T.C.

MLL ETM BAKANLII

KMYA TEKNOLOJS

ISI DETRCLER

Ankara, 2013

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan

ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya
ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel
renme materyalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ........................................................................................................................... ii
GR .............................................................................................................................................. 1
RENME FAALYET1 ........................................................................................................... 3
1.
BORULU ISI DETRCLER (Eanjrler) ..................................................................... 3
1.1. Is ......................................................................................................................................... 3
1.1.1. Is Birimleri .................................................................................................................. 4
1.1.2. Isnn llmesi ........................................................................................................... 4
1.1.3. Is letim ekilleri ......................................................................................................... 5
1.2. Is Deitiricinin Tanm ...................................................................................................... 9
1.3. Is Deitirici eitleri ......................................................................................................... 9
1.3.1. Is Deiim ekline Gre Snflama ........................................................................... 10
1.3.2. Farkl Akkan Saysna Gre Snflama .................................................................... 10
1.3.3. Is Gei Mekanizmasna Gre Snflama .................................................................. 10
1.3.4. Akma Gre Snflama ............................................................................................... 11
1.3.5. Konstrksiyon Geometrisine Gre Snflama ............................................................ 14
1.4. Borulu Is Deitiriciler (Eanjrler) ................................................................................. 14
1.4.1. Gvde Borulu Is Deitiricileri ................................................................................. 15
1.4.2. Dz (ift) Borulu Is Deitiricileri ........................................................................... 19
1.4.3. Spiral Borulu Is Deitiricileri .................................................................................. 21
1.5. Borulu Is Deitirici Donanm ........................................................................................ 22
1.5.1. Srgl (iber) Vana.................................................................................................. 22
1.5.2. Termostatik Vana ....................................................................................................... 23
1.5.3. Elektromanyetik Vana (Selonoid Valf) ...................................................................... 23
1.5.4. Otomatik Havalandrc .............................................................................................. 24
1.5.5. Termometre ................................................................................................................ 24
1.5.6. Yan Geit (By-pass) ................................................................................................... 25
1.5.7. Pompa......................................................................................................................... 25
1.5.8. Manometre ................................................................................................................. 27
1.5.9. Yayl Emniyet Vanas ................................................................................................ 27
1.6. Borulu Eanjr in Gerekli Ortam Koullar ve alma artlar..................................... 27
1.6.1. Is Deitiricilerinde Kirlenme ................................................................................... 28
1.6.2. Korozyonun nlenmesi ............................................................................................. 34
1.7. Borulu Is Deitiricinin (Eanjrn) letmeye Alnmas................................................. 35
UYGULAMA FAALYET ..................................................................................................... 37
LME VE DEERLENDRME ........................................................................................... 39
2. PLAKALI ISI DETRCLER ............................................................................................ 41
2.1. eitleri .............................................................................................................................. 42
2.1.1. Kaynakl (Lehimli) Tip Plakal Is Deitiriciler ....................................................... 42
2.1.2. Contal Tip Plakal Is Deitiriciler .......................................................................... 43
2.1.3. zel Tip Plakal Is Deitiriciler............................................................................... 45
2.2. Plakal Eanjr in Gerekli Ortam Koullar ve alma artlar..................................... 47
2.3. Plakal Is Deitiricinin (Eanjrn) letmeye Alnmas................................................. 48
UYGULAMA FAALYET ..................................................................................................... 50
LME VE DEERLENDRME ........................................................................................... 52
MODL DEERLENDRME ..................................................................................................... 53
CEVAP ANAHTARLARI ............................................................................................................ 56
KAYNAKA ................................................................................................................................ 57

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
ALAN

Kimya Teknolojisi

DAL/MESLEK

Proses Teknisyenlii

MODLN ADI

Is Deitiriciler
Borulu s deitiricileri kullanabilme ve bunlarn kontroln
yapabilme bilgi ve becerisinin kazandrld bir renme
materyalidir.

MODLN TANIMI
SRE
N KOUL
YETERLK

40/32
Gazlar Tama modln baarm olmak
Borulu s deitiricileri kullanmak
Genel Ama
Bu modl ile gerekli ortam salandnda borulu ve
plakal s deitiricileri kullanabileceksiniz.

MODLN AMACI

Amalar
1. Borulu s deitiricileri kullanabileceksiniz.
2. Plakal s deitiricileri kullanabileceksiniz.

ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI

LME VE
DEERLENDRME

Ortam: Atlye, snf, laboratuvar, ktphane, bilgi

teknolojileri ortam, iletme, ev vb. kendi kendine veya grupla
alabileceiniz tm ortamlar
Donanm: Byk ekran televizyon, snf veya blm
kitapl, VCD veya DVD, tepegz, projeksiyon, bilgisayar
ve donanmlar, internet balants, retim materyalleri,
balant elemanlar (boru, flan), s deitiricileri ve evre
donanm, kontrol vanalar, akaz anahtar takm, boru
mengenesi, boru anahtar, boru paftas, kurbaack anahtar,
metre, kalem, su terazisi, kendir, slyen teflon bant ve boru
ek paralar
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen, modl sonunda lme arac (oktan semeli test,
doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

ii

GR
GR
Sevgili renci,
Is deitiricileri, endstrinin en nemli s teknii cihazlardr. Buharlatrc,
youturucu, stc, soutucu vb. deiik adlar altnda kimya ve petrokimya endstrilerinin,
termik santrallerinin, soutma, stma ve iklimlendirme tesislerinin hemen her kademesinde
deiik tip ve kapasitelerde grlebilir.
Is deitiricilerinin kullanlmasnn esas amac, s enerjisinden azami derecede
faydalanlarak yakt tasarrufu salamaktr. Bir s deitirici, iinden geen iki proses
akkan arasnda s transferini salayan bir ekipmandr. Souk akkan tarafndan alnan
s bu akkan stmak iin gereken yakttan tasarrufu, scak akkandan alnan s da
soutma suyundan tasarrufu salar. Proses akmlar arasnda ne kadar ok s alverii
olursa yakt tketimi o kadar az olur ve soutma suyu ihtiyac azalr.
Bu modlde Kimya Teknolojisi alannn Proses Teknisyenlii dalnn nemli
ksmlarndan biri olan s deitiricilerinin alma prensiplerini, eitlerini ve iletmeye
nasl alndklarn reneceksiniz.

RENME FAALYET1
AMA

RENME FAALYET1

Gerekli ortam salandnda borulu s deitiricileri kullanabileceksiniz.

ARATIRMA

evrenizde

bulunan iletmelerde kullanlan s deitiriciler

nelerdir?

Aratrnz.

Borulu s deitiricilerin kullanm stnlkleri nelerdir? Aratrnz.

1. BORULU ISI DETRCLER

(EANJRLER)
Mhendislik uygulamalarnn en nemli ve en ok karlalan ilemlerinden biri,
farkl scaklklardaki iki veya daha fazla akkan arasndaki s deiimidir. Bu deiimin
yapld cihazlar, s deitirici ve eanjr olarak adlandrlmakta olup pratikte termik
santrallerde, kimya endstrilerinde, stma, iklimlendirme, soutma tesisatlarnda, tatlarda,
elektronik cihazlarda, alternatif enerji kaynaklarnn kullanmnda s depolanmas vb. birok
yerde bulunabilmektedir.

1.1. Is
Is, belirli scaklktaki bir sistemin snrlarndan daha dk scaklktaki bir sisteme
scaklk fark nedeniyle transfer edilen enerjidir. Is da i gibi bir enerji transfer biimidir.
Is ve i hibir cisimde depo edilemez ancak sistem snrlarnda ve gei hlinde iken
belirlenebilir.
Scaklk, bir cismin scaklnn ya da soukluunun bir lsdr. Bir sistemin
ortalama molekler kinetik enerjisinin bir lsdr.
ki cisim birbirine temas ettirildiinde scak olan soumakta, souk olan snmakta ve
belirli bir sre temas hlinde kaldklarnda her ikisi de ayn scakla gelmektedir. Buradan
yola karak scaklk bir maddenin sl durumunu belirten ve s geiine neden olan etken
olarak tanmlanabilir.

1.1.1. Is Birimleri
Is birimi, SI birim sisteminde joule (jul)dur. J sembol ile gsterilir.
1000 joule (J) = 1 kilojoule (kJ)
Ayrca s hesaplarnda yaygn olarak kalori (cal) ya da bunu 1000 kat olan kilokalori
(kcal) birimi de kullanlmaktadr.
1000 cal = 1 kcal
1 cal, 1 gram suyun scakln 14,5 oCden 15,5 oCye ykseltmek iin gerekli olan s
miktardr.
1 cal = 4,187 juldr.
Is birimi, i birimi ile ayndr.

1.1.2. Isnn llmesi

Is, kalorimetre veya sler ad verilen zel kaplarla llr. Kalorimetre,
evresi s kaybn nlemeye yarayan yaltkanla kaplanm bir kaptr. Bu kabn iinde
termometre, yakma dzenei ve belli bir miktar su bulunur. Tepkimenin olutuu kap, su
iine daldrlmtr. Tepkime srasnda alnan ya da verilen s, suyun ve kabn scaklnn
deimesine neden olur. Scaklk deiiminden yararlanlarak tepkimedeki s deiimi
hesaplanabilir.
Bir maddenin 1 gramnn scakln 1 C deitirmek iin alnmas veya verilmesi
gerekli s miktara z s (snma s) denir. SI birim sisteminde bir maddenin z ss, o
maddenin 1 kglk ktlesinin scakln 1 oK artrmak iin gerekli sdr. z s c ile
gsterilir.
Bir maddenin m gramnn scakln 1 oC deitirmek iin gerekli s miktarna s
sas denir. Bir kalorimetrenin s sas, kalorimetre sisteminin scakln 1 oC artrmak
iin verilmesi gereken s miktardr.
Ktlesi m gram, z ss c cal /g oC olan bir maddenin scakln t oC deitirmek
iin verilmesi veya alnmas gereken s aadaki eitlikle bulunur.
Q = m.c. t
Q: Alnan ya da verilen s miktar
m: Ktle
c: z s
t: Scaklk fark (T2-T1) (T1: lk scaklk, T2: Son scaklk)

Farkl scaklklarda iki madde kartrldnda scakl fazla olandan dk olana

scaklklar eit oluncaya kadar s geii meydana gelir. Her zaman Q verilen = Q alnandr.

1.1.3. Is letim ekilleri

Is bir enerji eididir. Dier enerji eitleri gibi s da bir yerden dier bir yere transfer
edilebilir. Is transferi genel olarak ekilde meydana gelir:
Kondksiyon yolu ile
Konveksiyon yolu ile
Radyasyon yolu ile

ekil 1.1: Is transfer ekilleri

1.1.3.1. Kondksiyon (Temas, letkenlik) Yoluyla letim

Kondksiyon ile s transferi, bir cismin scak blgesindeki molekllerin
hareketlerinden doan kinetik enerjisinin cismin souk blgesindeki molekllere iletilmesi
yoluyla meydana gelir.
Is enerjisi, bir cismin iindeki paracklarn veya molekllerin hareket hlinde
olmasndan meydana gelen enerjidir. Bir cisim stldnda ilve edilen bu enerji,
molekllerin daha hzl hareket etmesine sebep olur. Metal bir kak, scak bir fincan
kahvenin iine konduunda s, kahveden kaa transfer edilir. Bu ilave s enerjisi,
kaktaki molekllerin daha hzl hareket etmesine ve kan sapnn snmasna neden olur.
Bu, kan sapna doru bir s transferi olduu anlamna gelir.

Bu eit s transferi, bir sra hlinde dizilmi adamlarn su dolu bir kovay yerlerinden
ayrlmakszn elden ele geirerek kovay srann bir ucundan dierine iletmelerine benzer. Is
enerjisi de kak boyunca bu tarzda transfer edilir, molekllerin hibiri kak boyunca
hareket etmez. Ancak, s enerjisi moleklden molekle kan sapna kadar gider. Bu eit
s transferine kondksiyon yoluyla iletim ad verilir.
Ayn durum bir demir ubuun atee tutulduu zaman alevin iinde kalan ksmnn
snmas sonucunda dier ucunun da snmas olaynda da gzlemlenir. ubuun bir ucundan
dier ucuna snn iletimi, iki u arasnda scaklk fark olduu mddete devam eder.
ubuun iki ucu da ayn scakla eritiinde s iletimi durur.

ekil 1.2: Kondksiyon yoluyla s transferi

Bir iletken ierisinden s iletiminin hzn etkileyen faktrler unlardr:

letkenin cinsi (Baz maddeler sy dierlerinden daha iyi iletir. rnein; bakr,
demirden daha iyi bir s iletkenidir.)

ekil 1.3: elik plakada s geii

letkenin kalnl (letkenin kalnln bytmek s iletim hznn azalmasna sebep

olur.)

ekil 1.4: Boyutlar farkl ubukta s geii farkl olur.

ki iletken arasndaki scaklk fark (Scaklk fark ne kadar bykse s transfer

hz o derece byktr.)

a) 40 0C

140 0C

b) 35 0C

185 0C

ekil 1. 5: Scaklk fark kk ve byk kaplar arasnda s geii

1.1.3.2. Konveksiyon (Isnn Ktle Hareketi) Yoluyla letim

Bir sv veya gazn bir ksmnn dier ksmlaryla karmas sonucu snn akkann
bir ksmndan dier ksmna transfer edilmesine konveksiyon denir. ekilde bir kalorifer
radyatr tarafndan stlan bir oda grlmektedir. Radyatr ile temasta olan hava, s
kondksiyon yoluyla iletilmektedir. Radyatre temas eden hava sndka genleir ve odann
dier ksmlarndaki havaya nazaran daha hafif hle gelir.

ekil 1.6: Konveksiyonla s iletiminin ematik gsterimi

Isnan hava daha hafif olduu iin ykselir. Odann alak ksmlarndaki hava
ykselen havann yerini alarak radyatrle temas eder, snarak genleir ve daha hafif hle
gelerek ykselir. Bu olay zincirleme olarak tekrarlanr ve odann iinde hava akm meydana
gelir. Hava odann iinde dolarken kazand sy da beraberinde tar. Scak ve souk
hava ktleleri odann iinde karlatnda s scak hava ktlesinden souk hava ktlesine
transfer edilir. Scak hava ktlesinden souk havaya olan bu s transferi konveksiyon yolu
ile olan bir transferdir.

ekil 1.7: Oda iinde snan havann hareketi

Konveksiyon yolu ile s transfer hzn etkileyen faktrler unlardr:

Akkann ak hz
Isnm madde ile souk madde arasndaki scaklk fark
1.1.3.3. Radyasyon (Ima) Yoluyla letim
Bir k kaynandan yansma seklinde olan s transferi radyasyon adn alr.
Radyasyon ile transfer olan s enerjisi k gibi dalgalar hlinde yaylr. Aralarndaki
fark; grmemiz, sy ise hissetmemizdir. Bir elektrik sobas alrken kan krmz
parlakl grebilirsiniz, yaylan sy da hissedebilirsiniz. Grdnz krmz parlakln
nedeni, k dalgalarnn gzler tarafndan alglanmasdr. Hissettiiniz scakln sebebi ise
s dalgalar tarafndan derinize iletilen s enerjisinin alglanmasdr. Scak bir ktleden
souk bir ktleye s dalgalarnn yaylmas ile olan s transferine radyasyon denir. Dnya ile
evren arasnda boluk olduu hlde gneten dnyaya kadar s ve k enerjisi ma yoluyla
gelir.

Resim 1.1: Radyasyonla s transferi

Radyasyon yolu ile s transfer hzn etkileyen faktrler unlardr:

Is kaynann scakl
Is kayna ve sy alan cisim arasndaki mesafe
Absorbe eden yzeyin cinsi
Isy alan cismin yzey alan

1.2. Is Deitiricinin Tanm

Farkl scaklkta ve birbirinden kat bir cidar ile ayrlan iki akkan arasndaki s
geiini gerekletirmek iin kullanlan cihazlar s deitiricisi olarak adlandrlr ve hacim
stmasnda, iklimlendirme tesislerinde, termik santrallerde, atk snn geri kazanlmasnda
ve kimyasal ilemlerde yaygn olarak kullanlr. Is deitiricilerin amac, s enerjisinden
azami derecede faydalanarak yakt tasarrufu salamaktr.

1.3. Is Deitirici eitleri

Is deitiricileri genelde s deiim ekline, farkl akkan saysna, s gei ekline,
ak dzenlenmesine, akkanlarn faz deiimlerine veya konstrksiyon (tasarm)
zelliklerine gre eitli ekillerde snflandrlabilir.

ekil 1.8: Is deitirici eitlerinden plakal s deitiricisi

Resim 1.2: Is deitirici eitlerinden borulu s deitirici

1.3.1. Is Deiim ekline Gre Snflama

Is deitiriciler, s deiim ekline gre iki snfta incelenir.
1.3.1.1. Akkanlarn Dorudan Temasta Olduu Is Deitiricileri
Bu tip s deitiricileri iinde farkl scaklklardaki akkanlar veya bir akkan ile kat
maddeler birbirleriyle dorudan doruya kartrlr veya temasa geirilir. Endstriyel
ilemler sonucu ortaya kan snn atlmas iin pratikte ok kullanlan soutma kuleleri bu
tip s deitiricilerine iyi bir rnektir.
1.3.1.2. Akkanlar Aras Dorudan Temasn Olmad Is Deitiricileri
Bu tiplerde s nce scak akkandan iki akkan ayran bir yzeye veya bir ktleye
geer. Daha sonra bu s, bu yzeyden veya ktleden souk akkana iletilir. Yzeyli, dolgu
maddeli ve akkan yatakl olmak zere grupta incelenebilir.

1.3.2. Farkl Akkan Saysna Gre Snflama

Is deitiricileri iki, ve ok akkanl olarak snflandrlabilir. ounlukla s
deitiricileri iki akkanldr. akkanl s deitiricileri kriyojenide geni uygulama
alan bulduu gibi hava ayrma sistemleri, saflatrma, hidrojenin svlatrlmas, amonyak
sentezi gibi kimyasal ve proses endstrilerinde de kullanlr. ve ok bileenli s
deitiricilerinin tasarm olduka karmaktr.

1.3.3. Is Gei Mekanizmasna Gre Snflama

Bu snflandrma, s deiimindeki akkanlarn hangi fazda olduuna gre yaplr.
Akkanlar tek fazda (sv veya gaz) olabildii gibi ift fazda da (kaynamakta) olabilir.
1.3.3.1. ki Tarafta Tek Fazl Ak
Pratikte rastlanan s deitiricilerin byk bir blmnde her iki akkan, s
deitiricisine girdikleri fazda terk eder. Bu s deitiricilerinin iki tarafndaki s tanm
zorlanm (bir pompa veya vantilatr ile tahrik edilmi) veya doal olabilir. Otomobil
radyatrleri, salon stclar, buhar kazanlar ekonomizerleri ve hava stclar, kompresr i
soutucular, rejeneratrler, yap soutucular rnek olarak verilebilir.
1.3.3.2. Bir Tarafta Tek Fazl, Dier Tarafta ift Tarafl Ak
Bu s deitiricilerinin tek taraflarnda zorlanm veya tek fazl ak varken dier
tarafta kaynamakta veya youmakta olan iki fazl ak vardr. rnek olarak termik
santrallerin youturucular, soutma sistemlerinin youturucusu veya buharlatrcs ile
buhar kazanlar saylabilir.

10

1.3.3.3. ki Tarafta ift Fazl Ak

Bir taraflarnda buharlama dier taraflarnda youma ilemi olan s
deitiricileridir. Hidrokarbonlarn distilasyonunda yksek basnl buhar kullanlarak alak
basnl buhar elde edilmesi iin kullanlr.
1.3.3.4. Tanmla ve Inmla Beraber Is Geii
zellikle bir tarafnda yksek scaklkta gaz olan s deitiricilerinde tanmla ve
nmla s geii bir arada grlr. Yksek scaklkta dolgu maddeli rejeneratrler, fosil
yakacak yakan stclar, buhar kazanlar ve bunlarn kzdrclar ile piroliz ocaklar bu tip s
deitiricilerine rnektir.

1.3.4. Akma Gre Snflama

Is deitiricilerinde akkann deiik ekillerde dzenlenmesi ortalama logaritmik
scaklk farkna, etkenlie ve sl gerilmelere ok etki eder. Ak ekline gre snflandrma
tek geili ve ok geili olarak iki ana grupta toplanabilir.
1.3.4.1. Tek Geili Is Deitiricileri
ki akkann s deitirici iinde birbirine gre sadece bir kere karlat tiplerdir.
Paralel, ters ve apraz akml olmak zere grupta incelenebilir.

Paralel Akml Is Deitiricileri

Bu dzenlemede s deitirici iindeki stc akkan ile stlacak akkan,
deitiricinin ayn ucundan girip birbirlerine paralel olarak akar ve deitiricinin dier
ucundan kar. Bu tr s deitiricilerde kk apl bir boru ile bunun dnda ayn eksenli
ikinci bir boru vardr. Birinci akkan iteki boru iinden akarken ikinci akkan iki boru
arasndaki dairesel halkadan akar. Pratikte ite kk apl ok sayda boru, dta ise bu
borular iine alabilecek gvde ad verilen byk apl bir silindirden oluur.

ekil 1.9: Paralel akml borulu s deitirici

11

Bu tip s deitiricilerde, s deitirici boyunca akkan scaklnn deiimi tek

boyutludur. Is deitiricinin s geii olan cidar scakl fazla deimediinden sl
gerilmelerinin istenmedii yerlerde tercih edilir.
Ters Akml Is Deitiricileri
Bu tipte akkanlar s deitirici iinde birbirine gre eksenel olarak paralel fakat ters
ynde akar. Ters akml s deitiricilerinde, deitiricideki ortalama scaklk fark ve
etkenlik dier btn ak dzenlemelerine gre daha byktr. Bu stnlnden dolay bu
tip s deitiricileri pratikte tercih edilir. Is geii olan malzeme scaklnn s deitirici
boyunca fazla deimesi, bunun sonucu sl gerilmelerin artmas ve imalattaki konstrksiyon
glkleri sebebiyle bu dzenleme bazen tercih edilmeyebilir.

ekil 1.10: Ters akml borulu s deitirici

apraz Akml Is Deitiricileri

Bu dzenlemede s deitirici iindeki akkanlar birbirlerine dik olarak akar.
Yaplan konstrksiyona gre kanatlar veya artma levhalar yardmyla akkanlar
deitirici iinde ilerlerken kendi kendileri karlaabilir veya karlamayabilir. Akkan
deitirici iinde, borular iinde akyorsa ve bitiik kanal iindeki akkan ile karmyorsa
bu akkana karmayan ad verilir. Tersi durumda ise karan akkan ad verilir.
Bu s deitiricilerin s etkenlii; paralel akmllardan daha iyi, ters akmllardan
ktdr. malat kolayl bakmndan kompakt s deitiricilerin byk ounluu apraz
akml olarak retilir.

ekil 1.11: apraz akml borulu s deitirici

12

1.3.4.2. ok Geili Is Deitiricileri

Is deitiricisi iinde deiik ekillerde seri hlde dzenlenerek ok geili tipler elde
edilebilir. ok geili s deitiricilerinin en byk stnl s deitiricisi etkenliini
artrmaktr. ok geili s deitiricileri kanatl yzeylerde, gvde-boru tiplerinde ve levhal
tiplerde deiik dzenlemelerde imal edilebilir.
apraz-Ters ve apraz-Paralel Akml Is Deitiricileri
apraz ters genellikle kanatl yzeyli s deitiricilerinde tercih edilir. ki veya daha
fazla sayda apraz gei arka arkaya ters akl olarak seri hlde balanr. Is deitiricisi
etkenlii, her bir geiteki akkanlarn karp karmadna ve gei saysna baldr.
Yksek scaklklardaki uygulamalarda scakln fazla olduu geilerde scaa dayankl
pahal malzeme, dier yerlerde ise ucuz malzeme kullanlarak imalat masraflar azaltlabilir.
apraz paralel, bir nceki dzenlemeye ok benzer, sadece akkanlarn birbirlerine gre
genel ak paraleldir. Gei says artrlarak sistemin etkenlii tek geili paralel akl s
deitiricisi etkenliine yaklatrlabilir.

ekil 1.12: apraz akml ok geili s deitiriciler

ok Geili Gvde Borulu Is Deitiricileri

Bu dzenleme, gvde borulu s deitiricilerinde en ok kullanlan tiptir. Sistemde
borular bir ularndan tespit edildiinden sl gerilmeler ok azdr. Gvde tarafndaki akkan
kartndan herhangi bir kesitteki gvde akkannn scakl sabittir. Bu yzden, boru
iindeki akkann yn deise de s deitiricisi etkenlii ayn kalr.
n Adet Paralel Levha Geili Is Deitiricileri
Levha tipi s deitiricilerinde, levhalarn eitli ekilde dzenlenmesi ile ok geili
akmlar elde edilebilir. Levha tipi s deitiricilerinde conta yeri deitirilerek bu
dzenlemeler kolayca elde edilebilir.

13

ekil 1.13: Levhal kanatl s deitiriciler

1.3.5. Konstrksiyon Geometrisine Gre Snflama

Konstrksiyon (tasarm) geometrisine gre s deitiricileri;
Borulu,
Plakal,
Kompakt olmak zere genel olarak alt balk altnda snflandrlabilir.
Borulu s deitiricileri; ift borulu, gvde boru tipi, spiral borulu olarak, plakal s
deitiricileri; contal-plakal, spiral plakal ve lamelli olarak, kompakt s deitiricileri de
plakal-kanatl, kanatl-borulu olarak eitlendirilir. Daha byk konstrksiyon tipleri; tpl,
dzlemli ve uzatlm yzeyli s deitiricileridir.

1.4. Borulu Is Deitiriciler (Eanjrler)

Bu tip s deitiricilerinde genelde dairesel kesitli borular kullanlr. Dairesel kesitli
borular dier geometrik ekilli olanlara nazaran yksek basnlara dayankl olduklarndan
bu tip s deitiriciler yksek basnlarda kullanlr. Borulu s deitiricileri esas olarak
borulardan yaplr. Boru demetleri bakr veya elik borulardan oluur. Bir akkan borunun
ierisinden akarken dier akkan borunun dndan akar. Boru ap, boru says, boru
uzunluu, boru adm ve boru dzenlemesi deitirilebilir. Bu nedenle borulu s
deitiricilerin dizaynlarnda olduka esneklik vardr.
Kzgn sudan veya buhardan yararlanarak stma iin gerekli 90/70 C scaklkta suyun
elde edilmesinde genellikle borulu eanjrler kullanlr. Borulu eanjrler, gvde borulu,
dz borulu ve spiral borulu olmak zere snfta incelenebilir.

14

ekil 1.14: Basit bir eanjr tipi

Resim 1.3: Borulu s deitiricilerinde boru (tp) demeti ve aynas

1.4.1. Gvde Borulu Is Deitiricileri

Proses endstrisinde en yaygn olarak kullanlan s deitirici tipidir. Kullanlan tm
s deitiricilerinin % 60 gvde borulu s deitiricidir. Gvde borulu s deitirici, boru
ekseni gvdenin eksenine paralel olacak ekilde byk silindirik gvde iine yerletirilen
birbirine paralel yuvarlak borulardan yaplr.
Akkanlardan birisi borularn iinden dier akkan ise gvde tarafnda borulara
paralel veya apraz olarak akar. Temel elemanlar; borular (veya boru demeti), gvde, iki
bataki kafalar, borularn tespit edildii n ve arka ayna ile gvde iindeki ak ynlendiren
ve borulara destek olabilen artma levhalar ve destek ubuklardr.
Isl grev, basn dm, basn seviyesi, kirlenme, imalat yntemi ve maliyeti,
korozyon ve temizleme problemlerine bal olarak eitli gvde taraf ve boru taraf ak
dzenlemeleri kullanlr.

15

ekil 1.15: Gvde borulu s deitirici

Resim 1.4: Gvde boru tip s deitirici

ekil 1.16: Tek gvde tek boru geili eanjr

16

ekil 1.17: Borulu eanjrde tpler ve gvdede ak ynleri

ekil 1.18: Gvde borulu s deitirici kesiti

zellikleri

Maksimum basn: Gvde tarafnda 350 bar (mutlak), boru tarafnda 1400 bar
(mutlak).
Scaklk aral: (-200 0C) ile (600 0C) arasnda deiir. zel malzemeler ile bu
scaklk aral genileyebilir.
Tek bir nite iin tipik yzey alan 10-1000 m2 arasnda deiir.
Maksimum etkinlik: e = 0,9 (ok geili nitelerde etkinlik daha kktr.).
Etkinlik, akkandaki scaklk ykselmesinin teorik olarak mmkn olan
maksimum scaklk ykselmesine oran olarak tanmlanr.
Minimum D T=5 K
Mmkn olduu zaman karbon eliinden yaplr.
Avantajlar

Hemen hemen tm uygulamalar iin kullanlabilir (rnein petrol rafinerileri,

termik santraller, kimya endstrisi vs.)
Son derece esnek ve salam dizayna sahiptir.

17

Temizleme iin demonte edilebilecek, sklebilecek ekilde dizayn edilebilir.

Bakm ve tamiri kolaydr.
Piyasadan ok kolay bir ekilde bulunabilir. Bu s deitiricilerini salayan
firma says olduka fazladr.
oklu niteleri yapmak kolaydr.
Birok metal ile imal edilebildiinden akkan snrlamas ok azdr.
Dezavantajlar

Yksek plan alan gerektirir. Bunun yannda demeti skebilmek iin ekstra
alana gereksinim vardr.
16 bar basn ve 200 0C scakln altndaki koullarda plakal s deitiricileri
daha ucuz olabilir.
Aada serpantinli (U borulu) eanjr ve ksmlar grlmektedir.

ekil 1.19: Serpantinli (U Borulu) eanjr kesit resmi

Resim 1.5: U borulu eanjre ait tp demeti

18

1.4.2. Dz (ift) Borulu Is Deitiricileri

Dz (ift) borulu s deitiricileri en basit s deitirici tipidir. Bir borunun daha
byk apl bir boru ierisine e merkezli olarak yerletirilmesi ile elde edilir. Akkanlardan
biri iteki borudan akarken dieri dardaki borudan akar. Bu s deitiriciler, istenen
basn dm ve scaklk fark gereksinimlerini karlamak iin eitli seri ve paralel
konfigrasyonlar eklinde dzenlenebilir. teki boru tek veya ok borulu olabilir. Halkadaki
s tanm katsays dkse eksenel kanatklara sahip i boru (veya borular) kullanlabilir.

ekil 1.20: Dz (ift) borulu s deitirici prensip emas

Resim 1. 6: Dz (ift) borulu s deitiriciler

ekil 1.21: Dz borulu eanjr ve ksmlar

19

 zellikleri

Maksimum basn: Gvde tarafnda 350 bar (mutlak), boru tarafnda

1400 bar (mutlak)
Scaklk aral: (-200 0C) ile (600 0C) arasnda deiir. zel malzemeler
ile bu scaklk aral genileyebilir.
Tek bir nite iin tipik yzey alan 0,25-200 m2 arasnda deiir.
Maksimum etkinlik: e =0,9
Minimum D T=5K
Genellikle oklu niteler kullanlr.
Mmkn olduu zaman karbon eliinden yaplr.
Esas kullanm alan, kk s transfer alanlarnn (50 m2ye kadar)
gerektii proses akkanlarnn duyulur stlmas ve soutulmas iindir.

Avantajlar

Isl kapasiteyi ve s gei yzey alann artrmak iin seri hlde

montajlar yaplabilir.
Kart ak elde etmek kolaydr.
Yksek basnlara dayanabilir.
Standart modler konstrksiyona sahiptir.
Bakm ve tamiri kolaydr.
Temizlenmesi kolay olduundan zellikle kirletici akkanlar iin
uygundur.
Piyasada kolay ekilde bulunabilir.
Birok metal ile imal edilebildiinden akkan snrlamas ok azdr.

20

Dezavantajlar

zellikle kk kapasiteler iin uygundur.

Yksek sl kapasiteler (1 MWden daha fazla) iin pahaldr.

1.4.3. Spiral Borulu Is Deitiricileri

Bir depo iine yerletirilen spiral eklinde sarlm bir veya daha fazla borulardan
olumaktadr. Is transfer katsays, spiral bir boruda dz bir borudakinden daha yksek
olduundan spiral sarm kullanlr. Bu s deitiricileri genellikle havuz ve depolardaki
akkanlarn scaklk kontrolnde kullanlr. Helisel bir ekilde yaplabilen serpantinin adm,
sarm ap ve alan uygun bir ekilde seilebilir. Kk serpantinlerin depo iinde destee
ihtiyac olmamasna ramen byk serpantinlerin desteklenmesi gerekir.

ekil 1.22: Serpantinli (spiral borulu) eanjr kesit resmi

Bu tip s deitiricilerde spiral boru d yzeyi ve depo ii kolaylkla

temizlenebilirken boru i yzeyi kolayca temizlenemez. Bu tip s deitiricilerin depo
tarafndaki debi ve akkan hzlar kk olmas nedeniyle sl kapasite debileri kktr.

Resim 1.7: Spiral borulu s deitirici tipleri

zellikleri

Temizleme hemen hemen imknsz olduundan temiz akkanlar iin

uygundur.
Soutma sistemlerinde kullanlan kondanserler ve e eksenli evaporatrler
olarak dizayn edilir.

21

Avantajlar

Basit ve ucuz bir ekilde elde edilebilir.

Isl genlemenin oluturduu gerilme problemleri yoktur.
Spiral borunun d yzeyi ve depo kolaylkla mekanik olarak
temizlenebilir.

Dezavantajlar

Spiral borunun i yzeyi mekanik olarak kolay bir ekilde temizlenemez.

1.5. Borulu Is Deitirici Donanm

Borulu s deitiricilerin mekanik donanmn meydana getiren paralar aada
aklanmtr.

ekil 1.23: Serpantin borulu s deitirici

1.5.1. Srgl (iber) Vana

Akkann iinde yn deitirmeden akt ve bir srg vastasyla akn kesilebildii
vana trdr. Akkann her iki ynde de akabildii, neden olduu basn kayb az olan bir
vanadr. Bu nedenle stma tesisatlarnda ok kullanlr. TS 3147ye uygun retilir. 3" kadar
olanlar standart ve pirin malzemeden yaplr. Daha bykleri ise dkm veya flanl retilir.
Sv, gaz ve buhar iin kullanlr. TS 516 ve TS 457 zelliklerini tar.

22

Resim 1.8: Srgl (iber) vana tipleri

1.5.2. Termostatik Vana

Bu vanalar, merkezi stma sistemlerinde boyler, eanjr ve sv yakt tanklarnda
kullanlr. Grevi, zerine balandklar cihaz ierisindeki svnn scakln kontrol etmek
ve bu scakln istenen deeri amamasn salayarak stc akkann yolunu amak veya
kapatmaktr.

Resim 1.9: Termostatik vana eitleri ve i grnm kesiti

1.5.3. Elektromanyetik Vana (Selonoid Valf)

Elektrik akmnn meydana getirdii manyetik etki ile alabilen bu vanalarn gei
deliini ap kapayan kumanda ubuu etrafna elektrik telleri sarlr. Termostatlar tarafndan
bu vanalara elektrik akm verildiinde vana ubuunun etrafnda meydana gelen manyetik
ekme kuvveti ile termostat ubuu yukar kaldracandan vanann bal bulunduu
borudan sv geer. Termostatn bal bulunduu cihazdaki svnn ss ykselince bu sefer
yine termostat etkisiyle cereyan kesilip ubuk zerindeki manyetik etki de kalknca subap
yerine oturur. Bu durumda borunun gei yolu kapanm olur. Bu vanalarn balantlarndan
nce mutlaka pislik tutucu konmaldr.

23

Resim 1.10: Elektromanyetik vana tipi

1.5.4. Otomatik Havalandrc

Su ile alan tm stma sistemlerinde tesisat iindeki havay boaltmaya yarayan
ama-kapama elemandr. Otomatik ve elle kumandal olur. Belli kullanm yerleri, stma
sistemi hattnn en yksek noktalar ve radyatr peteklerinin st ksmdr.

Resim 1.11: Otomatik hava tahliye cihaz (prjr)

Resim 1.12: Emniyet subab

1.5.5. Termometre
Scaklk, termometre ile llr. Bunlarn hemen hepsi cva, alkol gibi maddelerin
hacimlerinin s ile genlemesinden yararlanlarak yaplmtr.

24

ekil 1.24: Celsius (C) ve Fahrenheit (F) leklerinin karlatrlmas

1.5.6. Yan Geit (By-pass)

By-pass (baypas), pompal stma tesisatlarnda pompann bulunduu kollektr
grubuna balanr. By-pass, pompann arza yapmas durumunda zerinde bulunan vanas
alarak tesisatn tabii almas iin kullanlr. zerinde bir vana bulunan boru parasndan
meydana gelen by-passa, ayn zamanda yan geit ad da verilir. By-pass hemen pompa
balantsnn paraleline monte edilir. Montajnda mmkn olduunca dnlerden kanlr.

ekil 1.25: Kolektr by-pass balant emas

1.5.7. Pompa
Pompann grevi, tesisatta almay randmanl hle getirmektir. Pompalarn
kapasiteleri sistemin toplam s yk tarafndan belirlenir. Kapasitenin birimi, litre/sn.dir.
Devridaim veya dolam pompas, sistemdeki suyun hareketini hzlandrmak iin
kullanlr. Islak ve kuru rotorlu olarak iki tipte imal edilir.

25

 Islak Rotorlu Pompa

ekil 1.26: Islak rotorlu pompa kesit emas

Resim 1.13: Islak rotorlu pompa

Islak rotorlu pompalarn elektrik motorlar suyla i iedir. Rotor su iinde dner. Bu
pompalar genellikle 9070 Clik kalorifer tesisatlarnda kullanlr. En ok kullanlan pompa
eididir. kiz (ift) motorlu da yaplr. kiz motorla devir ykseltilerek verimleri arttrlr.
Kuru Rotorlu Pompa

ekil 1.27: Kuru rotorlu pompa kesiti grnm

Kuru rotorlu pompalar, 100C stnde alan stma tesisatlarnda kullanlr. Islak
rotorluya gre daha sesli alr. Bu pompalarn elektrik motoruyla pompa ksm ayr ayrdr.
Elektrik motorunun altrd bir mille pompa, fan dndrr. Fan suya cebri hareket verir.
Kuru rotorlu pompalar, balantlarnda ke oluturur. alrken titreimin fazla olmasndan
dolay salam bir zemine monte edilmesi gerekir.

26

1.5.8. Manometre
letme denince bitmi olan bir tesisat aklmza gelir. Bu sistemin iletme basncnn
kontrol edilmesi gerekmektedir. letme basnc, normal basncn zerine ktnda
kullanlan malzemeler arza yapabilir. Normalde scak sulu iletmelerde iletme basncnn 4
bar olmas dnlmtr. letme basnc 4 bar olduunda 12-14 katl binalar iin yeterli
olacaktr. Sistem elemanlar normal olarak 40 mss statik basnca dayankldr. 50-60
metreden yksek yaplarda ara tesisat katlar oluturmak gibi nlemler almak gerekir.

Resim 1.14: Manometre

1.5.9. Yayl Emniyet Vanas

Su, buhar, gaz, basnl hava ile ntr akkanlarda kullanlabilir. Asit ve bazik
akkanlar iin zel alaml retim yaplabilir.

ekil 1.28: Yayl emniyet ventili kesit emas

Resim 1.15: Yayl emniyet ventili

1.6. Borulu Eanjr in Gerekli Ortam Koullar ve alma

artlar
27

Borulu eanjr iin gerekli ortam koullar ve alma artlar faktrleri aada
aklanmtr.

1.6.1. Is Deitiricilerinde Kirlenme

Kirlenme bir eanjrn paralar zerinde deiik tr birikintilerin olumas anlamna
gelen bir terimdir. Eanjrdeki kirlenme, verimlilik kaybna neden olur Bu durum kendini
daima eanjrdeki scaklk ve basnlardaki deimeyle kendini gsterir. Sonu olarak s
transfer hz azalr.
Kirlilie neden olan faktrler aada aklanmtr:

Boru cidarna yapan paracklar: Kirlilie neden olan paracklar boru

cidarna yaptka kirlenme, boru duvarlarnn kalnln etkin bir ekilde
arttrr. Boru duvarlar kirlendike boru duvar iinden geen s daha uzun yol
alr. Ayrca eanjr iinden akan sv akmlar azalr.

Sv geiini kstlayan kirlilikler: Byle bir durumda s deitirici

basncndaki d artar. Is transferinin daha az etkin olduunu scaklk
gsterir. Eanjre scak giren svnn k scakl olmas gerekenden daha
dk olur.

kme: kelme artk ve kirliliklerin birikmesi anlamna gelir.

Eanjr malzemesinin sv ile etkileiminden meydana gelen korozyon

rnleri

Soutma suyunda byyen yosun, koklama ve tuz birikintileri

Yukardaki aklanan kirliliklerin hepsi s transfer hzn azaltr.

Resim 1.16: Borulu s deitiricilerde kirlenme

28

1.6.1.1. Is Deitiricilerinde Birikinti

Birikinti, s transferi ve akkann akna kar direnci artran s transfer yzeyindeki
istenmeyen tortulardr. Birikinti; yatrm, enerji, bakm ve arza maliyetlerinde
kmsenemeyecek kadar ekstra maliyet oluturmaktadr. Sk sk temizlenmesinden
kanlmak isteniliyorsa eanjrler tasarlanrken birikinti koullar dikkate alnmak
zorundadr. Servis esnasnda birikintiyi en aza indirecek uygun alma koullarnda
allmaldr.

Resim 1.17: Eanjrde tp ii ve dndaki birikintiler

1.6.1.2. Kirlenme Eilimleri

Kirlenme, svlarn iinde bulunabilen kat cisimler ve kirelenme s deitirici
seiminde dikkate alnmas gereken nemli faktrdr. Bir akkann belirli bir yzey tipine
gre kirlenme karakteristiine etki eden faktrler unlardr:
Akkann hz: Is deitirici kanal sistemindeki en dk hz, en nemli etkendir.
Akkan hznn kayma kuvveti, trblans ve laminer tabaka kalnlna etkisi
Yzey civarnda kalma sresi
Kanallardaki hz veya akm dalm: Tm kanal blmlerinde iyi bir hz veya akm
dalm olmaldr. Birden fazla kanal var ise eitli kanallar arasndaki akm
dalmnn da iyi olmas gerekir.
Dier tip s deitiricilerinin kirlenme faktrleri gvde borulu s deitiricilerine gre
daha azdr. Kirli bir grevin gereklerinin en iyi karland s deitirici tipi, spiral plakal
s deitiricisidir. Plakal s deitiricileri ve lamelli s deitiricileri de kanallarda ve kanal
aralarnda iyi bir akm dalm olduundan ve akmn tmnn trblansl olmasndan
dolay kirli grevlere iyi uyum salar. Sspansiyon hlinde elyaf ieren svlar iin genellikle
spiral plakal s deitiricileri en uygun s deitirici tipidir.

29

1.6.1.3. Muayene, Temizleme, Tamir ve lave

Proses akmlarnn karakteristikleri, temizleme (mekanik veya kimyasal) ve nitenin
tmnn veya bir ksmnn periyodik deitirilmesi iin gereksinimleri karlayacak ekilde
dikkatlice incelenmelidir. Gvde borulu s deitiricisindeki boru demeti, temizleme veya
deitirilme iin sklecek ise yeterli yer hacmi mevcut olmal ve gerekli cihazlarn s
deitiricisine girii ve k gz nne alnmaldr. Proses koullarnn deiimleri olasysa
modifikasyon kolayl ayrca nemli faktr olabilir.
Gz nne alnmas gereken dier bir faktr, arza sonucu akkanlarn birbirine
karmas ve/veya sznt yapmasdr. ok zehirleyici ve tutuabilir akkanlar iin arza ok
fazla nemli olabilir ve bu, s deitirici tipini semeye karar verirken genellikle nemli
faktr olabilir. Lamelli ve spiral s deitiriciler akkanlarn birbirine karma olasln
minimize eder. Zehirli akkanlarn kullanlaca yerlerde, d balantlara zel dikkat
gsterilmelidir nk bu balantlarn yksek btnlk salamas gerekir.

Temizleme

Kirlilikleri ortadan kaldrmak iin kullanlan yntem, kirliliin ne tr olduuna

baldr. Kirlenme problemi bir sre iin savsaklanrsa daha sonra kesme,
kazma gibi mekanik temizleme gerekebilir. Mekanik temizleme gerektiinde
eanjr durdurulur. Ksmen veya tamamen paralarna ayrlarak genellikle
basnl su ile temizlenir.

ekilde grld gibi temizlemek iin suyun yksek basn altnda borular
dna ve iine pskrtlmesi gerekmektedir. Suyun kuvveti kirlilikleri gevetir
ve sonra srkleyip gtrr.

ekil 1.29: Basnl su ile temizlik

Baz kirlilikler ise eanjr durmakszn uzaklatrabilir. Bu ekilde yaplan

temizlemeye ak hat bakm denir. Bu tip bakmda eanjre kimyasal bir
madde, boru veya gvde tarafndan akan svya ilave edilir.

30

Szntlarn Testi

Operatrn eanjr iine szntdan phelendii bir durumda n testler eanjr

paralarna ayrmakszn yaplabilir.

Eanjrde farkl fiziksel zelliklere sahip iki sv varsa (su ve ya gibi)

genellikle szntlarn hangisine ait olduunu sylemek kolaydr. Sznty test
etmek iin en kolay yol, alak basnl svdan bir numune alp buna bakmaktr.
Svlar benzerse bir kimyasal test yaplmaldr. Grn ve kimyasal testler bir
sznt gstermezse daha ileri test uygulamas gerekmektedir. Basn altnda su
kullanmay gerektiren bu testlere hidrostatik testler denir. Bu testler iin
eanjr durdurulur.

Boru tarafnn testinde gvde taraf boaltlr ve bir boaltma noktas (boaltma
vanas veya sklm bir nozul) ak braklr. Boru taraf svsnn basn
altnda boru demetini dolduran su ile yer deitirmesi salanr. Boru veya boru
ularnda sznt varsa boru demeti iindeki basnl su, sznt noktasndan
gvde iine fkracaktr. Bu durumda su gvdede toplanarak k noktasna
gider ve akar. Bu da operatr tarafndan izlenebilir.

Ayn test eanjrn gvde tarafna da uygulanabilir. Byle bir durumda s

deitiricinin boru taraf svs boaltlr ve boru taraf k noktas ak
braklr. ekil 1.30daki gibi gvde su ile doldurulur. Svnn boru taraf k
noktasndan (boru aynas) dar kmas boru demetinde bir sznt olduunu
gsterir. n test, bir szntnn varln gsterirse sznt kaynan bulmak
amacyla daha ileri testler iin eanjr ksmen paralarna ayrlr.

ekil 1.30: Szdrmazlk testi

31

Resim 1.18: Boru demetinde meydana gelen szntnn grnm

ekilde yzer bal ksmen dar alnm bir eanjr inceleme yntemi
gsterilmektedir. Gvde kapa kaldrlm ve boru demeti basn altnda su ile
doldurulmutur. Bu durumda szntnn yzer balk contasnda veya yzer
balktaki boru ularnda olup olmad gzlenebilir. Sznt eanjrn dip
ksmnda, boru eperinde veya sabit balktaki boru ularnda yer alyorsa
gvdede akkan gzlenir. Operatr, boru demeti ve sabit balk grlmedii
iin bu eit szntlarn kaynan tespit edemeyecektir.

ekil 1.31: Sznt kontrolnde eanjr inceleme yntemi

Byle bir durumda ekildeki gibi oluk kapa kaldrlr ve boru taraf akkan
boaltlr. Gvde basn altnda su ile doldurulur. Akkan, szntnn olduu
yerden borulara girerek toplanr ve boru ularndan darya kar. Boru aynas
gzlemlenerek hangi borunun szdrd anlalabilir. Test srasnda basncn
hibir zaman test basncn amamasna dikkat edilmelidir.

32

ekil 1.32: Sznt kontrolnde eanjr gzlemleme

Resim 1.19: Boru demetinde sznt kontrol

1.6.1.4. Akkanlarn Kirlenme Eilimleri

Burada esas nemli olan akkan ve konstrksiyon malzemeleri arasndaki uyumdur.
Akkanlarn korozyon karakteristikleri zellikle nemliyse grafit, cam veya teflon gibi
korozyon direnci yksek s deitiricilerini tercih etmek dnlmelidir. Bu s
deitiricilerin basn, scaklk ve kapasite snrlamalar olduu iin yksek korozyon
karakteristikleri nedeniyle bu s deitiricileri seerken bu snrlamalara dikkat etmek
gereklidir. rnein, contal plakal s deitiricilerinde akkanla uyum salayacak conta
malzemesi bulmak mmkn olmayabilir. Uygun plaka ve conta malzemeleri var ise ayrca
contal-plakal tip s deitiricilerini kullanmak da dnlebilir.
Seilen s deitiricisinin konstrksiyon malzemeleri, akkanlarla ar korozyon
oluturmamaldr. Kirlenmeye olan eilim olduka dikkatli bir ekilde deerlendirilmeli ve
s deitiricisi kirlenmeyi dikkate alarak gerekli sre alabilecek kapasitede olacak ekilde
seilmelidir. Is deitiricisi, akkan basn ve scaklk farklar (sl gerilmeler) nedeniyle
oluacak gerilmelere dayanacak ekilde dizayn ve imal edilme kapasitesinde olmaldr.

33

Resim 1.20: Plakal s deitiricisinde kirelenme ve korozyon

1.6.2. Korozyonun nlenmesi

Borularda dk scaklk blgesindeki korozyon, s deitiricilerinin dizayn ve
almasnda gz nne alnmas gereken en nemli konudur. Bu konuda en nemlisi,
alma snrlar ierisinde s deitiricilerinin hibir noktasnda boru scaklnn i
noktas scaklnn altna dmeyecei bir tasarm gerekletirmektir. Cihaz iinde herhangi
bir noktada boru scakl yaklak olarak o noktada borunun her iki tarafndaki s gei
katsaylar ayn mertebelerdedir. Ters akml s deitiricilerde hava giri-gaz k
noktalarnda en dk scaklktadr. rnein, akkan giri scakl 40C ve k scakl
160 deerinde ise boru cidar scakl 100 C olur. Normalinde boru cidar scakln yanma
rnlerinin youma scaklnn en fazla 27 C zerine kadar drmek mmkndr.
Is deitiricilerinde korozyon eitli nlemlerle azaltlabilir veya tamamen ortadan
kaldrlabilir. Bu nlemlerin dnda ters akm yerine paralel akm kullanlmasdr. Bylece
girite souk hava en scak gazlarla karacak, boru cidar scaklklar ykselecektir. Ancak
gazla hava arasndaki ortalama scaklk fark decektir.
Bir baka nlem ise boru scaklklarndan alnan uyar ile alan by-pass damperleri
kullanmaktr. Bu durumda da kapasite kayb sadece dk yklerde sz konusu olacaktr.
Dk yklerde by-pass damperleri havann bir ksmn by-pass ederek boru cidar scakln
gaz scaklklarna yaklatrr.
Korozyonu azaltmann bir dier yolu ise korozyona dayankl malzeme kullanmaktr.
zel elik veya alminyum kullanlarak gaz scaklklarn daha fazla drmek mmkn
olabilir. Ancak bu durumda yatrm maliyeti artmaktadr. Baz uygulamalarda ise s
deitiricinin son ksmlar cam borulardan imal edilmektedir.
Is deitiricisinin mrn arttrmak ynnden korozyon nlenemiyorsa kaln
malzeme kullanmak baka bir zm olarak dnlebilir. Bunun yan sra akkann
ierisine korozyonu nleyici ancak akkan ve prosesi olumsuz ynde etkilemeyecek
kimyasallar enjekte edilebilir.
Elde edilecek s geri kazanm ile yaplacak yatrm arasndaki denge yukarda sz
konusu edilen alternatiflerin seiminde tek lt olmaktadr.

34

1.7. Borulu Is Deitiricinin (Eanjrn) letmeye Alnmas

Devreye alma ileminde nce soutma suyu alr. Daha sonra scak akkan devresi
yava yava alarak alma scaklna ulalr. Devreden karma srasnda ise nce scak
akkan kesilir. Bu ekilde eanjr zamanla sour. Daha sonra soutma suyu devresi
kapatlr. Eanjr sv ile dolu iken vanalar kesinlikle kapatlmamaldr. Isnan svda
meydana gelecek genileme eanjrn patlayp hasarlanmasna sebep olabilir. Vanalar
kapatlmadan nce eanjr boaltlmaldr. D scaklk ok dkse eanjrn tplerinde
kalan su donabilir. Donan su geniler ve tpleri patlatabilir. Bu sebeple hava scakl sfrn
altnda ise almayan eanjrdeki suyun boaltlmas gerekir.
Tplerdeki su, gvde tarafndaki hidrokarbonun hzl buharlamas neticesinde de
donabilir. Gvde tarafndaki hafif hidrokarbonlarn basnc aniden drlmez. Aksi takdirde
sratle buharlaan hidrokarbon dardan byk miktarda s alarak nemli scaklk
dmelerine ve neticede don olaylarna sebep olabilir.
Eanjrn gvde ve tp demeti farkl malzemelerden imal edilmi olabilir. Bu yzden
scakla kar farkl tepki verebilir. Bir snma hlinde iki malzemenin genileme ve uzama
hzlar farkl farkl olabilir. Bu yzden ani bir scaklk deiimi etkisi ile balantlarda byk
zorlanmalar ve kopmalar ile karlalabilir. Scak bir eanjre souk akkan asla aniden
verilmemelidir. Ayn ekilde souk bir eanjre scak akkan yava yava sevk edilmelidir.
Devreden karma ve devreye alma srasnda scaklk deiikliklerinin ok yava olmas
gerekir.
Hava ile hidrokarbonlarn karmas yanc ve patlayc bileimlerin meydana
gelmesine sebep olabilir. Bu bakmdan olduka tehlikelidir. Bir eanjre sv veya gaz
hidrokarbon vermeden nce ierdeki havann veya svnn inert bir gaz veya buharla atlmas
gerekir. Bunun iin buhar kullanlyorsa bu ileme stim-out denir. Bu ilem devreden
karmadan sonra da yaplmaldr.
Her eanjr zerine konan plakada yazl basn ve scaklkta alacak ekilde
tasarlanmtr ve bu alma aralklarna dikkat edilmelidir. Eanjr ayarlanan basn ve
scaklktan farkl deerlerde altrld zaman boru ve gvdede hasar meydana gelme
ihtimali artar.

35

ekil 1.33: Borulu s deitirici (eanjr) sistem balant emas

36

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Borulu s deitiricileri kullanma ilemini yapnz.
Kullanlan ara ve gereler: Balant elemanlar, s deitiricileri, kontrol vanalar
lem Basamaklar

neriler

Is deitiricinin fiziksel kontroln

yapnz.

nlnz giyerek alma ortamn

hazrlaynz.
Is deitiricisinde bir sznt olup olmadn
kontrol ediniz.

Is deitirici balantlarnn fiziksel

kontroln yapnz.

Balantlarn dzgn yaplp yaplmadn,

balantlarda bir kaak olup olmadn
kontrol ediniz.

evre
donanmnn
kontroln yapnz.

evre donanm balantlarn kontrol ediniz,

balantlarda bir problem olup olmadn
aratrnz.

Kontrol
vanalarn
altrnz.

fiziksel

kullanarak

k deerlerini kontrol ediniz.

altnz
temizleyiniz.

Vanalarda bir problem olup olmadn

kontrol ediniz.
Vana llerinin sisteme uyumlu olmasna
dikkat ediniz.
Ak, scaklk ve basn deerlerinin
deiimini dikkatle takip ediniz.
Takip ettiiniz deikenleri dikkatle not
ediniz.
Anormal deerler veren deikenler olmas
durumunda sistemi acil durdurunuz.

malzemeleri Kullandnz
temizleyiniz.

malzemeleri

dikkatlice

lem
srasnda
aldnz
notlardan
faydalannz.
Yaptnz uygulama ile ilgili rapor
Raporu ilem srasna gre yaznz.
yaznz.
Raporlarnz kuralna uygun ve okunakl
yazmaya zen gsteriniz.

37

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet,
kazanamadnz becerileri Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri
1.

Is deitiricinin fiziksel kontroln yaptnz m?

2.

Is deitirici balantlarnn fiziksel kontroln yaptnz m?

3.

evre donanmnn fiziksel kontroln yaptnz m?

4.

Kontrol vanalarn kullanarak altrdnz m?

5.

k deerlerini kontrol ettiniz mi?

6.

altnz malzemeleri temizlediniz mi?

7.

Yaptnz uygulama ile ilgili rapor yazdnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

38

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. Aadakilerden hangisi s transfer yollarndandr?
A)
B)
C)
D)

Kondksiyon yolu ile

Konveksiyon yolu ile
Radyasyon yolu ile
Hepsi

2. Aadakilerden hangisi kondksiyon yolu ile s transfer hzn etkileyen

faktrlerden deildir?

A) letkenin cinsi
B) letkenin kalnl
C) Akkann ak hz
D) ki iletken arasndaki scaklk fark
3. Eanjrler genel olarak aadakilerden hangisi iin kullanlr?
A) Ktle transferi iin
B) Is transferi iin
C) Destilasyon iin
C) Evaporasyon iin
4. Grevi, zerine balandklar cihaz ierisindeki svnn scakln kontrol etmek olan
vana aadakilerden hangisidir?
A)Termostatik vana
B) Elektromanyetik vana
C) iber vana
D) Pnmatik vana
5. Sistemin iletme basncn kontrol etmek iin kullanlan alete ne ad verilir?
A) Pompa
B) Termometre
C) Manometre
D) Otomatik havalandrc
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.
6. Is da i gibi bir . . biimidir.
7. sistemin ortalama molekler kinetik enerjisinin bir lsdr.

39

8. Akkann ak hz, .. yolu ile s transfer hzn etkileyen faktrlerdendir.

9. Akkanlarn dorudan temasta olduu s
. .. verilebilir.

deitiricilerine

rnek

olarak

10. Is, . ad verilen zel kaplarla llr.

11. Basn altnda su kullanlmay gerektiren testlere testler denir.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

40

RENME FAALYET2
RENME FAALYET2
Gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak plakal s deitiricileri
kullanabileceksiniz.

ARATIRMA
Sanayide kimyasal madde retim veya ayrtrma tesislerinde aa kan s
enerjisinin nasl deerlendirildiini aratrnz.
Plakal s deitiricilerin kullanm alanlarn ve stnlklerini aratrnz.

2. PLAKALI ISI DETRCLER

Maliyet ve verimlilik konusunda srekli devam etmekte olan almalar geleneksel
borulu s deitiricilerinin yan sra pek ok deiik tipte s deitiricisinin de
gelitirilmesine yol amtr. Ancak bu farkl s deitirici tiplerinin arasnda en ok
yaygnlk kazanan ve en baarl olan plakal s deitiriciler olmutur. Gnmzde plakal
s deitiriciler, st ve gda sanayinden kimyasal sanayiye kadar hemen her sanayi kolunda
stma ve soutma blmlerinde kullanlmaktadr.
Plakal s deitiriciler, farkl scaklklara sahip trde veya farkl akkan cinslerinin
plakalar arasnda birbirine karmadan dolaarak s alverii yapabilen ekipmanlardr.
Plakalar zerindeki zel balksrt tasarm sayesinde ak esnasnda akkann hz,
srekli olarak deiir. Bu nedenle elde edilen alkant ve yksek trblans sayesinde daha
kk hacim ile gereken sy transfer eder.
Bunlarda esas s geiinin olduu yzeyler, genelde ince metal plakalardan
(levhalardan) yaplr. Bu metal yzeyler dz veya dalgal biimde olabilir. Borulu tip s
deitiricilerde olduu gibi yksek basn ve scaklklara dayanmlar azdr Plakalar
alminyum, zirkonyum, titanyum, nikel veya paslanmaz elikten yaplm olabilir.

41

ekil 2.1: Plakal s deitiricisinin ematik yaps

ekil 2.2: Plakalar zerindeki balksrt tasarm

2.1. eitleri
Plakal s deitiriciler, kaynakl (lehimli) ve contal olmak zere iki grupta incelenir.
Contal olanlar da kendi arasnda gruplara ayrlr: contal plakal, spiral plakal ve lamelli.

2.1.1. Kaynakl (Lehimli) Tip Plakal Is Deitiriciler

Klasik tip contal plakal s deitiricilerin daha dk maliyetli bir alternatifi de
lehimli plakal s deitiricileridir. Bu tip nitelerin getirdii bir baka avantaj da daha
yksek scaklklar ve alma basnlarnda grev yapabilme kabiliyetleridir. alma
prensipleri genel olarak contal plakal s deitiriciler ile ayndr. Ancak burada contalarn
yerini bakr lehim malzemesi almtr. Paslanmaz elik plakalar, lehimleme amac ile
kullanlan bakr film ile birlikte vakum altnda yksek scaklkta frnlanr. Elde edilen sonu
contasz ve son derece kompakt yapda bir s deitirici olur.

42

Resim 2.1: Kaynakl s deitirici (eanjr) paketleri

Lehimli s deitiricilerin avantajlar unlardr:

Dk maliyet: Standart boyutlarda seri olarak retilmeleri ve yksek s transfer
katsaylar sebebi ile dk maliyetli bir alternatif oluturur.
Yksek scaklk ve basnlarda alabilme: Contalarn mevcut olmamas sebebi
ile bu tr s eanjrleri -180 / +200 C aralndaki scaklklarda ve 30 bara kadar
alma basnlarnda kullanlabilir.
Dk alma arl: Arl ok dk olduu iin ou zaman hibir ilave
destee ihtiya duymadan hat zerine monte edilebilir.
Yakn scaklk yaam ve yksek s transfer verimi: Plakalar ierisinde elde
edilen yksek trblans nedeni ile ok ksa srelerde rejime girebilir ve alt
sistemin verimini artrr.

2.1.2. Contal Tip Plakal Is Deitiriciler

Plakal s deitiricide conta sistemi sayesinde iki akkann karmas mmkn
deildir.
Kapasite artrmak gerekirse contal tiplerde plaka eklenerek artrlabilir.

ekil 2.3: Plakal eanjrde conta sistemi

ekil 2.4: Plakal eanjrde kapasite artrm

43

 alma prensibi: Plakal s deitiricilerin ana eleman dalgal bir yzeye sahip
metal plakalardr. Her bir plakann zerinde akkan giri/k nozullar ve ayrca
szdrmazl salayan bir conta bulunmaktadr. Kullanlan conta sistemi nedeni ile
her iki akkan da birbirleri ile karmadan farkl kanallar arasndan akar. Bu srada
arzu edilen s transferi elde edilir. Conta yardm ile akkanlarn birbirine karmas
nlenmitir. Szdrmazlk ise gvde zerinde bulunan ve plaka paketini sktran
saplamalar vastas ile salanr. Bu sebeple bu saplamalarn sklmesi sureti ile tm
s transfer yzeylerine bakm ve temizlik amac ile kolayca ulamak mmkndr.

ekil 2.5: Contal tip plakal s deitiriciler

Avantajlar
Akkanlarn birbirine karma riskini nleyen conta
Yksek verim, dk maliyet
Dk arlk ve montaj hacmi
Bakm kolayl ve kapasite artrmna olanak salanabilmesi

Resim 2.2: Plakal contal eanjr

44

Paslanmaz elik plakalar ile mrleri 2030 sene gibi uzun olacaktr. Amak ve
temizlemek gerektiindeyse kolayca sklebilir. Kirelenmeyi nlemek iin sisteme su
yumuatma cihazlarnn balanmas uygun olur. Deiik tipte akkan kanal tasarm,
istenilen basn dmn ve s transfer kapasitesini olumlu ynde etkileyecektir.

Resim 2.3: Plakal eanjrde akkan kanallar

2.1.3. zel Tip Plakal Is Deitiriciler

zel tip plakal s deitiriciler hakknda geni bilgi aada verilmitir.
2.1.3.1. Geni Aralkl Plakal Is Deitirici
Geni aralkl plakal ierisinde elyaf veya yksek younlukla kat madde ieren
akkanlar iin gelitirilmitir. Normal plakal s eanjrlerinin tkanma problemi
yaayabilecekleri bu tr uygulamalarda sorunsuz alabilir. Bu tr plakalarda hem kanal
genilii arttrlmtr. Plakalarn birbirleri ile temas ettikleri nokta sfra indirilmitir.
Kullanm Alanlar

Tekstil endstrisi boyahane atk suyundan s geri kazanm

Kt/selloz endstrinde proses akkanlarnn stlmas ve soutulmas

eker endstrisinde proses akkanlarnn stlmas

Gda sanayisinde viskoz svlarnn stlmas ve soutulmas

2.1.3.2. Yar Kaynakl Plakal Is Deitirici
Lazer kayna ile birletirilen iki s deitirici plakasndan meydana gelen kasetlerden
oluur. Bu sayede akkanlarn birinin dolat kanallarda contalar ortadan kaldrlrken
dier taraf ise normal bir plakal s deitirici plakas gibi contaldr ve sklp bakm
yaplabilir. Kaynakl olan tarafta akkann temas ettii tek conta giri ve k portlarnda
bulunan ve genellikle uygulamaya gre zel malzemeden imal edilmi o-ringlerdir.
Kullanm Alanlar

Soutma sayesinde NH3 (amonyak ) evaporatr ve kondenseri olarak

yaygn olarak kullanlr.

Conta malzemelerine kar agresif akkanlarn stlmas ve soutulmas

Slfrik asit retiminde asidin soutulmas

45

2.1.3.3. ift Cidarl Plakal Is Deitirici

Her bir s deitirici st ste yerletirilmi iki plakadan olumaktadr. Bu sayede
herhangi bir sebep ile plakalardan birinin delinmesi veya atlamas durumunda dier
akkanla bir karma olmamakta, sznt eanjrn dna doru olmaktadr. Ayrca herhangi
bir sznt olup olmad, oluyor ise szntnn hangi plakadan kaynakland eanjrn
dndan baklarak tespit edilebilir.
Kullanm Alanlar

la sanayisinde distile su stlmas ve soutulmas

Trafo ya soutma

Su ile karlatnda patlama veya dier riskleri ieren akkanlarn

stlmas ve soutulmas

ekil 2.6: Plakal eanjr balant emas

46

2.2. Plakal Eanjr in Gerekli Ortam Koullar ve alma

artlar
Plaka s deitiricinin alt ortamla ilgili baz zellik ve artlar maddeler hlinde
aada verilmitir:

Standart plaka eanjrler kapal ve donmaya kar korunmu meknlarda

kullanlmak zere tasarlanmtr.
Ak alanlarda montaj gerektiinde veya montaj yaplacak yerde atmosferik
nem oran %70in zerinde ise plaka eanjr iin zel tasarm ve emniyet
tedbirleri uygulanmaldr.
Baka trl belirtilmemi ise standart plaka eanjrler dz zemin zerine dikey
konumda yerletirilmeli ve bu ekilde almaldr.
Ortam scaklnn plaka eanjr iin belirlenen maksimum iletme scakln
amamasna dikkat edilmelidir.
Plaka eanjrn contalar d mekanik etkilerden ve evresel gaz ve asitlerin
agresif/zararl etkilerinden uzak olmaldr.
Ozon, elastomer contalarn erken sertlemesine ve zelliini kaybetmesine
sebep olur. Gne ve ultraviyole k da uzun srede ayn etkiyi yapar. Bu
nedenle plaka eanjrn monte edilecei yere karar verirken ozon yayan
cihazlardan ve direkt gne ndan mmkn olduunca uzak kalmasna zen
gsterilmelidir.
Plaka eanjr ak alana (darda) monte edilecek ise buzlanma, nem ve direkt
gne gibi evresel etkilerden korunmaldr.
Montaj sonras, sktrma cvatalar paslanma riskine kar gresle
kaplanmaldr.
zellikle kategori1 grubuna giren akkanlarn (tehlikeli maddeler) kullanld
eanjrlerin bulunduu yerlerde i yeri emniyet ve yangn talimatlarna
tamamyla uyulmas gereklidir.
Herhangi bir sznt iletme artlar asndan tehlike arz ediyorsa plaka eanjr
etrafna/altna srama ve szntya kar koruma yaplmas tavsiye edilir.

Bu cihazlarn bykl, stlacak ortamn byklne ve gerekli kapasiteye uygun

seilir. Plakal s deitirici enstrmentasyon donanm olarak aadaki ekildeki gibi bir
balant incelenebilir.

47

ekil 2.7: Plakal eanjr tesisat balant emas

2.3. Plakal Is Deitiricinin (Eanjrn) letmeye Alnmas

ncelikle iletme verilerinin, s deitiricisinin isim plakasnn zerindeki deerleri
amadndan ve tm saplamalarn gereken ekilde sklm olduklarndan emin olmak iin
eanjr kontrol edilir.

Pompalar

Is deitiricisini besleyen pompalar, balans vanalar ile beraber kullanlmaldr.

Pompalarn s deitiricisinin nominal basncndan daha yksek bir basn retebilecek
gte olmalar hlinde emniyet ventili ile beraber kullanlmas gereklidir. Pompalar hava
emmemelidir.

altrma

Basn okunun nlenmesi iin pompalar, vanalar kapal iken devreye sokulmaldr.
Tm vanalar mmkn olduunca ayn anda almaldr. Daha sonra ak oran iletme
scaklna eriilene kadar yava yava artrlr. Darbelemeden kanlmas gerekli olup aksi
taktirde lastik contalar yerlerinden kayabilir ve szntya yol aabilir.

Havalandrma

ok geili s deitiricilerinde ilk altrlmadan hemen sonra s deitiricisinin

havas alnmaldr. eride kalan hava, hava kilitlenmesine ve plakalarn ar derecede
kzgnlamasna yol aabilir. Bunun sonucunda s aktarma kapasitesi azalr ve anma riski
artar.

48

Aada plakal ve borulu s deitiricilerin sahip olduklar zellikler kyaslanmtr.

Plakal Eanjr

Borulu Eanjr

Plakal eanjrlerde s aktarm

ortalama 3 ila 5 kat daha fazladr.

Verimi plakal eanjrlere gre daha

dktr.

Scaklk paylam 1 C'lik seviyede

bile alabilmektedir.

Scaklk paylam
seviyededir.

Yer ihtiyacna gerek duymakszn

bakm yaplabilir.

Kullanlan boruyu karmak iin

fazladan yere ihtiya duyulmaktadr.

Bakm ve onarm aamasnda sadece

saplamalarn sklmesi ve arka bask
plakasnn destek kolonuna doru
itilmesi yeterlidir. Bu nedenle plakal
eanjrlerin onarm ve bakm ok
kolaydr.

Boru demetinin sklmesi, dar

alnmas ve onarlmas olduka zor ve
zahmetlidir.

Plakal eanjrler yksek trblansn

etkisinde
olduundan
kirlenme
olduka azdr.

Kirlenme hz borulu eanjrde 3-10

kat daha fazladr.

Plakal eanjrlerde akkanlarn conta

dizayn sebebi ile birbirine karmas
imknszdr.

Conta dizaynnn yetersizlii sebebiyle

akkanlar kaynak ve borulardan
karabilir.

Plakal
eanjrlerde,
kapasitenin
ykseltilmesi
gerektiinde
plaka
eklenimi yaplabilir.

Borulu eanjrlerde boru eklenimi

mmkn
olmadndan
kapasite
artrm yaplamaz.

Is kayb
eanjrlerde
kalmaz.

Yksek seviyede s kayb olmasndan

dolay mutlaka izolasyon yaplmas
gerekmektedir.

olmadndan
izalosyona

plakal
ihtiya

Tablo 2.1: Plakal ve borulu eanjrlerin karlatrlmas

49

5-10

Clik

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Plakal s deitiricileri kullanma ilemini yapnz.
Kullanlan ara ve gereler: Balant elemanlar, s deitiricileri, kontrol vanalar
lem Basamaklar

neriler

Is deitiricinin fiziksel kontroln

yapnz.

nlnz giyerek alma ortamn

hazrlaynz.
Is deitiricisinde bir sznt olup olmadn
kontrol ediniz.

Is deitirici balantlarnn fiziksel Balantlarn dzgn yaplp yaplmadn,

kontroln yapnz.
bir kaak olup olmadn kontrol ediniz.
evre
donanmnn
kontroln yapnz.
Kontrol
vanalarn
altrnz.

fiziksel evre donanm balantlarn kontrol ediniz,

bir problem olup olmadn aratrnz.

kullanarak

k deerlerini kontrol ediniz.

altnz
temizleyiniz.

Vanalarda bir problem olup olmadn

kontrol ediniz.
Vana llerinin sisteme uyumlu olmasna
dikkat ediniz.
Ak, scaklk ve basn deerlerinin
deiimini dikkatle takip ediniz.
Takip ettiiniz deikenleri dikkatle not
ediniz.
Anormal deerler veren deikenler olmas
durumunda sistemi acil durdurunuz.

malzemeleri Kullandnz
temizleyiniz.

malzemeleri

dikkatlice

lem
srasnda
aldnz
notlardan
faydalannz.
Yaptnz uygulama ile ilgili rapor
Raporu ilem srasna gre yaznz.
yaznz.
Raporlarnz kuralna uygun ve okunakl
yazmaya zen gsteriniz.

50

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet,
kazanamadnz becerileri Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri
1. Is deitiricinin fiziksel kontroln yaptnz m?
2. Is deitirici balantlarnn fiziksel kontroln yaptnz
m?
3. evre donanmnn fiziksel kontroln yaptnz m?
4. Kontrol vanalarn kullanarak altrdnz m?
5. k deerlerini kontrol ettiniz mi?
6. altnz malzemeleri temizlediniz mi?
7. Yaptnz uygulama ile ilgili rapor yazdnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

51

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.
1. Plakal s deitiricilerin ana eleman dalgal bir yzeye sahip ..
..dr .
2. Plakal s deitiriciler, .. ve .. olarak iki grupta
incelenir.
3. . daha yksek
basnlarnda grev yapabilme kabiliyetlerine sahiptir.

scaklklar

ve

alma

4. . s deitiriciler ierisinde elyaf veya

yksek younlukla kat madde ieren akkanlar iin gelitirilmitir.
5. Slfrik asit retiminde asidin soutulmas
.. s deitirici kullanlr.

ileminde

..

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

52

MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. Eanjrlerde s transferi genel olarak hangi yollarla olur?
A) Kondksiyon, konveksiyon
B) Fraksiyon, kristalizasyon
C) Ekstraksiyon, destilasyon
D) Hibiri
2. Is aknn yn ne ekilde olur?
A) Souktan scaa doru
B) Scaktan soua doru
C) Souktan soua doru
D) Scaktan scaa doru
3. Aadakilerden hangisi boru iinde akkan hareketinin eklidir?
A) Paralel ak
B) Zt ak
C) apraz ak
D) Trblansl ak
4. Akkann (svnn) iinden yn deitirmeden dmdz akt ve bir srg
vastasyla akn kesilebildii vana tr aadakilerden hangisidir?
A) Termostatik vana
B) Servo-motorlu vana
C) Srgl (iber) vana
D) Pnmatik vana
5. Aadakilerden hangisi radyasyon yolu ile s transfer hzn etkileyen
faktrlerdendir?
A) Is kaynann scakl
B) Is kayna ve sy alan cisim arasndaki mesafe
C) Absorbe eden yzeyin cinsi
D) Hepsi
6. Aadakilerden hangisi konstrksiyon geometrisine gre snflandrlm s
deitiricilerinden deildir?
A) Borulu
B) Srgl
C) Plakal
D) Kompakt

53

7. Proses endstrisinde en yaygn olarak kullanlan s deitirici tipi aadakilerden

hangisidir?
A) Tek serpantinli s deitiriciler
B) Gvde borulu s deitiriciler
C) ift serpantinli s deitiriciler
D) Gmlekli s deitiriciler
8. Aadaki s deitiricilerden hangisi borulu s deitiricilerdendir?
A) Gvde borulu
B) Plaka borulu
C) Istma borulu
D) Su borulu
9. Su ile alan tm stma sistemlerinde tesisat iindeki havay boaltmaya yarayan
otomatik ve elle kumandals da bulunan ama-kapama elemanna ne ad verilir?
A) Otomatik havalandrc
B) Pnmatik vana
C) Selonoid (elektromanyetik) vana
D) Radyatr vanas
10. Geni aralkl plakal s deitiriler aadaki kullanm alanlarndan hangisi veya
hangilerinde yaygn olarak kullanlr?
I.
II.
III.
A)
B)
C)
D)

Tekstil endstrisi boyahane atk suyundan s geri kazanm

eker endstrisinde proses akkanlarnn stlmas
Gda sanayisinde viskoz svlarnn stlmas ve soutulmas
I ve II
B) II ve III
C) I ve III
D) I, II ve III

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler

doru ise D, yanl ise Y yaznz.
11. ( ) Bir k kaynandan yansma seklinde olan s transferi konveksiyon adn
alr.
12. ( ) Tek geili s deitiriciler; paralel, ters ve apraz akml olmak zere
grupta incelenebilir.
13. ( ) Is deitiricilerinde korozyon, ters akm yerine paralel akm kullanlarak
azaltlabilir veya tamamen ortadan kaldrlabilir.
14. ( ) Su ile karlatnda patlama veya dier riskleri ieren akkanlarn stlmas
ve soutulmas ileminde ift cidarl plakal s deitirici kullanlr.

54

15. ( ) Plaka eanjr ak alana (darda) monte edilecek ise evresel faktrlerin bir
etkisi yoktur.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

55

CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11

D
C
B
A
C
Enerji transfer

Scaklk
Konveksiyon
Soutma kuleleri
Kalorimetre
Hidrostatik

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1.
2.

Metal plakalar

Kaynakl, contal
Kaynakl tip
plakal s
deitiriciler

3.

Geni aralkl
plakal
Yar kaynakl
plakal

4.
5.

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1.
A
2.
B
3.
D
4.
C
5.
D
6.
B
7.
B
8.
A
9.
A
10.
Doru
11.
Yanl
12.
Doru
13.
Doru
14.
Doru
15.
Yanl

56

KAYNAKA
KAYNAKA

FT Ali Ekber, Tpra zmir Rafinerisi Operatrleri in Temel Eitim

Notlar, Basnl Kaplar ve alma Prensipleri, zmir,1990.

KILI Muhsin, Abdulvahap YT, Is Transferi, Alfa Yaynclk, stanbul,

2004.

Rafineri Donatmlar Teknik Kontrol Klavuzu, Cilt 2, Aliaa Petrokimya San.

ve Tic. A ,1988.

TPRA (Trkiye Petrol Rafinerileri A), Proses niteleri letme Mdrl

Eitim Program 1, Tpra, zmir.

57