Professional Documents
Culture Documents
Nakli Sikh Prabodh
Nakli Sikh Prabodh
f;ZZy gqp'X
Publication
Gurmat Vichar Kendar
Seona Road, Patiala
b/ye L
gE osB
gq'a fdZs f;zx ih frnkBh, bkj"o
;zgkde L
eztonihs f;zx
b/o NkJhg ;?fNzr L
eZeV ezfgT{No, gfNnkbk
95969-30588, 98158-50558
gqek e
fgqNo L
v?c'fvb fgqNo, c?eNoh J/ohnk, gfNnkbk
ehws L 100/- o[gJ/
sseok
l
nozfGe p/Bsh
fjzd{nK dk jkb
w[;bwkBK dk jkb
Jh;kJhnK dk jkb
f;ZyK dk jkb
n;bh f;Zy dk gq B
eth dh gqkoEBk
;wogD
(iii)
(iv)
fJ; d/ Bkb jh ;qhwkB ;zs nso f;zx ns/ GkJh oDXho f;zx ih
tor/ sgZ;th wjkg[oK B/ n;bh f;Zy dk wkvb g/ eo e/ f;Zyh B{z
j[bkok fdZsk. Bkb jh uhc ykb;k dhtkB B/ f;ZyK ftu'A nBgVQsk d{o
eoB bJh irQk-irQk ykb;k ;e{b ns/ ekbi y'bQ/.
;G s'A tZvh eqKshekoh i' f;zx ;Gk d/ bfjo d/ nkT[D Bkb nkJh
T[j neEBh: W. gq'?;o r[ow[y f;zx ns/ frnkBh fdZs f;zx ih fJ; d/
o{j/otK ;B.
frnkBh fdZs f;zx ih B/ ebw Bkb, fgv-fgv ik e/ ;N/i s/ p'b
e/ ns/ Xkowe pfj;K yk; eoe/ nkohnK ;wki d/ pkBh ;kX{ fdnkBzd
Bkb i' ykb;k gE dh ;ot ;o/N
k dk vzek tikfJnk. T[; Bkb gE
fto'Xh skesK B{z GkiVK g? rJhnK ns/ gEe c[btkVh fco joh Goh
fdZ;D bZr gJh.
;q'wDh nekbh db okjhA pDh q'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh ftu
f;nk;sh gZy Gko{ j'D eo e/ ns/ ;jh sohe/ Bkb f;Zyh gquko Bk j'D
ekoB j[D fco f;ZyK ftu T[j ;G e[ohshnK nk rJhnK jB i' f;zx ;Gk
bfjo d/ w[ZY ftu ;B. tZv/-tZv/ nkbhkB r[od[nko/ pD rJ/ go [ZX
nkuoD tkb/ gqukoe nb'g j' rJ/.
ykb;k ;e{b ns/ ekbi sK pj[s jB go id ftfdnkoEhnK d/
u/jo/-w'jo/ d/yd/ jK sK fBokk j[zdh W. feT[Afe gVQkT[D tkb/ nkg f;Zyh
;fgoN s'A e'o/ f;Zyh ftu gqgZe BjhA. pbfe nB/eK ;e{bK ekbiK ftu
Bk;se, ekwo/vh N'bk ftfdne ;z;EktK s/ ekp W.
fJ; bJh frnkBh fdZs f;zx ih sK BjhA nk ;ed/ go n;hA T[BQK dh
fbyh g[;se B
ebh f;Zy gqp'X okjhA gkmeK dh ;KM frnkBh fdZs f;zx
ih Bkb g[nk oj/ jK. fJj g[;se fiBh frnkBh ih t/b/ ;koEe ;h T[BQhA
jh fJ; dh b'V nZi th W. coe f;oc fJBK W fe T[; t/b/ ekwo/vh
Bk;seh N'bk got/ BjhA ehsk ;h ns/ kfJd gE bJh ;G s'A jkBhekoe
y[bQ/ dkVQ/ tkb/, T[Zgo dh feogkBK gkT[D tkb/ T[j ny"sh fwBoh jB i'
X[o ndo'A ekwo/vh ;'u d/ XkoBh jB. fJBQK pko/ n;hA nkgDhnK feskpK
;
G d[;N My wkok@ ns/ ekwo/vh f;ZyK d/ e"se (d' Gkr) ftu y[ZbQ e/
(v)
(vi)
noz f Ge p d
uouk ehsh W.
frnkBh fds f;zx ih B/ fJ; g[;se ftu n;bh f;Zy ns/ Bebh
f;Zy d/ gkso f;oi e/ ns/ pfj; eok e/ ykb;k gE dk fBnkokgD gorN
ehsk j?. fJ; d/ Bkb jh f;Zyh f;XKs ns/ oj[-ohsK ns/ f;Zyh ofjs B{z
;BksBh gqg
oktK s'A fBy/Ve/ T[swsk gorN ehsh j?. fJ; feskp B{z n;hA
GkJh ekBQ f;zx BkGk dh ;" ;kb gfjbK ofus g[;se j
w fjzd{ BjhA dk
S'Nk o{g efj ;ed/ jK. fJ; s'A fJbktk fJ; g[;se s'A gEe T[ZBsh bJh
frnkBh fds f;zx ih d/ fjod/ ftu sVg, gEe fgnko ns/ fpjpbsk d/
Gh doB j[zd/ jB.
gfjbK fJj g[;se 1974 ftu ;qh r[o{ f;zx ;Gk skpdh d/ ew/Nh,
s/ik f;zx ;w[d
oh jkb nfwqs;o tZb'A Skgh rJh ;h. j[D n;hA fJ; Bk:kp
g[;se B{z SgD dk wkD jk;b eo oj/ jK. T[whd W gkme id fJ;
g[;se B{z gVQ e/ f;Zyh f;XKs ns/ f;Zy fto;/ Bkb i[VB bJh T[skfjs
j' e/ pkDh, pkD/ d/ XkoBh j' e/ gEe c[btkVh nr pDB ftu o wfj;{;
eoBr/.
dk;
ezto nihs f;zx
r[owfs thuko e/Ado
oDihs Bro f;T[Bk o'v, gfNnkbk.
98151-56818, 95018-77116
(vii)
;fsr[ o gq ; kfd..
tkose
w/o/ g:ko/ gkme' i' e[S w?A fJ; g'Eh ftZu fbfynk W ;' e'Jh
feZ;k ejkDh :k fe;/ soQK fdb d/ goukt/ dh eEk BjhA W, gqs
{ fJ;
ftu T[jBK nfeqsxDK g[oK dk toBD W, fiBQK B/ ngB/ d;w r[o{
ih d/ tv/-tv/ T[gekoK B{z G[bk fdZsk W i' T[BQK B/ ngB/ xo, XB,
wkb, g:ko/ g[Zsq ns/ ;oho B{z Gh J/BQK go e[opkB eo e/ ehs/ ;h, ns/
T[; dk pdbk nZi eZb d/ f;Zy fJj d/Ad/ jB fe T[BQK d/ n;bh Xkofwe
T[gd/K dh Beb eod/ jBl fJ;h tk;s/ fJ; g'Eh dk BkT[A Bebh f;Zy
gqp'X oZfynk Wl noEks Bebh f;ZyK gqfs T[gd/. fJBQK nfeqsxDK
B{z w?A GkJh r[odk; ih dh fJ; gT[Vh dk ;oNhfe/N* fdzdk jK i' T[BQK
B/ nfeqsxDK g[oyK go nkyh W L
*B/e Bkwh dh rtkjh.
2
gT[ V h
wd ftu foXk gkfJ e? e[s/ dk wk;[.
Xfonk wkD; y'goh fs;[ wdh tk;[.
os[ Gfonk egVk efo eiD[ sk;[.
Yfe b? ubh u{jVh efo G'r fpbk;[ .
nkfy ;[DkJ/ g[fSnk bkj/ ft;tk;[.
Bdoh gt? nfeosxD[ ws[ j'fJ ftDk;[....
(tka Gka r[a-35$9 )
GkJh ;kfjp dk fJj eEB fJBQK Bebh f;Zy :k Bebh ykb;k
go mhe 2 s"o go xNdk W, ns/ fJj Bebh euxoV ykb;k ni/jk
jh d[oGkr nky:k ikt/ sK e'Jh d' BjhA W.
fjzd{, w[;bwkB ns/ Jh;kJh J/BQK fszBK e"wK B{z i' nekb g[oy B/
Gkr bk:k W ns/ fJj tZvhnK-tZvhnK e"wK pDhnK j'JhnK jB, fJj
dk J/j' ekoD W fe Uj nkgD/ tZfvnK noEks r[oK d/ T[gekoK B{z
BjhA G[bkT[AdhnK Gkt/A Uj e/j/ jh e:'A B j'D, fi; s/ gfjb/ n;hA
fJBQK dk E'VQk-E'VQk jkb fbyd/ jK.
fjzd{nK dk jkb
1-d/y' ;qh okw uzdq ih wjkoki i' okik d;oE d/ g[Zsq ;/ Uj fJZe
xo d/ MrV/-wso/Jh d/ d[Zy s/ pBtk; B{z G/i/ rJ/ ;/. ;hsk ih i' T[BQK
dh gfspqsk ;[gsBh ;h i' ngB/ Xow gkbB bJh T[BQK d/ Bkb ubh
rJh ;h fi; B{z oktD jzekoh B/ Sb Bkb xo fbnk e/ e?d oZfynk.
T[; go ;qh okw uzdq ih B/ ngBh fJ;sqh dh gqhfs ns/ d[N g[o d/ gi/
ftu'A eZYB d/ y:kb Bkb ;[rqht nkfde okfinK B{z ngBhnK G[iK d/
pb fdyk e/ pkbh B{z wko ns/ tZvk Gkoh db ;ki e/ bzek go ik e/
Xktk ehsk ns/ bVkJh ehsh n'o oktD B{z wko e/ ngBh ;[gsBh B{z
xo nKdk. J/j ;koh okwk:D dh ;zy/g eEk dk sksgoi W fi; s/
f;XKs J/j fBebdk W fe ;qh okw uzdq ih dk izr fjzd[;skB d/ bkG
3
nkswk B{z fpGuko eoB tb g/qodh ;h. gfjb/ sK okwuzdq ih B/ T[; B{z
p{Nk y'fdnk j'fJnk jz[dk W. fJsB/ go jh pZ; BjhA pbfe T[BQK B{z
gqw/o dk n"sko nkye/ ;t/o/ T[Zme/ T[BQK dk Bkw b?Ad/ jB ns/ fJBkB
eos/ ;w: no nkg; ftZu fwbB ftZSVB d/ ;w: go Gh fJe d{i/ B{z
okw-okw nkyd/ jB. oktB fi; B/ ;hsk u[okJh ;h Gkt/A iks dk
pqkjwD Gh ;h go T[; B{z oke ns/ d[N nkyd/ jB. ;G s/ tX e/
:kdrko tkbh fJe fJj rZb W fe d[;fjo/ d/ fdBK ftZu T[BQK d/ fJ;
izr dh g{oh-g{oh Beb eod/ jB fi; ftu ekrK d/ oktD pDke/
;kVd/ jB ns/ nkgD/ g[Zsq g'so/ GoktK nkfde B{z bzr{o ns/ foZS
pDke/ okh j[zd/ jB. fesB/ T[BQK ftu'A oke Gh pDd/ jB no bVkJh
eoe/ fdykT[Ad/ jB. ;' d/y' nkgD/ nkg B{z :k nkgfDnK ;zpzXhnK B{z
pKdo, foZS ns/ oke pDkT[Ad/ ok Gh ow BjhA eod/ pbfe nkgDh
'Gk ;wMd/ jB. d[;fjo/ d/ fdBK fgS'A i/ fe;/ B{z pKdo nkyhJ/ sK Uj
bV e/ fJe dhnK uko ;[DkT[Adk W go T[BQK fdBK ftu T[; ;`Kr B{z
nkg Xkod/ jB, ns/ nkgB/ w{j
'A nkgB/ nkg B{z pKdo nkyd/ jB ns/
ezB'A ;[Bd/ jB. fJ; dk ekoD e'Jh fjzd{nK dh w{oysk BjhA W, fi;
soQK eJh e[ b'e fnkb eod/ jB. n;b ftZu J/j UBQK d/ T[; T[geko
dh feqsZr:sk dk fuzBQ W i' UBQK d/ fjod/ ftu'A eJh gqeko d/ Gkt j'
e/ fBebdk W. d/y' fjzd{nK B/ ngB/ tZv/ wjkswk d/ T[geko B{z G[bk:k
oktD B/ i' pqkjwB t/d t/sk ns/ okik j' eo T[;dk pdbk fJZe
Xowkswk gfspqsk ;stzsh wjkokDh go eZfYnk ;'Jh T[;dk oke
BjhA. fJ;h s/ fjzd{ XzB:tkd d/ :'r jB ns/ irs ftZu fJBQK dh e"w
T[Zsw ;dkT[Adh W.
;[GkT[ ;h. fJ;h :kb s/ T[;B{z pkbwhe i?;/ foyhnK B/ pqkjwD ikB
e/ Gh oke Bkw s/ g[ekfonk W.
d{ik - ;qh feqB d/t ih B/ nkgD/ wkw/ ez; B{z, i' UBQK Bkb
gvsK dh rZb go fttk; oZye/ fto'X eodk ;h, wko fdZsk. fJ; s/
s[;h d/y ;ed/ j' fe UBQK B/ Gkosto dk :k fjzd{ e"w dk e:k Gbk
ehsk W ftuko e/ d/y' sK e[S BjhA. feT[Afe nZi eZb Gh i/ e'Jh
nkgD/ d[wB wkw/ B{z wko d/t/ sK U;B{z nkgDk bkG W gozs{ b'eK B{z
BjhA, ns/ Bk j'Dk ukjhJ/. d{;ok T[BQK dh ;{ophosk dk ;kok jkb id'A
ns/ ngB/ e[Nzp dhnK fJ;sqhnK B{z ozvhnK eo e/ o[dB ;[DBk BjhA
fJBQK d/ giK sZsK tkb/ ;ohoK B{z wkoKrk ;' fJj sK ;dk jh iVQ
goDkwh ns/ wo/ j'J/ jB, s?A fJBQK w[ofdnK dk fenk wkoBk Wl fJ;
sd GkJhnK dk w'j fdb d/ ftu i' wko nk:k ns/ nZyhA ib Bkb
Go nkJhnK. MN XB[ypkB jE'A ;Z[N fdZsk no nky:k fe w?A izrb
tk;s/ s{z Bzr j' e/ :[ZX eo, SZsqh dk Xow BjhA W fe izr ftZu nk e/
ekfJoK tKr o[dB eo/ no ;sq f;ZN p?m/.@
fJ; gqeko noiB dhnK nZyK s/ nK;{ trd/ d/y e/ ;qh feqB
d/t ih wjkoki p'b/ fe j/ fgnko/ noiB s/ok fJj jkb feT[A j':k W<
noiB B/ p/Bsh ehsh fe wjkoki w?A id :[ZX G{wh ftu nk e/
d/fynk sK w?B{z uko/ gk;:'A ngB/ uku/, skJ/, GkJh, Gshi/ ns/ r[o{
fdykJh fdZs/, fi; eoe/ w?A ngB/ jE'A ngBh e[b d/ ;{ophoK B{z wko e/
ehsh i' ngB/ jh GkJhnK d/ ;hB/ shoK Bkb SkD/ no T[BQK d/ gZN
rdk Bkb GzB/. ngB/ skJ/, uku/ no dkd/ so;k-so;k e/ wko/ ns/
Ghw i?;/ pjkdoK B/ ngB/ uku/ d/ g[Zs GoktK dhnK SkshnK B"jK Bkb
gkVe/ u[bhnK Bkb bj{ ghsk.
s[;hA fJj rb ;'u ;ed/ j' fe fJ; :[ZX eokT[B s/ Gkos tohnK
B{z eh bkG gj[zfunK ns/ fjzd{ Xow B{z fJ; s/ fenk gqkgsh j'Jh<
go nkgD/ nkg B{z e[opkB eod/ jBl fJ; bJh fjzd{ XzBtkd d/ :'r
jB.
nt;Ek ftZu gqhsh eoBh. fJ; s/ Gh s[;hA ;'u bt' i' ;kB{z fenk
f;Zy:k fwbdh W :k w[be ns/ e"w dh GfbnkJh feZE'A se jz[dh W.
gqB-s[;hA dZ; ;ed/ j' fe f;Zy e"w B/ nkgD/ d;K r[oK d/ uzr/
r[DK dh e'Jh nfijh oXk ek:w ehsh j't/<
Gkt/A ;kfjs: d/ g:kfonK B{z ;qh feqB d/t ns/ ;qh wfs okXK ih d/
nbzeko d/D eoe/ T[BQK d/ g[;seK B{z tvk bkG gj[zfunk W, feUAfe i/
w[;bwkBK dk jkb
fe;/ j'o d/ pkg dkd/ ns/ fe;/ dh Xh G?D pkps fJ; soQK e'Jh fbydk
sK o{o W fe T[j bkfJpb* d/ w[eZdw/ ftu frqcsko j' e/ oki dzv
gkT[Adk, gozs{ ;qh feqB d/t wjkoki d/ Bkw go b'eK B/ pj[s p/gVd
rqzE ns/ s;thoK pDk SZvhnK jB. T[BQK d/ d/yB ns/ gVQB s/ s[;hA
*s"jhB
9
u" g Jh
j[D i' d{i/ w[Z;bwkB, ;kps oyd/ j?B JhwkB.
fJZe Bph dk gVQd/ ebwK, nktB BjhA d{;o/ SbwK.
fs;dk ehsk i'fJ e[okB, fs; go ;ko/ jB e[opkB.
fs;s/ pkjo g?o B Xod/, ;G ekoi w;b/ go eod/.
10
** e[opkB .
11
;B. s[;hA d/y ;ed/ j' fe Gbk i/ uzd ;Zu w[Zu jh N[ZN iKdk sK T[; dk
gqek xN j' ikD s/ fgqEh B{z e/jke[ B[e;kB gj[zudkl feT[Afe uzd s/
fpBK jw/k oks ekbh p'bh ns/ vokT[Bh jz[dh no jkoK n"yXhnK i'
uzdqwK dh feoBK eoe/ o;dkfJe j[zdhnK jB fcZehnK ofjzdhnK. jK
fJ; eokwks s/ u'oK B{z Gkt/A bkG gj[zudk i' nX/o/ d/ b'Vtzd jB. sK
Gh nfij/ fJ;bkw ni/j/ nfeqsxB BjhA jB i' J/BQK pksK B{z :kd
eoe/ UBQK tZv/ T[gekoK B{z G[bk d/D i' T[BQK B/ nkgDh T[Zws tk;s/
ehs/ ;B.
d{;ok fJwkwK dh bVkJh i' T[BQK d/ fos/dko :hd GkJh Bkb
fJZe fJ;sqh d/ ftnkj fgZS/ j'Jh ;h Uj Gh e'Jh dhBh bVkJh BjhA ;h
e/tb B;h ykj dk cb ;h. go sK Gh nfjb fJ;bkw T[; B{z
wjph o;w d/ pokpo ikD e/ skhJ/ pDke/ ;kb fgZS'A nZm d; fdB
'e ns/ o'Dk fgZNDk eod/ jB fi; ftu eJh ;dhnK dh rZb B{z ni/
jh eoe/ fdyk d/Ad/ jB ikD' nZi j'Jh W. Gkt/A fJ; rZb B{z pj[s b'e
p[ok Gh nkyd/ jB go sK Gh n;hA fJsBk o{o ejKr/ fe fJj ;kok
g[oykoE dhB fJ;bkw dh feqsZrsk dk fuzBQ W i' nkgfDnK tZfvnK
d/ T[geko :k ;ke/ B{z, Gkt/A Uj fe;/ gqeko d/ feT[A Bk j'B, fdb'A BjhA
G[bkT[Ad/.
B{z fJbjkw j'fJnk ;h fe n?;k eo', jos B/ [dk d/ j[ew Bkb fJj
ezw ehsk. ni/jhnK j'o eJh pksK d{i/ b'e nkyd/ jB. fiBQK s/ d/
:k e"w B{z e'Jh bkG BjhA gj[zudk, fezs{ B[e;kB gj[zudk Wl feT[Afe id
b'e J/j kb eod/ jB fe i/ BphnK d/ J/j jkb j'J/ jB sK ;kvk eh
jkb j't/rk< fJ; s/ fJbke B{z o{o B[e;kB gj[zudk W. fco T[BQK d/
w[ji/ noEks eokwksK Gh ni/jhnK jB fiBQK s/ w[be :k e"w B{z
;tkfJ B[e;kB d/ j'o e[M bkG BjhA W. i?;k fe nkyd/ jB fe jos
w[jzwd ;kfjp B/ uzd B{z s'V fdZsk ;h, fi; s/ T[; d/ d' N[eV/ j' rJ/
13
Jh;kJhnK dk jkb
d'fjok
j[D Jh;kJh gE dh ;[D' pks wB bkfJ.
;{bh uVQB w;hj dk p?m/ BjhA G[bkfJ.
14
u" g Jh
Jh;k Bph g[oy goXkB, fi;B/ fdZs/ ngB/ gokB.
b' r B wfj eos' T[ g d/ k , fsBe/ josk eJh eb/ k .
go b'r'A e/ sKeh pkBh, w{b fod/ wfj Bkfjz ;[ykBh.
iK go pkd k j j? o ' v *, sKJh efjz d / fJ;/ B S' v .
sp j?o'v geV Uj bhnk, ngD/ ;Bw[y mKvk ehnk.
brk d/D d[y sK e' Gkoh, i' tj[ ;esk BjhA ;jkoh.
eKNB ek f;o ski oyk:k, ekB/ geV sKfj wotk:k.
w[ y goik B/ E{ e k sK e/ , p[ o / p d Gky/ gq f s tke/ .
g[B jkEB g?oB e/ wkjhA, Sksh nKyB w/A tv skjhA.
;{J/ b'j/ e/ rvtkJ/, eo/ wy"b pj[s wB GkJ/.
g[B nkyo e' ;{bh Ehnk, fs;B/ sB nogB eo dhnk.
d/y' fs;e/ pdb/ ;ko/, efjs Jh;kJh WA S[Neko/.
ftu fbfynk W fe id T[; B{z gsk bZrk fe w/o/ d[wB w?B{z wkoBk
ukj[zd/ jB ns/ nZi w?A gefVnk ikDk W sd Uj ;koh oks p/u?B fojk
Gkt-Jh;kJh b'e fJ; pks B{z g'EhnK ftu Sgtk e/ ns/ tZykB
d/ eo e/ ;ko/ ;z;ko d/ g[oK gqfs gqrN eod/ jB fe :;{ B/ ;kv/ tk;s/
d/j go d[y ;jko/, ns/ ebh;hnK** d/ nkokw bJh s/ ;kv/ gkgK d/
Bk; bJh T[; B/ nkgD/ nkg B{z e[opkB ehsk, fJ; tk;s/ Uj ;kv/
s/ ngB/ ;/teK B{z J/j nkyB bZrk fe fenk s[;hA ;[Zs/ gJ/ j'< fJj BjhA
d/yd/ i' w/o/ go e/jh w[;hps nkB tkbh W fi; d/ jZE'A w?A p/jkb jK. c/
o gjkV go uVQ fr:k s/ d'B'A jZE T[mk T[mke/ gow/o nZr/ gqkoEBk
ehsk fe j/ fgsk fJ; w"s d/ fgnkb/ B{z w?E'A d{o oZy. go T[; ;w ek
j' ;edk ;h fi; s/ fdB uVQd/ jh geVBk rk, no fuZbkT[Adk ;{bh
fdZsk frnk. d/y' J/Xo w[;bwkBK ftZu fJZe wB;{o t/dKsh B/ jZ;
jZ;e/ ;{bh go uVQfdnK ikB fdZsh no w{j
s/ jkfJ se Gh BjhA nkyh
;h no Bk fJj fejk fe w?E'A fJj w"s dk fgnkbk d{o oj/. d{;ok
w;spo' B/ ngBh g[mh yZb w[bskB ftu pkdkj d/ jE'A b[jke/ G'j
Bkb GotkJh go T[; B/ w{j
s/ ;h se Gh BjhA ehsh.
;qh r[o{ s/ pjkdo ih B/ ig[ih ;kfjp gVQfdnK gVQfdnK
ngBk ;h; s/ Bkb i[dk eok:k go w[y'A Uj se Gh Bk T[ukoh, i?;k
fe d;w r[o{ ih dk eEB W L;kXB j/ f s fJsh fifB eoh.. ;h;[ dh:k go[ ;h B T[ u oh..
Xow j/s ;kek fifB ehnk.. ;h;[ dhnk go[ f;oo[ B dhnk..
(pfusq BkNe)
fJ; s'A nZr/ jehes okfJ yZsqhnK d/ bVe/ B/ (i' Bk e'Jh ntsko
fJB;kB Ek, no T[j [dk dk p/Nk BjhA j' ;edk feT[Afe [dk dh e'Jh
fJ;sqh BjhA W ns/ [dk ;E{b ;oho tkbk BjhA W. jK fJ; rZb B{z
fdZsk go Xow Bk SZfvnk. ;' w;hj dk ;{bh uVQBk e'Jh fJBQK wjkswk
Bkb'A tX e/ tvkJh BjhA oZydk.
wBk iKdk W fe T[j fJe Xqwkswk g[oy ;hl gqs{ [dk :k T[; dk g[Zsq
j'Dk n;zGt W. tZvh rZb i' T[; d/ ;{bh uVQB/ tkbh W ;' Gh e'Jh
fjzd[;skB d/ wjkswk iBK s/ tXe/ BjhA gkJh iKdhL e'Afe nihb
gqs{ ;kB{z nfij/ M/fVnK Bkb e'Jh ezw BjhA W e/tb J/j' T[gd/
:k B;hjs ;kB{z Jh;kJh e"w s/ fwb ;edh W fe fJj e"w nfeqsxD
BjhA W fezs{ feqsZr W. fJ; tk;s/ J/jBK d/ frofinK go jo irk
;{bh dk fBkB j[zdk W. fesfBnK dh N'gh, e'N, xVh dh zihoh
**Jh;kJh dhB
15
***r[BkjK dk pNBk
16
nkfdeK go gh fJ;dh fBkBh gkJh iKdh W. fJ; s'A fJj Gkt fBebdk
W fe fJ; Jh;kJh e"w B/ nkgD/ wjkswk w;hj d/ T[gekoK B{z G[bk BjhA
fdZsk pbfe jodw :kd oZyD/ d/ tk;s/ T[; d/ fBkB nkgD/ p;sqK
ns/ wekBK B{z bk oZy/ jB.
d'fjok
fjzd{ Jh;kJh w[;bwK oyd/ Xow JhwkB.
Xz B - Xz B fJj Xz B jB tZv B go e[ o pkB..
eoBkb ftu fJpokjhw b'Xh gk; ;Zs wjhB/ e?d oj/ ns/ uZeh gh;h.
irBBkE, powk, nk;kw, ;zrbkdhg, wZek, wdhBk, ekpb, ezXko
ns/ fsZps nkfd d/;K ftu GqwB eo e/ b'eK B{z nkgB/ ;Zs ws dk
T[gd/ ehsk, i?;k pqjwD iK fjzd{nK B{z fJj T[gd/ ehsk fe s[;hA
eZu/ ;{s d/ Xkr/ tkb/ iB/T{ B{z fsnkr e/ fJ; ;Zu/ izR{ B{z gfjo' ns/ i'
izR{ g[okDk j' e/ N[ZN iKdk W :k d[wB s'V fdzd/ jB, mhe BjhA W,
:Ek L
dfJnk egkj ;s'y[ ;{s[ is[ rYh ;s[ tN[..
J/ j [ iB/ T { ihn ek jJh s gkv/ xs[ . .
Bk J/j[ s[N? B wb[ br? Bk J/j[ ib? B ikfJ..
471)
XzB[ ;[ wkD; BkBek i' rfb ub/ gkfJ .. (nr 471
g[ B k L
BkfJ wfBn? gfs T{gi? ;kbkjh ;u[ ;{s[..
471)
dorj ndfo gkJhn? sr[ B s{Nf; g{s.. 3. . (nr 471
f;ZyK dk jkb
d' j ok L
s[;K dk gkDh fe; soQK gj[zu/rk< r[o{ d/ fJ; T[gd/ s/ pj[s fjzd{
GkJhnK d/ ;z;/ d{o j' e/ r[o{ ws B{z nrheko eoB bJh sko j' rJ/.
J/;/ gqeko id e[oy/sq ftu ;{oi rqfjD B{z rJ/ sK UE/ Gh rqfjD
;w: wjK-gqkd uVQk:k fi; ezw B{z fjzd{ b'eK B/ nkgD/ Xow s/ nsh
T[bN ;wM e/ r[o{ ih Bkb fJ; fty go pj[s fppkd ehsk no
gvsK B/ nkfynk fe s?A e[oy/sq i?;/ shoE go rqfjD d/ g[op go i'
wk; foZXk W ;' wjK x'o gkg ehsk W ns/ s{z wjK gkgh g[oy WA. fJ; go
r[o{ ih B/ T[jBK B{z fJ; gqeko dh f;Zyk fdsh, :Ek L;b'e wL 1. .
gfjbK wk;j[ fBfwnk wk;? ndfo tk;[..
ihT[ gkfJ wk;[ w[fj fwfbnk jv[ uw[ sB[ wk;[..
wk;j[ pkjfo efYnk wwk wk;[ frok;[..
w[j[ wk;? ek ihG wk;? eh wk;? ndfo ;k;[..
tvk j' n k thnkfjnk xfo b? nkfJnk wk;[ . .
wk;j[ jh wk;[ T{ g i? wk;j[ ;G' ;ke[ . .
GkJh s[;hA fJj ek eod/ j' < fJ; dk T[Zso T[BQK B/ fdsk fe n;hA
ngB/ ;`ortk;h fgsqK B{z ib d/ e/ fsqgs eod/ jK. fJ; rZb B{z ;[D e/
r[o{ ih ngB/ fgv eoskog[o tb w[y eoe/ d'B'A jZEK Bkb gkDh f;ziD
bZr gJ/. fJ; rZb B{z d/y e/ b'e j?okB j' e/ nkyB bZr/ fe fJj e'Jh
y[D'A ;[edh iKdh W, T[; B{z f;zid/ jK. fJ; pks go ;ko/ mZmk eoB bZr/
, nkfynk fe GkJh s{z sK G'bk WA i' fJj BjhA ikBdk fe fJsBh d{o s/
ok f;zfink j'fJnk gkDh fee[o gj[zu/rk. fJ; dk T[Zsq r[o{ ih B/ j; e/
fJj fdsk fe GkJh w/oh g?bh i' J/;/ Xosh go W, UE/ w/ok f;zfink
j'fJnk gkDh BjhA gj[zudk sK s[jkv/ T[BQK fgsoK B{z i' gob'e ftu jB
19
20
(nr 1289
1289)
fJ; T[gd/ Bkb T[BQK d/ T[; nrkB tkb/ fynkb B{z, i'
T[j rqjB Bz{ ;{oi Bkb e/s{ oke; dh bVkJh ;wMe/ T[; dh oZyk
bJh :sB eod/ ;B ns/ T[; ;w go wk; nkfde dk ykBk gkg
ikBd/ ;B, d{o ehsk.
;Zu/ i'r dk T[gd/ ehsk ns/ dZf;nk fe fyEk vzvk ns/ G;w brke/
fcoB/ dk Bkw i'r BjhA W ns/ Bk w{v
w{v
k e/ f;zCh tikT[D :k skVh
bkT[D s/ jh i'r jz[dk W, rZbK Bkb i'r BjhA jz[dk. niB i' wkfJnk
W T[; d/ ftZu ofje/ jh fBob/g ofjD/ dk Bkw i'r W. sK s/ s[;h T[;
i'r B{z XkoB eo'l ns/ fJ; gqeko dhnK w[d
qK M'bh fpG{s B{z Xko' fi;
21
22
d/ XkoB eoB/ s/ s[;kvk nekb g[oy Bkb i'r noEks fwbkg j't/,
nk;k wjbk 1
r[ V [ efo frnkB[ fXnkB[ efo Xkt? efo eoDh e;[ gkJhn? . .
Gkmh GtB[ gq/w ek g'uk fJs[ of; nfwT[ u[nkJhn? ..
..11. .
pkpk wB[ wstko' Bkw o;[ ght? ;ji or ofu ofjnk..
nfjfBf; pBh gq/w fbt bkrh ;pd[ nBkjd rfjnk..
rfjnk..11..
ojkT[..
g{ok ;ku[ fgnkbk ;ji/ fs;fj ghnkJ/ ik eT[ Bdfo eo/..
nfwqs ek tkgkoh j't? fenk wfd S{S? GkT[ Xo/.. 2..
r[o eh ;kyh nfwqs pkDh ghts jh gotkD[ GfJnk
do do;B ek gqhsw[ j't? w[efs p?e[m? eo? fenk .. 3..
f;csh osk ;d p? o krh i{ n ? iBw[ B jko? . .
ej[ BkBe ;[fD GoEfo i'rh yhtk nfwqs Xko? .. 44..
..
wL 1 . .
gfi fBtkik tys gfi gik gi/ BkT[..
gfjbk ;u[ jbkb d[ f J shik y? o y[ d kfJ..
uT[Eh Bhnfs okf; wB[ gith f;cfs ;BkfJ..
eoDh ebwk nkfy e? sk w[ ; bwkD[ ;dkfJ..
..33.. (nr 140
140)
BkBe i/s/ e{fVnko e{V? e{Vh gkfJ ..
(nr 360
360)
fJ; pd ftu r[o{ ih B/ i'rhnK B{z ;Zuh okp d/ ghD dk
T[gd/ eoe/ ;wMkfJnk fe j/ GkJh i/ s[;hA nfijh okp d/ nwbh
j'BK ukj[zd/ j' sK j't' fi; d/ nr/ w[efs ns/ p?e[zm Gh s[ZS jB, no
23
24
fJ; T[gd/ B{z ;[Be/ T[BQK B/ r[o{ ih nZr/ fJZe Y[Zuo vkjh fe ekws
fJBQK s/ Bkok e/tb nekb g[oy tZb'A W ;'Jh ;Zuk W, i?;k fe gkegNB
B{z fjzd{ Boe tZb G/i/ ikBr/ ns/ w[;bwkB ;G d/ ;G pfjs ftu
ikBr/ feT[Afe fjzd{ nZr Bkb ibkJ/ iKd/ jB ns/ w[;bwkB epo
ftZu d B kJ/ iKd/ jB, fenkws d/ fdB id' A n o kJhb f o s k
ngBk oDf;zrk pikJ/rk sd w[;bwkB sK T[;h soQK nkg' nkgB/
oho b? e/ T[Zm yVBr/ no [dk d/ ;kwQB/ ikBr/ fiBQK dh jos
w[jzwd ;kfjp f;ko; eoBr/ fi; s/ T[BQK B{z pfjs fwb/rk d{;o/
fjzd{ i' gfjb/ jh ibe/ ;[nkj j' u[Ze/ jB sd T[BQK d/ o{j kbh GNed/
fcoBr/ fiBQK B{z [dk Boe ftZu G/i d/t/rk.
r[o{ ih B/ T[BQK dh fJ; pks B{z ;[Be/ fJj T[gd/ ehsk, :Ek L
nekb g[oy ikBdk W fi; B/ ;koh f;qNh B{z ;kfink W, T[; s/ fpBK
i' ikBB dk dkjtk eodk W ;' rZg wkodk W.
;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ fjzd{ ns/ w[;bwkBK ftZu'A fe;/ Bkb
okr ns/ d?`s BjhA ehsk ns/ Bk fJj nkfynk W fe fJBQK ftZu'A
bkBk ;Zuk W :k bkBk M{mk W, feT[Afe Uj ikBd/ ;/ fe fJj d'B'A
foe/ nkg; ftZu nrkB eoe/ G/d ;wMd/ jB ns/ fJZe d{i/ d/
fto'Xh pB/ j'J/ jB. n;b ftZu fJj d'B'A M{m jB ns/ sh;ok gE i'
wjkswk B{z, i' UBQK Bkb e'Jh ;zpzX BjhA oZydk ;h fezs{ fJ; ezw d/ i'r
;k fi; dk BkT[A bfjDk ;h, d/ rJ/ ns/ fJj nky rJ/ fe i' n;hA fJj
kb;k Xow dk phi phfink W s[;K fJ; B{z gkDh d/Dk ns/ oZyk
eoDh, nkfd. r[o{ ih d/ ;ko/ ihtB ufoZsq d/ ftuko eoB/ s/ fJj Gkt
;k fBebdk W fe UBQK B/ fJZe ni/jh e"w d/ g?dk eoB/ dk phi
25
26
r[o{ BkBe d/t ih wjkoki B/ gikp ftu iBw bhsk ns/ fJ; d/; dh
ni/jh BthA e"w g?dk j' ikt/ fi; dk sksgoi ;z;ko ftZu nekb
g[oy d/ ;Zu/ T[gd/ eoB dk j't/ ns/ fi; d/ n;{b ;[bj e[b ns/ gyv
d/ yvB jko/ j'B.
Gkt/A fJj sksgoi ;k s"o go gqrN BjhA j[zdk go nsow[yh
fposh Bkb ;k gqshs j' iKdk W. fi; gqeko phi ftZu :k T[; d/
S'N/ nr{o ftZu Gkt/A Uj tZv/ tZv/ NkjB ns/ c[Zb cb BjhA jB go
ftuko eoB/ s/ Uj ;kohnK kyK gZsq c[Zb cb nkfde T[; d/ ftZu jh
gqshs j[zd/ jBl ns/ T[; d/ phiD tkbk wkfbe ikDdk W fe ;wK gk
e/ fJ; nr{o ftZu'A J/j ;ZG/ t;sK nkg/ jh T[sgZs j' ikDrhnK. fJ;h
gqeko T[; t/b/ Gkt/A fJ; ws d/ gqukoe B/ f;ZX/ ;kd/ T[gd/ ehs/ ;B
go Uj fuZs ftu ikDd/ ;B fe id/ Uj ;w o{o nkt/rk id fJj
e"w ;G e"wK s/ fJZe tZyoh e"w pDe/ fJ; ;z;ko go gqf;ZX j't/rh..
Gkk ftu jh pd ou/. fJ; tk;s/ e'Jh toDwkbk o{o j'Dh ukjhdh
W fi; go fJj ftuko e/ T[BQK B/ g?Ash nZyoK dh toDwkbk fi; dk
Bkw r[ow[yh nkyd/ jB no nZi eZb gikph toDwkbk Gh ;Zdd/ jB,
pj[s ;[zdo ouh i' r[o{ ih B/ pdK B{z g{oh soQK nkgD/ ftu g{oD eo/.
J/BQK d/ ;tkfJ T[BQK B/ nkgDh pkDh Gh ouh gqs
{ Uj pkDh T[; d/
nB[;ko jh ouh i' nkfd r[o{ ih B/ ouh ;h. fJ; eEB s/ fJj pks
nZSh soj f;ZX j' rJh W i' d{;oh gkskjh ;qh r[o{ nrd ih B/ Gh
fJ; kb;k e"w B{z j'oBK e"wK Bkb'A tZyok eoB dk T[gkfJ ehsk, ns/
nfijk o;sk fBekfbnk fi; ftu uZb e/ fJj e"w nkg/ jh ;G s/
tyoh j' ikJ/ i?;k fe ekT[A Bkb'A e'fJb d/ pZu/ f;nkD/ j' e/ nkg/ jh
tZyo/ j' iKd/ jB.
d'jok L pktB s/ g?Ash eo/, nZyo Xo wB u"Ag.
Bkw r[ow[yh fsj Xok, nwod/t e' ;"Ag..
d:' fsbe fiB jkE ;/, nwod/t e' d/t..
d'fjok
ngD/ sB go y/d ;fj ehB/ goT[geko..
gE kb;k j/s Ek r[o[ BkBe ntsko..
;qh r[o BkBe d/t B/ i"B wB'oE ehB..
;' ;G ngB/ jkE ;/ r[o nrd e' dhB..
;qh r[o{ BkBe ;kfjp ih d/ wro'A d{;oh gkskjh r[o{ nrd
;kfjp ih B/ nkfd r[o{ d/ f;ZXKs B{z nZSh soK ;wM bhsk ;h fe UBQK
dk ;zebg :k ;z;ko ftZu nkT[D dk gq:'iB ;Zs ws d/ gquko ns/
fJZe BthA e"w d/ g?dk eoB dk j? ;h. fJ; go UBQK B/ J/j ftuko ehsk
fe jo fJZe d/ dh Gkk ns/ T[; d/ nZyo fGzB-fGzB jBl i?;k fe
27
28
j'Dk W, nwo{ fBEktK j't/rk. fJj ;[D e/ u[Zg oj/ no rkro b? e/ fco
j' ;' eo b/t'. wksk ih B/ fJe ;/te B{z p[bk e/ nkyk fe GkJh s{z fes/
ik e/ uzr/ xo to B{z t/y e/ ekeh dh e[VwkJh eo nk. Uj ;/te ;Zs
T[j nkdwh r[o{ ih B{z Bw;eko eo e/ nZr/ B{z ikD bZrk sd ndo E'A
wksk B/ nktk fdZsh fe GkJh bVek nZSk N'bhA. T[; f;Zy B/ nkfynk
29
30
;fsr[ [ o gq ; kfd..
ifr dksk ;' f J Grfs tSb[ fsj[ b' f J ihT[ . .
r[ o ;pfd ;wktJ/ nto[ B ikD? e' f J ihT[ . .
nto' B ikDfj ;pfd r[ o e? J/ e [ Bkw[ fXnktj/ . .
923)
go;kfd BkBe r[o{ nrd gow gdth gktj/.. (nr 923
nkfJnk jekok ubDjkok jfo okw ;wkfJnk..
gkfJnk..11..
ifr nwo[ nNb[ ns'b mke/[o[ Grfs s/ jfo gkfJnk..
fJ; gfjb/ ;d ftu r[o{ nwo d/t ih B/ f;ZyK B{z J/j T[gd/ ns
d/ ;w/A ehsk fe ;koh f;qNh dk dksk fJZe nekb g[oy jh W i' GrsK
dk fgnkok W. i' r[o{ d/ puBK go Go';k oZydk W ;' T[;s/ fpBK d{;o/ B{z
B wB/ fJZe nekb g[oy dk jh nokXB eo/. J/;/ T[gd/ dh feqgk r[o{
BkBe d/t ih B/ r[o{ nrd ih B{z ehsh fi; s/ UBQK B/ r[o{ gdth
gkJh ns/ gqwkswk B{z iksk. T[; s/ fgS/ c/o r[o{ nrd ih B/ Uj' T[gd/
nkgD/ GkDk toskT[D/ d/ ;w w?B{z d/ e/ nwo ehsk ns/ nkg i'sh
i's ;wkJ/, fi; s/ w?A UBQK dh ;/tk s/ ns[b gqwkswk B{z gqkgs ehsk W.
fJ; gT[Vh ftZu r[o{ ih B/ ;G gqsh J/j f;XKs gqrN ehsk fe
r[o{ BkBe d/t ns/ r[o{ nrd d/t ih dk fJj' sksgo: W i' w?A s[jkB{z
eEB eodk jKl sKs/ s[;hA nekb g[oy s/ SZ[N fe;/ d/th d/ts/ wVQh
w;kDh ns/ iVQ w{osh nkfde B{z Bk wBBk.
d{ih gT[Vh
jfo GkDk r[ o GkfJnk r[ o [ ikt? jfo gq G gkf; ihT[ . .
;fsr[ o [ eo/ jfo gfj p/ B sh w/ o h g? i oyj[ nodkf; ihT[ . .
g? i okyj[ jfo iBj e/ o h jfo d/ j [ Bkw[ fBo i B' . .
nfs ubfdnk j'fJ p/bh iwd{s ekb[ fByiB'..
;fsr[ o { eh p/ B sh gkJh jfo gq f G ;[ D h nodkf; ihT[ . .
jfo Xkfo feogk ;fsr[o[ fwbkfJnk XB[ XB[ ej? ;kpkf; ihT[...22..
(nr 923
923)
32
fJ; d{;oh gT[Vh ftu r[o{ ih B/ nkgD/ gotko ns/ f;ZyK gqfs
J/; ftu r[o{ ih B/ J/j T[gd/ ehsk fe f;ZyK B{z nekb g[oy dk
J/j eEB ehsk fe ;kB{z j[D nekb g[oy dk GkDk GkfJnk noEks
uzrk bfrnk W, fi; s/ n;hA j[D T[; d/ ;whg gqkgs j'tKr/, noEks
d/j B{z fsnkrKr/, fJ; tk;s/ n;hA T[;h nekb g[oy nr/ p/Bsh eod/
jK i' ns B{z ;jkJh j'D/ tkbk W noEks T[; ;w: j'o e'Jh ;zpzXh
;kEh BjhA j[zdk gozs{ nekb g[oy T[; ;w Gh Bkb ofjzdk W. fJ;
tk;s/ ;kvh p/Bsh nekb g[oy B/ nrheko eo bhsh W ns/ ;kB{z
XzB XzB ns/ kpk eoe/ nkgD/ ;whg p[bkfJnk W.
fJ; gT[Vh s/ fJj f;ZX jz[dk W fe ns ;w/A rT{ dkB eoBk :k
j'o uhK wB;DhnK g[oy dh ;jkfJsk BjhA eodhnK ns/ Bk nekb
g[oy d/ ;whg nkdo jh eokT[AdhnK jB, sKs/ i' gow/o dk gkok
ns/ n"y/ ;w go ;jkfJsk ukj[D/ tkbk W T[;h dk nokXB eo/. ;'
s[;hA Gh fJj' eoBk. fJ; gT[Vh ftu nkgD/ f;ZyK ns/ gqtko B{z j'o dh
g{ik :k wB;D nkfd s/ o'e fdZsk W.
shih gT[Vh
w/ o / f;y ;[ D j[ g[ s GkJhj' w/ o ? jfo GkDk nkT[ w? gkf; ihT[ . .
jfo GkDk r[ o GkfJnk w/ o k jfo gq G [ eo/ ;kpkf; ihT[ . .
Grs[ ;fsr[ o [ g[ o y[ ;' J h fi;[ jfo gq G GkDk GktJ/ . .
nkBd nBjd tifj tki/ jfo nkfg rfb w/bktJ/..
s[ ; h g[ s GkJh gotko[ w/ o k wfB t/ y j[ efo fBoikf; ihT[ . .
X[fo fbfynk gotkDk fco? Bkjh r[o[ ikfJ jfo gqG gkf; ihT[...33..
(nr 923
923)
J/; sh;oh gT[Vh ftu Gh nkgD/ g[ZsqK GkJhnK f;yK B{z p[bk e/
fJ; u"Eh gT[Vh ftu r[o{ ih B/ nkgD/ ;ko/ gqtko B{z f;y ;zrs
;w/s ;Zd e/ nkfynk fe s[;K o'Dk BjhA, feT[Afe w?A nekb g[oy d/
;whg gqkgs j'tKrk. i' w/o/ fgZS/ w?B{z o't/rk ;' w/o/ nkswk B{z BjhA Gkt/
rk. w?A j[D nkgDh irj r[o{ okwdk; ih B{z pDkT[Adk jK, s[;hA J/jBK
d/ uoBh gt' ns/ w/oh irj ;wM'.
J/; gT[Vh ftu r[o{ ih B/ fjzd{nK ftu i' c{jVh dh o;w W, T[;
B{z d{o ehsk, feT[Afe id fJj kb;k e"w J/jBK s'A i[dh j't/rh sd
c{jVh Bk gk p?m/. d{;ok jo fJZe f;Zy B{z :k ;ko/ gE B{z fJj Gh
dZf;nk fe fi; soQK n;hA r[fonkJh d/ ezw s'oB i'r r[o{ okwdk; ih
B{z d/fynk ns/ g[Zsq g'fsqnK B{z SZv e/ r[fonkJh J/BQK B{z fdZsh, fJ;h
soQK jo fJe g[oy nkgD/ ihUAd/ ngB/ wB'oE d/ f;ZX eoB bJh T[;
g[o B{z eo d/t/ fi; go T[; B{z g{ok Go';k j't/.
githA g"Vh
ns/ ;fsr[o[ p'fbnk w? fgS? ehosB[ efonj[ fBopkD[ ihT[..
e/;' r'gkb gfvs ;fdnj[ jfo jfo eEk gVfj g[okD[ ihT[..
nkfynk fe s[;hA ;G w/o/ gk; nkt' ns/ w?A j[D gqw/o dk GkDk wfBnk
W, ns/ nekb g[oy B/ w?B{z nkg rb Bkb bkfJnk Wl fJ; tk;s/ s[;hA
wB ftu ftuko bt' i' T[; dh fJZSk W ;'Jh j't/rh, nBEk BjhA ns/
w?A T[; d/ ;whg gqkgs j'tKrk.
*e/' ns/ r'gkb fJj d'B'A Bkw nekb g[oy d/ jB. fJ; tk;s/ J/E/ fe;/ g[oy dk Bkw BjhA
;wMDk i?;k eJh e[ frnkBh nkyd/ jB fe e/' UBQK dk gq'js ;h, ;' fJj mhe BjhA j?,
feT[A i' r[o{ ih B/ jfo jfo eEk d;h j? Bk roV dh.
33
34
jfo eEk gVhn? jfo Bkw[ ;[Dhn? p/pkD[ jfo or[ r[o GktJ/..
fgv[ gsfb fefonk dhtk c[b jfo ;fo gktJ/..
ekoi d/ f;ZX eoB bJh g[oykoE ehsk fi;B{z gfjb/ fszB/ r[o{ ih
eod/ nkJ/ ;B. UBQK B/ Gh nkgDh pd pkDh U;/ f;XKs Bkb Goh
j'Jh fbyh i/jh nkg s/ gfjfbnK B/ fbyh ;h. Bkb fJZe j'o pks B{z Gh
tXk:k, Uj J/j ;h fe UBQK B/ T[ikV ftZu p?m e/ fJZe S'N/ fij/ sbkp
d/ feBko/ go fgv pzBQ bhsk ns/ T[;dk Bkw r
[o{ ek uZe oZy fdZsk.
r[o{ ih d/ J/; sksgo: B{z Uj' ikDd/ jB i' d[BhnK dhnK e"wK d/
jkbks s'A tkec jB. fJ; dk Gkt J/j ;h i' Uj ikDd/ ;B fe j[D
;kE'A fJZe BthA e"w pD/rh, go e"w jw/K jh M"gVhnK ftZu ofjzdh W,
;' UBQK B/ UE/ M"AgVh pDk e/ e"w d/ bJh Bw{Bk dZf;nk ;h fe f;Zy
izrb ftu Bro pBk b?B. fjo SZv e/ T[ikV ftZu M[Zrh gkT[D/ dk
sksgoi J/j' ;h i' ;G s/ tZyoh e"w i/VQh Bro pzBQ e/ gikp ftZu
oj/rh. T[;B{z sohek dZf;nk ikt/. T[; SgVh dk ;o pBke/ n
f wqs;o
Bkw oZy:k ns/ T[; ftZu fJZe wdo pBk e/ T[;dk Bkw j
fowdo
noEks nekb g[oy d/ nokXB dk n;EkB oZfynk. fJ; soQK UBQK B/
ykb;k e"w B{z J/j T[gd/ ehsk fe fiZE/ Bro pzB'Q UE/ nekb g[oy d/
nokXB bJh e'Jh Xowkbk o{o n;EkgB eoBh, fi; ftZu ;ko/
Bro d/ b'e nke/ nokXB eoB ns/ fwbe/ p?mB no r[ows/ gekT[D.
U;/ SgVh ns/ U;/ M[Zrh B/ ;qh nfwqs;o ih ns/ jfowdo ih dh
;{ofs pdbe/ nZieZbQ nkgB/ nkg B{z jh BjhA, fezs{ ;ko/ gikp B{z
g[Bhs pBk fdZsk W. n?;/ fjo ns/ n?;/ nfwqs g{os ;o'to ftu
jfowdo ih tkbk gftZsq n;EkB ;koh d[BhnK go fcoe/ d/y' fes/ Gh
Bo BjhA nkJ/rk. ;qh r[o{ nwod/t ih wjkoki dh Uj g/hBr'Jh, i'
fJ; ;o'to ns/ Broh dh pkps T[; ;w ehsh rJh ;h id fJ;
n;EkB go izrb d/ o[Zy ns/ izrbh ikBto e{ed/ ;/, nZieZb T[;h
g[oh B{z gikp d/ ;ko/ fjoK Bkb'A tZvk ns/ g{iBh: eoe/ fdyk ojh W,
ns/ w'oK no e'fJbK dh nktkK dh irQk skT{; ns/ ;ozfdnK d/ Bkb
pdK dh X[Bh nZm/ gjo j' ojh W, :Ek L
37
fBowb[ jfo gkfJnk jfo r[D rkfJnk w[fy p'bh jfo pkDh ..
;s iBk tvGkrh gkfJnk jfo eEhn? neE ejkDh..
fjod? jfo jfo jfo X[fB T[gih jfo ighn? w;sfe Gkr[ ihT[..
..33..
iB[ BkBe[ p'b/ shih bkt? jfo T[gi? wfB p?okr[ ihT[ ..
(nr 774
774)
fJ; gfjbh bkt ftZu fJ;sqh g[oy B{z gqftosh dh wo:kdk dZ;h
rJh W fi; s/ gowkswk dk rkB pkDh d[tkok i' Xow W fdqVk e/
d[okuko, i' wjK gkg W, fsnkrB eokfJnk frnk Wl noEks dZf;nk
frnk W fe fJj s/ok gsh no fJj s/oh ;[gsBh W fJ;s/ fpBK nB
fJ;sqh g[oy Bkb ;B/j eoBk d[okuko ;dkT[Adk W, sKs/ s[;hA fJ;
Xow B{z fdqV eoe/ nekb g[oy d/ Bkw dk nokXB eo' i' nkgD/
wjkswK Gh fdqV eod/ nkJ/ jB. fJ; nokXB d/ ;w: go ;fsr[o{
noEks ;G s/ wjkB gowkswk dk fXnkB eoe/ gkgK dk yvB eo'
fi; s/ s[;hA ;[Gkrh j' e/ gowkswK B{z jh fwZmk kb eo', noEks
fBok fty, ;[y B{z jh fwZmk Bk ikB b/Bk.
shih bkt dk Gkt J/j W fe s[;hA fBo/ g[o/ ngB/ pkb pZu/ Bkb
jh w;s Bk ofjBk fezs{ wjkswk g[oyK dk w/b i'b eoe/ tZv/ GkrK
tkb/ j'Bk ns/ UBQK Bkb jh fwbe/ jfo dh eEk tkosk eoBh no
fjod/ ftu T[;dk gq/w g?dk eoBk.
(nr 774
774)
jfo uT[EVh bkt wfB ;ji[ GfJnk jfo gkfJnk pfb okw ihT[..
r[ow[fy fwfbnk ;[GkfJ jfo wfB sfB whmk bkfJnk pfb okw ihT[..
jfo whmk bkfJnk w/o/ gqG GkfJnk nBfdB[ jfo fbt bkJh..
wB fufdnk cb[ gkfJnk ;[nkwh jfo Bkfw tih tkXkJh..
jfo gqfG mke[fo eki[ oukfJnk XB fjod? Bkfw ftrk;h..
nftBk;h..44..
..22..
iB[ BkBe[ p'b/ uT[Eh bkt? jfo gkfJnk gqG[ nftBk;h..
u"Eh bkt ftZu ns dk cb eEB ehsk W fe fJ; soQK ihtB
pshs eoB/ s/ gqwkswK dh gqkgsh j' iKdh W, no nZS/ g[oyK d/ Bkb
nuko' fpjko oyB/ eoe/ ngB/ wB ns/ sB B{z T[; fwZm/ nfwqs dh
39
40
ehsk frnk W. fJ;s/ fi; soQK fJ; ezBk B{z to dh gqkgsh dk nBzd
gqkgs j'fJnk W, fJ;h gqeko s[;hA U; nfpBkh gd B{z gqkgs j' e/
nkBzd jk;b eo'.
fJBQK bktK s/ ;kc f;ZX W fe r[o{ ih B/ J/; e"w dh fttkj ohsh
Gh fGzB eo fdZsh ;hl ns/ UjBK B/ nkg Gh ngB/ ihtB ftZu ngB/
f;ZyK go fJ; ohsh B{z tofsnk ;h fi; go fjzd{ b'rK B/ tZvk fttkd
frqj;s d/ Xow E'A p/w[y j' ikt/, fezs{ r[o{nK dk sksgoi frqj;s
ftZu ofje/ jh nekb g[oy d/ nokXB dk Wl sKs/ J/j pd ;qh r[o{ rzqE
j[zdk Wl J/; tk;s/ U;dk Xow g[;se Gh o{o tZyok j'Dk b'Vhdk W.
J/; kb B{z fod/ ftZu oZye/ UBQK B/ d{o d{o ik e/ ns/ eN ;jko e/
r[o{nK d/ pd fJZem/ ehs/l n'o i' Bk d/t/ T[;dh fwBs [kwd ehsh.
i?;k fe w'jB BjhA d/Adk ;h, T[;B{z ;sko pike/ T[;dh tfvnkJh d/
;[Be/ r[o{ ih B/ eEB ehsk fe Gkt/A J/; pkDh ftZu gkgK s/ d{o ofjDk
sK f;ZX j[zdk W go T[gd/ jZSk BjhA feT[Afe r[o{nK dk sksgoi J/j
W i' g[o irs ftu nke/ ;sg[oK dk ;s ;zr eo/ no nkgD/
fptjko gqwkoE B{z f;ZX eo/ ns/ ;z;ko ftZu ofje/ jh gkgK s/ pu/.
i?;k eEB W L
41
42
Wl sKs/ fJ; dk Bk eo', fjzd{ nkyB bZr/ fe d/y' :ko' fi; Gkk dk
gVQBk ;[BDk fjzd{ B{z gkg W ns/ fiBQK Bhu iksK d/ goSkt/A b?D/ s/
Xow iKdk W J/j noiB d/t U; Gkk B{z r[ow[yh ftZu fbye/ UBQK
BkJhnK, ShfpnK,iZNK, u[fwnkoK, w[;bwkBK dhnK pkDhnK Bz{ uVQke/
wZEk fNekT[Adk W ns/ T[BQK go u"ohnK eokT[Adk W. i/ J/j rqzE c?b
frnk sK fjzd{ Xow B{z B[e;kB gj[zukt/rkl sKs/ fJ; dk Bk; eo'. fJ;
rZb B{z mkBe/ d'jK dhBK B/ gfjb/ nepo pkdkj B{z nkro/ ftZu ike/
nkfynkl go T[; B/ fXnkB Bk fdZsk. c/o ijKrho d/ ;w: ftZu T[BQK
B/ r[o{ ih B{z nkfynk fe s[;h rqzE dh phV s'V d/U :k i' w[;bwkBK
ns/ fjzd{nK d/ Xow d/ fto[X pd jB T[BQK B{z ftZu'A eZYe/ s[;hA T[BQK
dh irj BphnK ntskoK dh tfvnkJh gk fdU. go fJ; pks B{z r[o{
ih B/ Bk wBk. fJ; go T[BQK B/ pkdkj B{z M{m ;Zu ;[Dke/ T[;s/ r[o{
ih B{z d[Zy d/D dh nkrk b?e/ d[y d/Dk nozG ehsk. T[BQK go s/s/ o/s/
g[nkJ/, sZs/ sftnK go uVQkJ/, ns B{z eZu/ uwV/ ftZu gke/ X{jB dk
;zebg ehsk, fi; s/ r[o{ ih B/ bkj"o feb/ d/ j/m okth dfonk d/ ftu
r'sk wkoe/ ngBh d/j B{z ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ns/ ykb;k e"w go
e[opkB ehsk. fJ; dk ;kok gq;zr r
[o noiB ufoZsq@ d/ d/yB/ s/
;/ soQK u'jK B{z itkp fdZskl fi; s/ Uj r[Z;/ j' e/ fyMe/, ftykd Gh
eoB bZr/, go r[o{ ih B/ UjBK d/ r[Z;/ B{z MZbe/ Gh n;{b B{z Bk s'fVnk
r[o{ ih B{z fe; gqeko y/d fdZs/ ns/ Bkb ngBh bVeh dh e[VwkJh
SZvB tkbk t?o Gh bhsk! ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh phV dk pzBQDk wkB'
d/fynk fe J/; ftZu fe;/ Bph :k ntsko dh ;'Gk BjhA ns/ e'Jh
Xow dk jkdh BjhA wfBnk, J/; rqzE ftu iVQ w{oshnK s/ G/yK dk
;qh r[o{ BkBe d/t ih d/ doys B{z fJZe tZv/ ;zxD/ kyKdko gZso
bkT[D/ ;B fi; Bkb fJj fpqy ;[jktk ns/ xB-;k:k tkbk j'e/ 'Gk
yvB W sd d'jK dhBK d/ b'e ;qh r[o{ rzqE ;kfjp dh phV s'VB bJh
fwb p?m/. w[;bwkB nkyB bZr/ fe n;hA ukj[zd/ ;K fe d'jK dhBK s/
fJe dhB j't/ ns/ t/dK dk Bk; eoe/ fJZe e[okB jh Xow g[;se j't,/ ;r'A
J/j sh;ok j'o pDB bZfrnk W, ns/ fJZe BtK Xow rqzE pDk fdZsk
43
44
BhAt oZyh 1646 fpZeqwh ftu dopko ;kfjp dh fco BhAt oZyh i' gfjb/
fJBQK d/ gfjb/ ngD/ tosko/ fenk ;B ns/ ;wK gke/ T[BQK B/ fenk
jh fJZe uwe dwe ns/ eVe tkbh t;s{ T[sgs j' iKdh W, fi;B{z
fpibh efjzd/ jB. fJ;h gqeko id jo fJZe e"w ftZu'A nkdwh fe;h
wjkswK d/ T[gd/ tZb iKd/ jB sd e[M gqshs BjhA j[zdk, go id'A T[j
ik eoe/ ;ko/ fwbd/ jB se fJZe e"w o{g Gkoh xNk j' iKd/ jB fiBQK
ftu izrh ;woZEk o{gh fpibh T[sgs j' iKdh W fi;s/ b'eK d/ fdb
ezp iKd/ jB. fi; gqeko Uj pZdb jkoK bkG ns/ jkoK jh jkBhnK
dk ekoB j' iKdk W fJ;h gqeko Uj e"w Gh eJhnK B{z Bk; eoB tkbh
ns/ eJhnK B{z pukT[D tkbh j' iKdh W. jos Jh;k w[jzwd ;kfjp
ns/ ;qh r[o{ BkBe ih nkfde wjkswK d/ jkb s/ gqshs jz[dk W fe
fJBQK d/ ihtB ufos ftZu fbfynk W fe fJZe f;Zy, i' ekpb s'A
nk:k ;h, fJe ehwsh x'Vk, fJZe pk, fJZe sbtko ns/ fJZe tZv/
Gkoh w[Zb tkbk g[kek fbnk:k, i' r[o{ ih B/ T[;h ;w fJZe g?Av/ yK
Bkw/A gmkB B{z py fdZsk ns/ fJj nkfynk fe s{z fJj ;G ;wkB gfjo
e/ ;kv/ dopko ftZu nkfJnk eo. Bkb jh T[gd/ ehsk fe r[o{ nZr/
45
46
M{m Bk p'bhA. T[;B/ Uj ;kok n;pkp e[M fdB gke/ ngB/ i[nkJh B{z d/
u"Asqk pzBQ fdZsk fi; go fszB fdB se nk;B brke/ s/r X{je/ p?m/
oj/. nZieZb UE/ e'Jh vodk ;"Adk Gh BjhA no nkyd/ jB fe T[; irQk
s/ G? nkT[Adk W. s[;h d/y ;ed/ j' fe fJ; s/ tXe/ j'o fBoG?sk fe;
t;s{ dk Bkw W< fJ;/ soQK GkJh eh vo"bh ftZu, i' sfj;hb w'r/ d/
gk; W, S/thA gkskjh d/ r[od[tko/ ftZu d' y{j jB i' ngBh jZEh
brkJ/ ;B, fiBQK dk b'r doB eoB iKd/ jB.
S/t/A gkskj dk gqskg ijKrho pkdkj d/ fuZs ftZu Gh ni/jk
Sk fojk ;h fe Uj nkgD/ w{j'A T[BQK B{z ;Zuk gkskj efjzdk ;h. fJ;
go fJZe ;kyh W. fJZe t/o pkdkj B/ r[o{ ih B{z doB bJh p[bkfJnk
sd fJZe xkj y'sB tkb/ rohp f;Zy B{z r[o{ ih dh ypo fwbh. T[;B/
fdB Go ftZu xkj y'se/ pko ik e/ p/funk no d' nkB/ d' g?;/ i'
T[;B/ tZN/ ;/, G/Nk b? e/ r[o{ ih d/ doB bJh nk:k. T[j G[b/y/ Bkb
pkd k j d/ sz p { ftZu ik tfVnk no T[ j ' d' nkB/ nr/ oZye/ wZEk
N/fenk. pkdkj B/ j?okB j' e/ g[ZfSnk fe GkJh s{z fJj fe; tk;s/
fbnkfJnk W < T[; ohp f;Zy B/ nkyk fe ;Zu/ gkskj nkgd/
tk;s/. fJ; rZb B{z ;[Bd/ jh pkdkj B/ nkfynk fe w?A ;Zuk gkskj
nkdwh B{z feT[A fJsBk wkb d/Ad/ jK, ;' fJ; s/ go/ ;wsk j'o fenk
j'Dh W < id fJsBh s[oeh c"i uVQe/ nkJh sd ozue Gh fuZs B{z "
BjhA jK ;Zu/ gkskj dk szp{ d{;ok W. fJj ;[Be/ T[; f;Zy B/ pkdkj
d/ nZr/ d' nkB/ d' g?;/ u[Ze bhs/ ns/ r[o{ ih d/ uoBK ftZu nk e/ G/N
BjhA nkfJnk ;' fJ;s/ tXe/ fBoG?sk j'o fe;dk BkT[A W <
S/t/A gkskj dhnK BkBhnK, i' r[od[nko/ jB ewho nkfde
ehs/.
d/K ftZu nZi se ;[GkJ/wkB j' oj/ jB. wfjoki Bkw/A fJe Gkoh Bro
(i' ho'ig[o d/ fb/ ftZu W) d/ gk; r[o{ ;o Bkw/A r[od[nkok J/jBK dh
:kdrko ftZu W. fJj r[od[nkok izrb ftZu W, fJ;d/ gk; E'VQh d{o
fJZe gZek p[oi Wl T[; dk jkb fJTA[ dZ;d/ jB fe fJ; irj r[o{ ih
dh fszB fdB se pkdkjh "i Bkb bVkJh j'Jh ;h fi; ftZu jkoK
s[oe wko/ ;B, UVe B{z r[o{ ih B/ cs/ gkJh ns/ pkdkjh c"i BZ;
rJh ;h, r[o{ ih B/ ;ko/ w[od/ fJZem/ eoe/ fJe y{j Gfonk no T[go
47
fJ; s/ d/y ;ed/ j' fe tes dk jkew i' w[;bwkB ;h, ;' Gh
d'fjok..
oki i'r d/ gE e' r[o{ rzqE e/ ;zr.
fsbe d:' jfookfJ e' fwb/ i's fJZe ozr..
48
;qh r[o{ jfor'fpzd ih wjkoki d/ fgZS/ ;qh r[o{ jfookfJ ns/ ;qh
r[o{ jfofeqB ih B/ fJ; gqeko fJ; gE dh ekotkJh B{z Xhw/A s"o go
s'fonk fi; gqeko fpqS u/so d/ wjhB/ ftZu w"bdk W. UBQK B/ nkgD/
gfjb/ r[o{nK d/ T[gd/ B{z, fiZE'A se j'fJnk, c?bkfJnk.
d'jok
s/ pjkdo r[ o { dk ;[ D b/ t ' e[ S jkb..
fi; d/ i/jh irs wfj BkjhA j'o w;kb..
fJBQK d/ fgZS/ ;qh r[o{ s/ pjkdo ih wjkoki B/ ;qh r[o{ BkBe d/
t ih d/ fJ; gE o{gh fpqS B{z nkgD/ b"j{ dk gkDh d/ e/ cb bZrB d/ :'r
eo fdZsk. id' UBQK B/ d/fynk fe w[be dk wkbe tZvk k bw W ns/
[bw dk d{o eoBk, nkgD/ nkg dh e[opkBh ehs/ s'A fpBK BjhA j' ;edk
sd UjBK B/ jZ; jZ; e/ ngB/ ;h; B{z pbhdkB ehsk. nZi se b'e J/j
eEB eod/ jB fe r
[o{ s/ pjkdo fjzd eh ukdo.@ f;zx Xow dhnK
g[okDhnK skohK fJBQK dk jkb fJ; gqeko dZ;dhnK jB, :Ek L
d'fjok
49
50
e"B eki :j ;h; s[wkok, i' fJB e' Bfj fwb/ ;jkok.
sKs/ fJBek ekoi ehi/, gktB ;h; nkgBk dhi/.@
fi; go ejh g{s fco sksk, w?A g{S/ fpB eph Bk iksk.
d/y pkb jm sp fgs Gkoh, ejh w[;hps fsB eh ;koh.
fi; go ejh g{s fco n?;/, :j d[y fJBe/ Noj?A e?;/ <
;[Bs sks sp n?; nbkJh, Xowksw ip ;h; uYkJh.
sph / d fJBe' fwN i? j ? . ipjh ;h; nkgB' d? j ? .
sp j;eo ;[s ejh g[eko/, e' Xowksw ;w;o Eko/<
51
52
;zpzX j' ikJ/rkl go ;w: go ;jkJh wkB'A G[iK dh soQK oZye j'Dr/.
T[; fJZe ezBK :k pkbe d/ ;zpzX Bkb gowgok r'so d/ eJh nkdwhnK
:k kBdkBK Bkb ;zpzX j' ;edk W ns/ gokfJnk B{z nkgD/ ;wfMnk
iKdk W.
T[Xo w[;bwkBK B/ id d/fynk fe J/j T[ZBsh dh o;w sK fjzd{nK
B/ ;KGh j'Jh W, j[D n;hA eh eohJ/, sK J/jBK B/ J/j ehsk i' GkJh
GkJh dk :k G?D GkJh nkfde dk ;zpzX nkg; ftu eoB bZr gJ/l
fJZe d[ZX s/ S[ZN j'o e'Jh ezBK j't/ U; B{z Bekj d/ ftu fbnkT[D dh
oQK eo fdZsh. Gkt/A fjzd{, :j{dh, u{jVk, uwko e'Jh ks dk g[o :k
fJ;sqh feT[A Bk j't/ T[; B{z Bph dk ebwK gVQke/ MZN w[;bwkB dhBh
GkJh pBkT[D bZr/l T[; Bkb kdh wh ykB gkB ;G fptjko eoB
bZr/ ns/ sbtko d/ 'o ns/ e[okB d/ T[gd/K Bkb no fJ;sqhnK d/
bkbuK Bkb jkoK BjhA pbfe bZyK nkdwhnK B{z ngB/ wjp ftu
fbnKdk, fiBQK B/ w[;bwkB j' e/ nkgD/ fgSb/ Xow B{z p[ok Gbk
nkfynk ns/ T[; d/ b'eK B{z eko Bkw eoe/ ;Zfdnk.
tkose
e"w :k gE d/ ouB/ tkfbnK B/ fiBQK fiBQK o;wK :k oQK B{z e"w
d/ ftZu gqubs ehsk UBQK dk sksgoi J/j' ;h fe e"w d/ b'eK dk
nkg; ftZu fJske j't/ ns/ d[y ;[y ftZu fJe d{i/ d/ ;jkJh j'D
fi; s/ e"w dh fpqXh j't/ ns/ nkg; ftZu T[ZBsh eoB dk wB ftZu
ukT[ tX/.
gfjfbnK ;wK ftZu fjzd{nK d/ uko toB j[zd/ ;B fiBQK B{z {dq,
t?, SZsqh ns/ pqjwD eoe/ nkyd/ ;B. fJBQK ftu ni/jh fwq:kdk ;h
i' J/j nkg; ftZu obd/ BjhA ;B. i?;k gokJh ;/tk eoe/ o[rko eoB
tkbh e"w {dq ejkT[Adh ;h, y/sh tBi eoB tkbh t?, :[ZX izr eoB/
ns/ goik gkbD tkbh SZsqh ns/ t/d k;sqK B{z gVQe/ eow Xow dk
o;sk dZ;D tkbh e"w pqkjwD j[zdh ;h. fJ; s/ fjzd{ e"w B{z J/j bkG ;h
fe fJ; s/ ;G e"wK :k toB nkgD/ eow Xow ftZu gZe/ ofjzd/ ;h.
Bkb T[ZBsh dk ekoB J/j Gh ;h fe i' pqjwD j' e/ SZsqh dk eow eo/
;' SZsqh ejkT[Adk ;h, t? dk eo/ t?, {dq dk eo/ {dq nkfynk iKdk
;hl ns/ i' {dq pqkjwD dk eow eodk ;h Uj pqjwD j' iKdk ;h. fJ;h
tk;s/ feqB ih B/ rhsk ftZu eow B{z toB nkfynk W. i?;k t/d
pk; ih wS'dqh wbkjBh d/ g/N'A j' e/ gfvs pqkjwD ejkJ/, tfN ih
p/;tk d/ T[do'A j' e/ pqkjwD ejkJ/, ns/ ft` fwsq ih pqkjwD j' e/
;sq oZyD/ s'A SZsqh oki foyh ejkJ/. ni/j/ gqwkDK s'A f;ZX j[zdk W fe
fjzd{ e"w d/ sohe/ gfjb/ nsh T[Zsw ;/. fptjko dh wo:kdk fJ; soQK
;h, i' nZi eZb Gh gqubs W, fe nkgD/ r'so dh ezB:K Bkb fttkj
dk Bk eoBk, d{;o/ r'so dh bVeh Bkb eoBk. J/j n;{b fJZe tZvk
T[Zsw ns/ gqhsh dk g[i
;h, feT[Afe fJZe r'so ns/ b'r sK nkg;
55
;zpzX eoB s/ T[; r'so d/ Bkb, fi; d/ jkoK g[oy jB, tZvk Gkok
J/j e"w ;koh d[BhnK go Sk rJh W ns/ fdB-oks e"Vh t/b tKr{z
tXdh iKdh W. fJ; s'A eJhnK B{z J/j nkk g?Adh W fe fe;/ fdB B{z
;kohnK e"wK fJ; ftu fJT[A fwb ikDrhnK fi; soQK ;w[d
q ftu
gjkVK s'A ik e/ BdhnK fwb iKdhnK jB.
fJ;h gqeko d;t/A gkskj r[o{ r'fpzd f;zx ih wjkoki B/ d/ fynk
fe gfjb/ B"A r[o{nK B/ sK nkgD/ nkgD/ ekoiK B{z f;ZX ehsk, kb;k
gE fJe fpoS d/ ;wkB brke/ fdykfJnk ns/ T[gd/, nZyo rqzE,
;jB, ;hbskfde, r[D fisB/ e"w ftu j'D/ dh b'V ;h, eo fdZs/ jB,
gozs{ j[D fJ; B{z cb brkT[Dk ;kvk ezw W. fJ; tk;s/ r[o{ ih B/ i' i'
d[Zy fJ; gE d/ fgZS/ ;jko/ jB ;' J/E/ eEB eoB dh e'Jh o{os BjhA
W, feT[Afe Uj ;G f;zx ikDd/ jB. i?;k fe fgsk dk ;h; e[opkBh
eoBk, xo pko SZvDk, izr eoD/, uko/ ;kfjpkfdnK dk jhd j'Dk
ns/ d/;'A god/; ik e/ GkDk toskT[Dk nkfde UjBK B/ wj{o ;ke/
jB, i' r[o fpbk;K s/ fwb ;ed/ jB. feT[Afe B"tK r[o{nK dk g[oykoE
;z;ko ftZu fJZe tZyoh e"w d/ T[sgfs eoB dk ;h fJ;/ tk;s/ r[o{ ih
B/ fJ; B{z ;kc s"o go gqrN eo fdZsk. g[okDhnK ebK ns/ wo:kdk
B{z fpbe[b pdb e/ ni/jh eb pDkJh i' d[BhnK dh fe;/ e"w Bkb Gh
Bk ob ;e/. fJj e'Jh fSgh j'Jh rZb BjhA W feT[Afe fiZE/ fJZe f;zx
J/j ;{opho ns/ Xowkswk g[oK d/ XkoB bJh fJZe T[Zsw fBkB W.
fi; soQK fjzd{nK dk fBkB u'Nh W J/;/ gqeko kb;k gE dk fBkB
fJZe irk nfwqs SekfJnk, fJZe' irk gqkd eok:k, ns/ jeheh
GkJh pDk e/ UjBK Bz{ J/j T[gd/ ehsk fe s[;hA nZi s'A w/o/ g[sq j'J/,
e/; jB.
d{;ok - ezxk, e/;k dh ;kJh bJh o{o oZyBk ukjhJ/, fJ; d/
noEks w?A s[jkvk fgsk jK no ;kfjp e"oK s[jkvh wksk W ns/ s[;hA
ni s'A kb;k j'J/..
fJ; s/ fgZS/ J/j dZf;nk fe s[;K e/;, ezxk, feqgkD, eVk ns/
eZS J/j' gi/ eZe/ ;dk jh XkoB eoB/. J/jBK d/ XkoB eokT[B s/ r[o{
ih dk fJj sksgoi ;h fe SZsqh noEks ;{ow:K d/ bJh J/jBK dk
57
58
u"Ek - eVk, fJZe T[j ;sq W i' ;Zi/ jZE ftu gfjok j'fJnk
Z s{ q d/ ;sq ubB/ go Ykb dh irj ezw fdzdk W noEks jZE B{z puk
d/Adk W, ns/ nkg d[wB d/ w{j go bZr ikt/ sK fujo/ B{z GzB e/ xkT[
eo d/Adk W. fJ; tk;s/ fJ; dk gfjoBk Gh o{oh W.
gitK - eZS fJZe Uj p;so W fi; d/ gfjoB/ eo e/ g[oy ;dk
jh sko-po sko ofjzdk W. d[wB go Xktk eoB/ n"o Skb wkoB/
ftZu e'Jh nNekT[ BjhA j[zdk. i/eo X'sh iK szpk gk e/ izr eo/rk sK
o{o W fe T[bM eo fro e/ Xosh go gJ/rk. f;Zy ;[Gkte izrh jB,
fJ; tk;s/ J/BQK bJh J/j ;[Gkte izrh ;kwkB fBZs-B/w dk oZyBk
ukjhJ/, fi; s/ ;dk jh sko ofjB, fJ; tk;s/ fJj gi/ eZe/ J/BQK dk
;[Gkte Xow noEks XkoB :'r jB i' e"wh BkB jB.
c/o fJj T[gd/ ehsk fe e[Vh wko, BVh wko, whD/, w;zd,
okwokJhJ/, XhowbhJ/ Bkb Bk tosBl s[oel fjzd{ s/ Bkok sh;ok
gE [o{ ek gkok nkgDk Xow ;wMDk. nekb g[oy s/ fpBK fe;/
wVQh, w;kDh, r[Zrk, G?o'A, ;hsbk, d/th, d/ts/ B{z Bk wBBkl iVQ w{osh
ns/ wkB; g{ik Bk eoDh. fiBQK ksK gksK ftZu'A s[jkB{z eYe/ ykb;k
ehsk W UBQK ftZu c/o Bk ik X;Dk, i/ ikt'r/ sK d[y gkt'r/. fJ; go
fJZe fdqNKs d/ e/ ;wMk:k, fe fJZe rX/ go /o dh yZb gke/ T[;d/
ezB ftZu J/j T[gd/ ehsk fe j/ rX/ d/y s{z nZi s'A /o pDk:k W, s?B{z
J/j nkfynk iKdk W fe s{z U; x[wko d/ xo Bk ikJhA fiZE'A s{z
eZfYnk WA, no rX/ tkbk jhArBk SZv d/thA. fJ; d/ eoB/ s/ s{z ;G go
Gkoh oj/Ark, i/ sA? ;kvk puB Bk wfBnk sK rX/ dk rXk j'e/ bkdh
oj/Arkl ;' id se U; rX/ B/ J/; puB B{z wfBnK sd se sK U; s'A
b'e vod/ oj/, go id'A jhAre/ x[fwnko d/ xo B{z nkfJnk sd'A b'eK B/
s"VhnK wkohnK, vzfvnK Bkb e[ZNe/ nZr/ bk bhsk. J/; ftZu gE B{z
fJj T[gd/ ehsk fe J/; rX/ dh soQK s[jkB{z Gh fjzd{ nkfde ksK
ftZu'A eZYe/ n;K nZi s/ f;zx dk p[oek gfjok:k W ;' i/ s[;hA f;zx pD/
59
J/Xo i' Bph :k nphJ/ j'J/ jB T[BQK dk Gh J/j' jkb j':k W i'
njzGkt ftZu jh ngB/ nkg B{z J/; ;z;ko ftZu' b? rJ/ jBl i?;k fe
Jh;k B/ nihb ftZu nkfynk W fe fzdrh dk dotkk w?A jK@. fJ;
dk Gkt J/j W fe w/o/ fpBK g[oy w[esh BjhA b? ;edk, w?A Bkb/ gow/`o
jK Bkb/ T[;dk g[sq jK ns/ Bkb/ nkdwh jK.
fJ; s/ fpBK w[jzwd ;kfjp B/ Gh J/j nkfynk fe w
? ns dk
Bph jK, ekws B{z w?A jh gow/;o nZr/ nkgBh T[Zws dk tehb j'tKrk
ns/ [dk B/ i' e[S g?dk ehsk W w/o/ tk;s/ jh ehsk W,i/ w?B{z Bk
pBkT[Adk sK fwh n;wkB d/ pBkT[B dh e'Jh b'V BjhA ;h.@
fJ; s/ s[;hA d/y ;ed/ j' fe fJBQK ntskoK ns/ BphnK B/ e/v/e/v/ nGwkB d/ puB p'b/ jB. gozs{ i' b'e jzeko eod/ jB no T[; d/
pb eoe/ fptkd eod/ jB T[BQK s/ nekb g[oy pj[s d{o ofjzdk W.
noEks T[BQK B{z T[; dh gokgsh BjhA j[zdhl :Ek ;qh w[y tke i
/ i/
pkd eos jzekok. fsBs/ fGzB ojs eoskok..@ (pfusq BkNe)
sKs/ w?A fJ; G[bkt/ d/ d{o eoB tk;s/ ;z;ko go nkfJnk jK,
ns/ i' gqw/o dk j[ew W ;' fpBK gZygks s/ ;G B{z ;[BktKrk.
d'yh ;h.
fJ;h gqeko ez; Gh feqB d/t ih dk ;ek wkwk ;h ns/ feqB ih
c/o Bkb fJj Gh T[gd/ ehsk fe fes/ s[;h Gh T[BQK b'eK tKr
w?B{z gqw/o Bk wB p?mBk, fi; s/ s[;K B{z Gh nBwsK dh gdth gokgs
Bkb d`?y oydk ;hl ;' feqB ih B/ T[; B{z gow/`o dk d'yh ikBe/ BjhA
wkfonk fezs{ ngBk d'yh ikBe/ e/;'A geVe/ gSkfVnk ;h. fJ; s/ i'
j[zdh j't/.
gfjb/ ntsko j'J/ jB T[BQK B/ gqG{ dk d'yh e'Jh BjhA wkfonk ns/
fBok ngBk jh wB'oE f;ZX ehsk ;h. UVe B{z, w
?A w?A@ eod/ irs
ftZu'A e{u eo rJ/ ;Bl i?;k fe okwuzdq ih B/ o kw fod/ ftu jB{wkB
B{z ns/ okw rhsk ftZu bSwB B{z J/j' T[gd/ ehsk W fe w?A jh
gow/`o jK. fJ;h gqeko feqB ih B/ Gh rhsk ftZu noiB B{z J/j'
T[gd/ ehsk W fe j/ noiB w?A jh ;z;ko d/ T[sgs, gkbB ns/ ;zjko
eoB/ tkbk gow/o jK, fJ; tk;s/ s{z w/ok jh f;woB eo.
61
jB ;' frZdVK i/j/ g[oy ikBB/ i'r jB. fJ;h goeko i' wZNK ftZu
tZ;e/ :k izrbK ftu Gowe/ ns/ w'B Xkoe/ wjkswk pDBk ukj[zd/ jB
;' x[Zr{, fwqr ns/ fpqSK :k w[ofdnK i/j/ ;wMB/.
c/o i' b'r ftjko BjhA eokT[Ad/ no nkyd/ jB fe n;hA fpzd B{z
;kfXnk W ;' jhiV/ i/jh tfvnkJh d/ Gkrh jB. i' Bzr/ g?ohA fcoe/
nkgD/ nkg B{z fBopkB ;Zdd/ jB ;' pKdqK d/ GkJhuko/ ftu'A ;wMB/
ukjhJ/. ni/j/ gyvh b'r Gkt/A pkjo s/ sK nshs fdykJh d/Ad/ jB go
ndo'A fJ;sqhnK nkfde d/ nXhB ns/ ekw eq'X ftu gophB j[zd/ jB.
T[BQK dk ihtB f;zpb d/ o[Zy dh fBnkJhA fB;cb jz[dk W. gozs{ ni/j/
c'eN eowK eoe/ w[esh BjhA gqkgs j[zdh, feT[Afe w[esh dk ;kXB e/
tb rkB W, rkB s/ fpBK j'o e'Jh w[esh dk T[gkfJ BjhA W.
efpZs
G{s pB ukoh fSs ST[Bk ;G? d{Xk Xkoh gT[B e/ njkoh ;'
G[izr ikBhns W. fsqD e/ GS:k XB b'G e/ si:k s/ s' rT{nB
e/ i:k fpqyG:k wkBh:s[ W.. BG e/ T[Zv:k skfj gSh eh pv:k
w[esh BjhA jz[dhl feT[Afe i' rkBwkB g[oy jB ;' nkgB/ nkg dk rkB
gk e/ ni/j/ gyvK ftZu G[Zbe/ Gh wB BjhA brkT[Ad./
g[BkL efpZs
G{w e/ p;Z:k skfj G{uoh e/ iZ:k ej?
BG e/ T[v:k ;' fuo:k e? pykBhn?..
cb e/ GS:k skfj pKdoh e/ i:k ej/
nkfd; fco:k s/s' G{s e/ gSkBhn?..
ib e/ so:k e' rzr/oh ;h ejs ir
nkr e/ GS:k ;' ue'o ;w wkBhn?..
;{oi f;t:k sKfj e"b eh pvkJh d/s
uzdowK f;t:k e' eth e/ gfjukBhn?..@ (nekb T[;ss 73)
d/s pr[bk fpVkb fpqe fXnkBh mkBhns[ W.. i/s/ pv/ frnkBh
fsB' ikBh g? pykBh Bkfj n?;/ Bk gogu wB G{b nkBhns W.
fJ; puB ftu Gh r[o{ ih B/ gyv dk yvB ehsk W feT[Afe fJ;
d/; ftu pj[s g[oy pB ftu fcoB/ tkb/ ns/ d{XkXkoh g[oyK B{z jh
wjkswk ikBd/ jB. e/Jh g"Bjkoh j'D B{z jh f;ZXh ;wMd/ jB. r[o{ ih
b?Ad/ jB ;' ue'o d/ ;kEh jB. fJ;h gqeko ;{oi d/ T[gke etbK ns/
uzdowK d/ g{iB tkb/ ethnK d/ r'sh ejbkT[Ad/ jB. fJ; s/ fJj f;ZX
B/ eEB ehsk W fe G{s pBK ftZu jh ftuod/ jB ns/ pkbe i' S'N/
S'N/ jB ;' d[ZX go jh ngB/ gqkDK dh oZyk eod/ jB. fJ;h gqeko i'
eoB/ tkb/ no T[oX w[y eo e/ gJ/ ojB tkb/ g[oyK d/ gyv dk fJ;
gqeko yvB ehsk W. :Ek LefpZs
f;id/ eo/ nB/e s'guh egN G/;
g';sh nB/e dk fBtkts W ;h; e"..
65
66
g?dk ehs/ rJ/ j', ;' s[;hA :[ZX B{z nkgBk fJN ;wM e/ ;dk jh fsnko
po fsnko ofjBk. feT[Afe ;z;ko go Uj' g[oy g?dk j'J/ T[Zsw frB/
iKd/ jB, fiBQK ftZu {ophosk j[zdh W. i?;k fe BkNe ftZu ;[fwZsqk
ih dk fJj tke W, fe o kw bSwB i{ e/ rhb/ rhb/ xkT[ d/y efj:'
;[s ;{o iBBh iB/ Bk n"o ir w?A@ fJ;h gqeko oktB B/ Gh nkgB/ g[Zsq
B{z :[ZX ;w: J/j' T[gd/ ehsk ;h, :Ek L
;` ? : k
gq/w ;' B?B pj/ r[B rkts Bkus ;`?d ub/ ;G nrk..
e? oD w? rfj yZr Gbh fpX b"j{ ;' xkT[ GJ/ noXzrk..
J/ d'T{ g{s iB/ iBBh ir n"o ;G? ;[s ehN gszrk..
iZr e' ihtB iZr e' mkeo ;' Bo j's W rzr e' rzrk..
fJ;h go okik GoEoh B/ Gh fbfynk W fe y
Vr'A e/ nZro eo
eoh e[zG ghmB e' ghm :; ehm ehB' ;[ob'e w?A@. fJ;h soQK fJZe
wjkswk dk puB W fe i
BBh iB/ s/ Grs iB e? dksk e? ;{o.. BjhA
s'A iBBh pKM oj[ ekj/ rtkt? B{o@..
r[o{ ih B/ fJ; gE B{z pbtkB SZsqh g?dk ehsk ;h fi;s/ ni/j/
{ophosk d/ T[gd/ ehs/ fiBQK s/ fJj :[ZX ftZu ngB/ SZsqh Xow dk
gkbB eoe/ ;z;ko go : b?Bl :Ek L
g[BL ;`?:k
n"o B wKrs jT[ s[w s/ e[S ukj[s j"A fus w?A ;'Jh ehi?.
;sqB ;' nfs jh oD Ghso i{M wo"A sT{ ;ku gshi?..
;zs ;jkfJ ;dk ir wkfJ feqgk eo :kw fJj? po dhi?.
2900 feq a nta
fJBQK T[gd/K s/ fJj ;kps eo fdZsk W fe ;{oi ns/ uzdowK d/
goek ftZu {opho j'o e'Jh ezw Bk eoB fezs{ d[oiBK d/ ftvko ns/
nBkEK d/ T[Xko bJh :[ZX dk jh ;kwkB g?dk eoB bJh gowkswK s/
to wrB, fi; s/ nekb g[oy dh gqik ;dk ;[y Bkb ;z;ko T[Zs/ t;/.
c/o f;ZyK B{z T[gd/ ehsk fe fJj ;z;ko Bdh d/ tfjB tKr
ubB/ tkbk W. fJ; ftZu e'Jh fEo BjhA fojk. sK s/ s[;hA ;dk jh
jzeko, nfGwkB nkfde s/ pu/ ojBk ns/ ;dk jh t?okr: B{z XkoB
eoBk. i?;k fJj T[gd/ W L
:Ek L
fiB? dhg dhg d[jkJh fcokJh
G[ik dzv d? S'fD SZsqz fSBkJh..
eo/ izr e'Nz i;z nB/e bhs/..
tj? pho pze/ pbh ekb ihs/..
eJh e'N bhB/ fiB? d[or Ykj/
fes/ ;{ophokB d/ p?B rkj/..
eJh izr ehB/ ;[;ke/ gtko/..
69
70
XzB ih:' sfj e' ir w?A w[y s/ jfo fuZs w? i[ZX fpuko?..
d/j nfBZs B fBZs oj? i; Bkt uVQ? Gt ;kro sko?..
Xhoi Xkw pBkfJ fJj? sB p[ZfX ;[ dhge fiT[ T[finko?..
r k Bj eh pYBh wBj[ jkE b? eksosk e[ s tko p[ j ko? . .@
2492 feq a nta
g[BL ;`?:k
naT[a 26
J/j ;ko/ T[gd/ eoe/ fgZS'A J/j nkyk fe ;G s/ tX e/ s[jkB{z
nkg; dk fwbkg oZyBk o{oh Wl feT[Afe fiBQK dk nkg; ftZu fJske
j[zdk W ;' g[oy jw/K jh cs/j gkT[Ad/ jB ns/ T[BQK d/ gk; ;kohnK
fBXK uoBK dhnK dk;hnK j' e/ ofjzdhnK jB. s[;hA d/yd/ j' fe okwuzdq
B/ oktB B{z fJ;/ tk;s/ sj eo bhsk ;h fe T[BQK u"jK GkJhnK dk
fwbkg ;h ns/ oktB B{z T[;d/ xo ftu Bcke B/ wotk fdZsk. fJ;h
gqeko s[;hA wjK Gkos B{z gVQe/ d/y b/t' fe gi/ gKvtK B/ e?otK go
fJ;/ tk;s/ sj gkJh ;h fe T[BQK giK dk nkg; ftZu fJscke ;h,
fi; go okik :[fXNo B/ d[oi'XB B{z fJj' nkfynk ;h fe j/ d[N
;[Gkt d[o:'XB s{z fJj fynkb Bk eo i' n;hA gi GkJh jK fezs{ s{z
J/j ikB fe n;hA gi/ fJZe jK fi; s/ s/o/ go csj gktKr/@. fJ; s/
s[;hA d/y ;ed/ j' fe fwbkg dk e/vk goskg W. c/o s[;hA J/jBK fdqN
KsK
B{z :kd oZyBk i' s[jkB{z fdZs/ iKd/ jB. i?;k rzXe, 'o/ ns/ e'fJb/
ftZu eZb/-eZb/ tofsnk e'Jh ;woZEk BjhA j[zdh gqs
{ id fJBQK B{z
fwbke/ pko{d pBkfJnk iKdk W sd s[;hA d/y ;ed/ j' fe T[; ftZu
fesBh ;woZEk j' iKdh W. fJ;h gqeko xk; dk fJZe fJZe fsBek e[S
71
e[ Z fsnK B/ T[ ; e[ Z s g[ D / dk T[ ; h ;w cb gkfJnk.. 13
..
13..
okso pfje/ f;ZyK B/ fJj d/yh ouBk ;koh.
73
pDk p?mBk i' g?oK dh fwZNh Bkb s[jkv/ wBK B{z w?bk eo/ no EkghnK d/
e/ s[jkvhnK fgZmK GzB/. s[jkvk ;Zuk r[o{ r[o{ rqzE ;kfjp ih W. i'
T[gd/ ukj' T[; ftZu'A gk ;ed/ j'. r[o{ vw s/ vofdnK giK s'A nfwqs
SeDk gqf;ZX ehsk fe ni/jk Bk j't/ i' fJZe nkgDh whok; ;wM
b?Adk j't/. c/o puB ehsk r [ o { k b;k wkfBU gq r N r[ o { dh d/ j . i'
w'e' fwbp' uj/ y'i fJBQh wfjz b/j@. *J/E/ Gh ;ko/ gE Bz{ jh r[o{ gdth
fdZsh ns/ J/j nkfynk fe i' ekotkJh eo' r[o{ rqzE ;kfjp ih d/ ji{o
gi fwbe/ eo'. e'Jh eZbk eo/ sK wB{o BjhA eoBh. fJ; dk J/j' Gkt
;h fe e'Jh nkdwh eZbk jh r[o{ pDe/ Bk p?m ikt/.
gqB - fenk f;zx fJ; puB go gZe/ oj/<
d'fjok- :k fpX d;w/A r[o{ ih f;ZX wB'oE ehB.
ouk kb;k gE ir ;G fpfX i' gqphB..
u" g Jh
ip b" gE rjh t[j ohsh, d;w r[o{ i' toBD ehsh.
sp b" s/i irs wfjz Gkoh, ojk B ;kek e'Jh ;jkoh.
nkg; wfjz ;G j's/ GkJh, ekj{ wfjz Bfjz j[sh i[dkJh.
tv/ tv/ i'X/ E/ g{o/, i[ZX izr e' E/ nfs ;{o/.
Xow eow w/A nXe gqhsh, wB w/A Bfj t[j Xos nBhsh.
ejs k b;k ngB/ skJhA, Xow B y' t s ed/ nikJhA.
iK e/ wKfj d`?s Bj ozue, vo s/ ofjs iKfj s/ pzue.
;G fJe r[o e/ f;y ;dkt/A, J/e Ekb w/A G'iB ykt/A.
J/e iks ;G eh sp j'sh, pB/ ofjs ;G jh fJe r'sh.
n"o wsB ;'A eos B w/bk, okys ngBk gE ne/bk.
nkg; wfj eoe/ e[VwkJh, j[s/ Xow e/ ;ku/ GkJh.
f;zx fpBk bVeh e' dkBk, BjhA d/s E/ fe;/ pjkBk.
p/Nh d/ eo f;zx pBkt/A, n?;/ r[o ek gE tXkt/A.
*ofjsBkwk GkJh gqfjbkd f;zx
77
b? fBi ;[sk g[Bfj ;[s Bkoh, X;/ ikfJ fro r[j voXkoh.
g[B i' d/; wkfjz ofj rJ/, ;'fJ jtkb/ s[oeB GJ/.
*rZfv:K ftu .
1a bzrV/
2a fJe pKj tkb/
3a rzi/
1a jbtk
2a ibdh
79
80
;' Bkoh i' j[sh ftukoh, fBi fBi Xkw g[ukJh ;koh.
:fj f;zxB e/ j's/ ekwk, iks/ G:' irs fJB Bkwk.
nkfJ fwbs wkor wfjz n?;/l rzrk wKfjz Bdh g[B i?;/.
fJsB' db j'fJU pv Gkoh, iB Gkdt eh W xN ekoh.
ip b[ b k Bh gj[ z u / nkJhl sp :j f;z x B pks pBkJh.
pkoK feb/ e;{o t;kJ/, pkoK bky s[oe fij EkJ/.
83
84
feXo/ r[zw j' iKdhnK jB, ns B{z Uj' ghoK fdZsk, wjzdk, p[bzdk ofj
nkyd/ jB fe n
;hA nkgd/ wrs/ fwok;h jK@.
d`?:k Szd
J/ j ' Bebh jkb g E dk jwe' B o h nkt? .
nso s' e[S n"o pks W T{go n"o fdykt?.
T{go Bkw f;zx fJB N/o/ eow B f;zxB e/o/.
Bkw k b;k k b; okyk pB/ p/ o Vh j/ o / .
;op iks e/ wkB; fwb ip nfwqs SeB/ nkt?A.
gi f;zx fwZb sph G[Mzrh nfwqs sko eokt?A.
;' gKu' r[o d;w o{g WA G/d B ik w/A ozuk.
d/yj[ np n;bh e' GkJh ek pB W goguk.
tkose
fJ; T[Zgob/ d'jo/ dk Gkt J/j W fe Bebh f;Zyh i' nZi eZb
gqubs W fJ; go d;w r[o{ ih d/ f;zxK ns/ gE d/ gkfonK B{z o{o
fXnkB d/Dk ukjhdk W no ftukoBk ukjhdk W fe fenk d;w r[o{ ih
dk J/j' T[gd/ ;h i' nZieZb gquko ehsk iKdk W :k i' nZieZb J/j
;kv/ f;zx GkJh BebK eo oj/ jB < fenk fJ; s/ d;w r[o{ ih gq;zB
j'Dr/ :k J/j ekotkJh eoB tkb/ ;Zu/ Xowh f;Zy efjbkT[Br/<
ftuko e/ d/yB s/ J/j f;ZX j[zdk W fe fi; gqeko Gzv b'e id
iKd/ jB. i/ e'Jh UBQK B{z g[ZSdk W fe s[;hA e"B j[zd/ j' sd Uj MZN gN
tk;h nBzdg[o, iks s[jkvh f;zx, wksk s[jkvh ;kfjp e"oK ns/ fgsk
s[jkvk ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih W. nZr/ s'A s[jkvk r[o{ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp
grVhnK, s/VhA X'shnK, wZE/ B{z fNZe/, jZE ftZu pjhnK ns/ ezB ftZu
ebwK oZyd/ jB. T[;h soQK sZgV ftSke/ sehJ/ brk e/ p?m iKd/ jB.
T[; ;w: go nkgD/ Bkw, iks, fJN d/tsk ;G e[M pdb b?Ad/ jB.
d/yB s/ J/j' gqshs j[zdk W fe J/j ;Zu w[Zu e/ yZsqh kj{eko jB. go id
tk;h nBzdg[o dh, wksk ;kfjp e"oK ns/ fgsk ;kvk r[o{ r'fpzd f;zx
ih, no ks ;kvh kb;k W.@ fJ; ;ko/ T[gd/ dk sksgoi J/j W fe
nZi s/ s[jkvk iBw B{o g[o/ :k s/b{ wkio/ dk BjhA fojk, nZi s/ gND/
;kfjp dk iBw j'fJnk. d{;ok nZi s/ s[;hA fMzrVK ns/ GZrg{o/ d/ ofjD/
tkb/ BjhA oj/ s[jkvk tZ;D dk Bro nBzdg[o ;kfjp W. sh;ok nZi s/
s[jkvh wkJh eow', Bo?Dh :k bZSwh BjhA W fezs{ s[;hA wksk ;kfjp e"oK
85
86
ih s/ g[sq j'J/. u"Ek nZi s/ s[jkvk fgsk x;hNk, ;/Y{ ns/ X{zwk BjhA W
gqs
{ r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ s[;hA fgnko/ g[sq j'J/ j'. gitK s[jkvh iks
nZi s'A fgSbh pqjwD, yZsqh, iZN, ebkb, b[jko, sykD, BkJh, ShAp/,
wfjo/, bpkD/, u{jV/, uwko BjhA ojh gozs{ nZi s/ s[;hA k b;k gE ftu
nkJ/ j'. fJ; s/ fgZS/ UBQK B{z ofjs dZ;h iKdh W fe eZS, eVk, feqgkD,
e/;, ezxk J/j gi/ eZe/ XkoB eoB//, e[Vh wko, BVh wko, whD/Al w;zd,
Xho wbhJ/, okwokJhJ/ ns/ f;o r[zw Bkb BjhA tosDk, uko e[ofjsK
BjhA eoBhnK (i?;k fe s[oeBh Bkb i[ZX, e/;K dh p/ndph, e[Zmk ns/
swke{ dk toskT[)l fco nekb g[oy s/ fGzB fe;/ B{z BjhA wBDk. fJ;h
gqeko dk ;kok T[gd/ r[o{ w[y dk mhe mhe ehsk iKdk W.
d`?:k Szd
J/ E ' A sheo ekoi ;kok mhe oj ' W GkJh.
fgSbh iks-gks fgs wksk eo T[ g d/ S[ v kJh.
;G poB'A e' eZmk nfwqs g[B G'iB Setk:'.
pz ; k b;k g{ s r[ o { e/ gb wfjz eo fdyok:' .
s{z e:k p?mk gkfJ Mzp/bk < p/dh pktk ;wM ;[j/bk.
e"D fgv d/ ofjB/ jkok < GZr{ g[o W Bro jwkok.
wkJh s/oh ek e:k BkT[A < Gkr' ;Zd/ ;G frokT[A.
88
frnk <
fdZsh ;' s{z r[o{ d/ fJ; j[ew B{z wBD bJh BVhwko dh irk u[oNwko
Bkb Gkt/A tos bJh feT[Afe r[o{ ih B/ u[oNwko Bkb'A tosB'A fes/
BjhA jNk:k. j'o, B"A r[o{nK d/ uoBK Bkb Gh e[M g/qw oZyBkl d;w r[o{
ih dh ohsh emB W s{z Xko BjhA ;e/Ark, i/ XkoBh j't/ sK fJj ;"yh
wo:kdk Xkoh, i' nZr/ dZ;h iKdh Wgi eZe/ J/j oZyhA, gfjbk eZek e'mk fi; ftu t;e/ nokw gkJ/ A,
d{ik e[Zsk i' T[; gfjb/ dh okyh eo/l shik eZgVk i' d/j B{z ;odh s/
pukJ/ ns/ Bzr eZi/, u"Ek eN'ok fi; ftZu p{oh wZM dk d[ZX :k mzYk
gkDh gk e/ ght/A, gitK feos feo;kDh fi; d/ oZyD/ s/ ykD i'r/
dkD/ xo ftZu nk ikD. pzdrh p[bk ns/ xo B{z ikjl ed/ fwbdk
ojhA, G[bk Bk p?mhA.
d/y' fJ; T[gd/ s/ f;Zyh B{z e/jk Gkr bZr/rk i' e"Vh t/b tKr[o
tX/rh ns/ fe;/ B{z emB Gh gqshs Bk j't/rh.
d{;ok i/eo nfwqs SekT[B tkb/ B/ ngB/ ;Zu/ fdb Bkb ;Zu
w[Zu jh d;w r[o{ ih dh ohsh Bkb nfwqs Seke/ kb;k pBk fdZsk
nky iBw ozrg[o y/V/ tk;h r[ZioKtkbk, ;kfJDh pz;, pkg p'xk, wkJh
;/Y' ns/ u{VQ/, u[wko, ;Kj;h, rzXhb/, e'jV/ J/BQK giK Bkb Bk tosBkl
r[Zrk, whoK, fizB, G{s, G?o'A, ekbh dk g{iB eoBkl ;yh ;oto dk
u{owK d/Bk ns/ GokJh B{z /y nky e/ T[; d/ r'vhA jZE bkT[Dkl ;ke
W i' skhoks fjzd ftZu iks d/ jNkT[D tkb/ B{z fbfynk j'fJnk W.
fJ; s/ nZr/ B{z e'Jh c/o ni/jk ezw Bk eo/rk.
d'fjokjk;h tkbh rZb fJe, ;[B' whs wB bkfJ.
g E k b;k b e w? A , Gz p b G{ ; / ykfJ.
d'fjokJ/e dhB fJBek BjhAl Bfj g[B J/e JhwkB.
e'Jh g{is wVh wN, tkus e'Jh g[okB.
Bksk nkfde fjzd{nK Bkb eoB'A B vohA feT[A fe s{z e/;k Xkoh ns/ T[j
;jiXkoh j[zd/ jB, ;' fi; Bkb Xkoh Xkoh fwb ikJ/ T[; Bkb ;opzX j'
;edk W, J/E/ Gkr fsnkr bZyBk eo b?Bh i?;h t/dKsh eod/ jB
noEks s{z ngB/ e/;K dk kb SZv d/JhA ns/ T[j ngB/ o'v/gB dk
;zebg fsnkr d/t/, fJBQK d'BK s/ i[dk i' X
koh gB W ;' nkg; ftZu
d'jK B{z fwbkT[Adk W ;' XkoB eo b?Dk, fJ; ftZu e'Jh d' BjhA W
feT[Afe pokdoh s/ sK fBeb:k BjhA iKdk f;Zyh Gkt/A xN ikJ/!!
tkose
J/jBk d'jfonK dk Gkt J/j W fe ;z;ko ftZu i/jk ykb;k gE
XZe/ yk fojk W ni/jk j'o e'Jh gE :k foek BjhA W feT[Afe J/BQK dk
91
92
fJZe Xow ns/ fJZe wjp BjhAL d; G?o'A ish d/ u/b/, gdqK ;yh
iKdk W.
;otohJ/ jBl no d; pkoK r'oK wVQhnK go f;o M[ek oj/ jB. e'Jh
w[esh d/ tk;s/ e[okB gVQdk W, e'Jh g[okB tkudk W. fi; soQK do:k
d/ ftZu fsqD tj/ iKd/ jB, T[BQK ftu'A e'Jh feXo/ e'Jh feXo/ nNe
iKdk Wl fJ;h soQK J/j Gh ;z;ko ;kro ftZu e'Jh feXo/ e'Jh feXo/
nk; bkJh p?mk W, jkoK ftZu'A ni/jk e'Jh r[o{ dk fgnkok gZek f;zx
j't/rk fi; dk fB;uk e/tb d;w r[o{ ih dh ofus ns/ r[o{ rqzE
;kfjp go j't/rk. fJsB/ go jh pZ; BjhA, Bebh kb;k ih dk fJZe
j'o euxoV g[Bk d/y' i' e/jk jk;h d/ i'r W! nZtb sK w[;bwkB b'r,
Gkt/A Uj w{oy j'B Gkt/A ftd`kB j'B, ;ko/ ngB/ dhB ftZu ni/j/ gZe/
jz[d/ jB i/jk wihm dk ozr jz[dk W, fi; s'A Uj d{;o/ Xow ftZu BjhA
ik ;ed/. Gbk i/ e'Jh G[fbnk-u[fenk w[;bwkB GkJh ykb;k Xow
dhnK y{phnK d/y ;[D e/ nfwqs Se e/ g{ok g{ok f;zx pD Gh iKdk W
sd kb;k ih T[; B{z pj[s fdnkb j' e/ J/j fskp pdk W fe
kb;k ih nZi s'A fJj wjzwdh f;zx W@. 'e, wjK 'e! d/y' T[;
ftuko/ B/ nfwqs sK Sek r[o{ r'fpzd f;zx ih ebrhXo dk ns/
BZ; ikU, fi; dk Gkt J/j fBebdk W fe fJZe eZek sK n;hA J/E/ jh
T[sko fbnk W. ;' J/;/ soQK d{finK bJh xo ik e/ s{z nkg T[dw eo b/
thA. ;kvk ezw sK Yzr dZ;B/ dk ;h ;' s?B{z dZ; fdsk W. i/ e'Jh G[Zb e/
efSjok b? ikt/ sd r[Z;/ j' e/ nkyd/ jB fe U
fJ f;ZyK eZS sK ;kvh
bkfj ik uko nkB/ d/ Ne/ d/ e/ nZm nkB/ dh eZS wko b? ufbnk WA@*
J/j f;Zyh dk gouko ehsk iKdk W, nj' Gkr:!
d'fjok
ofjs Xo' fe Bfjz Xo', oZy' Ne/ fsnko.
iiwkB ftnkj/ y'sVh, bkrK Bkb fgnko.
93
ezw bkr b?D Bkb W T[;dk iiwkB Gkt/A rXh dk fttkj feT[A Bk eo/
fJ; gqeko fJBQK ;kfjpK dk ezw Gh ;tk gi nkB/ sBkj ns/ Nek
nodk;k b?D skJhA W f;Zy Gkt/A eZe/ SZv e/ we/ feT[A Bk ikt/, fi;
soQK n:kbh T[ZB T[skoB bJh gq:'iB oZydk W G/v Gkt/A e[M yKdh
feT[A Bk fco/..
gqB-e:k Jh;kJhnK d/ gkdoh ns/ w[;bwkBK d/ ekh Gh J/;/
soQK ngB/ Xow dk T[gd/ eod/ jB <
u" g Jh
i/ fgnko:' fJ; ftu j? e[M M{m. w?A fpZbh dk ehsk T{m..
sK w?B{z nk e/ ;wMkt'. fwZE:k tkdh ukfJ mfjokt'..
i/ J/j ;koh ;Zu ejkDh. sK f;Zyh dh T[bMh skDh..
dhB d[Bh d'B'A e' y'J/. s[w fwZNh e/ wkX' j'J/..
ftZu ftukb/ feT[ A GNekt' . i ftZu ngBk e[ o p rtkt' . .
feT[A B ob' s[w T[Bw/A ikJh. i' jB s[wo/ fgSb/ GkJh..
u'Nh izR{ fsbe oykt'. frfNnK s'Vh X'sh gkt'..
i?r[gkb BZE{ ;dtkt'. fjzd Xow wfjz o"Be gkt'..
Bk so f;zx pD' s[w g{o/. ;'Gk gktj[ Bkfjz nX{o/..
;[Eo/ dh fJj wB' rZb. J/E/ UE/ b/t' GZb..
d'fjok-ny/ sK ;kps fsb oZy, ny/ sK s/b eYkfJ..
ftZu ftZu b?Adh xkpoh ;[Efonk d[jK fXoK s/ ikfJ
u" g Jh
;' J/j ;Zu pks W GkJh. s[w e' ujhJ/ Bkfjz G[bkJh.
d' p/Vh i' bZs oykt/A. fvr ;kro wfjz r's/ ykt/A.
d' x'V:K go eo n;tkoh. feB ;[y gk:kirs wMkoh.
o' v / f;o dh b/ j [ pjko. BkJhnK dk y' b j[ o[ r ko.
:k r[o xo d/ f;Zy ;dkU. e? j[B nB wsh pDikU.
95
Bebh f;Zy
u" g Jh
fenk f;ZyK s?A ;[fBnk BkjhA, i' e[S nZi n;K xo wkjhA.
;kv/ xo pkbe W j'fJnk, nZi U; dk ;{se y'fJnk.
fJj gvs ;h ;kv/ xo dkl ;G wo:kdk J/j' eodk.
j[sh f;ZyDh ;{se tkbh, BQkfJ X'fJ eo pkjo fBekbh.
w{so no r'po i' fbnk:k, nkeo U;B{z ukfJ Sek:k.
fJj W Xow k;sq ohsh, i' gvs B/ nk e/ ehsh.
97
n;bh f;Zy
u" g Jh
tkj tkj f;ZyK fenk mhe, uzrk ubdk bhe' bhe.
e k w{ s o ;h tvk g[ B hs, noe e/ t V/ s/ Gh whs.
no eVkj s/ r'po uzrk, e/;K Xkoh s/ f;o Bzrk.
fco T[; g'Eh s/ ;[B GkJh, i' T[; nBwsh psbkJh.
r[o{ rqzE pkDh ;h wkVh, i" s?A xo d/ ftZu B tkVh.
no i/ f;Zy nkfJ xo yKdk, sK fenk ;{se Bk ;h iKdk.
no s{ z fJj Gh ;wM fgnko/ , e k ;{ s e i' G:k s[ w ko/ .
:j pkbe eosko gmk:k, T[; d/ GkD/ ndo nk:k.
fco fJ; w/A ;{se e:k GkJh, e:k j'Jh s/oh usokJh.
no g[B r[ows ndo e'Jh, ;{se gkse o;w B j'Jh.
:j s'A nBwsh e/ M/V/, w{oy g[oyK ou/ py/V/.
r[o{ rqzE B{z gVQ e/ d/y/, d{o eo' wB ;rb G[b/y/.
d/y r[o{ fenk fJ; go rkt?. ;{se dk NzNk u[etkt?.
iEk - i/ efo ;{se[ wBhn? ;G s? ;{se[ j'fJ..
r'j/ ns? beVh ndfo ehVk j'fJ..
i/s/ dkD/ nB e/ ihnk pkM[ B e'fJ..
gfjbk gkDh ihT[ W fis[ jfonk ;G[ e'fJ..
;{se[ feT[ efo oyhn? ;{se[ gt? o;'fJ..
BkBe ;{se[ J/t B T[so? frnkB[ T[sko/ X'fJ.. 1..
g[ B L wB ek ;{se[ b'G[ W fijtk ;{se[ e{V[..
nyh ;{se[ t/yDk go fsqn go XB o{g[..
ezBh ;{se[ ezfB g? bkfJspkoh ykfj.
98
Bebh f;Zy
b/ GkJh f;Zyk fJj i' pkDh, n;bh d[X'A tKr wXkDh.
;ZukJh dk wZyB eZY/, nBwsK d/ pzXB tZY/.
go fenk eohJ/ xo d/ b'r, gJ/ eoktB ezw ni'r.
BjhA, n;hA sK r[o d/ dk;, r[o{ rqzE W ;kv/ gk;.
fBs gkm wA? T[;dk eodk, nwb B eodk xo s/ vodk.
i/ w?A r[o{ rozE go ubK, ;Zu/ r[o dk o;sk wbK.
J/ j ' w/ o h xo dh Bko, ftZu e[ N z p eo{ r h [ n ko.
xo ftZu u[e bVkJh gkT{, t/b/ f;o Bk wB gekT{.
no nwK ph j'T{ r[Z;/, pkg{ ih Gh p?m{ o[Z;/.
nj/ rZb sK uzrh s/oh, fJj' fdbhb ukj[zdh w/oh.
go xo d/ jB p[o/ py/V/, d/tB ikB B f;Zyh B/V/.
n;bh f;Zy
u" g Jh
w? A s? B { z ;h fenk ;wMk:k, s? A T[ ; go fenk nwb eok k .
Bkoh dk pD frnk [ b kwl fi; s/ r[ o dk bt/ A Bk Bkw.
Bko r[o{ tZvk xo s/o/, n?;h wB wfj nkts w/o/.
99
Bebh f;Zy
u" g Jh
jK GkJh ih ;[B b? pks, wksk w[Vh pkb eh oks.
fi;B{z nZi g{iB/ nkJ/, pkbe B{z i' ;[y oykJ/.
fJj g[sqK dh wwsk GkJh, d[BhnK s/ Bfjz ikJh jNkJh.
no fJj rXk yVk W i'Jh, wksk dk x'Vk W ;'Jh.
fi;B{z dkD/ n;hA uokJ/, j'fJ ;hsbk n;K ;jkJ/.
gozgok J/j nkJh ohsh, ;GBK jh b'eK B/ ehsh.
fi; s/ n;hA SZv i/ pjhJ/, fco b'eK s/ feZE/ ojhJ/ <
n;bh f;Zy
nj' iBw s/ok W XB, bJh ;hsbk fi; B/ wB.
fi; s/ ngBk pkb puk:k, no y's/ dk G'r brk:k.
ngB/ g[Zso j/s fgnko/, eoB/ ukjhJ/ ;G fptjko/.
100
:Ek L
Bebh f;Zy
u" g Jh
ej' jZE fenk nkt/ s?B{z, fJsBk eo ofwdk w?B{z <
p/ Z e w? A i' ehsh eko, r[ o s/ p/ w [ y gD dh :ko.
go fenk eohJ/ irs g[nkV/ eoB/ g?Ad/ i' fdb ;kV/.
nZSk nZr/ B{z i' j'T{, r[o wo:kdk eo;K ;'T{.
j"bh j"bh r[o dh ohsh, ftZu n;K dh bZr{ gqhsh.
;G ngBk nkuko fpjko, f;Zy Xow dk eo;K :ko.
102
n;bh f;Zy
d'fjok - feT[A Bk eo;/A fwZsqk nkgB/ ws dh ohs..
nkgB/ xo B{z SZv feT[A eo/ n"o ;'A gqhs..
u" g Jh
T[j sK eodk jh s{z eo;/A, nZi eZb xofdnK s/ vo;/A.
go fJj Y'be feZE/ tZidh, ;ktB d/ pZdb fiT[A ridh.
no xo ftZu u[Nkbk gk:k, nkfJ v{wDh okr wuk:k.
ukfJ sqhwsK gkJh b[Zvh, fenk n;wkB uVQh fJj r[Zvh.
GKs GKs d/ okr nbkT[ D , / y ;Zd{ dh ek h rkT[ D .
fJZe Bko p?mh f;o y[Zb/, bJ/ ;tor d/ mzv/ p[Zb/.
no Uj f;o B{z gJh jbkt/, skbh jZEK Bkb tikt/.
nky/ fJ;dh nby u[ekT{A, fJ; v'bh B{z b? e/ ikT{A.
Xoh h oBh fJ;d/ nZr/ , fesB/ g[ o y wBktB bZr/ ,
nkyB whnK py n;K B{ z , ok h eohJ/ n;hA s[ ; K B{ z .
eJh soQK d/ X{g X[ykJ/, no pj[ ozr/ c[b wrkJ/.
fJj xo ndo fSzM wukJh, fJ;dk Gh e[M dZ;hA GkJh.
f;ZyK d/ xo ezw ni/j/, ;[D/ Bk d/y/ feB/ nt/j/.
fJ; dk jkb n;kB{z dZ;hA, n?t/A w[y w'V Bk BZ;hA.
Bebh f;Zy
u" g Jh
fJj sK n?t/A rZb fBekoh, BjhA pks e[S n?vh Gkoh.
J/j f;ZyBh w/oh GkJh, y/v ojh W p?me bkJh.
ed/ ed/ fJ; B{z fJj j't/, e;o gt/ sB dk ;[y y't/.
whnK whoK fJ; ftZu nkJh, fe;/ fe;/ fdB dJ/ yvkJh.
ngBh G/Nk b? eo iKdk, n;bh xo ftZu ;[y tosKdk.
gho e ho ;Zs jB GkJh, iKd/ ngBh e fs dykJh.
103
n;bh f;Zy
u"gJh
fJj sK ozr Gbk fybtk:k, f;ZyK d/ xo whnK nk:k.
no f;Zy dh Bkoh ndo, p?m Ngkts i?;/ pzdo.
fJ; jh whJ/A d/ goskg, j'tB bZr/ Gko/ gkg.
w[;bwkB ;kv/ xo nkt/, xo f;ZyBhnK fgnk Ngkt/.
Bkb v{ w Bh Y' b e bhsh, f;ZXh { p f;ZyBh ehsh.
wBGkts fiB y/b fybkJh, no ngBh g{ik eotkJh <
d/ y r[ o { d/ f;Zy ;dk e/ , o w Bk nkJh whnK fbnke/ .
gZek f;zx j'tzdk fiZE/, whnK d/y B ofjzdk fsZE/.
whnK ShnK s[os B;kt/, r[o{ rqzE ifj do; fdykt/.
;fs ;qh nekb rikJ/, whnK w[V e/ c/o B nkJ/.
go s?A fwZmk ykD ;[BkfJnk, i' whJ/A dk fdZsk ykfJnk.
nj' ' e s/ o / go GkJh, s{ z sK vkYk nj/ A ;[ d kJh.
iKs/ pfBnk uk nZr k Bh, eo/ A ez w i' wjK s kBh.
geV { p vz v k s{ z eo w? A , ikj[ fJ;h t/ b / fco xo w? A .
no whnK fi; ftZu W nk:k, d/t goh dk fi; ftZu ;k:k.
T[; dh Grs ;tkohA n?;h, n"yX nZSh j't/ i?;h.
d/yfdnK whnK B; ikT{, w[V e/ g?o B xo ftZu gkT{.
i' s?B{z w?A efjnk fJbki, y'bQ dJ/rk ;kok gki.
no i/ W xo e[M fpwkoh, jehw p[bke/ eo e[S ekoh.
104
Bebh f;Zy
u" g Jh
;[B f;Zyk i' s?A ;wMkJh, W w/o/ wB B{z fJj GkJh.
105
n;bh f;Zy
u" g Jh
i' s?A Gow fod/ dk iksk, no fJj ;ZG' M{m gSksk.
fco feT[A fJ; czX/ ftZu nk:k, ukj/ wB B{z s{z GNek:k.
nDj'Dh Bk j[zdh GkJh, no j'Dh Bk feB/ fwNkJh.
d/y okw ;hsk id ftnkjh, ;GBK ;[Zy T[BQK dh ukjh.
;G foyhnK B/ brB ;[Xk:k, B" rqj B{z Gfb GKs wBk:k.
tf N foyh s/ j[ s / go' j s, oki foyh ;/ foy wB w' j s.
d;oE iBe fij/ fgs sKe/, g{is irs gkd ;G iKe/.
fco s? A d/ y k e k e[ S G k , fJ; fpnkj dk cb e k b k .
;koh T[wo d[jK d[y gkJ/, UVe ;oi{ ftZu v[pkJ/.
sKs/ fJ; wfj f;ZX B ekJh, :j s' W ;G w{oyskJh.
i' iV t;s{ frnkB ftj{Dh, T[; e' d/s ;[rzXs X{Dh.
no fs;eh g{ik pj[ ehB/, ej' e"B cb fs;B/ dhB/ <
d'fjok
iZbB fJe Xowkswk i' ;h ;Zuk iZN.
T[;B/ s/o/ frqjK B{z ehsk u"V u[gZN.
:Ek w[Zbk d/ xo fgZNDk gKX/ d/ xo ozv.
ub iZbQB xo nkgB/ ;kjk d/j B;zr..@
u" g Jh
;[Bh rZb s?A iZbQB e/oh, nkyh i' T[; ukbh ;/oh.
fJ;h soQK s{z Gow rtkJhA, YJhJ/ d/ fgZS/ Bk ikJhA.
106
Bebh f;Zy
XzB XzB f;Zyk s{z XzB, s?A jB y'bQ/ ;kv/ ezB.
n;hA irs ohsK d/ ndo, BZu oj/ ;/ i?;/ pzdo.
go j[D neb n;kBz{ nkJh, r[o xo dh s?A ohs fdykJh.
n;hA r[o{ d/ ws s/ BZ;/, j'o j'o ezwK ftZu cZ;/.
go fenk eohJ/ ir dh ohs, ;kB{z oydh W G? Ghs.
fJj wB gkgh GNe vokt/, T[bN/ o;s/ d/ ftZu gkt/.
j[D fB;uk ;kvk e[S j':k, GNeB tkbk fuZs yb':k.
n;bh f;Zy
tkj g k o/ r[ o d/ bkb, j[ D s? A geVh r[ o ws Ykb.
go fJZe eodk j'o g[nkVk, fi;B/ gVdk j'o T[xkVk.
no fJj ohs BthA i' eodk, T[;s/ Bk fdb s/ok vodk.
f;ZyK B{z sK W fJj gkg, feZE/ s?B{z bZrk skg.
fJZe GokJh Xow p[bk:k, Y'b U;B/ rb ftZu gk:k.
109
Bebh f;Zy
fJ;dk e[S Bk g[ZS fgnko/, n;K c;/ ;/ n"y/ rko/.
w[vk eo p?mk ;h u'oh, u[Ze yv dh fbnkfJnk p'oh.
fi; go y'i fBekb f;gkjh, geV fbnk rb g? rJh ckjh.
T[ ; B{ z n;hA S[ v ktB bZr/ , eJh o[ g Z:/ fo t s bZr/ .
go e[ M g/ Bk ;kvh rJh, p[ o h fd k jh jz [ d h oJh.
fi; go ;kB{ z dZf;nk / y , gho wkodk o/ y hA w/ y .
fi; go s{z T[;B{z j[D fXnkT[, ;tk wD/ dk wB gekT[.
no s{ fJ; ;oto d/ skJhA, u"eh Goe/ oks wBkJhA.
fi; s/ fco ;G pzd S[vkT{, w[vk s/ok xo B{z nkT{..
fJ;B{z ;[De/ w?A J/j ehsk, ;" ;" t/o Bkw T[; bhsk.
fi; dk w?A J/j b? gosktk, ikB fbnk ;Zuk W pktk.
;zM'A nZr/ w[vk nkfJnk, fi;B{z Bkb rb/ w?A bkfJnk.
J/ j ;[ Z yBk T[ ; dh fdZsh, ;[ o o { J h ngBh eo fbZsh.
fJ; go dZ;' fenk W d' , s? A w/ o / go efYnk o' ; .
n"yh pDh ;w/A ;[D GkJh, j' iKdk W g[oy ;[dkJh.
110
n;bh f;Zy
u" g Jh
fenk ejK w?A s/oh p[ZX, eo/ ezw s{z ;ko/ ;[ZX.
y{p tehb pBkfJnk gho, eokwks, fiB wko/ sho.
fi; w'Nh o'Nh d/ fgZS/, g{oh eoh s[jkvh fJZS/.
u'oK dk T[j W oytkbk, gho BjhA T[j mZr ;[ykbk.
i' o'Nh d/ ekoB GkJh. u'oK dk nk GfJnk ;jkJh.
;' sK vkYk W fe G[Zyk, T[bN/ ezw eo/ gh ;[Zyk.
s{z WA e'Jh G'bk b'r, fi; s/ eodk ezw ni'r.
e:k T[j gho pukt/ j'o, fijVk pfunk nkg B u'o.
eokwks fJ; ftZu B e'Jh, j'tBjko j's W ;'Jh.
nekb g[oy d/ ndo GkD/, ;ko/ j[zd/ ezw f;nkD/.
r[o{ rozE B/ Gkyh i'fJ, pzd ybk;h GkD? j'fJ@
fco fJj s/ o k W nr:kB, / y K tZb/ eo/ A fXnkB.
e:k r[o Bkb'A W T[j Gkok, fi;dk b?Adk nkg ;jkok.
iBw woB d/ bjB srkd/, i' r[o ;oB rjB sitkd/.
Bebh f;Zy
W sK ;Zs pks s?A Gkyh, go xo d/ Bk wBB nkyh.
w?A pj[s/ok ;h ;wMkfJnk, go w?B{z ;G B/ d[oekfJnk
fi; go vod/ ehsk J/j, w?B{z Bkfjz T[bKG/ d/fj
xo d/ b'r B nkyh wBB, i/ p'bK sK f;o B{z GzBB.
vodk jK w?A jo jo eodk, i' nkyB ;' p?mk iodk.
w?B{z fJ; ftZu eh W xkNk, bZr frnk i/ d' wD nkNk <
n;bh f;Zy
tkj ykb;k s{z WA mhe, f;Zyh B{z s?A bkJh bhe.
111
Bebh f;Zy
u" g Jh
j/ fgnko/ s?A ;Zu ;[BkJh, w?B{z ;eb ;[ZX j[B nkJh.
nZr/ B{z w?A eo;K ;'Jh, i' r[o xo wo:kdk j'Jh.
M{m/ ;kiB ;G si d?j', fJZe r[o UN nkgBh b?j'.
fpBK r[o{ ;G ;wM' eku/, ub' fsB'A e/ wkor ;ku/.
n;bh f;Zy
u" g Jh
iwK you Bfjz fojk nX{ o k, efonk p kBh s? A ;G g{ o k.
112
w[y s' ;Zs puB sA? rkJ/, uzr/ r[o d/ j[ew wBkJ/.
dZ; J/j eh gk; s[wko/, Xo/ rzv'J/ Ekb wMko/.
no rb ftu s?A gkJh oZ;h, fJ;dh rZb B e'Jh dZ;h.
feZE/ B{z b? e/ W ikDk, ehsk e'Jh j'o fNekDk <
no fJj Gzrh do go yo/, v"o{ jZE pBke/ Xo/.
rktB rhs gqhs e/ ;zrk, NZpo ;[Bdk Bkb T[wrk.
fJ;dk jkb ;[Bk d/ GkJh, fi;dh w?B{z ypo B ekJh.
Bebh f;Zy
u" g Jh
fJj sK gk; ;/thnK w/o/, i' Ekbh ftZu nZr/ s/o/.
T[; wkVh d/ ikDk e'b, fiZE/ tid/ d/y/ Y'b.
no SVhnK yVhnK jB fiZE/ , r[ Z rk k jo gho W fsE/ .
;G ;ZgK dk i' ;odko, k jo gho Bhb/ n;tko.
pkrV tkbk vkYk gho, i"V/ wko/ fiB b? sho.
T[;B{z ike/ uVQs MVKtK, fco w[Ve/ id xo w?A nktK.
fJBQK GzrhnK B{z w?A dkD/, d/T{A egV/ e[ZM g[okD/.
fJj T[;d/ jB pB/ rtJhJ/, fi; s/ rkT[D gJ/ ;tJhJ/.
J/j ;/thnK id'A uVQkT{A, no r[Zr/ dk Grs wBkT{A.
sK ;ZgK s/ ofj;h ? o , Gkt/ A fco;K Bz r / g? o .
fJ; ftZu pks p[oh fenk GkJh, ngBk ;[y ;G uj/ b[ekJh <
n;bh f;Zy
u" g Jh
pZ; rg"V/ Bk s{z SZv, WA s{z gZek njwe iZv.
;[B w{o fJj r[Zrk i'Jh, f;zxK nZr/ t;s B e'Jh.
fenk fJ;B/ wko/ d' GkJh, SZfvnk xo id bV gJh wkJh.
113
Bebh f;Zy
nZSk f;Zyk eo;K J/jh, i/jVh pks s[X B/ e/jh.
n;bh f;Zy
u" g Jh
ebgs f;z x k fgsk s[ w kok, ir fwZE k s/ eo n;tkok.
rfJU r[o{g[o B{z wB GkDk, fJ; ir w/A feB ehB NekDk.
Bebh f;Zy
e k ejhJ/ e[ S g/ B ikJ/ , w[ o d/ Bkb B wfonk GkJ/ .
nk o ;po eoB jh pB W, dZ[ y fgsk dk wB jh wB W.
n;bh f;Zy
;[D f;ZyK s?A J/j eh efonk, bkfj fgsk wi/ E'A Xfonk <
fi;s/ fs;B{z pj[ d[y j':k, gb B{z wodk j[D jh w':k.
eh wi/ B{z Uj ;h yKdk, s?A i' u[Ze Xok go nKdk.
fenk ;ZEo ;h e[M dtkJh, i' T[;B{z s?A x'b gbkJh.
Bebh f;Zy
GkJh b'e fJj' jB eod/, woB/ t/b/ j/mK Xod/.
efjzd/ wi/ go rs BkjhA, i' i' woj?A ntrs ikjhA.
sKs/ ;ZEo go rs gkt?A, n?;h b'e pks ;wMkt?.
sA? i' jk;h ehsh GkJh, nZi she Bfjz feB/ ;[BkJh.
116
n;bh f;Zy
i/ wik W n?;k Bhu, p/rs eodk woB/ phu.
sK xo ftZu'A pkjo vko', jhjK gkt/ s'V T[yko'.
pkD pkb u[b/Q wfj ;/e', d{o'A wZEk T[;B{z N/e'..
G"Ad{ f;ZyK d/y ftuko, n?t/A Bk pD p?m r[tko.
;koh T[wo fty/ ;[y d/t/, UVe B{z p/rs eo b/t/ <
e/jh W p[ZXh dh pks, s?A i' w?B{z dZ;h Gqks.
no i/ p[ok J/; B{z ikD/, fco feT[A ehsk i'o fXrkD/..
fi; s/ Uj'A wik c/o, G/fink pkg{ B{z fpB d/o..
jZE nuko: eoe/ jz[vh, fenk wo:kdk eZYh r[zvh!
d"V ni/ Gh d/o B bkJhA, nky nuko: B{z nNekJhA..
nkyhA fJj wik d/ ;kVk, fi;B/ xZfsnk ukfJ g[nkVk..
nprs eo fJB pkg{ eZfYnk, fgZSk ni/ B T[;dk SZfvnk..
fbnke/ xo d/ wfink Bkb, ftu nrhm/ d/thA ikb..
wi/ dh iVQ xo s/ y't', o?B uNkJh T[Zgo ;'t/..
e/jV/ b'e dZ; yK w?B{z, p[ok nkyd/ wik s?B{z<
p[fXwkB fJj ed/ Bk efjzd/, fJ; x/o/ ftZu T[Zb{ ofjzd/..
w?A jk;h Bfjz s[M/ eokJh, r[o xo w/A fJj ohs B ekJh.
d{ik s[ZX irk:k dhtk, GfJnk pkg fgy s/ok yhtk..
fJ;dk Gh s{z dZ;hA Yzr, i' s?A ehsk gh e/ Gzr.
eJhA fdBK se p[MB B dhnk, fi;s/ Gh ej' fek cb bhnk..
Bebh f;Zy
nkyB id gqkBh jB wod/, dhtk b'e jE/bh Xod/.
nr/ o;s/ ftu nX/ok, ukBD eodk dhg xB/ok..
sK s/ w?A Gh eoh ftuko, pkg nX/o/ j'fJ Bk y[nko.
w?E'A fpBK j'o W e'fJ, i' pkg{ B{z eodk b'fJ <
117
n;bh f;Zy
ngB/ fgsoK d/ fjs dkJh, ;[y dh ujhJ/ pDs pBkJh.
s{z sK pVk fgsk dk fgnkok, ;[ydkJh WA g[Zs ftukok..
go s{ z w? B { z J/ j ;wMkT[ , ;kE' A G/ d Bk o k b[ e kT[ . .
dhtk irdk xo ftu s/o/, pkg{ d/ jB woxN v/o/..
fco UE'A Gh iw B/ cfVnk, XowokfJ d/ mkD/ yfVnk..
fJsBh d{o b'fJ few j'J/ < r'v/ GZiB fro e/ N'J/..
fco ;ZNK s/ e"D pukT{, wojw gZNh e"D brkT{..
xZb vkeNo ns/ jehw, Bk-so gkT{ d[Zy :shw..
fJ; go Gh s? A ehsk j' o , w[ o d/ B{ z fdybk:k ' o ..
i' sA? ngBk pkg{ fgnkok, vzv/ Bkb fuyk go wkok..
w[od/ B{z wkoB s/ GkJh, fenk ;h s/oh ;{owskJh <
fenk s?B{z e[M so; B nkfJnk, fwose T[go jZE T[mk:k <
fJ;dk Gh e[ M jkb ;[ D kU, w? E ' A w{ b BjhA o wkU..
Bebh f;Zy
Uj sK fefonk eoh egkb, fi;dk nkyD J/j jtkb..
roV g[okD J/j W efjzdk, iht ;h; ftu p?mk ofjzdk..
fi:{z ;'Nk f;o g?Adk nkfJ, iht fBwkDk UE'A ikfJ..
:kjh s/ w?A f;o B{z c'ok, iht fgsk dk nZr/ s'ok..
i/ Bk eodk feq : k e[ g kb, sK pkg{ dk ;h e k jkb..
wVhnK ftZu fgnk e[obKdk, Xowoki fYr fco e' iKdk..
n;bh f;Zy
njz fgsk d/ nXe ;B/jh, GfbnK dk ezw j[zdk J/jh..
i' s?A fgsk j/s eotkJhl nBwsh dh f;Zy ewkJh..
118
Bebh f;Zy
n;bh f;Zy
tkfj tkfj f;ZyK s{z XzB, fdZsk s[bk pkg B{z pzBQ.
g{s ;g{s T[j' W GkJh, s/o/ i?;h fi; usokJh.
go w?A s?B{z g[ZSK pks, Bkb ;ckJh dZ;hA Gqks.
pkg s[;K dk gj[sk d{o, p?soBh d/ frnk ji{o.
no T[j rT{ s[;kv/ xodh, d[ZX djhA d/ GKv/ Godh.
np b" yVh nukoi d[tko/, ed pkg{ B{z eo{ eBko/ <
fpBK g{S geV feT[A so;h, v[pe{z v[pe{z pkg{ eo;h <
Bdh gke dh mkmK wko/, pkg s[;K dk ftZu g[eko/.
ehe{z soK eoK fenk jhbk, vod/ dk w[y j':k ghbk.
rT{ ihtsh i; b" g:ko/, o[VQ;h pkg{ wMbh Xko/.
p[ok rT{ dk fust/A ipjh, r'-xksh ejbkt/A sp jh.
T[bNk rb wfjz go;h ckjk, nZSk pks soktB ukjk!
d{ik j[B fJZe j'o xwv, Bo nKtdk fgnk gyv.
119
120
Bebh f;Zy
GkJh f;Zyk fJj sK ;Zu, B o nktz d k eZu' eZu.
n;hA r[o{ s/ T[bN/ uZb/, nBwsK d/ g? rJ/ gZb/.
G/ v ukb ftu ubd/ nkJ/ , d;w r[ o { T[ g d/ G[ b kJ/ .
rZvh okj rvho/ okfj, uZb oj/ Bkfjz bZr/ tkfj.
nZr/ B{z j'tKr/ seV/, d;w r[o{ dk gZbk geV/.
s/o/ i/jk go T[gekoh, dZ;/ f;Zyh ohs g:koh.
sK ;kB{z ;'Mh e[M nkT{, nZSh soQK p?m ;wMkT{.
n;bh f;Zy
Uj sK SZv d/j s{z M/V/, J/j eh eodk j'o py/V/.
foZMB yhoK g{oh gZe/, p'dh tkbk UXo sZe/.
u"Aek gkJh p?mk Bzrk, Yzr G{sB/ i/jk uzrk.
j"b/ j"b/ u"Aek g{o/, s/o/ w[fvnK B{z T[j x{o/.
nky/ u"Ae/ s/ jN ikU, w/o/ ykX/ fgZS/ ykU.
p?mk j' e/ xo dk wkfbe, G[Zy/ wod/ s/o/ pkfbe.
eJh soK dh pB/ o;'Jh, i[Vh nkBeo ;zrs ;'Jh.
ykfJ ykfJ eo g/N jb{D/,fiZeo fjbd/ p'o/ T{D/.
121
Bebh f;Zy
;[D f;Zyk w?A s?B{z dZ;K, irs ohs s/ feZE/ BZ;K.
nZi pkg dk jJh ;okX, nkB gJh rb tZvh T[gkX.
gKXk nkfJ n;kv/ xo dk, u"Ae/ p?m o;'Jh eodk.
grVh eZS T[skoh i'Jh, fJ;dk G/d ;[D' i' j'Jh.
gjb/ tv/ jwko/ i/s/, ;fji XkohJ/ ejhns s/s/.
X'sh izR{ fsBek fuzBQ, fi;s/ j'tB ;' gq;zB.
fsBeh y[ h b? B fjs GkJh, grVh eZS n;K T[ s okJh.
iK s/ fgso B eoj? A o' ; k, ej' :Kj w/ A W e k d' ; k <
n;bh f;Zy
s{z sK f;Zyk tvk ;[ikB, :[esh T[esh wfjz goXkB.
s?A tfvnK B{z y{p foMk:k, go g{ok Bfjz ;ki ;ik:k.
;fji XkohJ/ fgso s[wko/, ikB jikws go pbjko/.
;' ekoi s?A feT[A Bk ehnk, g{ok to Bfjz fsBs/ bhnk.
sKs/ Mpd/ eob? GkJh, fiT[A ohM/ fsT[A b/j[ foMkJh.
122
Bebh f;Zy
s/o/ puB ;Zs jB GkJh, fiB wfjz ;zek nj/ B okJh.
go s/oh eEBh s/ Goks, f;ZX j'o j[zdh W pks.
i' w?A s?B{z dZ;K y'b, ndo Y'b ti/Adh g'b.
fjzd{ Xow eow W i/sk, ;kE'A fgnk S[vkt/A s/sk.
nky/ fJBek gE fsnkr', ngB/ r[o e/ wkor bkr'.
t/ d k ;sq f;z f wq s i/ s / , fsnkr eo' wB s/ ;G s/ s / .
fsBeh irk rqzE i{ wkB', ;G fptjkj skfjz s' mkB'.
no ntsko fis j' rJ/ , okw feq B nkfde i' GJ/ .
fsBe' jw Bfjz wkB/A e'Jh, r[o jh e' wB Xko/A ;'Jh.
go fJ; w/A W s/ok tkXk, fi; s/ n?t/A s?A f;o ykXk.
n;bh sZs B s'fj ftukok, i' e[S fB;uk nj/ jwkok.
t/dB e' Nhek r[o rqzE, ;[rw pBkfJ fdykfJnk gE.
sK s/ n;b t/d WA GkJh, :j fsBeh fJZe Beb pBkJh.
124
n;bh f;Zy
d'fjok-
u" g Jh
;[B f;Zyk w?A sZ[X ;[BktK, t/dB s/ Bk s[ZX jNktK.
no fjzd{ i" Xow fgnko/, w?A Bk nkyK p?m ft;ko/.
i' w/ok wsbp W GkJh, ;' ;[Be/ wB wKfjz t;kJh.
w? A s? B { z fdq N Ks ;[ B ktK, fs; T[ Z go jh s[ Z X ubktK.
d/y irs wfjz dhB Jh;kJh, fesBh poes W fiB gkJh.
uko e[zN wfjz vzek pki/, ;G s/ tv/ ;dkT[B oki/.
tZvh e"w ir wkfjz ejkJh, d/y Gbk T[j feZE'A nkJh.
mkoK ;? nmkBt/A ;kb, J/; pBh e' j'fJnk bkb.
fJsB/ no;/ ndo GkJh, d/y T[ZBsh fesBh gkJh.
tkose
fJ; dk Gkt fJj W fe w;hj s/ gfjb/ T[; d/; d/ b'r :j{dh
ejkT[Ad/ ;/, i' nZi eZb Gh jB. T[BQK d/ Bph w{;k ebhw[ZbQk, ;[b/wkD,
feohnk, :;kfJnk ns/ b{s nkfde ;/. T[BQK b'eK dh fJbjkwh
eskp s"o/s ns/ p{o ;h. T[j b'r ngB/ nkg B{z jos w{;k d/ dk;
;wMd/ ;B ns/ ngBh e"w :j{dh ikBd/ ;B.
T[;h d/; d/ fjZ;/ ftZu fJe wjkswK B/ iBw bhsk fi; dk BkT[A
Jh;k w;hj oZfynk frnk. T[; B/ T[; ;w dhnK e[ohshnK B{z d/ye/
d{o eoBk ukfjnk. T[; ;w/A i' b'r T[; d/ Bkb ;/te j' e/ ojB bZr/
T[BQK dk BkT[A Jh;kJh oZy:k frnk. b fJj j'fJnk i' T[BQK dh
:j{dhnK ftu'A fJe Jh;kJh e"w pB e/ ;z;ko go yVh j' rJh. gozs{
:j{dhnK ftu'A j'D/ eoe/ T[; e"w B/ fJj BjhA nkfynk :k fynkb
ehsk fe n;hA :j{dh Jh;kJh jK, Gkt/A w{;kfde g?rzpoK B{z ngB/ g[okB/
126
:k gfjb/ g?zpo ikB e/ T[;h gqeko T[BQK dh fJZs ehsh W gozs{ c/o
Gh T[BQK B/ fJj BjhA nkfynk fe n;hA w{;kJh jK. Uj nkg B{z Jh;k d/
jh wBd/ jB. d{;ok g[okB/ BphnK dhnK ;kohnK feskpK B{z eZmk eoe/
T[; dk Bkw g[okBk njdBkwk oZy fdZsk ns/ ngBh nihb B{z BtK
njdBkwk eoe/ b'eK go gqrN eod/ jB. nZi se T[; g[okB/ njsBkw/A
B{z i' s"o/s p{o nkfde W fJbjkwh wBe/ Gh e'Jh Jh;kJh fJj BjhA
nkydk fe nihb fJBQK dk soiwK W :k nihb fJBQK ftu'A fBebh W.
fJ;h gqeko w[;bwkB e"w d/ pkBh jos wj[zwd ;kfjp jB
fiBQK B{z j'fJnk s/oK ;" ;kb s'A tX ;wK j' frnk W. s[;hA d/y b/t' i'
fJj e"w fesBh e[ tXh W
fJj fgSb/ ;ko/ g?zpoK B{z ns/ jos Jh;k B{z o{j-nZbQk@
noEks nZbQk dk o{j wBd/ jB no T[BQK g[okDhnK feskpK B{z Gh
nihb ;w/s wBe/ fco fJj BjhA nkyd/ fe ;kvk Bph w{;k W :k Jh;k
W, no fJj Gh BjhA nkyd/ fe ;kvh feskp nihb :k s"o/s W, fezs{
Uj ;kc nkyd/ jB.
fe Gkt/A ed/ Uj ;kv/ g[okD/ Bph ns/ g[okD/ fJbjkw g[;se ;/,
gozs{ nZieZb ;kv/ tk;s/ jos wjzwd ;kfjp Bph ns/ e[okB jh
fJbjkwh feskp W, fJ; s/ fpBK j'o e'Jh BjhA W. J/j' ekoB W i' fJBQK
d'BK e"wK B/ ngBk i[dk Mzvk rZve/ ;z;ko go o"Be gkJh W.
;' GkJh w?A Gh s?B{z J/;/ soQK nkydk jK fe s{z t/d B{z p/e g[okDk
njdBkwk s"o/s zp{o tKro wB no g[okB/ ntskoK B{z Gh w{;k
;[b/wkB tKr ngB/ p[or ikB, no ngB/ nkg B{z fjzd{ e"w ftu'A jh
pfBnK j'fJnk ;wM, gozs{ s{z ngBk ;Zuk ntsko :k ;Zuk r[o{ ;qh r[o{
r'fpzd f;zx ih wjkoki B{z wB ns/ ngBk Xow g[;se r[o{ rqzE ;kfjp
B{z ikB. fJ;h gqeko nkgDh ykb;k e"w Gh fJBQK e"wK tKr fJZe tZyoh
e"w ikB. fJ; s/ fJj bkG j't/rk fe ykb;k e"w fJZe e"w j' e/ ;z;ko
go oj/rh.
127
128
d'fjok
;[ f Bnk d;w/ A r[ o { ih fenk ehBk T[ g d/
fi; e' ;[ B eo s' j wB ;z ; k oj/ B b/ .
u" g Jh
g[BL i' s?A Gky:' :j :ko,njofD wfs t/d[ jEhnko[.@
(ig[ih)
;' fJ;dk s?A G/d B gk:k, i' ;fsr[o fJ; ftZu fdqVk:k.
tkose
fJ; dk sksgoi fJj W i' wfs Bkw p[ZfX dk W ns/ t/d Bkw
frnkB dk W fi; dk noE i
kBBk W. fJj o{ge nbzeko eoe/ r[o{
ih B/ eEB ehsk W fe fi; gqeko id e'Jh b'j/ nkfde Xks{ dh t;s{
pBkJh iKdh W sd nfjoB go oZye/ T[go'A jE"V/ nkfde jfEnko Bkb
xVh iKdh W, fi; s/ T[;dh w{osh ;gN pBe/ ;G d/ B/soK d/ r'uo
j[zdh W, fJ;h gqeko jo fJZe t;s{ id gqwkD i'r jz[dh W sd T[j
gfjb/ p[ZXh ftZu fJ;fEs j[zdh W, ns/ T[;d/ wro'A id T[;dk :EkoE
rkB j' iKdk W, sd Uj t;s{ rqjB ns/ fsnkr d/ i'r j[zdh W.
fisBk fuo p[ZXh d[nko/ e'Jh t;s{ frnkB dk ftk BjhA W sd se
T[; ftZu rqjB s:kr :k r[D d'y dh GktBk BjhA j[zdh. fJ; tk;s/
r[o{ ih dk t/d gd s/ J/E/ fe;/ yk; g[;se dk sksgoi BjhA W, fezs{
sh;ok i' fJj nkyk W fe p/d es/p ejj[ ws M{m/ M{mk i' B
fpuko?. . ;' fJj ;Zu W. feT[Afe fe;/ g'Eh B{z M{mk efjBk T[;d/ sZs
;wM/ fpBK M{m peBk W. t/d d/ Bkb es/p nkT[B s/ J/E/ k;
g[;seK dk toDB W. r[o{ ;kfjp T[gd/ d/Ad/ jB fe r[o{ rqzE ;kfjp B{z
jh ngBk Xow g[;se ikB'A. noEks ngB/ xo Bz{ SZve/ d{i/ xo Bk
ikU. t/d es/p fjzd{ Xow ns/ fJ;bkw Xow d/ g[;se jB, f;zxK dk
BjhA. t/dK d/ j'o MrV/ SZve/ ftuko eo'.
d'fjok
ngBk Xow fsnkr e/ X;/ n"o eh phu.
fenk usokJh J/; wfjz Xo/ gkT[A s[w ehu..
u" g Jh
s{z WA f;zx r[o{ ek bkb, eZS eV/ feqgkBK Bkb.
d;w r[o{ ek g{s ;dke/, dk; pBk n"oB ek ike/.
fi;s/ s?A fBi Xow r[tkfJnk, Boe gE e' ;hXk XkfJnk.
i/ puB/ dk ukj/A o;sk, tZY d/j[ d{;o ek c;sk.
Bebh f;Zy
u" g Jh
fJj sK rZb nuzG/ tkbh, s?A GkJh W BthA Bekbh.
i' nZr/ w? A ;[ B h Bk e' J h, ykb; e" w k b;k j' J h.
jw s' J/e o{g ;h ikBk, G/d B ozue wB wfj nkBk.
ykB gkB no fo s / d koh, nkg; wkfjz fJZemh ;koh.
j' Gkt W fe fisB/ rkB jB ;ko/ nekb g[oy s/ T[sgs j'J/ jB.
i?;k e'Jh ej/ fe ;ko/ gqek nrBh s/ T[gi/ jB. fJ;h gqeko ;G
rkBK dk nkfd w{b nekb g[oy W. fJ;s/ Gh J/j' f;ZX jz[dk W fe r[o{
ih dk J/E/ t/d gd s/ rkB jh eEB W.
129
130
n;bh f;Zy
d'fjok
J/j bkvbk x'b i' s?B{z fd;dk :ko.
ndo s/ xksh oj/A T[Zgo eo/A fgnko..
fJ; d'fjo/ dk Gkt fJj W fe fjzd{ Xow ns/ ykb;k Xow fJj
d'B'A nkg; ftu ni/jk bkvbk x'b oZyd/ jB i' nkfynk BjhA iKdk.
ndo s/ sK fJj fJZe d{i/ d/ xksh jB ns/ T[go s/ nszs eoe/
fgnko oZyD tkb/ Bo nkT[Ad/ jB. fJ; jkb B{z Gkt/A ;ko/ nkdwh
gqsZy d;d/ jB gqs{ c/o Gh T[BQK B{z e'Jh ykb BjhA nkT[Adk i' fJj
fenk nX/o wZu fojk W i' fJZe d{i/ d/ Xow B{z BN eo fojk W. nZyh
d/ye/ wZyh fBrbh iKd/ jB, fi;dk ;p{s J/j W L
id e'Jh f;Zy ;okX eokT[Adk :k r:k go ik e/ fgv GokT[Adk W
sd T[; irQk dk fjzd{ Xow gfjb/ T[;d/ f;Zy Xow dk Bk; eoe/ ngBk
;kEh :k Xow GkJh pBkT[Adk W. T[;d/ eZS eVk feqgkB ns/ ezxk s/
d;sko T[sko e/ go/ oZy d/Adk W no T[BQK dh irQk f;o B{z G[zrh, rb
ftZu izR{ ns/ s/V X'sh gk e/ pmkb d/Adk W. r[o{ rqzE ;kfjp ih dk
T[gd/ sK feXo/ fojk fes/ BkT[A Gh BjhA b?B d/Adk. T[; t/b/ f;Zy d/
Xowkswk fgsoK B{z gq/s-gq/s eoe/ g[ekodk W no w{j
'A e[S ngB/ Xow
d/ puB gVQe/ f;Zy B{z nkydk W fe j[D s/o/ fgso f;ZX/ ;`or B{z rJ/
jB. fJ; pks B{z ;[Be/ f;Zy ngB/ Xow BN j'B go sK ozue fynkb
BjhA eodk gozs{ fgsoK B{z ;`or fwfbnk ikBe/ c[Zfbnk ikw/A ftZu
BjhA ;wkT[Adk. fJ; s/ s{z d/y ;edk WA fe fjzd{ Xow B/ f;Zy Xow dh e/
jh e[ g?i wkoh ns/ ngB/ Xow tZb fe; soQK d[orsh eoe/ fbnKdk.
fJ;h soQK id fe;/ fjzd{ Xow tkb/ B{z ykb;k Xow ftu fbnKdk
iKdk W sd T[; Bkb Gh J/j' jZE ehsk iKdk W. fjzd{ Xow dk w{b
gfjb/ izR{ ns/ u'Nh W, c/o Bkw ns/ X'sh W. nfwqs SeB t/b/ T[; dk
izR{ s'fVnk iKdk W, u'Nh dh irQk e/; oykJ/ iKd/ jB, X'sh bkje/
131
eZS gk e/ T[;dk Bkw tNkfJnk iKdk W no ;koh T[wo c/o T[j u'Nh
ns/ izR{ tkfbnK Bkb pfje/ fJZe Ekb ftZu G'iB Gh BjhA yk ;edk.
n?E'A se jh pZ; BjhA W fezs{ yk;-yk; irQk go fjzd{ Xow tkb/ B{z
uVQBk BjhA fwbdk, i?;k fe nekb ss go o'e W. fJ;h gqeko ;Zu
yv ;qh npubk Bro ;kfjp ftu grs s/ Gh i[d/ pmkbd/ jB. fJ; s/
s{z d/y ;edk WA fe f;Zy Xow ftZu id fjzd{ nkT[Adk W T[; dk gfjbk
Xow pdb iKdk W.
d'fjok
fJ; s/ s?B{z y[ZfbQnk ;kok G/d wjkB.
fJ; B{z wB ftu ;'u s/ fgZS'A eohA pykB.
Bebh f;Zy
GkJh f;zxk J/j W ;Zu, irs py/V/ eZu' eZu.
go fJj b'e bki jZfsnkoh, eo SZv/ jK n;hA ftrkoh.
n;bh f;Zy
Gb/ g[ o y s{ z d/ y ftuko/ , b' e bki e k ;e/ ftrko/ <
d/y r[o{ B/ J/j c[owkJh, ftobk f;zx oj/rk GkJh.
n;bh f;Zy
tkfjr[o{ pu s{z T[o Xo WA, :kjh s/ g{ok sfjz eo WA.
e'Jh f;zx oj{ r[o Gkyk, fsB e'JhnB w/A s{z Bfjz okyk.
iKs/ Xow ftrkoB bkrk, nBwsk e/ wkor Gkrk.
:j ;[Be/ Bebh f;Zy GkJh, rjh w'B Bfj w[y'A nbkJh.
d'fjok
:k fpfX f;zxB B/ sih, r[owo:kdk ohs.
n"o n"o wkor ub/A, r[o s/ j' fpgqhs.
132
eth dh gqkoEBk
;t? : k
nkfd r[o{ r[o BkBe i{, fi; j/s nN/ pj[ d/;B wkjh.
;Zs gq u koe d/ ; T[ X koe, d/ s oj/ T[ g d/ ;dk jh.
;' :j gE si/ s[w gE, G:' wr n"oB e' np okjhA.
j'fJ fdnkb eo' eoDk fJ;, p{vs eh geo' Gb pkjhA.
d'fjok
j/ noiB nfo iB'A B/ eok Bokdo rqzE.
wB Gkts ou pkDhnK Gowk:' :j gE.
i?;/ ;fj eo y/d sB Xow gkbBk ehB.
fdZs fwqfrzd pukJhJ/ ejDk eo fJ; dhB.
ebrhXo d;w/A r[o{, ehi? B?e fXnkB.
Bebh f;Zy'A B/ eohl f;Zyh s'j tokB.
wB: aaa B/ g[oy rfj f;zx pBkJ/ G/v.
eo w[vvB aaa b/ eo/, GJ/ Y/v e/ Y/v.
sK s/ fJBe/ jkb go eoDk eo wjkoki.
fdZs f;zx fpBsh eo/ pkfjz rj/ eh bki.
;t? : k
gE rozE r[o{ d;t/A, T[gd/;B i'fJ ewktfjzr/.
uko gdkoE b'e fty/, fpB wKrfj s/ iB gktfjzr/.
i' r[o wkor fsnkr g;{ ngBh wB wZs ewktfjzr/.
fdZs joh jo e? ir b'e, ;dk d[y w/A e[obktfjzr/.
fJfs ;qh Bebh f;Zy gqp'X
feqs GkJh fdZs f;zx frnkBh
gikph gq'?;o, n"ohnNb ekbi, bkj"o
vvv
140