UNIVERZITET U SARAJEVU

FAKULTET ZA SAOBRAAJ I KOMUNIKACIJE

ODSJEK: Saobraaj
SMJER: Cestovni saobraaj
PREDMET: Osnovi transportnih i komunikacijskih sistema

-seminarski rad-

KLASINA IMPULSNA KOLA

Mentor:
Dr.sc.Izudin Kapetanovi, red.prof.

Sarajevo, Decembar 2012.

Student/ica:
Albina Imamovi
Broj indeksa:
6746

SADRAJ
UVOD................................................................................................................................3
1. Osnovne karakteristike impulsnih talasnih oblika.........................................................4
1.1. Oblici impulsa i njihovi dijelovi ................................................................................4
1.2. Frekventivni spektar impulsa .....................................................................................6
1.2.1. Spektar niza impulsa pravougaonog talasnog oblika .............................................6
1.2.2. Spektar pravougaonog impulsa ..............................................................................7
1.2.3. Spektar niza kvadratnih impulsa .............................................................................7
1.2.4. Spektar niza testerastih impulsa .............................................................................7
1.2.5. Visokofrekventni impulsi ........................................................................................7
2. Impulsni oblici napona .................................................................................................8
2.1. Oblici nesinusoidnih napona .....................................................................................8
2.2. Harmonina analiza nesinusoidnih napona..............................................................12
Zakljuak ........................................................................................................................14
Literatura ........................................................................................................................15

Uvod
2

Uobiajeni termin za signal koji je kontinualan u vremenu i po amplitudi je

analogni signal. Kola koja operiu sa analognim elektrinim signalima kao to su
pojaavai, sinusoidalni oscilatori, aktivni filtri, ... , su analogna kola. Jednu vanu
klasu analognih signala predstavljaju impulsni signali. Naime, brzina promjene
analognih signala teorijski nije ograniena.
Impulsni signali imaju osobinu da se mogu naglo mijenjati. U idealnom sluaju
ta promjena moe biti obavljena u beskonano kratkom vremenskom intervalu. U
praksi, brzina promene ograniena je brzinom prelaznih procesa kod komponenata kola.
Dakle, impulsni signali su kontinualni u vremenu, ali im se amplituda moe naglo
mijenjati, pa signal u nekim sluajevima ne moe imati bilo koju amplitudu iz
dozvoljenog intervala. Primjeri impulsnih signala su periodine ili aperiodine povorke
pravougaonih, testerastih ili trougaonih impulsa, razne stepenaste funkcije, itd.
Kola koja generiu ili obrauju impulsne signale su impulsna kola. Najvanije
klase impulsnih kola su multivibratori (generatori impulsa i povorki impulsa),
flipflopovi, komparatori, tajmeri, generatori linearnih napona i struja, itd.

1. Osnovne karakteristike impulsnih talasnih oblika

3

1.1.

Oblici impulsa i njihovi dijelovi

U impulsnoj tehnici impuls predstavlja bilo koju promjenu napona ili struje ija
je duina kratka u odnosu na posmatrano vrijeme i kod koje su poetna i krajnja
vrijednost jednake. Talasni oblik imulsa moe da bude sasvim poizvoljan. Slika 1
prikazuje nekolioko primjera talasnih oblika impulsa koji se primjenjuju u radarskoj
tehnici i televiziji. :

Prva tri oblika su simetrina, a posljednja dva nesimetrina. Svaki impuls

karakterie vrna vrijednost (amplituda) impulsa i vrijeme trajanja (irina) impulsa. Kod
periodinih impulsnih pojava od velike je vanosti i perioda impulsa. Ove tri najbitnije
impulsne karakteristike prikazane su na sl. 2 i 3.
Vrna vrijednost je maksimalna vrijednost koju je impuls postigao.
Kod prostoperiodinih pojava raunali smo sa efektivnim vrijednostima napona i
struja. Kod impulsa je efektivna vrijednost od vanosti samo kada je potrebno ustanoviti
prosjenu ili srednju snagu impulsne periode.

Perioda impulsa (T) predstavlja razmak izmeu dvije poetne take susjednih
impulsa. Vrijeme trajanja impulsa lahko je odrediti pravougaonim impulsom, kao to
pokazuje sl. 2. Meutim, to je mnogo tee kod impulsa na sl.1b i 1c. Detaljnije
posmatrano, ni pravougaoni impuls prema sl.2 nema idealan oblik. On je uvijek neto
izoblien, onako kako ga vidimo na sl. 3.

Vrijeme trajanja impulsa (tpa) se definie kao vrijeme izmeu taaka u kojima
impuls ima 50% svoje vrne vrijednosti.
Kod impulsa razlikujemo jo vrijeme uspona impulsa (tr) i vrijeme opadanja
impulsa (tf).
Vrijeme uspona (tr) je odreeno onim dijelom impulsa u kome impuls poraste od
10% na 90% svoje vrne vrijednosti.
Vrijeme opadanja (tf) predstavlja onaj dio impulsa u kome impuls opadne od
90% na 10% svoje vrne vrijednosti.
Usljed uticaja parazitnih elemenata u impulsnim kolima, na gornjoj ivici ili na
produetku impulsa, esto se javljaju nepoeljne visokofrekventne oscilacije kao na sl.
4. Mjerilo ovi uticaja su preskok (premijetanje) i negativno premijetanje.

1.2. Frekventivni spektar impulsa

Bilo koji impuls koji, u stvari, predstavlja naponsku promjenu u funkciji
vremena, moe da bude prikazan pomou Furijeove analize kao zbir prostoperiodinih
oscilacije odgovarajuih amplituda i faza, ija frekvencija moe da ide od nule do
beskonanosti. Kada se funkcija ponavlja u odreenim intervalima, pojedine
prostoperiodine komponente sainjavaju harmonino povezane oscilacije odreene
amplitude.
1.1.1. Spektar niza impulsa pravougaonog talasnog oblika
Ako se pravougaoni impuls duine trajanja t ponavlja poslije periode T,
frekvencija ponavljanja impulsa je 1/T Hz. Furijeova analiza pokazuje kako se spektar
ovakvog niza impulsa sastoji od harmonino povezanih komponenata koje su
meusobno razdvojene frekvencijom ponavljanja impulsa.
Amplituda svake komponente An data je jednainom.

An= E
gdje je n red harmonika. Kada se amplituda svake komponente nacrta u funkciji
frekvecije, dobije se spektar niza impulsa kao na sl. 5. Nulti harmonik ili jednosmjerna
komponenta ima najveu amplitudu i predstavljena je srednjom vrijednou E . Ostali
harmonici imaju progresivno sve manje amplitude i postiu nulu na frekvenciji 1/t.
Poslije toga amplitude rastu i opadaju, sukcesivno dostiui vrijednost nula na
frekvencijama 2/1/t, 3/1/t i tako dalje do beskonanosti. Mada se najvei dio energije
sadri u frekventnom opsegu do prve nule, u mnogim primjenama, gdje je potrebno
vrijeme uspona impulsa bude kratko, frekventni opseg sistema mora da bude vei od
nekoliko ula.

Kada se frekvencija ponavljanja impulsa smanjuje, anvelopa spektra se ne

mijenja, ali se frekventno rastojenje izmeu harmonika vee i nalazi ih se manje u
prostoru izmeu dvije nule. Na slici 5 dat je spektar jednog niza impulsa kod koga je
t = T. Amplitude petog harmonika i njegovih multipla su zbog toga nule.
Kada se vrijednost t smanjuje, rastojanje izmeu harmonika ostaje isto, alise
anvelopa spektra mijenja i nule su na veim rastojanjima. U graninom sluaju, kada je
t beskonano malo, prva nula je u beskonanosti, a anvelopa spektra ima konstantnu,
mada beskonano malu, amplutudu.
1.1.2. Spektar pravougaonog impulsa:
Spektar jednog prevougaonog impulsa moe se dobiti iz spektra niza impulsa
pravougaonog oblika. Ekvivalentan je spektru niza impulsa u koje je T beskonano
veliko. Kada T tei beskonanosti, rastojenje izmeu harmonika tei nuli i spektar
postaje kontinualan. Anvelopa spektra, meutim, ostaje nepromijenjena.
1.1.3. Spektar niza kvadratnih impulsa
Kvadratni talasni oblik je specijalan sluaj niza pravougaonih impulsa, ija je
perioda ponavljanja T dva puta vea od duine impulsa t. Anvelopa spektra ima isti
oblik kao na slici 5, ali se parni harmonici nalaze na mjestima gdje je amplituda jedaka
nuli. Nulti harmonik, tj.jednosmjerna komponenta, je srednja vrijednost E/2. Neparni
harmonici imaju amplitudu koja je za 1/n puta manja od amplitude osnovnog
harmonika, gdje je n broj koji pokazuje koji je harmonik u pitanju.
1.1.4. Spektar niza testerastih impulsa
Testerasti talasni oblik se sastoji od dva dijela, od sporo rastue prednje ivice,
gdje je promjena napona linearna funkcija od vremena, i od naglo opadajue zadnje
ivice, gdje napon naglo opada na nulu. Ako je vrijeme trajanja zadnje ivice jednako nuli,

spektar ima oblik An= , gdje je E maksimalna vrijednost testerasotog napona, a n red
harmonika.
Ako zadnja ivica ima odraeno vrijeme trajanja t, spektar anvelope dat je
jednainom:

An= E

sin n

Spektar anvelope prolazi kroz nulu kada je n = T/t.

1.1.5. Visokofrekventni impulsi
Visokofrekventni (VF) impulsi se sastoje od niza VF oscilacija ija anvelopa
sainjava impuls. Spektar jednog ovakvog impulsa isti je kao spektar jednog obinog
impulsa koji ima talasni oblik anvelope, s tom razlikom to su harmonici grupisani oko
nosee frekvencije, a ne oko nulte frekvencije, kao kod normalonog impulsa.

2. Impulsni oblici napona

Prvobitna potreba za elektonskim kolima javila se u radio-difuznim sistemima za
obradu radio-signala. Ove signale ine prostoperiodini naponi, naponi sinusoidnog
oblika. Pravilno manipulisanje sa takvim signalima namee primjenu elektronskih kola
sa linearnim karakteristikama. Kako je potrebna linearnost obezbijeena u ogranienom
dijelu karakterisike aktivnog elementa, to se za navedena kola kae da rade sa malim
signalima.
U kasnijem razvoju elektronike nastali su i sistemi koji rade sa nesinusoidnim
naponima, koji se popularno nazivaju impulsima. Otuda impulsna elektronika obuhvata
oblast elektronskih kola koja se upotrebljavlju pri radu sa signalima ne kontinualnog
ve impulsnog karaktera. Ako se ti signali predstavljaju pomou napona, onda
odgovarajui naponi mogu da budu veoma razliitog oblika kao to su: pravougaoni,
iljasti, eksponencijalni, linearni itd.
Za generisanje nesinusoidnih napona kao i za manipulisanje sa njima koriste se
prekidaka elektronska kola. U optem sluaju ove napone karaktetie nagla promjena
amplitude. Da bi se to ostvarilo neophodno je da u kolu postoji elemenat sa nelinearnom
karakterisitkom. Uobiajeni aktivni elementi pored linearne posjeduju i nelinearnu
oblast karakteristika. Otuda oni mogu da se upotrijebe i za relaizaciju impulsnih kola
pod uslovom da se radi sa signalima koji se proteu izvan linearne oblasti karakteristika.
Drugim rijeima sto znai da ova kola rade sa velikim signalima, to predstavlja jednu
od optih karakteristika kola u impulsnoj elektronici.

2.1.Oblici nesinusoidnih napona:

Meu svim nesinusoidnim naponima najvei znaaj u impulsnoj elektronici
imaju oni koji se odlikuju nagolom promjenom amplitude. Ovakvi naponi u uem
smislu rijei nazivaju se impulsi. Pri analizi nekih elektrinih kola i prenosnih sistema
8

usvaja se teorijski oblik impulsa, koji bi imao trenutnu promjenu amplitude. Takav
impuls prikazan je na slici 16.1.a i poznat je kao Hevisajdova (Heaviside) funkcija,
odskoni napon ili step-impuls. Odskoni napon definie se sa:

Zbog toga to se konana vrijednost step-impulsa oznaava sa ''1'', ovakav impuls se

esto naziva jedinini.
Ako se odskonoj funkciji posle vremena Tp doda jo jedna takva funkcija sa
negativnim predznakom dobija se idealan pravougaoni impuls, slika 16.1b. promjena
amplitude takvog impulsa je beskonano brza, pa je trajanje bonih ivica trenutno.
Stoga je irina prevougaonog impulsa Tp precizno odreena.

Ako se pojedinani prevougaoni impulsi periodino ponavljaju onda nastaje

povorka impulsa. Takvu povorku impulsa ini pravougani napon na slici 16.2.
Uestanost ponavljanja ovog napona je:

gdje je Tp trajanje impulsa, a To pauza izmeu impulsa. U sluaju da je Tp = To

pravougaoni napon postaje dvadratni, jer se odlikuje pod jednakim trajanjem impulsa i
pauze. U vezi sa ovim definie se faktor ispune (duty cycle) pravougaonog napona:

Oigledno je da je ovaj faktor manji od jedinice i da kod kvadratnog napona on

iznosi 0,5. Napomenimo da se kod kvadratnog napona sa izrazito velikom razlikom
vremenskih intervala Tp i To , esto operie sa odnosom impuls/pauza ili obratno (markto-space ratio), umjesto sa faktorom ispune.
Pored pravougaonog postoje i drugi oblici napona koji se susreu u impulsnoj
elektronici. Meu prvima napomenimo linearni napon, slika 16.3. Osnovna
karakteristika ovog napona je ta da se on linearno mijenja sa vremenom, slika 16.3a.
Ako se ovaj napon kombinuje sa odskonom funkcijom dobija se testerasti napon, slika
16.3b. ukoliko je testerasti napon periodinog karaktera , njegov faktor ispune jednak je
jedinici. Kada se na usponski linearni napon nadovee takoe linearni napon, ali
obrnutog smijera, formira se trouglasti napon, slika 16.3. ukoliko su linearni naponi sa
pozitivnim i negativnim priratajem vremenski razdvojeni, nastaje trepezasti napon,
slika 16.3d.

10

Na slici 16.4a prikazana je eksponencijalna promjena napona. Potreba za ovakvim

oblikom napona je rijetka, ali on neizbijeno nastaje u mnogim prekidakim kolima.

Zapazimo da poetni dio eksponencijalnog napona posjeduje prilino

pravolinijski tok te se on koristi i kao linearni napon. Kombinacijom odskone funkcije
i eksponencijalnog napona prema slici 16.4b dobija se iljasti impuls. Ovakav oblik
impulsa ima precizno definisanu prednju ivicu, te se upotrebljava kao okidni,
uprevljaki i sinhronizacioni impuls u mnogim impulsnim mreama. S obzirom na to da
se ovakav oblik napona dobija diferenciranjem pravougaonog impulsa, to se on naziva i
diferencijalni.
Od svih navedenih nesinusoidnih napona najvei znaaj u impulsnoj elektronici
imaju pravougaoni impulsi. Idealni obik pravougaonog impulsa dat je na slici 16.1b. Na
alost, takav impuls je neostvarljiv sa praktino realizovanim elektronskim kolima. Prije
svega idealni impuls pretpostavlja mogunost trenutne promjene napona. To znai da se
bone ivice impulsa formiraju u vremenskom intervalu ije je trajanje jednako nuli. U
stvarnosti ovakve diskontinualne promjene napona ne postoje. Naime, svaka promjena
napona, ma kako bila brza, deava se u vremenskom intervalu konanog trajanja. To je
prije svega posljedica injenice da prekidaki elementi u mreama imaju konano
vrijeme ukljuivanja i iskljuivanja. Pored toga elektronska kola u veoj ili manjoj mjeri
posjeduju i reaktivne komponente , te se energetsko stanje u takvim mreama ne moe
trenutno da mijenja. Zbog toga se idealni oblik pravougaonog impulsa deformie u
stvarni , koji je prikazan na slici 16.5.

11

Ovaj impuls podsjea na trapezasti, dat na slici 16.1d. Detaljnijom analizom

vremenski zavisnosti bonih ivica uvia se, meutim, da promjena napona kod stvarnih
impulsa odgovara eksponencijalnoj zavisnosti.
Za iznalaenje trajanja bonih ivica impulsa trebalo bi odrediti trenutke kada
napon dostie nulu, odnosno konanu vrijednost. Zbog velike zakreivljenosti napona u
tim ekstremnim takama prektino je nemogue odrediti pomenute trenutke sa
pouzdanom tanou. Zbog toga se brzina promjene prednje ivice impulsa definie
vremenom uopostavljanja ili usponom tr , a zadnje vremenom opadanja tf .
Parametri tr i tf karakteriu prelazna stanja impulsa. Pored ovih pomenimo i ve poznati
parametar Tp , koji se odnosi na stacionarno odnosno ustaljeno stanje impulsa. Kod
stvarnih impulsa parametar Tp se definie na razna naine. U svakom sluaju on
pokazuje trajanje impulsa pri nekoj odreenoj vrijednosti njegovog napona. Kod
prevougaonog impulsa vrijeme Tp se mjeri pri 50% ili 90% amplitude impulsa. Kod
iljastih impulsa, meutim, on se najee daje na nivou od 5% amplitude impulsa.
Gornja ivica prevougaonog implsa nije uvijek ravna kao to bi trebalo da bude u
idealnom sluaju. Istina, ostvariti prevougaoni impuls sa ravnom gornjom ivicom ne
predstavlja neku posebnu tekou. Ako se, meutim, radi o impulsu sa kratkotrajnim
usponom, obino se pri prelazu sa prednje na ravnu ivicu impulsa ispoljava tendencija
oscilovanja napona prije konanog smirivanja. Ova pojava se naziva premijetanje i u
nekim primjenama impulsa ona je ak i poeljna. Premijetanje se izraava odnosom
amplitude prve oscilacije i amplitude impulsa, naime:

12

Imajui u vidu da se promjene napona odigravaju u konanom vremenu ,

testerasti napon pokazan na slici 16.3b predstavlja takoe idealizovan sluaj. Zadnja
ivica stvarnog testerastog impulsa je ili linearna ili eksponencijalna. Prema tome, ovakvi
impulsi su u sutini trouglasti, kod kojih je obino vrijeme uspona mnogo vee od
vremena opadanja.

2.2.Harmonina analiza nesinusoidnih napona

Vidjeli smo da se nesinusoidni naponi mogu da posmatraju kao vremenske
funkcije sa odreenim zavisnostima u odgovarajuim vremenskim intervalima.
Vremenska zavisnost periodinih nesinusoidnih napona, meutim, moe da se
transformie u frekvencijsku zavisnost. To znai da se analiza ovih napona moe da vri
i sa aspekta frekvencijskih, odnosno harmonikih komponenata. Naime, svaki perodini
nesinusoidni napon sadri odreeni niz prostoperiodinih komponenata sinusnog ili
kosinusnog oblika uz eventulano postojanje i jednosmijerne komponente. Frekvencije
prostoperiodinih komponenata su cijeli umnoak uestanosti ponavljanja
nesinusoidnog napona, ili osnovne uestanosti, kako se ona inae naziva. Zbog toga se
prostoperiodine komponente nazivaju harmonici, uljuujui tu i osnovnu uestanost.
Red harmonika odreen je odnosom harmonine i osnovne uestanosti, tako da je
osnovna uestanost istovremeno i prvi harmonik.
Razlaganje periodine nesinusoidne funkcije na postojee komponente vri se
pomou Furijeove (Fourier) analize. Ova analiza daje vreijednost jednosmjerne
komponente, kao i vreijednost amplitude i faze naizmjeninih komponenata.
Prikazivanje razloene funkcije vri se u obliku jednaine sa lanovima Furijeovog
reda ili grafiki pomou frekvencijskog spektra.
Da bi se istaklo fiziko znaenje harmonika prikazan je na slici 16.6 oblik
kvadratnog napona, koji bi imao samo tri harmonine komonente. Vidimo da su
promjene bonih ivica takvog napona relativno spore. Za razliku od ovog, impulsi sa
veim brojem harmoninih komponentata odlikuju se strmijim bonim ivicama. Otuda
je pri prenosu ovakvih signala i potreban sistem sa veim propusnim opsegom.
Napomenimo da broj potrebnih harmonika za dobru reprodukciju brzih bonih ivica
impulsa zavisi i od faktora . Kao dosta dobra procjena je, da je broj harmonika koji
treba prenijeti kroz neki sistem, jednak recipronoj vrijednosti faktora . Na primjer,
ako je
a
onda je =0,01, pa izlazi da treba odrediti propusni opseg
sistema za frekventni spektar od oko 100 harmonika. Ovo, istina, vai samo za manje
vrijednosti faktora . Za vee vrijednosti ovog faktora to ne vai. Na primjer, za
kvadratni napon faktora ispune je =0,5 pa bi po gornjoj procjeni za reprodukciju
takvog napona bile dovoljne i dvije harmonine komponente. Rezultirajui napon,
izvuen punom linijom na slici 16.6, oigledno pokazuje da su i tri harmonine
komponente daleko od toga da budu dovoljne ako se radio o repordukciji brzo
promjenljivog napona.

13

Zakljuak
Moemo definisati tri vrste naponskih signala: analogni, digitalni i impulsni.
Mada se svi signali vremenski mijenjaju, jedino analogni signali nose dodatnu
informaciju u varijacijama amplitude.
Impulsni signali koji se ovdje sreu su po mnogo emu slini digitalnim
signalima: imaju stalnu amplitudu i samo dve mogue vrijednosti (niski i visoki nivo).
Na primer, ovi nivoi mogu da budu 0 V i +5 V (uproeno, TTL). Opsezi u kojima niski
i visoki nivoi TTL signala mogu da budu su:
-niski nivo: 0,0 0,8 V
-visoki nivo: 2,0 5,0 V
14

Mogu da se upotrijebe i drugi nivoi, kao npr. 24 ili 220 V. Za analogne signale je
vano "koliki" je trenutni nivo signala, dok je za digitalne signale vano "da li uopte"
postoji signal ili ne. Razlika izmeu digitalnih i impulsnih signala zavisi od informacije
koju nose.
Impulsna elektronika obuhvata oblast elektronskih kola koji se upotrebljavaju pri
radu sa signalima ne kontinualnog ve impulsnog karaktera. Ako se ti signali
predstavljaju pomou napona, onda odgovarajui naponi mogu da budu veoma
razliitog oblika kao to su: pravougaoni, iljasti, eksponencijalni, linearni itd.
Od svih navedenih najvei znaaj u impulsnoj elektronici imaju pravougaoni
impulsi. Idealni impuls pretpostavlja mogunost trenutne promjene napona. To znai da
se bone ivice impulsa formiraju u vremenskom intervalu ije je trajanje jednako nuli.
U stvarnosti ovakve diskontinualne promjene napona ne postoje. Naime, svaka
promjena napona, ma kako bila brza, deava se u vremenskom intervalu konanog
trajanja. To je prije svega posljedica injenice da prekidaki elementi u mreama imaju
konano vrijeme ukljuivanja i iskljuivanja. Pored toga elektronska kola u veoj ili
manjoj mjeri posjeduju i reaktivne komponente , te se energetsko stanje u takvim
mreama ne moe trenutno da mijenja. Zbog toga se idealni oblik pravougaonog
impulsa deformie u stvarni.
Vremenska zavisnost periodinih nesinusoidnih napona moe da se transformie
u frekvencijsku zavisnost, to znai da se analiza ovih napona moe da vri i sa aspekta
frekvencijskih, odnosno harmonikih komponenata. Naime, svaki perodini
nesinusoidni napon sadri odreeni niz prostoperiodinih komponenata sinusnog ili
kosinusnog oblika uz eventulano postojanje i jednosmijerne komponente.
Impulsi sa veim brojem harmoninih komponentata odlikuju se strmijim
bonim ivicama.

Literatura:

Dr. Predrag Petrovi, IMPULSNA I DIGITALNA ELEKTRONIKA, AAK

2005, skripta

Dr.Miodrag Popovi, Osnovi elektronike, Beograd 2006

Lazarevi ivotije, Elektronika Impulsna kola i osnovi radara, dravni

sekreterijat za narodnu odbranu 15.01.1968.

15

Spasoje Lj. Tei, Dragan M. Vasiljevi ; Osnovi elektronike komponente,

pojaavaka kola, impulsna kola, digitalna kola; Beograd 1990.

16