SANAY BACALARININ VE MNARELERN

DNAMK DAVRANILARININ NCELENMES

Ayhan NUHOLU1, Serhan AHN1
anuhoglu@eng.ege.edu.tr, serhanas@yahoo.com
z: Sanayi bacas ve minare gibi ii bo dairesel kesitli narin yaplarn deprem ve iddetli
rzgar tesirindeki dinamik davranlar incelenmitir. Bu tip yaplarn dizaynn ieren
standartlar genel olarak deerlendirilmitir. Farkl yksekliklerde modellenen saysal
rneklerin farkl deprem blgesi (I, III) ve zemin snf (Z2, Z4) durumlarnda ayr ayr
statik ve dinamik analizleri yaplmtr. Bylece elde edilen deplasmanlar, i kuvvetler ve
dinamik parametreler karlatrlarak deerlendirilmitir. Hesaplarda genel olarak
lkemizde 1998 ylnda yrrle giren Deprem Ynetmelii ve TS 498 esas alnm, gerek
duyulan durumlarda ise ACI 307 ve DIN 1056 artnamelerinden yararlanlmtr. Saysal
analizler SAP2000 hazr program ortamnda kabuk sonlu eleman modellemesi ile yaplm
ve P-Delta nonlineer tesirleri de hesaplara dahil edilmitir. zellikle kule tipi yaplarda
depremden ve rzgardan oluan yapsal parametrelerin yapnn geometrisine bal olarak
nasl deitii gsterilmitir. Dinamik analizlerde Deprem Ynetmeliinde yer alan dizayn
spektrum erileri kullanlm ve yanlzca ilk mod katksnn dikkate alnd SRSS
metodu uygulanmtr. almann sonunda ise lkemiz koullarnda ina edilecek bu tip
yaplarn projelendirilmesinde dikkate alnabilecek husular deerlendirilmi ve neriler
sunulmutur.
Anahtar szckler: Baca, Minare, Dinamik Analiz, Rzgar Analizi
Giri
Sanayi bacalar ve minareler yksek ve narin yaplardr. Bu zelliklerinden dolay deprem ve rzgar gibi doal ykler
karsnda olaan d davranlar sergilerler. Bacalar zararl atk gazlarn atmosfere gvenli bir ekilde atlmas iin ina
edilirler. Gazlar baca gvdesine duman kanal giri deliklerinden girer ve bir kaplama tabakas ierisinden atmosfere
tanrlar. erdikleri zararl kimyasallardan dolay gerekli nlemler alnmaz ise hava kirliliine yol aarlar. Atk
gazlarn evreye olan zararl etkilerini en aza indirmek iin yeterli ykseklie sahip olmaldrlar. nceleri eitli tula
ve ta malzemelerinden yma olarak ina edilen bu tr yaplarda, gnmzde yaygn olarak betonarme tayc
sistemler kullanlmaktadr. Bir sanayi bacasnn boyutlarnn belirlenmesinde, fabrikann sahip olduu teknoloji, ihtiya
duyulan ekim oran, evre arazinin topografyas ve blgenin meteorolojik zellikleri nemli faktrlerdir. Bir hayr ii
olarak alglanan minareler ise genelde yeterli dzeydeki mhendislik hizmetinden yararlanlmadan, insanlarn youn
olarak bulunduu alanlarda ina edilmektedir. Kule tipi yaplara bir rnek de televizyon ve radyo dalgalarn daha geni
bir alana yaylmas amacyla ina edilen iletiim kuleleridir.
Bu tr betonarme yaplar genellikle temelde ankastre olarak tasarlanrlar ve yapmlarnda kayar kalp teknii kullanlr.
Geometrik yaplarnn benzerliinden dolay birtakm ortak dizayn prensiplerine sahip olsalar da, hizmet ettikleri
alandaki ihtiyalar boyutlarnn belirlenmesinde nemli rol oynarlar. Bununla beraber zati arlklar, rzgar, deprem
gibi etkiler yapnn dizayn boyutlarn belirleyen dier nemli faktrlerdir. Bu almada, farkl yksekliklere sahip olan
baca ve minare gibi kule tipi yaplarn farkl deprem blgesi ve zemin koullarndaki statik ve dinamik davranlar
aratrlmtr.
Tayc sistem, sonlu elemanlar deplasman metoduna gre drt keli eilmeli kabuk elemanlar kullanlarak idealize
edilmitir. Teorik analizlerde, Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik (1998), TS498 (1997), ACI
317 (1998) ve DIN 1056 (1984) artnamelerinden yararlanlmtr. Saysal ilemler iin SAP2000 yapsal analiz paket
program kullanlmtr. Farkl verilerle dizayn edilen farkl geometrilerdeki kule tipi yaplarn zati, deprem ve rzgar
ykleri tesirlerindeki statik ve dinamik analizlerinden elde edilen sonular karlatrlm ve deerlendirilmitir.
Kullanlan Yntem
Kule tipi yaplarn ok katl yaplardan farkl olarak ktleleri ve rijitlikleri ykseklik boyunca yayldr. Bu tr
sistemlerin dinamik davranlar, doal titreim frekanslarna ve modlarna bal olarak modal analiz yntemi ile
433

belirlenebilir (Chopra 1995). Bunun iin ilk olarak sistemin zelliklerini yeterli hassasiyette yanstabilecek uygun bir
tayc sistem modellemesi yaplmaldr.
lkemizde kuleler ile ilgili direkt bir standart olmamasndan dolay modelleme ve betonarme dizayn kriterlerinin
belirlenmesinde ACI 307 (1998), deprem analizinde ise ABYYHY (1998) kullanlmtr. Rzgar yklerinin analizinde,
TS 498 (1997)`de yap yksekliine ve rzgar hzna bal olarak tanmlanan dizayn rzgar ykleri, DIN 1056
(1984))`da belirtilen edeer statik yk prosedrne gre uygulanmtr. Saysal analizler, sonlu elemanlar deplasman
metoduna gre alan SAP2000 hazr program ile yaplmtr.

th= 0,2 m

doh= 2,4 ~8,0 m

z = h kesiti

h = 40&100
&160 m.
t b= 0,3~0,85 m

dob= 3,4 ~17,8 m

z = 0 kesiti
x

ekil 1. Modellenen rneklerin Geometrik zellikleri

almada 160, 100 ve 40 metre yksekliklerinde ve her ykseklikte taban aplar, dolays ile rijitlikleri farkl, TipA ve
TipB olmak zere iki tipte ve toplamda alt adet modellenen rneklerin geometrik zellikleri Tablo 1. de sunulmutur.
Ykseklik / Alt ap (h/dob) oran iin TipA da 9, TipB de 12 alnarak modellenen rneklerde, alt aplar temelden
yukarya doru sabit bir oranda azaltlarak her iki tipte de ayn st ap deerine ulalmtr. Ayrca tm rneklerde st
duvar kalnl ACI 307`deki (1998) minimum deer olan 20 cm seilmitir (ekil 1). Tayc sistemin sonlu
elemanlara gre modellenmesinde eilmeli basit drtgen kabuk elemanlar kullanlmtr.
Ayrca yap gvdesinde ek ktle olarak tanmlanabilecek baca kaplamalar, minare erefe ve selenlerinin bina
periyotlarna ve dolays ile sonu kuvvetlere olan etkilerini inceleyebilmek iin Tip160A-K, Tip100A-K ve Tip40A-
olmak zere ayr rnek daha almaya dahil edilmitir. Burada K kulenin kaplamal, kulenin erefeli olduunu
ifade etmektedir. Tip160A-K ve Tip100A-K`da, betonarme gvdelere, srasyla her sekiz ve alt metrede bir toplam 15
cm kalnlnda tula kaplamalar, Tip40A-`de ise 40A modeline, 18,4m, 25,2m ve 32,4m yksekliklerinde 25`er ton
adet erefe ve en st blgede ise 12 ton arlnda bir adet selen ek ktle olarak dikkate alnmtr. Modellenen
434

tayc sistemlerde kullanlan yap elemanlar sadece ktle olarak kesitteki her noktaya eit oranda ve kabul edilen
serbestlik dereceleri dorultusunda datlm, dolaysyla bina rijitliklerine her hangi bir katklar olmamtr.
Tablo 1. rnek Kulelerin Geometrik zellikleri.
Model
Tip160A
Tip160B
Tip100A
Tip100B
Tip40A
Tip40B

h (m) doh (m) dob (m)

160
160
100
100
40
40

8
8
6
6
2,4
2,4

17,8
13,3
11,1
8,3
4,5
3,4

h/dob
9,0
12,0
9,0
12,0
8,9
11,8

th (cm) tb (cm)
20
20
20
20
20
20

85
70
50
45
35
30

rh/ th

rb/ tb

20,0
20,0
15,0
15,0
6,0
6,0

10,5
9,5
11,1
9,2
6,4
5,7

Tayc sistemin modellenmesinde ve saysal analizlerde, kullanlan programdaki snrlamalardan dolay birtakm
kabuller yaplmtr. Malzeme lineer elastik, homojen ve izotropik zelliktedir. Tayc betonarme kabuk elemanlarda
birim ktle 0,245 tonsn2/m4, birim arlk 2,403 ton/m3, elastisite modl 2,53x106 ton/m2, poisson oran 0,3 alnmtr.
Her bir rnee ait saysal model, 2400 adet sonlu kabuk elemandan oluturulmu ve kabuk eleman kalnlklar, 160m,
100m ve 40 m ykseklikteki modeller iin srasyla 1.6m, 1.0m ve 0.4m`de bir lineer olarak deitirilmitir. Sekil 2. de
dikdrtgen sonlu kabuk elemanlar ile idealize edilmi tayc sistem gsterilmitir.

3
yzey 3

j4 yzey 2

1
j2

j3

yzey 4

yzey 1
j1

ekil 2. Kabuk Elemanlarla dealize Edilen Tayc Sistem

Deprem Analizi:
ncelenen kule tipi yaplarn deprem etkisindeki dinamik analizlerinde ABYYHY (1998) de yer alan zel tasarm ivme
spektrumlar kullanlmtr. lk titreim modu iin hesaplanan deplasman ve i kuvvetlere ayrca SRSS mod
birletirme yntemi uygulanmtr. Ayrca her rnein, zemin durumunun kule tarz yaplarn dinamik davranlarna
olan etkilerini inceleyebilmek iin Z2 ve Z4 olmak zere iki ayr duruma gre analizi yaplmtr. Bunun iin zel
tasarm erisinde belirli zaman aralklar ile seilen periyotlara karlk gelen ivme deerleri davran spektrumu
fonksiyonu olarak girilmitir. Bu fonksiyonlarn elde edilmesinde yaplan kabullerde etkin yer ivmesi katsays 0,40 (I.
Deprem blgesi), yap nem katsays 1, yap davran katsays R=3 alnmtr. Bununla beraber geometrik nonlineerlik
etkisi P- olarak hesaplara dahil edilmitir.

435

Chopra (1995) kule tipi yaplarda nc modtan sonra her bir moda karlk gelen deprem yk etkisinin nemli
oranda azaldn ifade etmektedir. Bundan dolay bu almadaki rneklerde ilk periyotlar hesaba dahil edilmitir.
Mevcut standartlarda (ACI 307, ABYYHY) kmlatif etkin ktle oranlar toplam iin %90lk bir oran istense de elde
edilen sonular bu alma iin yeterli olmutur. Saysal rneklerin simetrik yaplarndan dolay sadece tek bir yatay
dorultuda analizler yaplm ve dey dorultudaki ivme etkileri ihmal edilmitir. Bulunan periyot ve etkin ktle
oranlar Tablo 2.de sunulmutur.
Tablo 2. rnek Yaplarn Periyotlar ve Etkin Ktle Oranlar.
rnek
Mod 1
Mod 2
Etkin
Etkin
h Periyot
Periyot
Tipi
Ktle
Ktle
(m) (sn)
(sn)
(%)
(%)
160 1,498
40,61
0,427
22,62
Tip160A
42,00
0,477
22,49
Tip160A-K 160 1,714
160 2,147
44,76
0,536
22,16
Tip160B
100 1,074
45,44
0,272
22,56
Tip100A
47,18
0,312
22,37
Tip100A-K 100 1,257
100 1,525
49,95
0,336
21,78
Tip100B
40 0,471
47,62
0,114
22,13
Tip40A
40 0,628
54,89
0,147
19,56
Tip40A-
40 0,685
52,88
0,142
21,15
Tip40B

Mod 3
Etkin
Periyot
Ktle
(sn)
(%)
0,195
12,16
0,216
11,88
0,230
10,79
0,120
11,10
0,137
10,79
0,139
9,65
0,049
10,53
0,062
7,51
0,058
8,95

SRSS
Top.
Etkin
Ktle (%)
75,39
76,36
77,71
79,10
80,34
81,38
80,28
81,96
82,89

Tablodaki verilerden grld gibi, yapnn ykseklii arttka, toplam ve ilk mod etkin ktle deerleri azalmaktadr.
rnein 40m yksekliindeki 40A modelinin ilk modu iin toplam etkin ktle oran %80,28 iken, 160m lik 160A
rnei iin bu deer %75,39 olmaktadr. Baka bir deyile bina ykseklii arttka etkin mod says da artmaktadr.
Rzgar Analizi
Kule tipi yksek ve narin yaplarda rzgar yklerinin sonu deerlere olan etkileri genelde deprem yklerine oranla
daha az olmaktadr. Deprem ve rzgar yklemeleri iin lkemiz standartlarnda ngrlen deerlerinin bu tip yaplarda
kullanlmas durunda sonularn ne olacan grmek amacyla, 160A-K, 100A-K ve 40A- modellerinde rzgar
yklemesi iin analiz yaplmtr. Rzgar kuvvetlerinin hesabnda TS 498de (1997) nerilen ve ykseklie bal
deiiklik gsteren dizayn rzgar ykleri kullanlmtr. Analizlerde DIN 1056 (1984) edeer statik rzgar yk
yntemi uygulanmtr. Buna gre yapya etki eden rzgar yk,
W(z)=Cf(z) qx(z) A

(1)

Ya

r
a

eitlii ile hesaplanmtr. Bu ifadede, W(z) herhangi bir z kesitindeki toplam rzgar ykn (ton), z kesitin yerden
yksekliini (m), Cf(z) z yksekliindeki geometriye ve yk azaltma katsaysna bal olan aerodinamik katsayy, qx(z)
dinamik rzgar basncn (t/m2), A ise hesap yaplan kesitteki izdm alann temsil etmektedir. Dairesel yatay kesitteki
radyal rzgar basn dalm ematik olarak ekil 3. de gsterilmitir.

Rzgar

ekil 3. Rzgar Basncnn (Qx) Radyal Dalm

Yap arlndan dolay oluan P- geometrik nonlineer etkisi ayrca hesaba dahil edilmitir. Uygun bir kyaslama
yapabilmek asndan minimum sonu kuvvetleri elde etme amacyla, ABYYHY (1998) kapsamnda yaplan deprem
436

analizinde ise Z1 durumu ve 4. derece deprem blgesi kabulleri yaplmtr. Ayrca yk faktrleri olarak deprem
yklemesinde 1.1, rzgar yklemesinde ise 1.4 oranlar kullanlmtr.
Analiz Sonular
Deplasmanlar
Saysal analizlerde tepe noktalarnda elde edilen maksimum deplasmanlarn ACI-307 de verilen kriterlerine
uygunluklar Tablo 3. de incelenmitir. Bulunan deplasmanlarda yk faktrleri dikkate alnmamtr.
Tablo 3. Maksimum Yatay Deplasmanlar.

rnek Model
160A-Dep-P-Z2
160A-Dep-P-Z4
160A-K-Dep-P-Z2
160A-K-Dep-P-Z4
160B-Dep-P-Z2
160B-Dep-P-Z4
100A-Dep-P-Z2
100A-Dep-P-Z4
100A-K-Dep-P-Z2
100A-K-Dep-P-Z4
100B-Dep-P-Z2
100B-Dep-P-Z4
40A-Dep-P-Z2
40A-Dep-P-Z4
40A--Dep-P-Z2
40A--Dep-P-Z4
40B-Dep-P-Z2
40B-Dep-P-Z4

h
(m)
160
160
160
160
160
160
100
100
100
100
100
100
40
40
40
40
40
40

ACI-307
Umax (m)
0,403
0,403
0,403
0,403
0,403
0,403
0,190
0,190
0,190
0,190
0,190
0,190
0,044
0,044
0,044
0,044
0,044
0,044

SAP 2000
Umax (m)
0,137
0,259
0,157
0,297
0,195
0,371
0,082
0,156
0,098
0,186
0,118
0,224
0,029
0,033
0,038
0,055
0,043
0,066

Sonular irdelendiinde, yksekliin azalmas ile birlikte zayf zemin durumlarnda byk deerdeki ykseklik/alt ap
orann deplasman kriteri asndan bir dezavantaj olduu anlalmaktadr. Bundan dolay bacalar iin uygun bir
boyutlandrmada oran olarak tavsiye edilen 12~13 deerlerinin yumuak zemin koullarndaki nispeten daha alak olan
kuleler iin deplasman kriteri asndan pek uygun olmad ve daha rijit bir sisteme ihtiya duyulduu grlmektedir.
Kuvvetler:
Dinamik analizlerde, ncelikle ilk modu ieren analizler her bir mod iin ayr ayr deerlendirilmitir. Ardndan ilk
modun katklar SRSS (karelerin toplamnn karekk) yaklam ile elde edilmitir. ACI 307 ve kule tipi yaplarn
dizaynlar iin hazrlanm dier ynetmeliklerde betonarme kesitteki donat hesab iin kesitteki i kuvvetler esas
alnmaktadr. Kesit i kuvvet deerlerinin kule boyunca deiiminin elde edilebilmesi iin, idealize edilmi tayc
sistemde istenilen seviyesindeki noktalar gruplandrlarak o ykseklie ait kesitteki i kuvvetler elde edilmitir. Bu
amala ykseklii 160m, 100m ve 40m olan rneklerde srasyla her 8m, 5m ve 2m de bir noktalar gruplandrlm ve
ilgili kesitlerdeki kesme kuvveti ve eilme momenti deerleri hesaplanmtr.
Hesaplarda, kesitlerde dikkate alnan kayma gerilmesi v (ton/m2),
v = Vi/(0.9 Ac)

(2)

eitlii ile ortalama olarak belirlenmitir. Bu ifadede, Vi i kesitindeki kesme kuvvetini (ton), Ac ise kesitteki beton
alann (m2) temsil etmektedir. Beton kesit alannn %90lk bir ksmnn kesme kuvvetlerine kar etkili olduu kabul
edilmitir.
ekil 4. ekil 6. da farkl verilere sahip 160m yksekliindeki bacalara ait kesme kuvveti ve eilme momentlerinin
baca ykseklii boyunca deiimi grlmektedir. Sonu deerler ilk mod ve SRSS (modlarn karelerinin toplamnn
karekk) iin ayr ayr verilmitir. rneklere ait yapsal zellikler Tablo1. de mevcuttur.
437

120
100

z (m)

z (m)

160
140

80
60
40
20

180
160
140
120
100
80
60

z (m)

180

Mod 2

40
20

8 10

(x10^2)

Mod 3

SRSS

180
160
140
120
100

z (m)

Mod 1

80
60
40
20
0

40
20
0

150 300 450 600

12

25

50

(x10^2)

(x10^2)

(a) V (ton) / Wtop =8428 ton

180
160
140
120
100
80
60

(c) V (ton) / Wtop =8428 ton

(b) M (tm)

75 100
(x10^3)

(d) M (tm)

160
140

120
100

120
100

80
60
40
20
0

80
60
40
20

8 10

180

120
100
80
60

120
100

160
140

40
20
0

0
0

180
160
140

z (m)

180

160
140

z (m)

180

z (m)

z (m)

ekil 4. 160A-Dep-P-Z2 Analiz Sonular A) Kesme Kuvveti Dalm B) Moment Dalm

160A-Dep-P-Z4 Analiz Sonular C) Kesme Kuvveti Dalm D) Moment Dalm

(x10^2)

150 300 450 600

12

25

50

75 100
(x10^3)

(x10^2)

(b) M (tm)

(a) V (ton) / Wtop =10065 ton

0
0

(x10^2)

80
60
40
20

(d) M (tm)

(c) V (ton) / Wtop =10065 ton

180

180

160
140

160
140

120
100

120
100

160
140
120
100
80
60
40
20
0

80
60
40
20
0

80
60
40
20
0

(x10^2)

(a) V (ton) / Wtop =5770 ton

75 150 225 300

(x10^2)

z (m)

180

160
140

z (m)

180

z (m)

z (m)

ekil 5. 160A-K-Dep-P-Z2 Analiz Sonular A) Kesme Kuvveti Dalm B) Moment Dalm

160A-K-Dep-P-Z4 Analiz Sonular C) Kesme Kuvveti Dalm D) Moment Dalm

120
100
80
60
40
20
0

0 1,5 3 4,5 6 7,5

(x10^2)

(b) M (tm)

(c) V (ton) / Wtop =5770 ton

ekil 6. 160B-Dep-P-Z2 Analiz Sonular A) Kesme Kuvveti Dalm B) Moment Dalm

160B-Dep-P-Z4 Analiz Sonular C) Kesme Kuvveti Dalm D) Moment Dalm

438

150 300 450 600

(x10^2)

(d) M (tm)

ekil 7. ekil 9. da farkl verilere sahip 100m yksekliindeki rneklere ait kesme kuvveti ve eilme momentlerinin
baca ykseklii boyunca deiimi grlmektedir.
Mod 2

Mod 3

SRSS

120

120

100

100

100

100

80

80

80

80

60

60

z (m)

120

z (m)

120

z (m)

z (m)

Mod 1

60

60

40

40

40

40

20

20

20

20

70 140 210 280

35

70 105 140

0 100 200 300 400

60 120 180 240

(x10^2)

(a) V (ton) / Wtop =2252 ton

(x10^2)

(c) V (tm) / Wtop =2252 ton

(b) M (tm)

(d) M (tm)

120

120

100

100

100

100

80

80

80

80

60

60

z (m)

120

z (m)

120

z (m)

z (m)

ekil 7. 100A-Dep-P-Z2 Analiz Sonular A) Kesme Kuvveti Dalm B) Moment Dalm

100A-Dep-P-Z4 Analiz Sonular C) Kesme Kuvveti Dalm D) Moment Dalm

60

60

40

40

40

40

20

20

20

20

80 160 240 320

35

70 105 140

120 240 360 480

70 140 210 280

(x10^2)

(a) V (ton) / Wtop =2904ton

(x10^2)

(c) V (ton) / Wtop =2904ton

(b) M (tm)

(d) M (tm)

ekil 8. 100A-K-Dep-P-Z2 Analiz Sonular A) Kesme Kuvveti Dalm B) Moment Dalm

100A-K-Dep-P-Z4 Analiz Sonular C) Kesme Kuvveti Dalm D) Moment Dalm
120

100

100

100

100

80

80

80

80

60

60

z (m)

120

z (m)

120

z (m)

z (m)

120

60

60

40

40

40

40

20

20

20

20

50 100 150 200

0 16 32 48 64 80

60 120 180 240

(x10^2)

(a) V (ton) / Wtop =1702 ton

35

70 105 140
(x10^2)

(c) V (ton) / Wtop =1702 ton

(b) M (tm)

ekil 9. 100B-Dep-P-Z2 Analiz sonular a) Kesme kuvveti dalm b) Moment dalm

100B-Dep-P-Z4 Analiz sonular c) Kesme kuvveti dalm d) Moment dalm
439

(d) M (tm)

ekil 10. ekil 11. de farkl verilere sahip 40m yksekliindeki rneklerin analizi sonucunda elde edilen kesme
kuvveti ve eilme momentlerinin baca ykseklii boyunca dalm grafik olarak verilmitir.
Mod 1

0 10 20 30 40 50

Mod 3

SRSS

45
40
35
30

25
20
15
10
5
0

12

z (m)

45
40
35
30
25
20
15
10
5
0

z (m)

25
20
15
10
5
0

z (m)

z (m)

45
40
35
30

Mod 2

45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0

0 10 20 30 40 50

(x10^2)

(a) V (ton) / Wtop =273 ton

10 13
(x10^2)

(b) M (tm)

(d) M (tm)

(c) V (ton) / Wtop =273 ton

ekil 10. 40A-Dep-P-Z2 Analiz Sonular A) Kesme Kuvveti Dalm B) Moment Dalm
40A-Dep-P-Z4 Analiz Sonular C) Kesme Kuvveti Dalm D) Moment Dalm
45
40
35
30

30
25
20
15

z (m)

25
20
15
10
5
0

10
5
0
0

0 13 25 38 50 63

25
20
15
10
5
0

9 12 15

z (m)

45
40
35
z (m)

z (m)

45
40
35
30

45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0

0 15 30 45 60 75

12 16 20
(x10^2)

(x10^2)

(a) V (ton) / Wtop =360 ton

(c) V (ton) / Wtop =360 ton

(b) M (tm)

(d) M (tm)

ekil 11. 40A--Dep-P-Z2 Analiz Sonular A) Kesme Kuvveti Dalm B) Moment Dalm
40A--Dep-P-Z4 Analiz Sonular C) Kesme Kuvveti Dalm D) Moment Dalm

12 18 24 30

45
40
35
30

25
20
15
10
5
0

z (m)

45
40
35
30
25
20
15
10
5
0

z (m)

25
20
15
10
5
0

z (m)

z (m)

45
40
35
30

16 24 32 40

45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0

(x10^2)

(a) V (ton) / Wtop =202 ton

ekil 12. 40B-Dep-P-Z2 Analiz Sonular A) Kesme Kuvveti Dalm B) Moment Dalm
40B-Dep-P-Z4 Analiz Sonular C) Kesme Kuvveti Dalm D) Moment Dalm
440

12

(x10^2)

(c) V (ton) / Wtop =202 ton

(b) M (tm)

(d) M (tm)

ekil 13. ekil 15. de 160m, 100m ve 40m yksekliindeki rneklerde oluan kayma gerilmelerinin ykseklik
boyunca dalm grafik olarak verilmitir. Dalmlar incelendiinde, maksimum kayma gerilmelerinin baca tipindeki
yapnn farkl yksekliklerinde olutuu grlmektedir.
Mod 2

Mod 3

SRSS

180

180

160

160

140

140

120

120

100

100

z (m)

z (m)

Mod 1

80

80

60

60

40

40

20

20

0
0

12 18 24 30

(a) v (t/m2)

16 24 32 40

(b) v (t/m2)

ekil 13. Kayma Gerilmeleri a) 160A-K-Dep-P-Z2 b) 160A-K-Dep-P-Z4

100

100

80

80
z (m)

120

z(m)

120

60

60

40

40

20

20

0
0

10 15 20 25

(a) v (t/m2)

16 24 32 40

(b) v (t/m2)

45

45

40

40

35

35

30

30

25

25

z (m)

z (m)

ekil 14. Kayma Gerilmeleri a) 100A-K-Dep-P-Z2 b) 100A-K-Dep-P-Z4

20

20

15

15

10

10

0
0

11 14 18

(a) v (t/m2)

10

15

20

(b) v (t/m2)

ekil 15. Kayma Gerilmeleri a) 40A--Dep-P-Z2 b) 40A--Dep-P-Z4

441

25

ekil 14. ekil 15. de 4. derece deprem blgesinde Z1 zemin durumunda 40m, 100m ve 160m yksekliindeki
rneklere ait rzgar analizi sonular grafik olarak verilmitir.
rzgar

45

45

40

40

35

35

30

30

25

25

z (m)

z (m)

deprem

20

20

15

15

10

10

11

14

80

(a) V (ton) / Wtop =360 ton

160 240 320

(b) M (tm)

120

120

100

100

80

80
z (m)

z (m)

ekil 14. 40A-- P Rzgar ve Deprem (4. Dep. Bl., Z1) Yklemeleri A) Kesme Kuvveti Dalmlar B) Moment
Dalmlar

60

60

40

40

20

20

0
0

25

50

75 100

12

23

35

46

(x10^2)

(b) M (tm)

(a) V (ton) / Wtop =2904ton

ekil 15. 100A-K- P Rzgar ve Deprem (4. Dep. Bl., Z1) Yklemeleri A) Kesme Kuvveti Dalmlar B) Moment
Dalmlar
180
160

180
160
140

120
100

z (m)

z (m)

140

80
60
40
20
0
0

120
100
80
60
40
20
0
0

60 120 180 240

50 100 150 200

(x10^2)

(a) V (ton) / Wtop =10065 ton

(b) M (tm)

ekil 16. 160A-K- P Rzgar ve Deprem (4. Dep. Bl., Z1) Yklemeleri A) Kesme Kuvveti Dalmlar B) Moment
Dalmlar

442

Sonular
Ykseklikleri 40m, 60m ve 160m olan farkl yapsal zelliklerine sahip olan boru kesitli kule tipi yaplarn deprem ve
rzgar yk tesirindeki dinamik davranlar incelenmitir. Yaplan analizler sonucunda aada sralanan
deerlendirmeler ve neriler sunulmutur.
lkemizde yrrlkte olan Deprem Ynetmeliine (1998) gre bu tip yaplarda esas alnan yap davran katsays 3
olarak verilmitir. zellikle minarelere nazaran daha yksek ina edilen bacalarn hakim periyotlar 1.5sn deerini
amaktadr. Bu durumda maksimum deplasman kriteri salansa bile meydana gelecek geometrik nonlineer tesirler
nemli oranlara ularlar. Dolaysyla bina davran katsaysnn 2 gibi daha kk deerde dikkate alnmasnn uygun
olaca deerlendirilmitir.
Bu tr ii bo daire kesitli yaplarda yksekliin baca taban d apna orannn uygun bir boyutlandrma iin 12~13
civarnda olabilecei nerilmektedir. Bu almada yaplan analizlerde, bacalar iin uygun bir boyutlandrmada oran
olarak tavsiye edilen bu deerlerin yumuak zemin koullarndaki nispeten daha alak olan minare gibi kuleler iin
deplasman kriteri asndan pek uygun olmad ve daha rijit bir sisteme ihtiya duyulduu grlmektedir.
Genel olarak zemin durumuna baklmakszn yap ykseklii arttka, ilerleyen modlarn sistemin toplam davranna
olan katklarnn artt sylenebilir. Zayf zemin durumlarndaki ilerleyen mod etkilerinin sert zemin durumlarndakine
oranla daha dk olmasnn nedeni, kullanlan davran spektrumunda periyotlara karlk gelen ivme deerlerinin
birbirinden farkl olmasdr. Bu etkilerdeki art daha ok, Tn >1,0 sn. hakim periyoda sahip, sert zemin zerindeki
rneklerde grlmtr.
lerleyen mod katklarnn artmas bu tip yaplarn doal ykler etkisinde olaan d davran sergilemelerinin balca
nedenidir. Ykseklikle beraber dorusal azalan bir ap ve duvar kalnl seilmesine ramen, ilerleyen mod
katklarnn artt rneklerde en byk kayma gerilmeleri, yksekliin yaklak %20 ve %80`i civarndaki blgelerde
gereklemitir. lk modun etkin olduu rneklerde ise maksimumum kayma gerilmeleri yksekliin orta ksmlarnda
olumulardr. lgili mevcut ynetmeliklerin kapsamunda bu konu hakknda yeterince kriterin yer almad
grlmektedir.
ncelenen rneklerde, yapya dahil edilen kaplama, erefe ve selen gibi ek ktleler doal olarak sistemin
deplasmanlarn arttrmlardr. rneklerin rijitlikleri sabit kalrken artan hareket dereceleriyle doal periyotlar
uzamtr. Periyot deiiklii sistemin genel davran karakteristiklerini nemli bir oranda deitirmese de sonu
kuvvetleri arttrmaktadr. Bundan dolay, sistemin ktle ve rijitliinde pay olan tm yapsal ve yapsal olmayan
elemanlarn modellemeye dahil edilmesine zen gsterilmelidir.
Bununla beraber, lkemiz standartlarnda ngrlen rzgar ve deprem yklerinin kule tarz yaplar zerindeki etkileri
karlatrldnda, rzgar yklerinin neden olduu tesirin yap ykseklii ile beraber artt grlmtr. Fakat bu art
ykseklikle beraber sabit deil, azalan bir ivmeye sahiptir. Ayrca kesitte oluabilecek maksimum sonu kuvvetlerin ait
olduu ykleme durumunun, belirli bir ykseklikten sonra deiebilecei grlmtr.
KAYNAKLAR
1. ACI 307, 1998, Design and Construction of Cast-In-Place Reinforced Concrete Chimneys, American Concrete
Institute, Michigan.
2. Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik, 1998 Bayndrlk ve skan Bakanl, Ankara, 85s.
3. Chopra, A.K., 1995, Dynamics of Structures: Theory and Application to Earthquake Engineering, Prentice, Inc.,
New Jersey.
4. DIN 1056, 1984, Solid Construction, Free-Standing Chimneys, Deutsches Institut fr Normung e.V., Berlin, 28p.
5. Kandilli Gzlem ve Deprem Aratrma Enstts, http://www.koeri.boun.edu.tr
6. SAP 2000 Structural Analysis Programme, 2002, Computers and Structures Inc., Version 8.11, Berkeley,
California.
7. . TS 498, 1997, Yap Elemanlarnn boyutlandrlmasnda Alnacak Yklerin Hesap Deerleri, Ankara, 19s.

443