zrk, whoK, fizB, G{s, G?o'A, ekbh dk g{iB eoBkl ;yh ;oto dk
u{owK d/Bk ns/ GokJh B{z /y nky e/ T[; d/ r'vhA jZE bkT[Dkl ;ke

W i' skhoks fjzd ftZu iks d/ jNkT[D tkb/ B{z fbfynk j'fJnk W.
fJ; s/ nZr/ B{z e'Jh c/o ni/jk ezw Bk eo/rk.
d'fjokjk;h tkbh rZb fJe, ;[B' whs wB bkfJ.
g E k b;k b e w? A , Gz p b G{ ; / ykfJ.
d'fjokJ/e dhB fJBek BjhAl Bfj g[B J/e JhwkB.
e'Jh g{is wVh wN, tkus e'Jh g[okB.

Bksk nkfde fjzd{nK Bkb eoB'A B vohA feT[A fe s{z e/;k Xkoh ns/ T[j
;jiXkoh j[zd/ jB, ;' fi; Bkb Xkoh Xkoh fwb ikJ/ T[; Bkb ;opzX j'
;edk W, J/E/ Gkr fsnkr bZyBk eo b?Bh i?;h t/dKsh eod/ jB
noEks s{z ngB/ e/;K dk kb SZv d/JhA ns/ T[j ngB/ o'v/gB dk
;zebg fsnkr d/t/, fJBQK d'BK s/ i[dk i' X
koh gB W ;' nkg; ftZu
d'jK B{z fwbkT[Adk W ;' XkoB eo b?Dk, fJ; ftZu e'Jh d' BjhA W
feT[Afe pokdoh s/ sK fBeb:k BjhA iKdk f;Zyh Gkt/A xN ikJ/!!

tkose
J/jBk d'jfonK dk Gkt J/j W fe ;z;ko ftZu i/jk ykb;k gE
XZe/ yk fojk W ni/jk j'o e'Jh gE :k foek BjhA W feT[Afe J/BQK dk

91

92

fJZe Xow ns/ fJZe wjp BjhAL d; G?o'A ish d/ u/b/, gdqK ;yh

iKdk W.

;otohJ/ jBl no d; pkoK r'oK wVQhnK go f;o M[ek oj/ jB. e'Jh
w[esh d/ tk;s/ e[okB gVQdk W, e'Jh g[okB tkudk W. fi; soQK do:k
d/ ftZu fsqD tj/ iKd/ jB, T[BQK ftu'A e'Jh feXo/ e'Jh feXo/ nNe
iKdk Wl fJ;h soQK J/j Gh ;z;ko ;kro ftZu e'Jh feXo/ e'Jh feXo/
nk; bkJh p?mk W, jkoK ftZu'A ni/jk e'Jh r[o{ dk fgnkok gZek f;zx
j't/rk fi; dk fB;uk e/tb d;w r[o{ ih dh ofus ns/ r[o{ rqzE
;kfjp go j't/rk. fJsB/ go jh pZ; BjhA, Bebh kb;k ih dk fJZe
j'o euxoV g[Bk d/y' i' e/jk jk;h d/ i'r W! nZtb sK w[;bwkB b'r,
Gkt/A Uj w{oy j'B Gkt/A ftd`kB j'B, ;ko/ ngB/ dhB ftZu ni/j/ gZe/
jz[d/ jB i/jk wihm dk ozr jz[dk W, fi; s'A Uj d{;o/ Xow ftZu BjhA
ik ;ed/. Gbk i/ e'Jh G[fbnk-u[fenk w[;bwkB GkJh ykb;k Xow
dhnK y{phnK d/y ;[D e/ nfwqs Se e/ g{ok g{ok f;zx pD Gh iKdk W
sd kb;k ih T[; B{z pj[s fdnkb j' e/ J/j fskp pdk W fe
kb;k ih nZi s'A fJj wjzwdh f;zx W@. 'e, wjK 'e! d/y' T[;
ftuko/ B/ nfwqs sK Sek r[o{ r'fpzd f;zx ih ebrhXo dk ns/

gqB- Bebh kb;k ih dZ;' yK Uj fe GkJh r[o{ r'fpzd f;zx


ih dk nfwqs Se e/ fco wjzwdh f;zx feT[A j' frnk ns/ r'fpzd
f;zxhnk e'A Bk j'fJnk < ek r[o{ dh gkj[b ew'o ;h i' T[; B{z
ngBh tb fyZu Bk ;eh ns/ w[jzwd dk ebwK pb tkbk ;h fi; B/
T[; B{z T[E/ jh o'e SZfvnk<
j[D ok nfwqs SekT[D dk Yzr Gh ezB brk e/ ;[D b/t' i' eh
W. fi; goeko ;okfJ tkb/ b'r pj[s ;ko/ wi/ pDk SZvd/ jB s/ id
w[;ko nkT[Ad/ jB sd UBQK s/ Nek Nek b? e/ wihnK d/ d/Ad/ jB no
id oks eZN e/ s[o iKd/ jB sd ngBh wih ;KG e/ oZy SZvd/ jB,
fJ;h gqeko eJh e[ r[od[nkohJ/ g[ikoh f;zx Gh pj[s ;kohnK eZSK
pDk e/ oZy SZvd/ jB ns/ nfwqs SeB tkfbnK B{z T[; t/b/ ngB/ gk;'A
gfjoke/ nkyd/ jB fe nkU f;zx' ijk fsnko W uVQ'. sd f;ZyK B{z
nfwqs SekT[Ad/ jB no T[gd/ eod/ jB fe gi eZe/ XkoB eoB. id
nfwqs Se u[Zek no ngBh nodk; d/ ;tk gi nkB/ b? e/ yh;/ ftZu
gk bJ/ sd nkyd/ jB fe pZ; efSjo/ T[sko e/ bzr'N/ eZ; eo xoK B{z

Bebh f;ZyK d/ eEB nB[;ko Uj f;zx j'fJnk wjzwd ;kfjp dk.


XzB wjzwd s/r W, XzB dhB goskg.
d'fjok L
iKs/ s/o/ ws fty/, c;k ofjs Bo nkg.

BZ; ikU, fi; dk Gkt J/j fBebdk W fe fJZe eZek sK n;hA J/E/ jh
T[sko fbnk W. ;' J/;/ soQK d{finK bJh xo ik e/ s{z nkg T[dw eo b/

e/jh nX/o dh pks W fe ;koh r[o{ xo dh ohsh eoe/ th Uj

thA. ;kvk ezw sK Yzr dZ;B/ dk ;h ;' s?B{z dZ; fdsk W. i/ e'Jh G[Zb e/
efSjok b? ikt/ sd r[Z;/ j' e/ nkyd/ jB fe U
fJ f;ZyK eZS sK ;kvh

wjzwdh ;dkfJnk, ek id e'Jh fjzd{ :k f;Zy w[;bwkB j' e/ Bph dk


ebwK gVQdk W sd w[;bwkB Gh T[; B{z J/j' nkyd/ jB fe J/j okwuzdqhnk

bkfj ik uko nkB/ d/ Ne/ d/ e/ nZm nkB/ dh eZS wko b? ufbnk WA@*
J/j f;Zyh dk gouko ehsk iKdk W, nj' Gkr:!

w[;bwkB W, :k feqB dk;hnk dhBdko W, :k r'fpzd f;zxhnk w"bth<


ed/ BjhA, feT[Afe UBQK dh J/j ohsh W fe Gkt/A fe;/ wjp ns/ e"w dk
g[o feT[A Bk j't/ id T[; B/ Bph dk ebwK gfVQnk sd'A jh wjzwdh
pD frnkl fgSbh iks-gks, Xow, r[o{, gho dk Bkw fBkB fJ;
soQK fwNk fdZsk fi; gqeko e[mkbh ftZu g? e/ o[gJ/ dk f;Zek d{o j'

d'fjok
ofjs Xo' fe Bfjz Xo', oZy' Ne/ fsnko.
iiwkB ftnkj/ y'sVh, bkrK Bkb fgnko.

93

fJ; d'fjo/ dk sksgoi J/j W fe fi; soQK fttkj tkb/ gKX/ dk


*fJj T[; ;w/A dhnK rZbK frnkBh ih B/ fbyhnK jB, nZi-eZbQ BjhA jB.
94

ezw bkr b?D Bkb W T[;dk iiwkB Gkt/A rXh dk fttkj feT[A Bk eo/
fJ; gqeko fJBQK ;kfjpK dk ezw Gh ;tk gi nkB/ sBkj ns/ Nek
nodk;k b?D skJhA W f;Zy Gkt/A eZe/ SZv e/ we/ feT[A Bk ikt/, fi;
soQK n:kbh T[ZB T[skoB bJh gq:'iB oZydk W G/v Gkt/A e[M yKdh
feT[A Bk fco/..
gqB-e:k Jh;kJhnK d/ gkdoh ns/ w[;bwkBK d/ ekh Gh J/;/
soQK ngB/ Xow dk T[gd/ eod/ jB <
u" g Jh
i/ fgnko:' fJ; ftu j? e[M M{m. w?A fpZbh dk ehsk T{m..
sK w?B{z nk e/ ;wMkt'. fwZE:k tkdh ukfJ mfjokt'..
i/ J/j ;koh ;Zu ejkDh. sK f;Zyh dh T[bMh skDh..
dhB d[Bh d'B'A e' y'J/. s[w fwZNh e/ wkX' j'J/..
ftZu ftukb/ feT[ A GNekt' . i ftZu ngBk e[ o p rtkt' . .
feT[A B ob' s[w T[Bw/A ikJh. i' jB s[wo/ fgSb/ GkJh..
u'Nh izR{ fsbe oykt'. frfNnK s'Vh X'sh gkt'..
i?r[gkb BZE{ ;dtkt'. fjzd Xow wfjz o"Be gkt'..
Bk so f;zx pD' s[w g{o/. ;'Gk gktj[ Bkfjz nX{o/..
;[Eo/ dh fJj wB' rZb. J/E/ UE/ b/t' GZb..
d'fjok-ny/ sK ;kps fsb oZy, ny/ sK s/b eYkfJ..
ftZu ftZu b?Adh xkpoh ;[Efonk d[jK fXoK s/ ikfJ
u" g Jh
;' J/j ;Zu pks W GkJh. s[w e' ujhJ/ Bkfjz G[bkJh.
d' p/Vh i' bZs oykt/A. fvr ;kro wfjz r's/ ykt/A.
d' x'V:K go eo n;tkoh. feB ;[y gk:kirs wMkoh.
o' v / f;o dh b/ j [ pjko. BkJhnK dk y' b j[ o[ r ko.
:k r[o xo d/ f;Zy ;dkU. e? j[B nB wsh pDikU.
95

fBZs fBZs dk fwN/ py/Vk. UVe B{z fJj u[Ze/ M/Vk.


:k J/Xo :k UXo j't'. d'B'A gk;/ w{b B y't'.

Bebh f;Zy d/ nkuko' fpjko go


n;bh f;Zy dk gq B T[ Z so
dq?:k-Bebh f;ZyK ftu'A i/eo g[Zs fe;/ d/ izw/A.
d/y' fco Uj eoB/ brdk e/j/ ezw fBezw/A..
U;/ t/b/ gKXk ;Zd/ N/tk ukfj bykt/.
B"A rofj fJ;d/ gKXk pfje/ uzrh EkfJ oykt/..
s/oK fdB se xo d/ ndo e'Jh g?o B gkt/.
nky? ;{se tkb/ xo dk ws e' ght/ ykt/..
T[; ;{se e/ eZYB tkbk gvs ukfJ p[bkfJnk.
fi; B/ nk e/ w{s rT{ dk no r'po wrtkfJnk..
j'w X{g d/ rV pV ehsh no u"Aek uk gKdk.
ngBh g'Eh ftu'A gVQe/ E'Vk pj[s ;[BKdk..
T[; bVe/ dh wkJh B{z fco T[; w{so dk gkDh.
ukfJ gbkfJnk dkd/ B/ fco w[y s/ J/j pykDh..
J/j' f;o ftZu gke/ BQkU no g[sq Gh BQkJ/.
fJ; r'j/ d/ ftu'A Gh e[M J/j f;yDh ykJ/..
fi; B{z r'jk w{s y[bkfJnk fgZS/ nkg ftuko/.
ngD/ jZEhA yho Bkb uk wv/ {p ;tko/..
ykfJ frnk ;G NZpo fisBk d/ e/ g/N jb{Dk.
nky/ nZi tXkJh dk fdB g/N Bk oZy' T{Dk..
fco pkeh dk Ekb g[oke/ xo d/ tZb/ s'ok.
bJh dZyBk { p o[ g Z:/ Bkb egVk e' o k.
uoB Xtk eo f;Zy ftuko/ uoBkws w[y gkfJnk.
nky/ dkdk uoB gkfJ s?A xo B{z ;[X eokfJnk..
96

T[; B{z ftdk eoB s/ fgZS/ fco ;opzXh ;ko/.


ikB g[Bhs nZi xo j'fJnk ob fwb ykB ftuko/..
n;bh r[o dk f;Zy sd d/y jkb fJ; GKs.
g[ZSB brk U; B{z gk; fpmkfJ fJeKs..
u" g Jh
;[B GkJh fJj fenk ;h rZb, i' s?A eoe/ bhsh G[Zb <
fJZe g[oy xo s/o/ nkfJnk, T[;B/ ngBk y/b ouk:k.
s?B{z no s/o/ xo skJhA, d'y brkfJnk fiB/ nikJhA.
s/oh xo tkbh B{z nkfJ, fdZsk fi;B/ w{s gbkfJ.
no r'j/ d/ G'r brkJ/, U; jh d/ T[j Bkb B[jkJ/.
fco T[B nkg/ u"Aek gkfJnk, ngB/ jZEhA nkg gekfJnkL
nkg/ ykfJ Go/ Go SzB/, pkeh d/ bV wv/ pzBQ/.
no s?A T[; B{z y{p foMkfJnk, g?o X'fJ uoBkws gk:k.
fco iKd/ B{z e[Me o[gZJhJ/, s?A fdZs/ T[B dZ;/ YJhJ/.
fisBk fuo T[j u"Ae/ ndo, p?mk fojk s[jkv/ wdo.
d'fjok-

T[sBk fuo s[w d{o pmkJ/, Bkb B T[;d/ brB/ gkJ/.


w?A fJj ;kok jkb fgnko/, d/fynk W xo nZi s[wko/.
;' s{z dZ; pks fenk j'Jh < brh d{yBk s?B{z e'Jh <

Bebh f;Zy
u" g Jh
fenk f;ZyK s?A ;[fBnk BkjhA, i' e[S nZi n;K xo wkjhA.
;kv/ xo pkbe W j'fJnk, nZi U; dk ;{se y'fJnk.
fJj gvs ;h ;kv/ xo dkl ;G wo:kdk J/j' eodk.
j[sh f;ZyDh ;{se tkbh, BQkfJ X'fJ eo pkjo fBekbh.
w{so no r'po i' fbnk:k, nkeo U;B{z ukfJ Sek:k.
fJj W Xow k;sq ohsh, i' gvs B/ nk e/ ehsh.
97

fJ; d/ Bkb gftZso j' J h, pkeh z e k ojh B e' J h.


no T[; B/ xo G'iB ykfJ, ;{se fdZsk ;G T[mkfJ.
J/j pks W fi; go GkJh, s?B{z ;'u BthA T[gikJh!!

n;bh f;Zy
u" g Jh
tkj tkj f;ZyK fenk mhe, uzrk ubdk bhe' bhe.
e k w{ s o ;h tvk g[ B hs, noe e/ t V/ s/ Gh whs.
no eVkj s/ r'po uzrk, e/;K Xkoh s/ f;o Bzrk.
fco T[; g'Eh s/ ;[B GkJh, i' T[; nBwsh psbkJh.
r[o{ rqzE pkDh ;h wkVh, i" s?A xo d/ ftZu B tkVh.
no i/ f;Zy nkfJ xo yKdk, sK fenk ;{se Bk ;h iKdk.
no s{ z fJj Gh ;wM fgnko/ , e k ;{ s e i' G:k s[ w ko/ .
:j pkbe eosko gmk:k, T[; d/ GkD/ ndo nk:k.
fco fJ; w/A ;{se e:k GkJh, e:k j'Jh s/oh usokJh.
no g[B r[ows ndo e'Jh, ;{se gkse o;w B j'Jh.
:j s'A nBwsh e/ M/V/, w{oy g[oyK ou/ py/V/.
r[o{ rqzE B{z gVQ e/ d/y/, d{o eo' wB ;rb G[b/y/.
d/y r[o{ fenk fJ; go rkt?. ;{se dk NzNk u[etkt?.
iEk - i/ efo ;{se[ wBhn? ;G s? ;{se[ j'fJ..
r'j/ ns? beVh ndfo ehVk j'fJ..
i/s/ dkD/ nB e/ ihnk pkM[ B e'fJ..
gfjbk gkDh ihT[ W fis[ jfonk ;G[ e'fJ..
;{se[ feT[ efo oyhn? ;{se[ gt? o;'fJ..
BkBe ;{se[ J/t B T[so? frnkB[ T[sko/ X'fJ.. 1..
g[ B L wB ek ;{se[ b'G[ W fijtk ;{se[ e{V[..
nyh ;{se[ t/yDk go fsqn go XB o{g[..
ezBh ;{se[ ezfB g? bkfJspkoh ykfj.
98

BkBe jz;k nkdwh pX/ iw g[fo ikfj.. 2.. wL 1 ..


;G' ;{se[ Gow[ W d{i/ br? ikfJ..
izwD[ woDk j[ew[ W GkD? nkt? ikfJ..
ykDk ghDk gfts[q W fds'B[ foie ;zpkfj..
BkBe fiB
..
fiB~hh r[ow[fy p[fMnk fsB
fsB~kk ;{se[ Bkfj..
Bkfj..33.. nr 472
472..
d/fynk r[o{ rqzE dk tke, e:k s?B{z W eodk ske.
fco G[bkfJ s{z fJ; B{z GkJh, nBwsh dh y/v oukJh.
ow B nkJh eofdnK J/j, r[o si nBwsh ;'A B/j[.
fJ;dk T[sq nkg ;[BkT[, nZr/ B{z fJj nby u[ekT[.

Bebh f;Zy
b/ GkJh f;Zyk fJj i' pkDh, n;bh d[X'A tKr wXkDh.
;ZukJh dk wZyB eZY/, nBwsK d/ pzXB tZY/.
go fenk eohJ/ xo d/ b'r, gJ/ eoktB ezw ni'r.
BjhA, n;hA sK r[o d/ dk;, r[o{ rqzE W ;kv/ gk;.
fBs gkm wA? T[;dk eodk, nwb B eodk xo s/ vodk.
i/ w?A r[o{ rozE go ubK, ;Zu/ r[o dk o;sk wbK.
J/ j ' w/ o h xo dh Bko, ftZu e[ N z p eo{ r h [ n ko.
xo ftZu u[e bVkJh gkT{, t/b/ f;o Bk wB gekT{.
no nwK ph j'T{ r[Z;/, pkg{ ih Gh p?m{ o[Z;/.
nj/ rZb sK uzrh s/oh, fJj' fdbhb ukj[zdh w/oh.
go xo d/ jB p[o/ py/V/, d/tB ikB B f;Zyh B/V/.

n;bh f;Zy
u" g Jh
w? A s? B { z ;h fenk ;wMk:k, s? A T[ ; go fenk nwb eok k .
Bkoh dk pD frnk [ b kwl fi; s/ r[ o dk bt/ A Bk Bkw.
Bko r[o{ tZvk xo s/o/, n?;h wB wfj nkts w/o/.
99

;[B GkJh r[o w[esh dks/, nfBe fpxB s/ i'fJ puks/.


fsB s/ np s{z p/w[y j' e/, woj?A Bko fprkoK Y'e/.
sKs/ r[ o T[ g d/ T[ d ko/ , d/ j [ f;ZyBh e' Gh fgnko/ .
no g[B wks fgsk i' s/o/, fsB e/ j/s B eo' fBj'o/.
fsB e' Gh T[ g d/ ;[ B kU, f;yh e/ wkor wfj gkU.
T[ B wfj GkJh d' B okJh, fJ; wfj s/ o h W efuokJh.
fJj eh bZrk j'tB j'o < i' f;Zyh B{z g? rJ/ u'o.
tid/ tki/ rki/ Gko/, Bkb f;ZyBh ikJ/ s[wko/.
r' d h wfj pkbe fi; bhnk, fsbe k e ek wZE/ ehnk.
no fJB uB/ r'd wfj vko/, p?mh J/e rX/ B{z uko/.
fco fJe EkB gk; s[w ike/, ekbh jKvh gk; fNeke/.
Bw;eko d'B'A B/ ehBk, fJ;s/ fenk to sA W bhBk <

Bebh f;Zy
u" g Jh
jK GkJh ih ;[B b? pks, wksk w[Vh pkb eh oks.
fi;B{z nZi g{iB/ nkJ/, pkbe B{z i' ;[y oykJ/.
fJj g[sqK dh wwsk GkJh, d[BhnK s/ Bfjz ikJh jNkJh.
no fJj rXk yVk W i'Jh, wksk dk x'Vk W ;'Jh.
fi;B{z dkD/ n;hA uokJ/, j'fJ ;hsbk n;K ;jkJ/.
gozgok J/j nkJh ohsh, ;GBK jh b'eK B/ ehsh.
fi; s/ n;hA SZv i/ pjhJ/, fco b'eK s/ feZE/ ojhJ/ <

n;bh f;Zy
nj' iBw s/ok W XB, bJh ;hsbk fi; B/ wB.
fi; s/ ngBk pkb puk:k, no y's/ dk G'r brk:k.
ngB/ g[Zso j/s fgnko/, eoB/ ukjhJ/ ;G fptjko/.
100

W T[bkd ;G B{z ir fgnkoh, fJ; w?A fenk W jkB s[wkoh.


go w?A g[Sdk s?B{z J/j, fenk p[ZfX go gkJh y/j<
fenk r[o ;oB go/ i/ e'Jh, oZy:k BjhA eos W ;'Jh <
fenk r[ o s/ fJj ' o kto W, wVQ h nK d/ ftu fi; dk xo W <
i' r[o irs wkfj ntskoh, e'N ;hsbk fiB gBjkoh.
fsB eh ;oB fsnkr s{z p"o/, g{is Bko w{Y wfs j"o/!!
no f;ZyB s/ rXk uzr/ok, dkBk ykfJ ;jkJh s/ok!!
i/ f;ZyB gq k d SeKdk, rX/ ;wkB Bk s{ z cb gKdk <
r[o Grsh s[fj ekw B nkJh, ikfJ rX/ dh UN sekJh.
d'fjok
y's/ fisBk Gh BjhA edo f;Zy dk :ko.
fi; s/ ;[y s{z ukj[zdk uD/ J/; B{z uko<
u" g Jh
i/ y'sk W s/ok d/t, s?B{z Gbh J/; dh ;/t.
sK s{ z xo xw k oK ikJhA, rfXnK d/ g? y V y[ b tkJhA.
no T[BQK d/ pdb/ fgnko/, Y'JhA fwZNh sKe/ d[nko/.
fJ; w?A bki s'j e' Gkoh, d/t s[wkok GfJnk ftrkoh.
no x[fwnko vzv fs; wko/, bZd/ ;ko/ fdt; ftuko/.
wksk ;hsbk dk i' x'Vk, cV x[fwnko ekw wfj i'Vk.
j' G"Ad{ fenk WA sz{ eodk, wB wZs e'b'A w{b B vodk.
s/o/ fijK r[tkoK ekoB, r[o{ rqzE fJj eo/ T[ukoB.
d'fjok-

Bkwd/ t dk puB fJj e/ j k eo/ w " b .


s/o/ i/j/ p[ZX{nK d/ys G?Vh v"b..
r' A v

:Ek L

G?oT[ G{s ;hsbk Xkt?..


yo pkjB[~ T[j[ Sko[~ T[vkt?.. 1..
jT[ sT[ J/e[~ owJhnk b?jT[..
101

nkB d/t pdbktfB d?jT[.. 1.. ojkT[..


f;t f;t eos/ i' Bo[ fXnkt?..
pod uY/ vT[o{ Ywekt?.. 2..
wjk wkJh eh g{ik eo?..
Bo ;? Bkfo j'fJ nT[so?.. 3..
s{ ejhns jh nkfd GtkBh..
w[efs eh pohnk ejk SgkBh.. 4..
r[owfs okw Bkw rj[ whsk..
gqDt? Bkwk fJT[ ej? rhsk.. 5.. (nr 874)
u" g Jh
;[Bh pks s?A ekB brke/, efjs Bkwd/t i' sfj ;wMke/.
i/ s?A XoBk o{g ;[ Bkoh, j'j Bko dk ikfJ ftrkoh.
g{i ;hsbk dk s{z EkBk, rX/ i{B i/ ukj/A ikBk.
pBe/ rdjk vzv/ ykJhA, Gko j/m fBi fgZm s[VkJhA.
dZ; ;bkj Gbh fenk w?B{z, r[ows feX' ;hsbk s?B{z <
sKs/ ;wM nikB B j'JhA, r[o ohsh si g?i B y'JhA.
;eb gdkoE r[o{ d[nko/, ;oXk eo gktj[ s[w fgnko/.
nj' ;hsbk fenk s[X d?j?, n"o rX/ s/ fenk to b?j?.

Bebh f;Zy
u" g Jh
ej' jZE fenk nkt/ s?B{z, fJsBk eo ofwdk w?B{z <
p/ Z e w? A i' ehsh eko, r[ o s/ p/ w [ y gD dh :ko.
go fenk eohJ/ irs g[nkV/ eoB/ g?Ad/ i' fdb ;kV/.
nZSk nZr/ B{z i' j'T{, r[o wo:kdk eo;K ;'T{.
j"bh j"bh r[o dh ohsh, ftZu n;K dh bZr{ gqhsh.
;G ngBk nkuko fpjko, f;Zy Xow dk eo;K :ko.
102

n;bh f;Zy
d'fjok - feT[A Bk eo;/A fwZsqk nkgB/ ws dh ohs..
nkgB/ xo B{z SZv feT[A eo/ n"o ;'A gqhs..
u" g Jh
T[j sK eodk jh s{z eo;/A, nZi eZb xofdnK s/ vo;/A.
go fJj Y'be feZE/ tZidh, ;ktB d/ pZdb fiT[A ridh.
no xo ftZu u[Nkbk gk:k, nkfJ v{wDh okr wuk:k.
ukfJ sqhwsK gkJh b[Zvh, fenk n;wkB uVQh fJj r[Zvh.
GKs GKs d/ okr nbkT[ D , / y ;Zd{ dh ek h rkT[ D .
fJZe Bko p?mh f;o y[Zb/, bJ/ ;tor d/ mzv/ p[Zb/.
no Uj f;o B{z gJh jbkt/, skbh jZEK Bkb tikt/.
nky/ fJ;dh nby u[ekT{A, fJ; v'bh B{z b? e/ ikT{A.
Xoh h oBh fJ;d/ nZr/ , fesB/ g[ o y wBktB bZr/ ,
nkyB whnK py n;K B{ z , ok h eohJ/ n;hA s[ ; K B{ z .
eJh soQK d/ X{g X[ykJ/, no pj[ ozr/ c[b wrkJ/.
fJj xo ndo fSzM wukJh, fJ;dk Gh e[M dZ;hA GkJh.
f;ZyK d/ xo ezw ni/j/, ;[D/ Bk d/y/ feB/ nt/j/.
fJ; dk jkb n;kB{z dZ;hA, n?t/A w[y w'V Bk BZ;hA.

Bebh f;Zy
u" g Jh
fJj sK n?t/A rZb fBekoh, BjhA pks e[S n?vh Gkoh.
J/j f;ZyBh w/oh GkJh, y/v ojh W p?me bkJh.
ed/ ed/ fJ; B{z fJj j't/, e;o gt/ sB dk ;[y y't/.
whnK whoK fJ; ftZu nkJh, fe;/ fe;/ fdB dJ/ yvkJh.
ngBh G/Nk b? eo iKdk, n;bh xo ftZu ;[y tosKdk.
gho e ho ;Zs jB GkJh, iKd/ ngBh e fs dykJh.
103

sKs/ fJ;B/ p?me fdZsh, fe;/ fdjkV/ ;[Zy i[ fbZsh.


w/ok fJ; ftZu eh B[e;kB, gJh s'Vdh ngBh ikB.
p[[ZYhnK d/ fJj t/d fBokb/. e"D ikBdk fJBe/ ukb/.
;r'A fiZdB whnK nkt/, ;kB{z fwZm/ uT[b y[bkt/.
s?A i' w?E'A g[ZSh pks, fenk wsbp ;h fJ;s/ Goks <

n;bh f;Zy
u"gJh
fJj sK ozr Gbk fybtk:k, f;ZyK d/ xo whnK nk:k.
no f;Zy dh Bkoh ndo, p?m Ngkts i?;/ pzdo.
fJ; jh whJ/A d/ goskg, j'tB bZr/ Gko/ gkg.
w[;bwkB ;kv/ xo nkt/, xo f;ZyBhnK fgnk Ngkt/.
Bkb v{ w Bh Y' b e bhsh, f;ZXh { p f;ZyBh ehsh.
wBGkts fiB y/b fybkJh, no ngBh g{ik eotkJh <
d/ y r[ o { d/ f;Zy ;dk e/ , o w Bk nkJh whnK fbnke/ .
gZek f;zx j'tzdk fiZE/, whnK d/y B ofjzdk fsZE/.
whnK ShnK s[os B;kt/, r[o{ rqzE ifj do; fdykt/.
;fs ;qh nekb rikJ/, whnK w[V e/ c/o B nkJ/.
go s?A fwZmk ykD ;[BkfJnk, i' whJ/A dk fdZsk ykfJnk.
nj' ' e s/ o / go GkJh, s{ z sK vkYk nj/ A ;[ d kJh.
iKs/ pfBnk uk nZr k Bh, eo/ A ez w i' wjK s kBh.
geV { p vz v k s{ z eo w? A , ikj[ fJ;h t/ b / fco xo w? A .
no whnK fi; ftZu W nk:k, d/t goh dk fi; ftZu ;k:k.
T[; dh Grs ;tkohA n?;h, n"yX nZSh j't/ i?;h.
d/yfdnK whnK B; ikT{, w[V e/ g?o B xo ftZu gkT{.
i' s?B{z w?A efjnk fJbki, y'bQ dJ/rk ;kok gki.
no i/ W xo e[M fpwkoh, jehw p[bke/ eo e[S ekoh.
104

fi; s/ sB dk o'r f;XkT{, whnK t;s B e'Jh tkT{.


nZr/ jZE ezB B{z bkJhA, whnK w[Ve/ Bkfj wBkJhA.
f;zx r[o{ e/ e/jo pZr/, whnK oj/ B fsBe/ nZr/.
go fJ; dk Gh SZv fynkb, s/ok ngBk eh W jkb <
w?Bz{ nkyhA j'fJ B;zr, p[ok fdZ;dk s/ok Yzr.
nBwsh fJZe g[oy xwvh, p?mk x/oh s[ZX gyvh.
bJh gZsqh jZE wMkoh, p?mk d/y/ ok; s[wkoh.
;kVQ;sh dk jkb ;[Bkt/, no YJhnk s/o/ go fbnkt/.
c/o ej/ okj{ W y'Nk, ed/ ej/ rqj nkT{ S'Nk.
ed/ f B u o dZ;/ nkfJnk, nky/ ;{ o i ujs sgkfJnk.
c/o ej/ wrb W wkVk, p[ZX xZsdk ed/ g[nkVk.
B"A rqj i[d/ i[d/ gVQ ;'X/, s/o/ sKJh pfj gop'X/.
ej/ e N W sB B{ z Gkok, n;bh ;[ Z y B eS{ ftrkok.
XB dk Bk; pskt/ rkt/, nrBh ib dk G? fdybkt/.
no g{ik d/ eJh gqeko, j"bh j"bh ej/ g[eko.
;Zs y{jK dk Bho wrkt/, eZmk eo T[B ftZu B[bQkt/.
ekb/ e[Zs/ B{z fJZe o'Nh, d/j gekfJ wKjK dh w'Nh.
e"V/ s/b Bkb u[gVke/, ;[Zy j'fJ e[Zs/ B{z gke/.
ed/ ej/ fJj eoT[ gq:'r, f;ZX eki ;kok s[w j'r.
d' y h d[ N B N j' ikfJ, xo ftZu tV/ bSwh nkfJ.
J/j' i/j/ eJh izikb, gkJh p?mk s/o/ Bkb.
fJ; s'A sA? eh bhsk GkJh, f;o dodh i' eoh nikJh <
w?B{z fJ;dk gsk B brk, feZeo d/y bJ/ fJj nZrk <

Bebh f;Zy
u" g Jh
;[B f;Zyk i' s?A ;wMkJh, W w/o/ wB B{z fJj GkJh.
105

fJj wB d/ jB Gow fgnko/, i' GNekT[B irs wMko/.


d/y' fJj W rqj jB ;ko/, uzdo ;{oi no i' sko/.
ngBk ngBk n;o fdykT[D, d[y ;[y g[oyK B{z G[rskT[D.
sKs/ g{ i k fJBeh eos/ , iK s/ e N B e' J h Xos/ .

n;bh f;Zy
u" g Jh
i' s?A Gow fod/ dk iksk, no fJj ;ZG' M{m gSksk.
fco feT[A fJ; czX/ ftZu nk:k, ukj/ wB B{z s{z GNek:k.
nDj'Dh Bk j[zdh GkJh, no j'Dh Bk feB/ fwNkJh.
d/y okw ;hsk id ftnkjh, ;GBK ;[Zy T[BQK dh ukjh.
;G foyhnK B/ brB ;[Xk:k, B" rqj B{z Gfb GKs wBk:k.
tf N foyh s/ j[ s / go' j s, oki foyh ;/ foy wB w' j s.
d;oE iBe fij/ fgs sKe/, g{is irs gkd ;G iKe/.
fco s? A d/ y k e k e[ S G k , fJ; fpnkj dk cb e k b k .
;koh T[wo d[jK d[y gkJ/, UVe ;oi{ ftZu v[pkJ/.
sKs/ fJ; wfj f;ZX B ekJh, :j s' W ;G w{oyskJh.
i' iV t;s{ frnkB ftj{Dh, T[; e' d/s ;[rzXs X{Dh.
no fs;eh g{ik pj[ ehB/, ej' e"B cb fs;B/ dhB/ <
d'fjok
iZbB fJe Xowkswk i' ;h ;Zuk iZN.
T[;B/ s/o/ frqjK B{z ehsk u"V u[gZN.
:Ek w[Zbk d/ xo fgZNDk gKX/ d/ xo ozv.
ub iZbQB xo nkgB/ ;kjk d/j B;zr..@
u" g Jh
;[Bh rZb s?A iZbQB e/oh, nkyh i' T[; ukbh ;/oh.
fJ;h soQK s{z Gow rtkJhA, YJhJ/ d/ fgZS/ Bk ikJhA.
106

;kVQ;sh Bk t;s{ e'Jh, i' s/o/ go r[Z;/ j'Jh.


;ko/ fdt; oZp B/ ehs/, s?A feT[ p[o/ ;wM Uj bhs/ <
XB fBoXB ;G T[;dh ouBk, oZy :kd fJj r[o d/ puBk L
s/ok ehnk whmk bkr?.. jfo Bkw[ gdkoE[ BkBe[ wKr?..
nr 394
d[y ;[y sB dk G'r fgnko/, nkfJ pB/ ;' g[oy ;jko/.
no i/ s?A e[S eoBk GkJh, fpgs ekb w/A uj/A ;jkJh.
sK r[ o { rq z E gkm s{ z eo b? , iks/ ' e fod/ d/ jo b? .
id r[ o { pkDh gVQ / fgnko/ , ikB eb/ fod/ d/ ;ko/ .
d/y ejB fenk nfwqs pkDh, e'N ftxB e' eosh jkDh.
i" oki[ d/fj s etB pvkJh..
i" Ghy wrktfj s fenk xfN ikJh.. nr 525..
d'fjok
nekb g[oy B{z SZv e/ ;[y fjs fXnkt/A j'o.
d/ y b ' e rq z E dk fenk psbkt/ A s' o .
:Ek ;b'e ;G ;[y dksk okw[ W d{;o BkfjB e'fJ..
ej[ BkBe ;[fB o/ wBk fsj f;wos rfs j'fJ@..
nr 1426
;`?:k-i' s/o/ wB dh W fpoEk ;' eos/ g? rkJhA.
fs; B{z fsnkr d{;o/ fgZS/ n?t/A Bk GNekJhA..
ebg fpq y ;G jh cb d/ t / sK i' sieo g k o/ . .
nZe j/m ik cb s{z ukj/A W eowK dh wko/..
d/ y r[ o { ih fJ; go s? B { z fenk T[ g d/ fdq V kJ/ . .
i' gVQ ;[Be/ ngB/ wB wfjz, s?A Bk whs ewkJ/..
b? j[ D e[ S e p d w? A s? B { z , n? E / fby ;wMktK..
fJB go jh fdq V fB;uk s/ o k, d/ T[ g d/ eoktK..
107

:Ek - fpbktb[ wjbk 5


gqG ih s{ w/o/ gqkB nXko?..
Bw;eko vzvT[fs pzdBk nfBe pko ikT[ pko?...11.. ojkT[..
T{ms p?ms ;'ts ikrs fJj[ wB[ s[Mfj fusko?.
;{y d{y fJ;[ wB eh fpoEk s[M jh nkr? ;ko?...11..
s{ w/oh UN pb p[fX XB[ s[w jh s[wfj w/o? gotko?..
i' s[w eoj[ ;'Jh Gb jwo? g/fy BkBe ;[y uoBko?..@
(nr 820)
u" g Jh
J/ j g[ B hs p d wfjz g k o/ . .
nekb g[oy eh UN fsjko/..
;G d[y ;[y fs; jh gfj nky'..
i' ukj' T[; nkr/ Gky'..
no i' e N go/ s[ f j nkJh..
fs; nkr/ jh ej' ;[BkJh..
i?;/ r[o{ rqzE ;wMkt?..
s/o/ wB ek Gow fwNkt/..
f;ohokr[ wjbk 5
ik eT[ w[;eb[ nfs pD? Y'Jh e'fJ B d/fJ..
bkr{ j'J/ d[;wBk ;ke fG Gfi yb/..
;G' Gi? nk;ok u[e? ;G[ n;okT[..
fufs nkt? U;[ gkopqjw[ br? B ssh tkT[.. 1..
;kfjp[ fBskfDnk ek skD[.
nkfJ B ikJh fEo[ ;dk r[o ;pdh ;u[ ikD[.. 1.. ojkT[..
i/ e' j't? d[pbk Bzr G[y eh gho..
dwVk gb? Bk gt? Bk e' d/t? Xho..
;[nkoE[ ;[nkT[ B e' eo/ Bk feS[ j't? eki[..
108

fufs nkt? U;[ gkopqjw[ sk fBjub[ j't/ oki[.. 2..


ik eT[ fuzsk pj[s[ pj[s[ d/jh ftnkg? o'r[..
frq;fs e[Nzfp gb/fNnk ed/ joy[ ed/ ;'r[..
rT[D[ eo/ uj[ ez[N ek xVh B p?;D[ ;'fJ..
fufs nkt? U;[ gkopqjw[ sB[ wB[ ;hsb[ j'fJ..3..
(nr 70-71)
u" g Jh
feT[A GkJh s?A ;[Bk wjksw.. fi; f;wo/ s{z j' Xowksw..
fco fs;e' s{z fsnkr fgnko/.. feUA GNes W j'o d[nko/..
;Zuk ;kfjp fJZe gSkB.. T[; go jh oZyhA ;G wkD..
fisB/ fs; fpB YJhJ/ tZJhJ/, ;[ZN fJBQK B{z GZmh dJhJ/..
fJ; go dZ; wsk fenk s/ok, bZrk W wB nkyk w/ok <

Bebh f;Zy
XzB XzB f;Zyk s{z XzB, s?A jB y'bQ/ ;kv/ ezB.
n;hA irs ohsK d/ ndo, BZu oj/ ;/ i?;/ pzdo.
go j[D neb n;kBz{ nkJh, r[o xo dh s?A ohs fdykJh.
n;hA r[o{ d/ ws s/ BZ;/, j'o j'o ezwK ftZu cZ;/.
go fenk eohJ/ ir dh ohs, ;kB{z oydh W G? Ghs.
fJj wB gkgh GNe vokt/, T[bN/ o;s/ d/ ftZu gkt/.
j[D fB;uk ;kvk e[S j':k, GNeB tkbk fuZs yb':k.

n;bh f;Zy
tkj g k o/ r[ o d/ bkb, j[ D s? A geVh r[ o ws Ykb.
go fJZe eodk j'o g[nkVk, fi;B/ gVdk j'o T[xkVk.
no fJj ohs BthA i' eodk, T[;s/ Bk fdb s/ok vodk.
f;ZyK B{z sK W fJj gkg, feZE/ s?B{z bZrk skg.
fJZe GokJh Xow p[bk:k, Y'b U;B/ rb ftZu gk:k.
109

no vZrk T[j y{p brkt/, Nkjo d/ d/ s[M/ ;[Bkt/.


nky/ bkbK tkb/ ghok, bkb ozr dk s/ok uhok.
nky/ pZeh d/ n;tkok, p'b/ e[Zb/ d/ ;odkok.
dkBh iZNh s[X wBk:k, fi;B/ r'dh pkb ybk:k.
s{ z bZyK dk dksk gho. w B B s? B { z gho e ho.
fszw'A okDh s/oh ;kbh ubdh i/jVh T[bNh ukbh..
;yh ;otok J/Xo nkU. ;kvk p/Vk pzB/ bkU.
;tk wD/ dk o'N gek:k. i' s?A NZpo Bz{ tosk:k..
iks gks sA? u[Zb/ gkJh. fJZe wJh eoe/ fdybkJh..
s/ok ojpo pBk GokJh. fi;dh S{s B s?B{z ekJh.
f;ZyK d/ xo fJjh e[ukb. feTA[ s?A ehsh r[o d/ bkb <
fJ;dk feZ;k ;Zu ;[BkJhA. wB ndo Bk s{z owkJhA..

Bebh f;Zy
fJ;dk e[S Bk g[ZS fgnko/, n;K c;/ ;/ n"y/ rko/.
w[vk eo p?mk ;h u'oh, u[Ze yv dh fbnkfJnk p'oh.
fi; go y'i fBekb f;gkjh, geV fbnk rb g? rJh ckjh.
T[ ; B{ z n;hA S[ v ktB bZr/ , eJh o[ g Z:/ fo t s bZr/ .
go e[ M g/ Bk ;kvh rJh, p[ o h fd k jh jz [ d h oJh.
fi; go ;kB{ z dZf;nk / y , gho wkodk o/ y hA w/ y .
fi; go s{z T[;B{z j[D fXnkT[, ;tk wD/ dk wB gekT[.
no s{ fJ; ;oto d/ skJhA, u"eh Goe/ oks wBkJhA.
fi; s/ fco ;G pzd S[vkT{, w[vk s/ok xo B{z nkT{..
fJ;B{z ;[De/ w?A J/j ehsk, ;" ;" t/o Bkw T[; bhsk.
fi; dk w?A J/j b? gosktk, ikB fbnk ;Zuk W pktk.
;zM'A nZr/ w[vk nkfJnk, fi;B{z Bkb rb/ w?A bkfJnk.
J/ j ;[ Z yBk T[ ; dh fdZsh, ;[ o o { J h ngBh eo fbZsh.
fJ; go dZ;' fenk W d' , s? A w/ o / go efYnk o' ; .
n"yh pDh ;w/A ;[D GkJh, j' iKdk W g[oy ;[dkJh.
110

n;bh f;Zy
u" g Jh
fenk ejK w?A s/oh p[ZX, eo/ ezw s{z ;ko/ ;[ZX.
y{p tehb pBkfJnk gho, eokwks, fiB wko/ sho.
fi; w'Nh o'Nh d/ fgZS/, g{oh eoh s[jkvh fJZS/.
u'oK dk T[j W oytkbk, gho BjhA T[j mZr ;[ykbk.
i' o'Nh d/ ekoB GkJh. u'oK dk nk GfJnk ;jkJh.
;' sK vkYk W fe G[Zyk, T[bN/ ezw eo/ gh ;[Zyk.
s{z WA e'Jh G'bk b'r, fi; s/ eodk ezw ni'r.
e:k T[j gho pukt/ j'o, fijVk pfunk nkg B u'o.
eokwks fJ; ftZu B e'Jh, j'tBjko j's W ;'Jh.
nekb g[oy d/ ndo GkD/, ;ko/ j[zd/ ezw f;nkD/.
r[o{ rozE B/ Gkyh i'fJ, pzd ybk;h GkD? j'fJ@
fco fJj s/ o k W nr:kB, / y K tZb/ eo/ A fXnkB.
e:k r[o Bkb'A W T[j Gkok, fi;dk b?Adk nkg ;jkok.
iBw woB d/ bjB srkd/, i' r[o ;oB rjB sitkd/.

Bebh f;Zy
W sK ;Zs pks s?A Gkyh, go xo d/ Bk wBB nkyh.
w?A pj[s/ok ;h ;wMkfJnk, go w?B{z ;G B/ d[oekfJnk
fi; go vod/ ehsk J/j, w?B{z Bkfjz T[bKG/ d/fj
xo d/ b'r B nkyh wBB, i/ p'bK sK f;o B{z GzBB.
vodk jK w?A jo jo eodk, i' nkyB ;' p?mk iodk.
w?B{z fJ; ftZu eh W xkNk, bZr frnk i/ d' wD nkNk <

n;bh f;Zy
tkj ykb;k s{z WA mhe, f;Zyh B{z s?A bkJh bhe.
111

uz r k xo ftZu s/ o k ' o , fdB dhthA i' b[ Z NB u' o .


J/j' i/j/ xo s/ fgnko/, p?m fes/ ;[y bJhA eBko/.
i' nXow d/ wkor gkt/, i/ p'b/A sK vzv/ bkt/.
fJsBK s{z sK eohA ftuko, n?t/A eZN B fgnk ftrko.
i/ e[eow s/ Uj B jZNB, s{z p'b/A sK MkNk gZNB.
sK s{z Xow ek; B{z y't/A, fi;d/ rJ/ ns Bz{ o't/A.
fJj i'o{ no g[Zso wkJh, ns ekb Bfj j'fJ ;jkJh.
i/ n?E/ jh jB SZv ikD/, sK feT[A wodk fgnk fXrkD/.
i' r[o s/ok ;dk ;jkJh, Us g's oky/ tfvnkJh.
T[;dk gZbk SZv B b'V/A, r[o ;'A s'V fsB'A ;'A i'V/A.
e/ j h pks ' e dh GkJh, r[ o wo:kdk s' j sikJh.
d/y gqjbkd Xow Bfj jkok, fgsk r[o{ s/ ehB feBkok.
d[ N eow wfj i' f J b:kt? , wBws wfj g? Xow rtkt? .
wks fgsk pKXt ;[s dkok, p[X iB sfj s/ eo/A eBkok.
sKs/ fJBe/ ghS/ GkJh, s?A ngBh gs ekfj r[tkJh.
i?;/ J/j nXow Bfj fsnkr'. ej' Xow s/ s{z feT[A Gkr' <

Bebh f;Zy
u" g Jh
j/ fgnko/ s?A ;Zu ;[BkJh, w?B{z ;eb ;[ZX j[B nkJh.
nZr/ B{z w?A eo;K ;'Jh, i' r[o xo wo:kdk j'Jh.
M{m/ ;kiB ;G si d?j', fJZe r[o UN nkgBh b?j'.
fpBK r[o{ ;G ;wM' eku/, ub' fsB'A e/ wkor ;ku/.

n;bh f;Zy
u" g Jh
iwK you Bfjz fojk nX{ o k, efonk p kBh s? A ;G g{ o k.
112

w[y s' ;Zs puB sA? rkJ/, uzr/ r[o d/ j[ew wBkJ/.
dZ; J/j eh gk; s[wko/, Xo/ rzv'J/ Ekb wMko/.
no rb ftu s?A gkJh oZ;h, fJ;dh rZb B e'Jh dZ;h.
feZE/ B{z b? e/ W ikDk, ehsk e'Jh j'o fNekDk <
no fJj Gzrh do go yo/, v"o{ jZE pBke/ Xo/.
rktB rhs gqhs e/ ;zrk, NZpo ;[Bdk Bkb T[wrk.
fJ;dk jkb ;[Bk d/ GkJh, fi;dh w?B{z ypo B ekJh.

Bebh f;Zy
u" g Jh
fJj sK gk; ;/thnK w/o/, i' Ekbh ftZu nZr/ s/o/.
T[; wkVh d/ ikDk e'b, fiZE/ tid/ d/y/ Y'b.
no SVhnK yVhnK jB fiZE/ , r[ Z rk k jo gho W fsE/ .
;G ;ZgK dk i' ;odko, k jo gho Bhb/ n;tko.
pkrV tkbk vkYk gho, i"V/ wko/ fiB b? sho.
T[;B{z ike/ uVQs MVKtK, fco w[Ve/ id xo w?A nktK.
fJBQK GzrhnK B{z w?A dkD/, d/T{A egV/ e[ZM g[okD/.
fJj T[;d/ jB pB/ rtJhJ/, fi; s/ rkT[D gJ/ ;tJhJ/.
J/j ;/thnK id'A uVQkT{A, no r[Zr/ dk Grs wBkT{A.
sK ;ZgK s/ ofj;h ? o , Gkt/ A fco;K Bz r / g? o .
fJ; ftZu pks p[oh fenk GkJh, ngBk ;[y ;G uj/ b[ekJh <

n;bh f;Zy
u" g Jh
pZ; rg"V/ Bk s{z SZv, WA s{z gZek njwe iZv.
;[B w{o fJj r[Zrk i'Jh, f;zxK nZr/ t;s B e'Jh.
fenk fJ;B/ wko/ d' GkJh, SZfvnk xo id bV gJh wkJh.
113

d/y r[o{ d;w/A B/ Gko/, ehs/ izr s[oe cV wko/.


fsB s[oeB s/ s[w/A S[vk:k, oki Gkr s[fj d/; fdtk:k.
eo ;odko fdykfJnk s?B{z, fenk xkNk W dZ;hA w?B{z.
j[ D ;ZgK s/ vo eo gk h , eoB bZrk r[ Z r/ B{ z ok h .
b? w? A s? B { z i[ r s psktK, no ;gK dk " r[ t ktK.
d/y/A ;Zg id'A W iKdk, n?t/A Bk Uj s?B{z yKdk.
sd cV vzvk f;o T[; wko, T[go s/ iV d/ d' uko.
bVB/ go s{z eohA fJbki, fxT[ ghe/ yk ikj[ fgnki.
vzr ftZu s/ b"j{ eZYhl T[sBh irQk s[os jh tZYhA.
fi;s/ j[D Bk eo s{z d/o. w[V ik xo Bk nkJhA c/o.

Bebh f;Zy
nZSk f;Zyk eo;K J/jh, i/jVh pks s[X B/ e/jh.

Bebh f;Zy dk ubkDk


Bebh f;ZyK ftZu'A i/eo pkg fe;/ dk wodk.
d`?:k-Bebh
d/y' T[;dk g[Zs fgnkok eh e[S eoB/ eodk.
wi/ s'A Xfo j/mK f;ZN/ dhtK jZE oykt/.
rT{ fbnkfJ p[bkfJ nukoi o[Zgk dkB eokt/.
grVh s[os T[sko uy{Nk f;o go pKX oykt/.
bkfj eSfjok X'sh gkeo p'b' okw p[bkt/.
nXwkor ftZu GKvk GzB/ f;o go XKJh wko/.
nky/ pkg{ SZv frUA s{z ngB/ g[Zs fgnko/..
woxN ikeo b'E oykJh Gkoh fuyk pBkJh.
jZE xk; d/ SZb/ gkJ/ nvh bZe pBQkJh.
w[od/ w[y gi osBh gkeo s[os fuyk go ukVQ/A.
noX ibk ;k j't/ ipe/ ;'N/ f;T[A f;o ckV/QA..
114

nkfJ Xkw w/A eowh Xowh p?mk f;zx ftukok.


eEk ro[V eh j'tB bkrh y[fbQnk Boe d[nkok..
BoeK dk ;[D o{g G:kBe wB ftZu p?mk XVe/.
nky/ pkg{ so{ p?soBh g{S rT{ dh cVe/..
fdt; s/oQt/A fefonk nkJh ;Zd nukoi skJhA.
wih eZgV/ posB d/e/ xo E'A ftdk eokJhA.
b?eo n;EK dk fco E?bk rzrk ih B{z iKd/.
jfod[nko gKfvnK d/ jZEh jZv pkg d/ gKd/..
UE'A w[V eo eo/ Gzvkok tZvk pkg pDkt/.
fese go/ w h f;z x B e' Gh eo go k d Sekt/ . .
fco f;o T[go ;i/ dwkbk f;ZXh grVh GkJh.
ikeo ekj{ z r[ o { d[ n ko/ ;' A sB k j p k Jh..
Uj' eZS eVk d;skok w[Ve/ c/o ;wkb/.
eo dz v fgsoK dk d/ e / p? m / j' f J ;[ y kb/ . .
d[rBh uZNh Go xo p?mk f;Zyh dk cb gk:k.
fJe T[m frnk ;zpzXh xo dk d{;o Xkw b[Nk:k..
sh;o ;[Dh Boe eh pksK o?B ;w: poVkt/A.
nky/ T{mK i/v/ eT{J/ Boe fty/ w[fj ykt/A..
d/y' roV geVe/ pkg{ gb ftu gko eokfJnk.
T[;d/ Bkb ;jkok E'Vk Bk;e/s B/ bkfJnk..
wB ftZu p?m ftukoK eodk Xowoki d/ e'b/.
fenk ikD/ pkg{ ih pZ[Yk eh e[M nZr'A p'b/..
b/yk wr/rk id T[; E'A feZe[o g{ok gkjV{.
Xow okfJ dk d{ s geV e/ s[ o s e z i / ukjV{ . .
fusor[gs y'bQ eo dZ;B i' ;h T[;dh eoBh.
UVe B{z fco g?;h GkJh pkg{ ih B{z GoBh..
d/y' ngBh eoBh dk cb Boe ;[or w/A b?Adk.
:k w[Ve/ Uj i{B fe;/ ftZu nkfJ ftukok g?Adk..
115

n;bh f;Zy dk Bebh B{z p[bkT[Dk


s/ T[; Bkb Xow ftuko eoBk
d'jok n;bh r[o dk f;Zy fJZe, nkfJnk fs;d/ gk;.
Bebh dk fgy jkb sp, p' b ' puB pbk;..

n;bh f;Zy
u" g Jh
ebgs f;z x k fgsk s[ w kok, ir fwZE k s/ eo n;tkok.
rfJU r[o{g[o B{z wB GkDk, fJ; ir w/A feB ehB NekDk.

Bebh f;Zy
e k ejhJ/ e[ S g/ B ikJ/ , w[ o d/ Bkb B wfonk GkJ/ .
nk o ;po eoB jh pB W, dZ[ y fgsk dk wB jh wB W.

n;bh f;Zy
;[D f;ZyK s?A J/j eh efonk, bkfj fgsk wi/ E'A Xfonk <
fi;s/ fs;B{z pj[ d[y j':k, gb B{z wodk j[D jh w':k.
eh wi/ B{z Uj ;h yKdk, s?A i' u[Ze Xok go nKdk.
fenk ;ZEo ;h e[M dtkJh, i' T[;B{z s?A x'b gbkJh.

Bebh f;Zy
GkJh b'e fJj' jB eod/, woB/ t/b/ j/mK Xod/.
efjzd/ wi/ go rs BkjhA, i' i' woj?A ntrs ikjhA.
sKs/ ;ZEo go rs gkt?A, n?;h b'e pks ;wMkt?.
sA? i' jk;h ehsh GkJh, nZi she Bfjz feB/ ;[BkJh.
116

n;bh f;Zy
i/ wik W n?;k Bhu, p/rs eodk woB/ phu.
sK xo ftZu'A pkjo vko', jhjK gkt/ s'V T[yko'.
pkD pkb u[b/Q wfj ;/e', d{o'A wZEk T[;B{z N/e'..
G"Ad{ f;ZyK d/y ftuko, n?t/A Bk pD p?m r[tko.
;koh T[wo fty/ ;[y d/t/, UVe B{z p/rs eo b/t/ <
e/jh W p[ZXh dh pks, s?A i' w?B{z dZ;h Gqks.
no i/ p[ok J/; B{z ikD/, fco feT[A ehsk i'o fXrkD/..
fi; s/ Uj'A wik c/o, G/fink pkg{ B{z fpB d/o..
jZE nuko: eoe/ jz[vh, fenk wo:kdk eZYh r[zvh!
d"V ni/ Gh d/o B bkJhA, nky nuko: B{z nNekJhA..
nkyhA fJj wik d/ ;kVk, fi;B/ xZfsnk ukfJ g[nkVk..
nprs eo fJB pkg{ eZfYnk, fgZSk ni/ B T[;dk SZfvnk..
fbnke/ xo d/ wfink Bkb, ftu nrhm/ d/thA ikb..
wi/ dh iVQ xo s/ y't', o?B uNkJh T[Zgo ;'t/..
e/jV/ b'e dZ; yK w?B{z, p[ok nkyd/ wik s?B{z<
p[fXwkB fJj ed/ Bk efjzd/, fJ; x/o/ ftZu T[Zb{ ofjzd/..
w?A jk;h Bfjz s[M/ eokJh, r[o xo w/A fJj ohs B ekJh.
d{ik s[ZX irk:k dhtk, GfJnk pkg fgy s/ok yhtk..
fJ;dk Gh s{z dZ;hA Yzr, i' s?A ehsk gh e/ Gzr.
eJhA fdBK se p[MB B dhnk, fi;s/ Gh ej' fek cb bhnk..

Bebh f;Zy
nkyB id gqkBh jB wod/, dhtk b'e jE/bh Xod/.
nr/ o;s/ ftu nX/ok, ukBD eodk dhg xB/ok..
sK s/ w?A Gh eoh ftuko, pkg nX/o/ j'fJ Bk y[nko.
w?E'A fpBK j'o W e'fJ, i' pkg{ B{z eodk b'fJ <
117

n;bh f;Zy
ngB/ fgsoK d/ fjs dkJh, ;[y dh ujhJ/ pDs pBkJh.
s{z sK pVk fgsk dk fgnkok, ;[ydkJh WA g[Zs ftukok..
go s{ z w? B { z J/ j ;wMkT[ , ;kE' A G/ d Bk o k b[ e kT[ . .
dhtk irdk xo ftu s/o/, pkg{ d/ jB woxN v/o/..
fco UE'A Gh iw B/ cfVnk, XowokfJ d/ mkD/ yfVnk..
fJsBh d{o b'fJ few j'J/ < r'v/ GZiB fro e/ N'J/..
fco ;ZNK s/ e"D pukT{, wojw gZNh e"D brkT{..
xZb vkeNo ns/ jehw, Bk-so gkT{ d[Zy :shw..
fJ; go Gh s? A ehsk j' o , w[ o d/ B{ z fdybk:k ' o ..
i' sA? ngBk pkg{ fgnkok, vzv/ Bkb fuyk go wkok..
w[od/ B{z wkoB s/ GkJh, fenk ;h s/oh ;{owskJh <
fenk s?B{z e[M so; B nkfJnk, fwose T[go jZE T[mk:k <
fJ;dk Gh e[ M jkb ;[ D kU, w? E ' A w{ b BjhA o wkU..

Bebh f;Zy
Uj sK fefonk eoh egkb, fi;dk nkyD J/j jtkb..
roV g[okD J/j W efjzdk, iht ;h; ftu p?mk ofjzdk..
fi:{z ;'Nk f;o g?Adk nkfJ, iht fBwkDk UE'A ikfJ..
:kjh s/ w?A f;o B{z c'ok, iht fgsk dk nZr/ s'ok..
i/ Bk eodk feq : k e[ g kb, sK pkg{ dk ;h e k jkb..
wVhnK ftZu fgnk e[obKdk, Xowoki fYr fco e' iKdk..

n;bh f;Zy
njz fgsk d/ nXe ;B/jh, GfbnK dk ezw j[zdk J/jh..
i' s?A fgsk j/s eotkJhl nBwsh dh f;Zy ewkJh..
118

r[o ohsh B{z fdZsk XZek, pfDnk nBwsh s{ gZek..


go s{z w?B{z J/j Gh dZ;, Nkbtkb eoe/ Bfjz BZ;..
i/ Uj ofjzdk f;o d/ ftZu, sK s?B{z eh eodk fiZu..
;r'A iwK d/ Bkb B iKdk, XowokfJ s/ wko B yKdk..
j;kp eskp d/B E'A pudk, ofjzdk fiZE/ ;h wB iudk..
Bdh sbkp pkr i' uzr/, ofjzdk UE/ j'fJ B;zr/..
e[zGh Boe ftZu Bk g?Adk,ngBk o;sk nkg/ b?Adk..
:k r[og[o B{z f;ZXk iKdk, fiZE/ i'o BjhA iw gKdk..
i/ w/ o / go Bkfjz fJspko, r[ o { rq z E d/ p d ftuko..
s/o/ iB e' G? e[S Bkjh.. iw Bfj nkts B/o/@ skjhA..
r[o dk f;Zy pkg ;h s/ok, fi; go iw dk B ;h py/ok..
go s?A r[o d/ okj'A cVe/, iwdo f;ZfNnk j'fJ BXVe/..
uzrh ehsh fgT[ dh y?oh, g[Zs BjhA s{z vkYk t?oh..
s? A vz v / dk ' o fdyk:k, geV iwK d/ nr/ bkfJnk..
uzrk Gbk pkg dk ehsk, fe;/ iBw dk pdbk bhsk..
fi;s/ S[fNnk c/o c;kfJnk, T[;B{z b/yk GoBk nkfJnk..
fco fJZe j'o ezw w?A d/yk, fJ;dk Gh s{z eZY G[b/yk..
fJZe rT{ i' s?A wD;kJh, nBwsh d/ jZE cVkJh..
T[;s/ fenk s?A bkG sek:k < w/oh p[ZXh w?A BjhA nk:k..

Bebh f;Zy

T[ ; w[ e b s/ i' f J S[ v kt/ , rT{ fpBK e' J h B o B nkt/ .


J/E/ rT{ fiB/ wB;kJh, UE/ ikeo GJh ;jkJh.
geV g{S T[so/ iB gkok, r's/ ykD'A fojk ftukok.
i/eo dkB Bk T[;dk eodk, v[Zp Bdh d/ ndo wodk.
fJ; ekoB w? A dkB eok:k, wkB' A ijk pBkfJ uVQ k :k.

n;bh f;Zy
tkfj tkfj f;ZyK s{z XzB, fdZsk s[bk pkg B{z pzBQ.
g{s ;g{s T[j' W GkJh, s/o/ i?;h fi; usokJh.
go w?A s?B{z g[ZSK pks, Bkb ;ckJh dZ;hA Gqks.
pkg s[;K dk gj[sk d{o, p?soBh d/ frnk ji{o.
no T[j rT{ s[;kv/ xodh, d[ZX djhA d/ GKv/ Godh.
np b" yVh nukoi d[tko/, ed pkg{ B{z eo{ eBko/ <
fpBK g{S geV feT[A so;h, v[pe{z v[pe{z pkg{ eo;h <
Bdh gke dh mkmK wko/, pkg s[;K dk ftZu g[eko/.
ehe{z soK eoK fenk jhbk, vod/ dk w[y j':k ghbk.
rT{ ihtsh i; b" g:ko/, o[VQ;h pkg{ wMbh Xko/.
p[ok rT{ dk fust/A ipjh, r'-xksh ejbkt/A sp jh.
T[bNk rb wfjz go;h ckjk, nZSk pks soktB ukjk!
d{ik j[B fJZe j'o xwv, Bo nKtdk fgnk gyv.

J/j sK tZvk fJZe n;{b, Xow n;kv/ dk W w{b.


Bdh p?soBh W fJZe Gkoh, o[Xo gke dh trdh ;koh.
id gqkDh T[; T[Zgo ikt/, bfjoK d/y tZvk vo ykt/.
Bfjz wbkj p/Vk Bfjz tzM, p?m/ B{z g? iKdh ;zM.
eod/ iw r[oiK dh wko, nkyB uZb Bdh s/ gko.
UE/ e'fJ B ;zrh ;kEh, fdZ;B iw y{Bh fiw jkEh.

gbzx s[bkJh S/i ;ojkB/, G{yB p;so s?A i' fbnkB/.


jZE nukoi d/ e/ s/o/, pkg{ j/s pBkeo e'o/.
;' Gh T[; d/ xo jB ;ko/, pkg{ se BjhA gj[zu/ g:ko/.
i/ M{mh W w/oh rZb, xo nukoi d/ s{z uZb.
;G uhK s{z bJhA f;nkD, pkbe S'Nk BjhA nikD.
god/;h pkg s'fj fenk eo;h, Bzrk G[Zyk gkb/ wo;h.
no o'Nh fe; Bkb gekT{, J/Xo UXo p?m sekT{.

119

120

ed'A gko;b nkT{ w/ok, fgZS'A G/fink j':k s/ok.


UE/ W T[j yVk j?okB, fi;dh Bkb B fe;/ f;nkD.
e"D U; B{z dT{ ;jkok, p?mk eZbk vo/ ftukok.
BjhA gko;b ehs' uzrk, eo{ f;Zy eh UE/ Bzrk.
nBwsh i' s[X tehb, pfDnk pkg{ j/s nehb.
b? e/ fwjBs:kBk ;[Zek, ;' xo p?mk ght/ j[Zek.
UE/ g/ h eo;h e" D , iw pkg{ dh geV/ X" D .
j[D s{z T[;B{z g[ZShA ik e/, Sfvnk feZE/ pkg g[uke/.

Bebh f;Zy
GkJh f;Zyk fJj sK ;Zu, B o nktz d k eZu' eZu.
n;hA r[o{ s/ T[bN/ uZb/, nBwsK d/ g? rJ/ gZb/.
G/ v ukb ftu ubd/ nkJ/ , d;w r[ o { T[ g d/ G[ b kJ/ .
rZvh okj rvho/ okfj, uZb oj/ Bkfjz bZr/ tkfj.
nZr/ B{z j'tKr/ seV/, d;w r[o{ dk gZbk geV/.
s/o/ i/jk go T[gekoh, dZ;/ f;Zyh ohs g:koh.
sK ;kB{z ;'Mh e[M nkT{, nZSh soQK p?m ;wMkT{.

n;bh f;Zy
Uj sK SZv d/j s{z M/V/, J/j eh eodk j'o py/V/.
foZMB yhoK g{oh gZe/, p'dh tkbk UXo sZe/.
u"Aek gkJh p?mk Bzrk, Yzr G{sB/ i/jk uzrk.
j"b/ j"b/ u"Aek g{o/, s/o/ w[fvnK B{z T[j x{o/.
nky/ u"Ae/ s/ jN ikU, w/o/ ykX/ fgZS/ ykU.
p?mk j' e/ xo dk wkfbe, G[Zy/ wod/ s/o/ pkfbe.
eJh soK dh pB/ o;'Jh, i[Vh nkBeo ;zrs ;'Jh.
ykfJ ykfJ eo g/N jb{D/,fiZeo fjbd/ p'o/ T{D/.
121

fJ; d/ Gk dk nZi ;[ekb, s?B{z fgnk ;skoQk ekb.


no ektK dh fesBh vko, pBh wB/o/ bkfJ esko.
ej/ T[BQK B{z s{z e'tz;, nkg T[BQK dk pDdk n;.
;Zd ;Zd e/ fgnk y[bkt/A, no ekb/ e[ZfsnK B{z gkt/A.
pkb pZu/ dh ypo B b/t/A, j'o e[-fiB;K rZc/ d/t/A.
fco s?A o{g pBkfJnk n?;k, j[zdk e'Jh nB'GV i?;k.
no s?A eZS T[sko XokJh, ;{so dh oZ;h rb gkJh.
fco f;o s'A d;sko T[skoh, fe:'A s?A ngBheb ftrkoh.
fJ;dh w?B{z ;wM B nkJh, i' xo ftZu s?A fSzi gtkJh.
fJ;dk Gh e[M jkb ;[BkU, w/o/ wB dk Gow fwNkU.

Bebh f;Zy
;[D f;Zyk w?A s?B{z dZ;K, irs ohs s/ feZE/ BZ;K.
nZi pkg dk jJh ;okX, nkB gJh rb tZvh T[gkX.
gKXk nkfJ n;kv/ xo dk, u"Ae/ p?m o;'Jh eodk.
grVh eZS T[skoh i'Jh, fJ;dk G/d ;[D' i' j'Jh.
gjb/ tv/ jwko/ i/s/, ;fji XkohJ/ ejhns s/s/.
X'sh izR{ fsBek fuzBQ, fi;s/ j'tB ;' gq;zB.
fsBeh y[ h b? B fjs GkJh, grVh eZS n;K T[ s okJh.
iK s/ fgso B eoj? A o' ; k, ej' :Kj w/ A W e k d' ; k <

n;bh f;Zy
s{z sK f;Zyk tvk ;[ikB, :[esh T[esh wfjz goXkB.
s?A tfvnK B{z y{p foMk:k, go g{ok Bfjz ;ki ;ik:k.
;fji XkohJ/ fgso s[wko/, ikB jikws go pbjko/.
;' ekoi s?A feT[A Bk ehnk, g{ok to Bfjz fsBs/ bhnk.
sKs/ Mpd/ eob? GkJh, fiT[A ohM/ fsT[A b/j[ foMkJh.
122

dkVQh f;o uZNw eotkU, n;bh ;{os eo fdybkU.


Bkso fgso s[wkok eT{nk, ;wM g{s pB W GT{nk.
go fJe w?B{z fJj Gh dZ;hA, ofwdk j' e/ Bfjz BZ;hA.
Bkb ;ckJh d/ ;G dZ;, wB ws d/ f;o gke/ GZ;.
ekr ;`kB wkB; i' ykt/, wb w{so fs; s[os pBkt/A.
eh pkg{ B{z fwb;h GkJh, e' e[S t;s T[BQK B/ ykJh <
e k Uj g/ N ftu jh nke/ , pkjo iktB G' i B yke/ <
:k g/N'A id pkjo ikt/, UE/ fgso G'r nk bkt/ <
i/ ndo Uj yktB nkT{, dZ; o{g fenk sd'A pBkT{.
k fJd feow T[ d o ek j' t / , rz d h irQ k i' f J yb' t / .
i/ pkjo nk e/ Uj GZy/, s" eT{nk e{eo j' uZy/.
;{eo G/v nj/ wb jkoh, nj' fgso d/jh fenk Xkoh.
nXw i{fB fgso'A B/ gk:', iK s/ so; B s' e' nk:'<
g[Bfj n"o fJZe G/d ;[BkT{A, iK s/ s[we'' w?A ;wMkT{.
ej' eow rs eo fgs s'jh, r:' Boe wfjz ifj iw dq'jh.
yktB ghtB e' e[S BkjhA, wkos iw e/ d{s sjKjh.
jkfJ jkfJ w[y eok g[eko/, ip iw fezeo ukp[e wko/.
nrB EzG ;/ sK e' pKX/, d/ ;{J/ fdqr ehB/ nKX/.
eos pq b kg e N sB Gkoh, sq k j sq k j w[ y eo/ T[ u koh.
XowokfJ d/ d{s ngko/, yV/ d`ko go nfs pbXko/.
;' s/oh i' pBh o;'Jh, fgsoB gk; g[ukt/ e'Jh.
g{oh yho wmkJh wv/, ykfjz y'; :w wkoB vzv/.
s" Gh pkg{ G[Zyk wo;h, BjhA ;jkfJ sKfj e' eo;h.
no i/ eo t[j g[B gqskg{, r:' ;`or wfj fgnkok pkg{.
s" fs;e' pj[ fpziBjko/, ;dk ;`or wfj ofjs fgnko/.
s" fpz i B G' i B e' s k r/ , s[ w oh o' N h yktB bkr/ <
ik wfjz jhAr brk:' sVek, fwquK ykfJ fodk ifj Xoek.
123

n? ; h dkb fBwe ew k dk, feT[ A ykJ/ ;[ y eo popkdk.


djh wKfjz i' Xoh ge"Vh, ;' Gh j'fJ rJh np e"Vh.
eku/ gke/ wv/ uktb, yktB e' t[j j'fJ T[sktb.
ej' b'V sKe' fenk GkJh, no fJ; wfjz W fenk usokJh <
osB fsnkr e"vh e' b'o/, p/oB j/s nKp e' S'o/ <
no i/ eow rsh t; ;'Jh, roXp sB e' Xko/ i'Jh.
ghm Gko b? wkor ikt/, gkS/ dzv e[zGko brkt/.
;kok fdB n?;h rs j'ts, Gko sb/ fBi sB e' y'ts.
;KM goh y{N/ ;/ pKX/, yV' jko iB N{N/ eKX/.
o{yk ;{yk xk; fBekok, Xo' nkD e/ sKfj nrkok.
iK s/ fdB eh G{y ;sk:', nfwqs eo sK B/ t[j yk:'.
n? ; / ;w: s[ w koh g{ o h, e? ; / i? j ? sKfj j { o h<
j[D s{z dZ; fgsk B{z fgnko/, fenk ;[y d/tB :sB s[wko/ <

Bebh f;Zy
s/o/ puB ;Zs jB GkJh, fiB wfjz ;zek nj/ B okJh.
go s/oh eEBh s/ Goks, f;ZX j'o j[zdh W pks.
i' w?A s?B{z dZ;K y'b, ndo Y'b ti/Adh g'b.
fjzd{ Xow eow W i/sk, ;kE'A fgnk S[vkt/A s/sk.
nky/ fJBek gE fsnkr', ngB/ r[o e/ wkor bkr'.
t/ d k ;sq f;z f wq s i/ s / , fsnkr eo' wB s/ ;G s/ s / .
fsBeh irk rqzE i{ wkB', ;G fptjkj skfjz s' mkB'.
no ntsko fis j' rJ/ , okw feq B nkfde i' GJ/ .
fsBe' jw Bfjz wkB/A e'Jh, r[o jh e' wB Xko/A ;'Jh.
go fJ; w/A W s/ok tkXk, fi; s/ n?t/A s?A f;o ykXk.
n;bh sZs B s'fj ftukok, i' e[S fB;uk nj/ jwkok.
t/dB e' Nhek r[o rqzE, ;[rw pBkfJ fdykfJnk gE.
sK s/ n;b t/d WA GkJh, :j fsBeh fJZe Beb pBkJh.
124

s{z n;bh s/ fgnk jNkt/A, Beb T[skoh go wB bkt/A.


;' nZSh :j pks B fgnko/, no nkts wB Bkfjz jwko/.
;z;feqs gVQBh Eh n"yh, tjh r[o{ ih ehBh ;"yh.
sKs/ rqzE t/d nB;koh, wkBs p[ZXh whs jwkoh.
s[woh pks BjhA wB Gkt?, rqzE t/d w?A G/d fdykt?.
r[o{ rqzE ftu t/d tvkJh r[o{nB ngB/ w[y s/ rkJh.
i' w?A s?B{z Gky ;[BktK, s/o/ wB dk Gow r[tktK..
ig[ih ;kfjp wfj :j rkJh, fi; wfj t/dB eh tfvnkJh.
njofD ws t/d[ jEhnko[@, fJ; B{z ;'uhA Bkb fgnko.
fco s{ z p d ;[ B h fJZe j' o . fi; s/ wB dk eZYhA u' o .
Unekfo p/d fBowJ/.. Uneko ;?b i[r GJ/@..
fJ; s/ s? A ;wMh fJj pks, Jh ` o pkDh t/ d psks.
fco fJZe p d n" o W GkJh, fi; go t/ d B eh ;funkJh.
gqrN j's irs e/ wkjhA, yvB eos ikfjz e' BkjhA,
d'jok-p/d es/p ejj[ ws M{m/ M{mk i' B fpuko/.
r[ o { rq z E t/ d K dh pkps n? ; / p d T[ u ko/ .
i/ ;Zu/ fJB t/d e' Gky/ r[o{ rqzE.
sK s{z fenk MrVk eo/A T[bNk eoe/ gE<
g[BL i' okw nkfde ntsko, fsB e' Gh s{z d/y ftuko.
E/ r[o{nB e/ tv/ tv/o/, d;w r[o{ ih i?;/ N/o/.
;{oi tz;h nkg ejkJ/, ox[tz;h fBi w[y'A nbkJ/.
fco s{z fsBe' g{iB i'Jh, fsnkr eokts f;ZyB ;'Jh.
:j Gh W b sh tvGkoh, gj[ z u h ifj Bfjz neb s[ w koh.
fco :j f;Zy e"w i' rkt?A, ;G ;/ i[dh ikfj psbkt?A.
;' Gh BjhA mhe ;[B GkJh, w?A s?B{z d/tK ;wMkJh.
pB/ f;Zy ir Ghso i/s/, fjzd{ e"w wkfjz s/ s/s/.
no fs; jh eh WA :j ky, fi; s/ i[dk gE ws nky.
sKs/ s/o/ eEB fgnko/, wBB i'r BjhA jB ;ko/.
125

n;bh f;Zy
d'fjok-

fJj fisBk s?A nkfynk fdb dk ;kok jkb.


fjzd{ Xow no t/d B{z ;wM/A ngBh Ykb.

u" g Jh
;[B f;Zyk w?A sZ[X ;[BktK, t/dB s/ Bk s[ZX jNktK.
no fjzd{ i" Xow fgnko/, w?A Bk nkyK p?m ft;ko/.
i' w/ok wsbp W GkJh, ;' ;[Be/ wB wKfjz t;kJh.
w? A s? B { z fdq N Ks ;[ B ktK, fs; T[ Z go jh s[ Z X ubktK.
d/y irs wfjz dhB Jh;kJh, fesBh poes W fiB gkJh.
uko e[zN wfjz vzek pki/, ;G s/ tv/ ;dkT[B oki/.
tZvh e"w ir wkfjz ejkJh, d/y Gbk T[j feZE'A nkJh.
mkoK ;? nmkBt/A ;kb, J/; pBh e' j'fJnk bkb.
fJsB/ no;/ ndo GkJh, d/y T[ZBsh fesBh gkJh.
tkose
fJ; dk Gkt fJj W fe w;hj s/ gfjb/ T[; d/; d/ b'r :j{dh
ejkT[Ad/ ;/, i' nZi eZb Gh jB. T[BQK d/ Bph w{;k ebhw[ZbQk, ;[b/wkD,
feohnk, :;kfJnk ns/ b{s nkfde ;/. T[BQK b'eK dh fJbjkwh
eskp s"o/s ns/ p{o ;h. T[j b'r ngB/ nkg B{z jos w{;k d/ dk;
;wMd/ ;B ns/ ngBh e"w :j{dh ikBd/ ;B.
T[;h d/; d/ fjZ;/ ftZu fJe wjkswK B/ iBw bhsk fi; dk BkT[A
Jh;k w;hj oZfynk frnk. T[; B/ T[; ;w dhnK e[ohshnK B{z d/ye/
d{o eoBk ukfjnk. T[; ;w/A i' b'r T[; d/ Bkb ;/te j' e/ ojB bZr/
T[BQK dk BkT[A Jh;kJh oZy:k frnk. b fJj j'fJnk i' T[BQK dh
:j{dhnK ftu'A fJe Jh;kJh e"w pB e/ ;z;ko go yVh j' rJh. gozs{
:j{dhnK ftu'A j'D/ eoe/ T[; e"w B/ fJj BjhA nkfynk :k fynkb
ehsk fe n;hA :j{dh Jh;kJh jK, Gkt/A w{;kfde g?rzpoK B{z ngB/ g[okB/
126

:k gfjb/ g?zpo ikB e/ T[;h gqeko T[BQK dh fJZs ehsh W gozs{ c/o
Gh T[BQK B/ fJj BjhA nkfynk fe n;hA w{;kJh jK. Uj nkg B{z Jh;k d/
jh wBd/ jB. d{;ok g[okB/ BphnK dhnK ;kohnK feskpK B{z eZmk eoe/
T[; dk Bkw g[okBk njdBkwk oZy fdZsk ns/ ngBh nihb B{z BtK
njdBkwk eoe/ b'eK go gqrN eod/ jB. nZi se T[; g[okB/ njsBkw/A
B{z i' s"o/s p{o nkfde W fJbjkwh wBe/ Gh e'Jh Jh;kJh fJj BjhA
nkydk fe nihb fJBQK dk soiwK W :k nihb fJBQK ftu'A fBebh W.
fJ;h gqeko w[;bwkB e"w d/ pkBh jos wj[zwd ;kfjp jB
fiBQK B{z j'fJnk s/oK ;" ;kb s'A tX ;wK j' frnk W. s[;hA d/y b/t' i'
fJj e"w fesBh e[ tXh W
fJj fgSb/ ;ko/ g?zpoK B{z ns/ jos Jh;k B{z o{j-nZbQk@
noEks nZbQk dk o{j wBd/ jB no T[BQK g[okDhnK feskpK B{z Gh
nihb ;w/s wBe/ fco fJj BjhA nkyd/ fe ;kvk Bph w{;k W :k Jh;k
W, no fJj Gh BjhA nkyd/ fe ;kvh feskp nihb :k s"o/s W, fezs{
Uj ;kc nkyd/ jB.
fe Gkt/A ed/ Uj ;kv/ g[okD/ Bph ns/ g[okD/ fJbjkw g[;se ;/,
gozs{ nZieZb ;kv/ tk;s/ jos wjzwd ;kfjp Bph ns/ e[okB jh
fJbjkwh feskp W, fJ; s/ fpBK j'o e'Jh BjhA W. J/j' ekoB W i' fJBQK
d'BK e"wK B/ ngBk i[dk Mzvk rZve/ ;z;ko go o"Be gkJh W.
;' GkJh w?A Gh s?B{z J/;/ soQK nkydk jK fe s{z t/d B{z p/e g[okDk
njdBkwk s"o/s zp{o tKro wB no g[okB/ ntskoK B{z Gh w{;k
;[b/wkB tKr ngB/ p[or ikB, no ngB/ nkg B{z fjzd{ e"w ftu'A jh
pfBnK j'fJnk ;wM, gozs{ s{z ngBk ;Zuk ntsko :k ;Zuk r[o{ ;qh r[o{
r'fpzd f;zx ih wjkoki B{z wB ns/ ngBk Xow g[;se r[o{ rqzE ;kfjp
B{z ikB. fJ;h gqeko nkgDh ykb;k e"w Gh fJBQK e"wK tKr fJZe tZyoh
e"w ikB. fJ; s/ fJj bkG j't/rk fe ykb;k e"w fJZe e"w j' e/ ;z;ko
go oj/rh.
127

no i/ Nhek t/d dk ej/ rqzE i{ nkg.


;' Gh M{m pykBe/ b?Adk f;o go gkg.
d/y rqzE i{ e:k ej/ t/dK j/s pykB.
d'fjokfi;B{z gVQe/ fwZsqK j'JhA B nBikB
p/d es/p fJcsok GkJh fdb ek fceo[ B ikfJ..
N[e[ dw[ eokoh iT[ eoj[, jkfio ji{fo y[dkfJ.@ (nr 727)
u" g Jh
;[Bk rqzE i{ fenk ;wMk:k, p/d es/p fJcsok rk:k.
noE fJcso/ dk ;[ B GkJh, noph Gk k d/ wB bkJh.
W pj[skB e[co psbk:k, fJ; ftu'A s?A ej[ e:k gk:k.
d'fjok
fenk Nhek pj[skB dk W fJj r[o{ rozE <
fi; go d;w/A gkskj nkg ubkfJnk gE.
fco s{ z dZ;hA ukfJ fgnko/ , fJj i' nZr/ p d s[ w ko/ .
fe; ;[ q s h dk ehsk Gk , fi; ftZu s' V h s/ o h nk;.
nkfd rozE dh ;[Be/ okfJ,ngB/ wB B{z b? ;wMkJ/.
j[D d;w/ r[o e' e[S rkJh, t/dK j/s ;[B' wB bkJh.
ftZu pfuZso BkNe fgnko/ , ik e/ d/ y p d fJj ;ko/ .
:Ek L
gow sZs feBjz{ B gSkBk.. nkg nkg Ghsfo T[oMkBk..
sp i/ i/ foy oki pBkJ/.. fsB nkgB g[fB f;
..
f;zz fwqs ubkJ/.. 17
17..
i/ f;zfwqsB e/ GJ/ nB[okrh.. fsB fsB feqnk pqjw eh skrh..
fiB wB
..
wB[[ jfo uoBB mfjok
mfjok '.. ;' f;zfwqsB e/ okj B nk
nk '.. 18
18..
pqjwk uko jh p/d pBkJ/.. ;op b'e fsj eow ubkJ/..
fiB eh fbt jfo uoBB bkrh.. s/ p/dB s/ GJ/ fsnkrh.. 19
..
19..
fiB ws p/d es/pB fs:krh.. gkopqjw e/ GJ/ nB[okrh..
fsB e/ r{VQ wZs i/ ubjh.. GKs nB/e d
..@
d[[yB
20..@
yB ;' dbjh.. 20
paBka
d'fjok-

128

d'fjok
;[ f Bnk d;w/ A r[ o { ih fenk ehBk T[ g d/
fi; e' ;[ B eo s' j wB ;z ; k oj/ B b/ .
u" g Jh
g[BL i' s?A Gky:' :j :ko,njofD wfs t/d[ jEhnko[.@
(ig[ih)
;' fJ;dk s?A G/d B gk:k, i' ;fsr[o fJ; ftZu fdqVk:k.
tkose
fJ; dk sksgoi fJj W i' wfs Bkw p[ZfX dk W ns/ t/d Bkw
frnkB dk W fi; dk noE i
kBBk W. fJj o{ge nbzeko eoe/ r[o{
ih B/ eEB ehsk W fe fi; gqeko id e'Jh b'j/ nkfde Xks{ dh t;s{
pBkJh iKdh W sd nfjoB go oZye/ T[go'A jE"V/ nkfde jfEnko Bkb
xVh iKdh W, fi; s/ T[;dh w{osh ;gN pBe/ ;G d/ B/soK d/ r'uo
j[zdh W, fJ;h gqeko jo fJZe t;s{ id gqwkD i'r jz[dh W sd T[j
gfjb/ p[ZXh ftZu fJ;fEs j[zdh W, ns/ T[;d/ wro'A id T[;dk :EkoE
rkB j' iKdk W, sd Uj t;s{ rqjB ns/ fsnkr d/ i'r j[zdh W.
fisBk fuo p[ZXh d[nko/ e'Jh t;s{ frnkB dk ftk BjhA W sd se
T[; ftZu rqjB s:kr :k r[D d'y dh GktBk BjhA j[zdh. fJ; tk;s/
r[o{ ih dk t/d gd s/ J/E/ fe;/ yk; g[;se dk sksgoi BjhA W, fezs{

sh;ok i' fJj nkyk W fe p/d es/p ejj[ ws M{m/ M{mk i' B
fpuko?. . ;' fJj ;Zu W. feT[Afe fe;/ g'Eh B{z M{mk efjBk T[;d/ sZs
;wM/ fpBK M{m peBk W. t/d d/ Bkb es/p nkT[B s/ J/E/ k;
g[;seK dk toDB W. r[o{ ;kfjp T[gd/ d/Ad/ jB fe r[o{ rqzE ;kfjp B{z
jh ngBk Xow g[;se ikB'A. noEks ngB/ xo Bz{ SZve/ d{i/ xo Bk
ikU. t/d es/p fjzd{ Xow ns/ fJ;bkw Xow d/ g[;se jB, f;zxK dk
BjhA. t/dK d/ j'o MrV/ SZve/ ftuko eo'.
d'fjok
ngBk Xow fsnkr e/ X;/ n"o eh phu.
fenk usokJh J/; wfjz Xo/ gkT[A s[w ehu..
u" g Jh
s{z WA f;zx r[o{ ek bkb, eZS eV/ feqgkBK Bkb.
d;w r[o{ ek g{s ;dke/, dk; pBk n"oB ek ike/.
fi;s/ s?A fBi Xow r[tkfJnk, Boe gE e' ;hXk XkfJnk.
i/ puB/ dk ukj/A o;sk, tZY d/j[ d{;o ek c;sk.

Bebh f;Zy

fBo;z;sk BjhA j[zdh.


d{;ok i' J/j nkyk W fe U
nekfo p/d fBowJ/ ;' fJ;dk Gh J/

u" g Jh
fJj sK rZb nuzG/ tkbh, s?A GkJh W BthA Bekbh.
i' nZr/ w? A ;[ B h Bk e' J h, ykb; e" w k b;k j' J h.
jw s' J/e o{g ;h ikBk, G/d B ozue wB wfj nkBk.
ykB gkB no fo s / d koh, nkg; wkfjz fJZemh ;koh.

j' Gkt W fe fisB/ rkB jB ;ko/ nekb g[oy s/ T[sgs j'J/ jB.
i?;k e'Jh ej/ fe ;ko/ gqek nrBh s/ T[gi/ jB. fJ;h gqeko ;G
rkBK dk nkfd w{b nekb g[oy W. fJ;s/ Gh J/j' f;ZX jz[dk W fe r[o{
ih dk J/E/ t/d gd s/ rkB jh eEB W.

BjhA d[ w Bh jw wfj e' J h, iK s/ e" w i[ d h jw j' J h.


fjzd{ Xow jw e' W fgnkok, jw e' T[;ek tvk ;jkok.
fco s?A gE i[dk eo dhBk, fJ; wfj e:k cb s[wB/ uhBk <
sK s/ fJ; dk G/d ;[BkJhA, n?t/A cZeV gD B gkJhA.

r[o{ ih dk nfGgqk: J/E/ rkB dk W fe fisBk fuo e'Jh g[oy p[ZfX


ns/ rkB Bkb fe;/ gdkoE B{z nB[Gt Bk eo b/t/ T[sBk fuo T[;B{z

129

130

n;bh f;Zy
d'fjok
J/j bkvbk x'b i' s?B{z fd;dk :ko.
ndo s/ xksh oj/A T[Zgo eo/A fgnko..
fJ; d'fjo/ dk Gkt fJj W fe fjzd{ Xow ns/ ykb;k Xow fJj
d'B'A nkg; ftu ni/jk bkvbk x'b oZyd/ jB i' nkfynk BjhA iKdk.
ndo s/ sK fJj fJZe d{i/ d/ xksh jB ns/ T[go s/ nszs eoe/
fgnko oZyD tkb/ Bo nkT[Ad/ jB. fJ; jkb B{z Gkt/A ;ko/ nkdwh
gqsZy d;d/ jB gqs{ c/o Gh T[BQK B{z e'Jh ykb BjhA nkT[Adk i' fJj
fenk nX/o wZu fojk W i' fJZe d{i/ d/ Xow B{z BN eo fojk W. nZyh
d/ye/ wZyh fBrbh iKd/ jB, fi;dk ;p{s J/j W L
id e'Jh f;Zy ;okX eokT[Adk :k r:k go ik e/ fgv GokT[Adk W
sd T[; irQk dk fjzd{ Xow gfjb/ T[;d/ f;Zy Xow dk Bk; eoe/ ngBk
;kEh :k Xow GkJh pBkT[Adk W. T[;d/ eZS eVk feqgkB ns/ ezxk s/
d;sko T[sko e/ go/ oZy d/Adk W no T[BQK dh irQk f;o B{z G[zrh, rb
ftZu izR{ ns/ s/V X'sh gk e/ pmkb d/Adk W. r[o{ rqzE ;kfjp ih dk
T[gd/ sK feXo/ fojk fes/ BkT[A Gh BjhA b?B d/Adk. T[; t/b/ f;Zy d/
Xowkswk fgsoK B{z gq/s-gq/s eoe/ g[ekodk W no w{j
'A e[S ngB/ Xow
d/ puB gVQe/ f;Zy B{z nkydk W fe j[D s/o/ fgso f;ZX/ ;`or B{z rJ/
jB. fJ; pks B{z ;[Be/ f;Zy ngB/ Xow BN j'B go sK ozue fynkb
BjhA eodk gozs{ fgsoK B{z ;`or fwfbnk ikBe/ c[Zfbnk ikw/A ftZu
BjhA ;wkT[Adk. fJ; s/ s{z d/y ;edk WA fe fjzd{ Xow B/ f;Zy Xow dh e/
jh e[ g?i wkoh ns/ ngB/ Xow tZb fe; soQK d[orsh eoe/ fbnKdk.
fJ;h soQK id fe;/ fjzd{ Xow tkb/ B{z ykb;k Xow ftu fbnKdk
iKdk W sd T[; Bkb Gh J/j' jZE ehsk iKdk W. fjzd{ Xow dk w{b
gfjb/ izR{ ns/ u'Nh W, c/o Bkw ns/ X'sh W. nfwqs SeB t/b/ T[; dk
izR{ s'fVnk iKdk W, u'Nh dh irQk e/; oykJ/ iKd/ jB, X'sh bkje/
131

eZS gk e/ T[;dk Bkw tNkfJnk iKdk W no ;koh T[wo c/o T[j u'Nh
ns/ izR{ tkfbnK Bkb pfje/ fJZe Ekb ftZu G'iB Gh BjhA yk ;edk.
n?E'A se jh pZ; BjhA W fezs{ yk;-yk; irQk go fjzd{ Xow tkb/ B{z
uVQBk BjhA fwbdk, i?;k fe nekb ss go o'e W. fJ;h gqeko ;Zu
yv ;qh npubk Bro ;kfjp ftu grs s/ Gh i[d/ pmkbd/ jB. fJ; s/
s{z d/y ;edk WA fe f;Zy Xow ftZu id fjzd{ nkT[Adk W T[; dk gfjbk
Xow pdb iKdk W.
d'fjok
fJ; s/ s?B{z y[ZfbQnk ;kok G/d wjkB.
fJ; B{z wB ftu ;'u s/ fgZS'A eohA pykB.

Bebh f;Zy
GkJh f;zxk J/j W ;Zu, irs py/V/ eZu' eZu.
go fJj b'e bki jZfsnkoh, eo SZv/ jK n;hA ftrkoh.

n;bh f;Zy
Gb/ g[ o y s{ z d/ y ftuko/ , b' e bki e k ;e/ ftrko/ <
d/y r[o{ B/ J/j c[owkJh, ftobk f;zx oj/rk GkJh.

n;bh f;Zy
tkfjr[o{ pu s{z T[o Xo WA, :kjh s/ g{ok sfjz eo WA.
e'Jh f;zx oj{ r[o Gkyk, fsB e'JhnB w/A s{z Bfjz okyk.
iKs/ Xow ftrkoB bkrk, nBwsk e/ wkor Gkrk.
:j ;[Be/ Bebh f;Zy GkJh, rjh w'B Bfj w[y'A nbkJh.
d'fjok
:k fpfX f;zxB B/ sih, r[owo:kdk ohs.
n"o n"o wkor ub/A, r[o s/ j' fpgqhs.

132

Bebh k b;/ dk GNeBk


ns/ T[BQK ftZu f;Zyh dk ykswk
d`?:k Szd
d;w r[o{ e/ gE ykb;k fJ; T[s w'A GNekt/.
wVQh r'o e' g{i/ e'T{ ;oto gho wBkt/.
r[Zrk G?o'A d/tb d/th ikfJ ;hsbk g{i/.
S'v nekb irs ek ;`kwh ikfJ br/ ;G d{i/.
e' gkj[B eh ;/tk eo W e' fpoyB f;o fBnkt?A.
G/y fvzG e' g{is e/s/ wkB; g?o g[ikt?A.
e' g { n B e' fJ N wkB fJZe nm ;m shoE ikJh.
ngB/ eo eh eos o;'Jh u"Ae/ w/A pfj ykjh.
fesB/ Ezwb w/b/ T[go ik eo MZM{ gkt/A.
wdk p'bB b'e j;ktB f;o go vzv/ ykt/A.
ghB o kpK j' nbp/ b / y[ Z b/ Q e/ ; frokJ/ .
fros/ e? eo b/NB Xo go wZyh w[y fGDekJ/.
YZv ;Korh b? e o e' J h fwo k jho ;[ B kt? .
;Z;h g[B{z phik ;'om T{u/ ;[o ;'A rkt?.
bZsK dh Uj eoB jikws dkVQh y{p eNkJh.
Bkb w' u B/ wZEk u[ r e/ B/ V / o w Bk nkJh.
rBek e' wBek eo wB ek feBj{z Xkw b[NkJ/.
si eo Bko xokD/ dh fco ezio ;ke pBkJ/.
g[Zs fgnko/ eo/ eBko/ p/dkt/ eotkt/.
ftZu ndkbs MrVk eoe/ ezio ;e/ pBkt/.
tZv/ tZv/ ;odkoK d/ i/ jkb ;[BktK ;ko/.
T[; B{z ;[Beo ezp ikBr/ fgnko/ fod/ s[wko/.
go fenk eoK voK w?A fJ; s/ i/ gk d/tB MrVk.
eJh wjhB/ sheo j'T{ ftu eufjoh orVk.
133

fJ; s/ w?A e[M BkjhA efjzdk ofjzdk wB wfj szr/.


w?B{z f;zxK d/ e[M ukb/ fdZ;D Bkfjz uzr/.
w[B/ f;o w[y u[oN X[nky/ fit/ o/b dk pzpk.
Bkw f;z x J/ j e b fsBQ K dh frZfNnK s' V h sz p k.
fesB/ j'J/ ikfJ Jh;kJh, yKd/ vZpb o'Nh.
efjB w;hj d/ ;/te j't' oZy' e/; Bk u'Nh.
si d;sko Gko f;o e/;K N'gh e' gfjokt'.
p? m w/ go eKN/ ;/ s h r' s n v k ykt' .
w[;bwkB j'eo pj[ GkJh pB/ w[jzwdk B{ok.
fbzr w{S f;o e/; eNkJ/ dhBh j' e/ g{ok.
fesB/ rJ/ tbkfJs d/ ; B{ z ftZd k jk;b eoB/ .
nkJ/ e b pBkeo UE' A fit/ A y/ s d/ voB/ .
r' b w' b f;o fiT[ yop{ k e' N gjo gsb{ B k.
pkp{ ;kfjp pfBnk d/y' izNbw?B Bw{Bk.
fesfBnK f;o s'A e/; T[sko/ nkyB bZr/ rowh.
fesB/ nkyD ofjs emB W oZyB ;' jB Gowh.
fesB/ nkyB eZSk ;kv/ gk; d'J/ jB Gkoh.
shih eZS B Gkt? ;kB{z i' W ohs rtkoh.
fdb s/ f;y j'B jw ujhJ/ T{go pBs wy"bk.
e:k B[e;kB jwko/ f;o i/ fco/ wjzwd g"bk.
fesB/ nkyB n;hA nkoh:k d/; T[ZBsh eod/.
j'o g'EhnK ouh wB[ZyK t/d oZp d/ xo d/.
r[o{ n;kv/ ;/ sK uzr/ go ftZfdnk s/ jhB/.
d:kBzd ;`kwh B/ nke/ t/d n;K B{z dhB/.
sko o/b ;G t/dK ndo T[vB yN'b/ dZ;/.
Gkos tk;h fJ; ftZfdnk s/ T[bM/ j' eo BZ;/.
gowkD{ ;G irs pBkt/ Jh ` o T[ B Q K ;tko/ .
;koh d[BhnK g?dk eoe/ wkB; xV/ ftuko/.
134

pkoK pkoK po;K d/ ;B nkg/ w[v/ j'J/.


Bzr XVzr/ fgqEh T[Zgo d/y' nkB yb'J/.
fco Jh t o B/ j" b h j" b h neb T[ B Q k f;ybkJh.
nZi eZb dh ouBk fi;s/ Bkb siop/ nkJh.
fJsBh rZb n;kv/ wB ftZu nZr/ Bk ;h e'Jh.
fJj sK feqgk ;[nkwh dh W ;kv/ T[go j'Jh.
fJj T[geko n;K E'A GkJh feZE/ fdZsk ikt/.
;[nkwh fpBK e"D W d{ik i' t/dK ;wMkt/.@
d/t Xow fJZe Bt/A Bkw dk N'bk ftZu bkj"o/.
T[;d/ czX/ c; rJ/ e/s/ pkbe p[ZXh p"o/.
skbp fJbw ;e{bK ftZu'A ;[D rZbK c; iKd/.
nkfJ r[o{ d/ pB/ ukNV/ xo no xkN rtKd/.
nkyD ;kv/ T[ Z go nkt/ d/ t e s fJZe Gkoh.
nkg; w/A fwb rktB ;ko/ o'tB e{e g[ekoh.
joh joh i? joh T[ukoB fiT[A o'rh p; ghVk.
nkyD w[be T[XkoB dk W n;K T[mk:k phVk.
gh eo Gzr fp;wMh tkbh f;o uZNw eotkJ/.
gZrK T[go Xo/ uzdT{J/ Grt/A p;so gkJ/.
bz p / bz p / u' b / gfjoB fiT[ A e w hoh oz B K.
e[b d/ Xow eow s'A G?V/ gk p?m/ jB pzBK.
nZrk fgZSk ngBk y'fJnk ;koh T[wo ftrkoh.
ftZu pikoK fcoB rkT[Ad/ jE ftZu b? fJZe skoh.
nkyD ;kB{z gkg fg;ku'A d/t Xow oy bhnk.
o{ j kBh e sh B/ d/ y ' G/ ; cehoh ehnk.
BkoK d/ ;[B GiB ;[jkt/ phB ;Kg fiTA[ p'b/.
wkfJ pkg xo o'tB XkjhA g[Zs pD/ ik u/b/.
fiT[A fJZe T{mK tkbk e'Jh fJZe esko pBkt/.
ckV ckV eo BZe fsBQk d/ s[ozs Be/bK gkt/.
135

bZd/ Gko cV/ jZE v'oh wkor g?o fNekJ/.


izrb d/ ftu ukok uko/ ngBk bkG T[mkJ/.
s?;/ fJB e/ r[o{ fgnko/ whm/ puBK v'oh.
wB d/ BZeK ndo gkJh eo iwks fJZe s'oh.
Uj w[esh d/ bkbu fgZS/ d[y ;fj ;/t ewktB.
fsB eh eoh ewkJh B{z fco p?m r[o{ ih yktB.
pqjw ;wki ftZu ik e'Jh bZrk Y{zvB w[esh.
ngB/ wB dh y'bQ ;[Bkt/ b'eK ndo :[esh.
;eb g' E hnK ftZu n [ X h no ;G wfj ;funkJh.
fiZE/ fwb/ ;Zs T[; EkUA u[r b" w/o/ GkJh.
t/d nihb e[okB rqzE ;G fJe' gdth oZyB.
;GBK ftZu'A eZY bfJ:' s[w tKr d[ZX d/ wZyB.
pkp{ e/ t uz d q ih B/ i' f;Zy k ;wMkJh.
;'Jh ;kB{z eoBh ujhJ/ pqjw{ Bkw XokJh.
r[ o { d;/ ;B pq j w r k Bh go BkBe ih i' J h.
T[ B eh pks jw/ A wB GkJh ;[ B s/ fdb y[ j' J h.
iks-gks ;G M{mh ikB'A ;G ;/ fwb toskU.
;ZG/ w Q p K n d o ;wsk G/ d B e[ Z M oykU.
;op feskpK ouh wB[ Z yK Jh ` o ouh B e' J h.
b sh s/ ;funkJh fi; s/ d' B ' A ;G wfjz j' J h.
rbsh sie/ bt' ;ukJh i/ w[esh e' b'V/.
gowksw d/ Bkb nkgB/ nksw B{z uk i'V/.
;zs fBowb/ j' eo feBj{z s/V eghB e;kJh.
f;o B{ z pz B Q uy{ N k ;k k ukdo frbsh bkJh.
uzrk yktB j"bh p'bB BkT[A ftoes ;dktB.
rz r k eibh pB w/ A ikeo ngBk ;w fpsktB.
nkyD irs ;[gB ;w fwZE:k iht pqjw fJZe o{gk.
nBo puB J/j wk:k jJhJ/ ebgs Gqw e' e{gk.
136

nkfd rqzE t/d nB[;koh t/d ;[ ;[sj gqwkBz.


Gkr s k r Uj eoB bZyDk yN nkBkfd pykBz .
fsB jh w/A ;' j'fJ rJ/ fJZe uke{ eNhJ/ ;zsk.
o[zv w[v f;o eo fJZe gb wfjz efjs pzX jw jzsk.
r[o eh ofjs fsnkr eoh ;G go/ G/y eh ckjh.
ngB/ wr e' si eo g k o/ GJ/ n" o wr okjh.
u" g Jh
n"o ;[B/A pks d[y dksh, i' f;Zyh e' f;zX pjksh.
gfjb/ f;Zy f;Zy e/ GkJh, f;Zy'A jh wfjz eos ;rkJh.
f;Zyh ek si GkJh ukok, eos/ i? WA ;op eBkok.
fgSbh iksB w/A ik X;/, fsB jh e/ pzXB wfjz c;/.
n" o pks :fj e k d[ y dksh, iK s/ e" w nX' r s iksh.
nkg f;zx W ;G ftX g{ok, ofjs wo:kdk wfjztv ;{ok.
fsB f;zxB e' si eo GkJh, boeh w'B/A eh goBkJh.
eZd{ ;w iK e/ f;o wkjhA, vzvh ;w p'dh MbekjhA.
e?Auh ;'A orVkJh dkVQh, w{S w'uB/ ;kE T[ykVh.
wkE/ fsbe wkb eo wkjhA, rb izR{ X'sh eN ikjhA.
x;hNk wb Bkw fi; e/ok. nk p?mk xo j'fJ ;r/ok.
okw okw g?oh g? rkJh, cs/ p[bktB ohs r[tkJh.
efjs f;zx e' jZ[ek ujhJ/, p/r fbnkt' ekj{z ejhJ/.
fs; ekoD f;z x Y{ z v ' j[ Z ek,nkr/ Xo/ sz p ke{ ;Z[ e k.
u" A e/ wfjz ;? nkr fbnkt/ , d/ gkDh sk k eotkt/ .
Go eo ;{Nk wkos ipjh, T{ms X{w pzp/ ek spjh.
;kok xo Go W, fi; ;zrk, wkBj[ X{g X[yk:' uzrk.
g/ y f;z x wB wfjz w[ o Mkt/ , go dwkd go g/ B ikt/ .
efjs wBfjz i' :ke' eoj{z, p/Nh e/ d[y s wB voj{z.
i/ e' T { f;Zy r[ o ek g k ok, g{ S / sKe' j' f J bukok.
137

:j ek wd ekw s?A ehBk, p/Nh dkB e[gEh dhBk <


sp sKe' t[j :" ;wMkt/, f;Zy boek e' jkE B nkt/.
n? ; / ez B K f;z x B e/ o h, fsB xo fubwK Go/ xB/ o h.
go fsB e' i' j's ;zskBk, w{vs w{v ;[ fpBK pjkBk.
z e o toD G:' np nkJh, eow Xow ;G r:' fSgkJh.
i/ s[w e' fJ; wfjz e[S ;zek, g{S' w[M ;/ Bkfjz ebzek.
w?A fesB'A e/ Bkw pskT{A, g[B nKyB ;/A s'fj fdykT{A.
n"o o'r fJZe tXsk ikt/, ej' e"D i/ :kfj Sgkt/.
pkg f;Zy W tv/ rozEh, pkDh ezm r[o{ ek gEh.
bzw/ e/; u"frodh dkVQh, f;ZXh gZr ;h; go ukVQh.
eZS eVk feogkB oykt/, gu eeko nGZy B ykt/.
fs;e/ g{s T{s xo wkjhA, f;Zy Xow eh ;ko B ikjhA.
Xo e[Zbk f;o go ij bzpk, frZfNnK s'VhA gk:' szpk.
f;o dkVQh uZNw eotkJh, e[b wo:kdk ;eb u[ekJh.
d/y fgsk e' jk;h eo W, ejs ijkbs ek :j xo W.
pkg jwkok W fJj i' J h, *Ubv ? B ek W ;' J h.
;w g[ o kB/ e/ tj[ jJhJ/ , Bfjz ftZfdnk ik w? A e[ S gJhJ/ .
np s' A ;w: o" B h e/ o k, n? ; h ofjs B uj/ tX/ o k.
n?;/ ;[s iBws np nkr/, i' si Xow e[eowh bkr/.
i/ tXsh :j rJh phwkoh, B N j' r wo:kdk ;koh.
sK s/ eohU e'J/ T[gkJh, ;zskB nkgBh b/j[ pukJh.
d'fjok L
:k fpX GNes f;zx ir, ;rb e[ gEB wkfjz.
sK s/ geoj[ fg k oU, fJB p{ v s eh pkfjz .
Bkso fJe ;" ;kb e/, ndo jh j[fJ Bk;.
i?;/ g"B gquzv ;/, T[v/ g[okBk xk;.
*Old Fashion noEks g[okB/ sohe/ dk nkdwh.
138

f;Zyh d/ puB/ dk T[gkfJ


d`?:k Szd
;[Bh ykb;k ih s[w ;koh Bebh f;Zyh rkEk.
e?;/ GowB eos ftukoh nBwZs'A e/ ;kEk.
i/eo ypo B b/t' :keh ojh ;jh rb ikt/.
i?;/ ekse wk; GJ/ s/ w/x nek;'A Xkt/.
sK s/ i/ s[w puBK ukj' eo' tjh wo:kdk.
d;w r[o{ B/ i'fJ pskJh geo' si pepkdk.
fgSbh iks-gks Sv ;koh ;G f;zxB fJe j't'.
gZe eKuoh ;og si/ fiT[A fsT[A s[w ykb; j't'.
f;zx fpBK boeh Bfjz d/t' gVQ' nBzd fptkj{.
iBw fwos eh ;G wo:kdk eo' ykb;k okj{.
sh;o gE gSkB/ ngBk fjzd{ s[oe s/ Bkok.
gkyvB yvD eo vko' yvk :[es d[Xkok.
;op iks e/ Bo n" Bkoh d/ T[ g d/ ;[ X ko/ .
d/ nfwqs fsB f;zx pBkt' d;w r[o{ e/ gko/.
w[;bwkB Jh;kJh i?;/ ngB/ ws wfjz fbnkt/A.
s?;/ jh ;G wkB; e' tj f;zx r[o{ pB ikt/A.
nkg; wfjz fwb eo' gohsh fgSb/ f;zxB i?;h.
J/e pkg e/ p/N/ j'eo w/o s/o fco e?;h <
Xow rozE r[o rqzE s[wkok fgsk d;w r[o nkjh.
r:koK pkoK s/ o K nkfde eo' B e' gks k jh.
d'fjok
Bebh f;Zyh fsnkr e/, n;bh d/j[ pBkfJ.
r[ o r' f pz d fwq f rz d e/ , pb eh e sh gkfJ..
139

eth dh gqkoEBk
;t? : k
nkfd r[o{ r[o BkBe i{, fi; j/s nN/ pj[ d/;B wkjh.
;Zs gq u koe d/ ; T[ X koe, d/ s oj/ T[ g d/ ;dk jh.
;' :j gE si/ s[w gE, G:' wr n"oB e' np okjhA.
j'fJ fdnkb eo' eoDk fJ;, p{vs eh geo' Gb pkjhA.
d'fjok
j/ noiB nfo iB'A B/ eok Bokdo rqzE.
wB Gkts ou pkDhnK Gowk:' :j gE.
i?;/ ;fj eo y/d sB Xow gkbBk ehB.
fdZs fwqfrzd pukJhJ/ ejDk eo fJ; dhB.
ebrhXo d;w/A r[o{, ehi? B?e fXnkB.
Bebh f;Zy'A B/ eohl f;Zyh s'j tokB.
wB: aaa B/ g[oy rfj f;zx pBkJ/ G/v.
eo w[vvB aaa b/ eo/, GJ/ Y/v e/ Y/v.
sK s/ fJBe/ jkb go eoDk eo wjkoki.
fdZs f;zx fpBsh eo/ pkfjz rj/ eh bki.
;t? : k
gE rozE r[o{ d;t/A, T[gd/;B i'fJ ewktfjzr/.
uko gdkoE b'e fty/, fpB wKrfj s/ iB gktfjzr/.
i' r[o wkor fsnkr g;{ ngBh wB wZs ewktfjzr/.
fdZs joh jo e? ir b'e, ;dk d[y w/A e[obktfjzr/.
fJfs ;qh Bebh f;Zy gqp'X
feqs GkJh fdZs f;zx frnkBh
gikph gq'?;o, n"ohnNb ekbi, bkj"o

vvv
140

You might also like