Geografia Historyczna Ziem Dawnej Polski

ZYGMUNT GLOGER:
GEOGRAFIA HISTORYCZNA ZIEM DAWNEJ POLSKI
SPIS RZECZY.
CZ I.
Sowiaszczyzna przedchrzecijaska
Lechia
Ssiedzi Lechitw
Plemiona lechickie i ich ziemie
Polanie
lanie
Pomorzanie i Kaszubowie
Kujawianie
eczycanie i Sieradzanie
Mazowszanie
Lachowie
Granice pastwa Polskiego w wieku X.
Granice pastwa Polskiego w wieku XI.
Granice pastwa Polskiego w wieku XII.
Granice pastwa Polskiego w wieku XIII.
Granice pastwa Polskiego w wieku XIV.
Granice pastwa Polskiego w wieku XV.
Granice pastwa Polskiego w wieku XVI.
Granice pastwa Polskiego w wieku VII.
Granice pastwa Polskiego w wieku XVIII.
Granice porozbiorowe w wieku XIX.
CZ II.
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Prowincya Wielkopolska
Wojewdztwo Poznaskie z ziemi Wschowsk
Wojewdztwo Kaliskie i Gnienieskie
Wojewdztwo Sieradzkie z ziemi Wielusk
Wojewdztwo czyckie
Wojewdztwo Brzesko-kujawskie
Wojewdztwo Inowocawskie z ziemi Dobrzysk
Mazowsze
Wojewdztwo Rawskie
Wojewdztwo Pockie
Wojewdztwo Mazowieckie
Ziemia Czerska
Ziemia Warszawska
Ziemia Wiska
Ziemia Wyszogrodzka
Ziemia Zakroczymska
Ziemia Ciechanowska
Ziemia omyska
Ziemia Roaska
Ziemia Liwska
Ziemia Nurska
Prusy polskie czyli krlewskie
Wojewdztwo Chemiskie
Wojewdztwo Malborskie
Warmia
Wojewdztwo Pomorskie
Prowincya Maopolska
Wojewdztwo Krakowskie
Wojewdztwo Sandomierskie
Wojewdztwo Lubelskie z ziemi ukowsk
Wojewdztwo Podlaskie
Ziemia Bielska
Ziemia Drohicka
Ziemia Mielnicka
Wojewdztwo Ruskie
Ziemia Lwowska
Ziemia Przemyska
Ziemia Sanocka
Ziemia Halicka
Ziemia Chemska
Wojewdztwo Beskie
Wojewdztwo Woyskie
Wojewdztwo Podolskie
Wojewdztwo Kijowskie
Wojewdztwo Bracawskie
Wojewdztwo Czernihowskie
Prowincya Wielkiego Ksistwa Litewskiego
Wojewdztwo Wileskie
Wojewdztwo Trockie
Ksistwo mudzkie
Wojewdztwo Smoleskie
Wojewdztwo Poockie
Wojewdztwo Nowogrdzkie
Wojewdztwo Witebskie
Wojewdztwo Brzesko-litewskie
Wojewdztwo Mcisawskie
Wojewdztwo Miskie
Inflanty
Kurlandya i Semigalia
CZ III.
Dyecezye i biskupstwa za Piastw
Biskupstwo Chemiskie
Biskupstwo Chemskie, aciskie
Biskupstwo Chemskie, ruskie
Arcybiskupstwo Gnienieskie
Biskupstwo Kamienieckie, aciskie
Biskupstwo Kamieskie, aciskie
Biskupstwo Koobrzeskie
Biskupstwo Krakowskie
Biskupstwo Kujawskie
Biskupstwo Lubuskie
Biskupstwo uckie
Biskupstwo ukowskie
Biskupstwo Minieskie
Biskupstwo Pockie
Biskupstwo Pomorskie
Biskupstwo Poznaskie
Biskupstwo Przemyskie
Biskupstwo Turowskie
Biskupstwo Wodzimierskie
Biskupstwo Wrocawskie
Gwniejsze zakony i klasztory w okresie Piastw
Benedyktyni
Kanonicy regularni laterascy
Cystersi
Miechowici, Templaryusze
Dominikanie
Franciszkanie
Paulini
Dyecezye i biskupstwa za Jagiellonw i krlw elekcyjnych
Biskupstwo Biaoruskie
Biskupstwo Chemiskie
Biskupstwo Chemskie, aciskie
Biskupstwo Chemskie, ruskie
Arcybiskupstwo Gnienieskie
Biskupstwo Inflanckie
Biskupstwo Kamienieckie
Biskupstwo Kamieskie
Biskupstwo Kijowskie
Metropolia Kijowska
Biskupstwo Krakowskie
Biskupstwo Kujawskie
Biskupstwo Lubelskie
Biskupstwo Lwowskie, ruskie
Arcybiskupstwo Lwowskie, aciskie
Arcybiskupstwo Lwowskie, ruskie
Arcybiskupstwo Lwowskie, ormiaskie
Biskupstwo uckie, aciskie
Biskupstwo uckie, ruskie
Biskupstwo Mohilewskie, dysunickie
Biskupstwo Piskie, ruskie
Biskupstwo Pockie
Biskupstwo Poznaskie
Biskupstwo Przemyskie, aciskie
Biskupstwo Przemyskie, ruskie
Biskupstwo Smoleskie, aciskie
Biskupstwo Warmiskie
Biskupstwo Wendeskie, aciskie
Biskupstwo Wileskie
Biskupstwo mudzkie
Gwniejsze zakony i klasztory za Jagiellonw i krlw obieralnych
Benedyktyni
Cystersi
Augustyanie
Dominikanie
Franciszkanie
Bernardyni
Jezuici
Pijarzy
Bazylianie
Kapucyni
Trynitarze
Objanienie wstpne.
Niski stan mapografii i topografii za czasw istnienia dawnej Polski by

powodem, e wszystkie stare mapy s bardzo niedokadne i nie mog suy
jako rdo naukowe do szczegowego poznania i opisu dawnych granic, tak
zewntrznych, jak i wewntrznych. Aby posi dokadny obraz zwaszcza tych
ostatnich, t. j. granic wojewdztw, ziem i powiatw, przedsiwzilimy przed
laty 20-tu mozoln prac wykrelenia tyche na najdokadniejszych mapach
nowoczesnych, podug spisw wsi w wieku XVI i XVII, ukadanych
wojewdztwami, ziemiami, powiatami i nawet parafiami do rnych opat
skarbowych. Dopiero uycie i porwnanie takich rde urzdowych w
poczeniu z dokadnoci map dzisiejszych mogo jedynie da nam cis
podstaw do opisu wszystkich granic. Przyszedszy do posiadania takiej
niezbdnej kanwy, spoytkowalimy w dalszym cigu na tym warstacie rozlegy
materya geograficzno-historyczny, zawarty w trzech obszernych dzieach: 1)

Volumina legum, 2) Staroytna Polska M. Baliskiego i T. Lipiskiego i 3)
dwadziecia tomw rde Dziejowych, opracowanych przez Ad.
Pawiskiego i Al. Jabonowskiego. Skarbnic, z ktrej czerpalimy, obok
kronik, dopenio kilkadziesit monografij: ziem, powiatw, miast i prowincyj,
oraz prace Maeckiego, Abrahama i Juliana Bartoszewicza o biskupstwach
dawnej Polski. Jeeli praca nasza przedstawia niejedn usterk, to niech nas
wytmaczy wzgld, e w tym kierunku i zakresie, jako prawie pierwsza, nie
miaa adnych dobrych wzorw do naladowania.
Autor.
Sowiaszczyzna przedchrzecijaska.
Odkd sigaj pewniejsze wiadomoci historyczne, Europa bya zamieszkiwana
przez cztery szczepy rasy biaej, aryjskiej, a mianowicie: romaski, celtycki,
germaski i sowiaski. Sowianie, osiedliwszy si na przestrzeni midzy
morzem Batyckiem, Adryatyckiem, Czarnem i kraina grnej Wogi, byli, z
czterech powyszych, szczepem najliczniejszym i najwikszy obszar ziemi
zajmujcym, ale zarazem najbierniejszym, tak i susznie powiedziano o nich,
e zajli najwikszy obszar w Europie, ale najmniejszy w historyi. W cigu
licznych wiekw rozrodziwszy si po szerokich krainach na mnogie ludy i
plemiona, dugo nie mieli oni dla caego szczepu swego wsplnej nazwy
narodowej. Grecy i Rzymianie, nie znajc mowy ludw barbarzyskich, nie
5
umieli przez to samo odrnia szczepw i zwykle zapisywali tylko

niedokadne, pozmieniane nazwy pojedynczych plemion. Wymienieni przez
Ptolemeusza w drugim wieku po Chrystusie Suoveni, moe oznaczaj Sowian.
Napewno jednak dopiero w szstym wieku pojawia si, (naprzd u Jornandesa)
oglna nazwa Sowian, co dao pniejszym historykom powd do mniemania,
e Sowianie dopiero w wiekach rednich przywdrowali e Wschodu do
Europy.
Badania naukowe przyznay Sowianom odwieczn znajomo: rolnictwa,
bartnictwa, rybostwa i hodowli zwierzt, osiado w domach i wsiach,
wyrobienie ycia rodzinnego i praw zwyczajowych, zamiowanie do ycia
sielskiego, do muzyki, pieni, tacw, biesiad i zabaw towarzyskich. Ale
gwn cech narodow bya ta bierno ich charakteru obok skonnoci do
wani ssiedzkich i braku solidarnoci w obronie bytu niezawisego.
Nastpstwem tych oglnych zalet i wad byo to, e Sowianie dawali si atwo
podbija, ale z trudnoci wynaradawia i z ziemi ojczystej wykorzenia.
Hunnowie, Gotowie, Wandale, Burgundy, Longobardowie, Obrzy, Gepidowie,
Awarowie, Pieczyngi i Mongoowie nieraz wadali zwycisko nad ich ziemi, a
przecie Sowianie przetrwali wszystkie te burze i najazdy, po ktrych pozostay
tylko guche o ujarzmicielach wieci. Niemcy w cigu tysica lat walki
narodowej zdobyli tylko kilka krain. Normanowie (Waregi) i Bulgarzy,
organizujc pastwa sowiaskie, przyjli narodowo i jzyk ludw, przez
siebie ujarzmionych, a jedni tylko Madziarowie (Wgrzy) zdoali zachowa

swoj narodowo odrbn pord Sowian.
Z pocztkiem wieku X widzimy Sowiaszczyzn w warunkach walk
narodowych, ktre do dzisiaj prawie niezmienione pozostay. Na zachodzie
walczya ona w boju miertelnym z Niemcami, na poudniowym wschodzie, w
rwninie panoskiej z Wgrami, a nad dolnym Dunajem z Bulgarami, czyli
Wogarami, i szczepem zromanizowanym Woochw; od pnocy nad grn
Wog z Finnami, a nad Ilmenem, Dwin i Dnieprem z Waregami. Od owych
czasw przez cay lat tysic dzieje zachodnich Sowian wypenia walka z
niemczyzn, przewanie nieszczliwa, ale wytrwaa. Niemniej wszystkie cechy
ujemne charakteru Sowian, a mianowicie skonno do walk i wani
wzajemnych i niesolidarno w sprawach oglnych swego szczepu, nie ulegy
zmianie na lepsze przez cae dziesi wiekw. Nawet wobec tak niesychanego
w dziejach ludzkoci zjawiska, jak hakatyzm germaski w kocu XIX wieku,
Indy sowiaskie nie stany na wyynie solidarnej obrony.
Lechia.
Szeroka rwnina, w porodku starej Sowiaszczyzny, jakby w jej sercu
pooona, nachylona od Karpat i gr Olbrzymich ku morzu Baltyckiemu,
przecita Odr, Wis i ich dopywami, bya odwieczn ojczyzn plemion
lechickich, to jest narodu mwicego jzykiem polskim. Pocztek dziejw
kadego narodu ginie w mgle niewiadomoci i zapomnienia, ju choby
7
dlatego, e aden nard pierwotny i nieowiecony nie posiada organizacyi

pastwowej ani swoich dziejopisw. Istniaa ju wprawdzie nad morzem
rdziemnem cywilizacya grecka i rzymska, ale jak my dzisiaj mao jeszcze
wiemy o niektrych ludach rodkowej Afryki, tak Grecy i Rzymianie nie byli
wiadomi tego, co si dziao za Karpatami, na pnocy. Geograf grecki Strabon,
yjcy w ostatnim wieku przed Chrystusem, pisze: Kto mieszka za Elb (to jest
na wschd tej rzeki), tego wcale nie wiemy, bo nikt brzegiem morza drogi nie
odbywa na wschd, ani za Elb Rzymianie kiedykolwiek postali, ani te pieszej
podry nikt w tamte strony nie przedsiwzi. Nie wiemy zatem, czy kto tam
dla zimna mieszka moe i czy nawet s ludzie?.
Wobec niewiadomoci tak wielkiej, nic dziwnego, i Rzymianie, zetknwszy
si z Germanami nad Renem, nazwali ca krain ku pnoco-wschodowi od
Renu do Wisy Germani, co pniej zostao argumentem dla nowoytnych
dziejopisw niemieckich. Geograf Ptolemeusz, yjcy we dwa wieki po
Strabonie, zna ju drog od Karpat do Baltyku, ktra, podug niego, wioda
przez kraj Ligew i przez ich grd Calischa. A e oznacza on nawet szeroko
geograficzn tego grodu, t sam, pod ktr ley dzisiejszy Kalisz, zdaje si
zatem nie ulega wtpliwoci, e owi Ligeowie Ptolemeusza byli to Lechowie,
a Calischa to Kalisz pniejszy.
Zawsze jednak dzika, bo bezludna, lena i grska kraina Karpat i Sudetw, niby
murem chiskim, dugo oddzielaa Europ rodkow i poudniow od nieznanej
tam nikomu sowiaskiej Lechii. Potem wojny franko-germaskie i najazdy
8
Hunnw, Awarw, Bugarw, Gotw i Wgrw na Sowiaszczyzn

naddunajsk zasaniay widok z zachodu i poudnia na Sowian, mieszkajcych
nad Wis i Odr, dopki Karol Wielki w kocu VIII wieku potg swego ora
nie utorowa drogi chrzecijaskiemu apostolstwu do Sowian nadelbiaskich.
S tylko liczne wskazwki, e nasza stara Lechia bya od dawna rojowiskiem
plemion sowiaskich. Uczeni slawici utrzymuj, e w VI i VII wieku po
Chrystusie liczne oddziay Lechitw rzuciy brzegi Wisy i osiady nad
Dunajem. Raicz, archimandryta serbski, twierdzi, e Sowianie naddunajscy
przyszli z Polski i dzieje Serbw i Chorwatw zaczyna w Polsce. Nestor,
kronikarz Rusi, a za nim Karamzyn, historyk rosyjski, powiadaj, i trzy
plemiona Lechitw: Wiatycze, Radymicze i Polanie przyszy od Wisy i osiady
nad Dnieprem, So i Ok1). Natomiast podug Szafarzyka Czechowie,
Morawianie i Sowacy wyszli w wieku VI z nad Wisy i osiedli w krajach, ktre
dotd posiadaj. Lelewel utrzymuje, e Bohemi osiedli i zaludnili Dulebi,
Chrobaci, Czesi, od Bugu, Sanu, Wisy i z Karpat przybyli.
Pooenie geograficzne Lechii byo o tyle szczliwszem, e, znajdujc si w
rodku dawnej Sowiaszczyzny, otoczona od wschodu, poudnia i zachodu
przez ludy krwi bratniej, nie bya tyle naraona, co one, na wdrwki i najazdy
narodw obcoplemiennych. Obotryci, Lutycy, Winuli i Czesi oddzielali Lechi
od Niemcw Morawianie i Sowacy, od Awarw i Madziarw Buanie,
Dulebowie, Drogowiczanie od Pieczyngw i Waregw. Temu to pooeniu
swemu przewanie zawdziczali Lechici, e mogli si uspoeczni w duchu
9
narodowym i rozwin w nard samodzielny, jedyny w Sowiaszczynie, ktry

przez p tysica lat posiada na swoim tronie wasn dynasty narodow, a
przez dziesi wiekw zachowa niepodlego.
1)
Podug Nestora pierwsi Lachowie mieli pierwej przyby nad Wis z nad
Dunaju, skd uchodzili przed ciemistwem ludw pastwa rzymskiego,

sadowicych si midzy Sowianami naddunajskimi. Zromanizowanych takich
przybyszw Sowianie ci nazywali Wochami.
Ssiedzi Lechitw.
Na caej dugoci ciany wschodniej, poczwszy od rzeki Biebrzy, czyli Bobry
(dopywu Narwi), a skoczywszy nad Sanem i w Karpatach, graniczyli
Lachowie z plemionami Sowian, ktre nazywano pierwej: Antami, Budynami,
Buanami, Dulebami, Drewlanami, a ktrym pniej narzucono oglne miano
Rusi. Pocztek nazwy Rusi nie jest sowiaski. Od nazwy szwedzkiej
Rosslagen, przerobionej przez Finnw na Ruotsi, ktra oznacza bd Szwecy,
bd jedno z plemion skandynawskich, przezwali Sowianie Rusi druyny
Normandw, ktrzy, szukajc upw i fortuny, zagarnli (od r. 862 do 1018) pod
sw wadz szerokie ziemie Sowian nad Ilmenem, Dwin, Ok i Dnieprem.
Gdy Oleg, nastpca Ruryka, w wielkiej wyprawie na Carogrd prowadzi
wszystkie plemiona podbitych Sowian, a mianowicie: Polan kijowskich,
10
Siewierzan, Drewlan, Radymiczw, Chorwatw, Dulebw i Tywercw,

plemiona te, jako wojska podwadne Rusw, nazyway si ju Rusi. Ale bya to
nazwa urzdowa, narzucona, ktrej lud sowiaski przez dugie czasy nie
uznawa za wasn i narodow.
Ziemia Sowian, pooona nad grnym Dniestrem i jego dopywami, nazwana
zostaa Rusi Czerwon, a to, jak utrzymuj badacze, od najznaczniejszego
niegdy w tej ziemi grodu, czyli zamku, zwanego Czerwonogrd, od ktrego i
inne warowne zamki tej krainy, a mianowicie: Halicz, Lww i Przemyl,
nazwano w liczbie mnogiej grodami czerwieskimi. Poniej tych grodw
czerwieskich zaczynay si ju stepy, a wnich nad Dniestrem i Bohem, a po
Dunaj i morze, koczowali Ohlicze, Tywercy i niesowiaskiego rodu
Pieczyngowie. Na pnoco-wschd grodw czerwieskich, nad Bugiem i
Styrem, lea, graniczcy z Lechi, yzny Woy. Bya to z dawnych czasw
ziemia Dulebw, ktrzy okoo VI wieku po Chrystusie ujarzmieni zostali przez
przybyych w ziemie sowiaskie okrutnych Obrw, czyli Awarw, a pniej
(885 roku) podbici przez Olega weszli w skad pastwa kijowskiego. Historyk
arabski Masudi nazywa ich w wieku X Dulabe, a ksicia ich zowie Wanisawem
(Wieczysawem). Nestor mwi o mieszkajcych nad Bugiem Buanach, ktrzy
nazwali si Wolycami1).
Od ucka wzili nazw uczanie. Rolnicy w okolicach Kijowa nazwani zostali
od pl Polanami, tak samo, jak Lechici nad Wart, lubo mogli przywdrowa
ku redniemu Dnieprowi z nad Warty, w czasach, kiedy emigroway ludy
11
lechickie (Radymicze i Wiatycze) nad Dniepr grny. Na polesiu woyskiem

zamieszkiwali Drewlanie, nazwani tak moe od swoich siedlisk po lasach.
Podbici oni w kocu IX wieku przez Olega, podlegali wadcom kijowskim, a
obyczaje ich przedstawi Nestor jak najgorzej. Grd ich gwny zwa si
Iskorost. Nad Prypeci i So siedzieli Drogowiczanie, nazwani tak zapewne od
bagnistej swojej krainy (drogwa = bagno). Grd ich gwny by Turw nad
Prypeci, od ktrego posza nazwa ksistwa Turowskiego, gdzie panowali ich
ksita zaleni od Kijowa. Krywicze pierwej mieszkali midzy Prypeci i
Dwin, potem, okoo VI wieku, wypierajc otyszw ku Baltykowi, a Finnw
ku odnodze Fiskiej, rozsiedli si szeroko nad grnym Dnieprem; Ok i ku
rdom Wogi. Poock i Smolesk byy gwnymi ich grodami. Byli oni, jak si
zdaje, parci na wschd i pnoc przez Radymiczan i Wiatyczan, o ktrych
twierdzi Nestor, e szli z Lachw. Od roku 881 pacili Krywicze da Waregom,
a w roku 906 chodzili z Olegiem na Carogrd. Nad rzek Poot tworzyli
ksistwo Poockie i zwani byli Pooczanami. Nazwa Krywiczan przechowaa si
dotd w mowie otyszw, ktrzy Biaoru zowi Krywu- zeme, t. j. ziemi
Kryww.
Radymicze i Wiatycze (powiada Nestor) pochodzili od Lachw. Byo bowiem
dwch braci w Laszech, jeden Radym, a drugi Wiatko (Witko, Wicko,
Wieczysaw), i, przyszedszy, osiedli: Radym nad So i od niego przezwali si
Radymiczami, a Wiatko osiad z rodem swoim nad Ok i od niego przezwali si
Wiatyczami. Ten lechicki pierwiastek pord ludu, ktremu narzucono w
12
XVIII wieku nazw Biaorusinw, wyry gbokie pitno w jego jzyku,

dwikach gosowych (d, ), obyczajach, zwyczajach i wielu nazwach
miejscowoci, przeniesionych z nad Wisy na Biaoru (np. Misk, Pock
Poock, Siewierz i t. d.).
Szczep litewski, czyli lettoski, najbliszym jest Sowian w rodzinie ludw
pochodzenia aryjskiego. Przeszo trzecia cz oglnej liczby wyrazw w
jzyku litewskim pochodzi z mowy polskiej i sowiaskiej. Szczep ten dzieli si
na 5 gwnych plemion, a mianowicie: waciwych Litwinw, mujdzinw,
otyszw, Prusw i Jadwingw. Litwini, nazywajcy siebie Letuwininkai, a
kraj swj Letuwa, siedzieli nad rednim Niemnem od ujcia Haczy do ujcia
Niewiay i nad dopywami redniego Niemna: Mereczank, Straw i Wili.
Ziemia, pooona nad niszym czyli dolnym Niemnem, od rzeki Niewiay do
morza Batyckiego i nad dopywami niszego Niemna na prawym jego brzegu,
nazwan zostaa od swego pooenia emajczu-eme (emas = niski, dolny, a
eme = ziemia). Std emajtis (mudzin) znaczy po litewsku to, co po polsku
podolak, niowiec2). Na pnoc od Litwy i mudzi, nad Dwin i zatok Rysk,
cigny si ziemie otyszw, dzielcych si na plemiona Kuronw (od nich
Kurlandya), Semigalw (od nich Semigalia) i inne z Finnami w Inflantach
zmiszane.
Kraina Prusw cigna si od Nogatu, prawego brzegu dolnej Wisy i rzeki
Ossy do Baltyku i dolnego Niemna, poprzecinana pasmami licznych jezior.
Nazwa Prusw pojawia si z kocem dziesitego wieku. Mowa ich bya jednym
13
z dyalektw litewskich. Kroniki naprzykad przytaczaj, e raz krzyak Herman,

komtur elblski, przeorowi w Sieradzu prusk mow, dla okazania wikszej
dumy, odpowiedzia: ne prest, to jest nie rozumiem. Na tej to zasadzie
pobratymstwa litewsko-pruskiego Witod twierdzi przed marszakiem Zakonu,
e cae Prusy, a po Oss, to jego ojcowizna. Prusowie dzielili si na wiele
drobnych plemion, jakby na powiaty. Dugosz powiada, e pruska ziemia
zawieraa 8 dzielnic, ktre byy nastpujce, Pogezania (Pogeza), Natangia
(Namktaga), Sumbia (Sama), Nadrawia (Nadrowa), Szaawia (Szalowa),
Sudawia (Sudowa), Galindia (Galinda) i Barta. Inne rda wymieniaj
plemiona: Samw, Bartw, Pomeran, Natangw, Goldw, Nadraww,
Skatww, Sudaww i Warmw. Wszystkie nazwy rdzennie pruskie maj swj
pocztek w mowie prusko-litewskiej. I tak nazwa Prusw ma swj rdosw
w wyrazach litewskich prausti = my i prusna = pysk. Nazwa Warmw,
pierwotnych mieszkacw Warmii, pochodzi od litewskiego wyrazu warmai i
znaczya: trzmiele. Ziemia pruska za czasw pogastwa nie wiele miaa miast,
a i te samem tylko pooeniem, to jest wodami i bagnami, byy obronne. Zamki
wszystkie byy budowane z drzewa. Bolesaw Chrobry mia pobra gwne ich
grody: Romowe, Balg i Radzim.
Prusowie, ssiadujc od wiekw z Lechitami i ich rolnicz krain Polan nad
Wis, Oss i Lutrzyn, a dalej ku wschodowi z rolniczem, take lechickiem
plemieniem Mazowszan, nauczyli si pierwsi pord ludw lettoskich
rolnictwa, a z rolnictwem, rzecz prosta, przejli od Lechitw i niektre zwyczaje
14
ich rolnicze. Czsto za pomagali ornie Litwinom i Jadwingom, jako

wspplemiecom, i pod koniec trzynastego wieku rwnoczenie z Jadwingami
ustpili na zawsze z widowni dziejowej. Byli bowiem, jako poganie, wypierani
ze swoich siedlisk przez Krzyakw, tak samo jak otwa z nad Dwiny przez
kawalerw mieczowych i jak Jadwingowie przez Polakw. A wszyscy
przesiedlali si do Litwy, jako do swoich pobratymcw, przyczyniajc si tem
zapewne niemao do wzrostu siy litewskiej.
O Litwie przed XIII wiekiem mao wiedziano i syszano. Gdy roku 1205
Litwini, zebrawszy znaczne wojsko, wyruszyli przeciw Rusi, zastpili im drog
i wydali bitw kniaziowie Olhowicze, a lubo znaczna cz Rusi polega,
Litwini wszelako zostali pobici. Wtedy to po raz pierwszy (jak twierdzi
Dugosz) usyszano w wiecie imi Litwinw, ktrzy przedtem hodujc
Rusinom, wierniki do ani i yka skadali im w dani.
Pitym szczepem litewskim, moe najmniej licznym, byli wanie
Jadwingowie. Lud ten dziki, napastniczy i bitny, ze swego gniazda (ktrem
byy bagniste puszcze i brzegi jezior w okolicy dzisiejszego Rajgrodu,
Augustowa i Suwak, pooone na pnoc rzeki Leki, przezwanej nastpnie
ykiem), korzystajc z pasma lasw, odgraniczajcych Mazowsze od Rusi,
wbija si ku poudniowi po tym szlaku klinem midzy Mazowszan i Ru.
Nazw Jadwingw wywodz od litewskich wyrazw: u i winge lub wingis.
Pierwszy znaczy za, a dwa ostatnie oznaczaj: kt, wgie, std uzwingis
znaczyoby to samo, co mieszkaniec zaktny, pokucianin pobereec. Bory
15
graniczne midzy Mazowszem i Rusi, zajmujce przestrze pniejszego

wojewdztwa Podlaskiego, to jest nieszeroki pas kraju od Biebrzy, czyli Bobry,
i wpadajcego do niej eku, cigncy si ku poudniowi przez Narew i Bug a
ku ziemi ukowskiej, byy naturalnym szlakiem, ktrym napastnicze plemi
podchodzio znienacka i najedao rolnicz Maopolsk.
Dugosz wspomina o Jadwingach raz pierwszy pod r. 1043, twierdzc, e
Masaw, buntujcy Mazowsze przeciw Kazimierzowi Odnowicielowi,
ponisszy klsk, poduszcza do wojny Prusakw, do ktrych si by schroni,
tudzie Jadwingw, Suczan (Slunenses) i inn dzicz pruskiej ziemi.
Widoczne z tego, e stare rda historyczne, z ktrych czerpa Dugosz,
uwaay Jadwingw za wspplemiecw i wspmieszkacw pruskiej
ziemi. Jako najczciej wspominaj kronikarze o Jadwingach obok Prusw.
Masaw razem ich poduszcza i wzywa na pomoc, a gdy zostali przez Polakw
pobici, razem Prusowie, Jadwingowie i inny barbarzycy utrzymali si (1084)
w wiernoci dla Kazimierza Odnowiciela. Gdzieindziej mwi Dugosz
wyranie: Litwini, mudzini, Jadwingowie, chocia odmienne pozyskali
nazwiska, i na wiele osobnych podzielili si rodw, byli wszelako jednym
ludem. A w innem miejscu znowu: Nard Jadwingw pochodzeniem
swojem, jzykiem, religi, zwyczajami i obyczajami do Litwinw, Prusakw i
mudzinw wielce podobny, y take w bawochwalstwie.
Wbiwszy si klinem, jak powiedzielimy, na pokryte borami Podlasie, midzy
Ru i Mazowsze, Jadwingowie opanowali warowny zamek nadbuny
16
Drohiczyn i czstymi napadami srodze dokuczali Polsce i Rusi. Roku 1243

posikowali z Litwinami Konrada Mazowieckiego przeciw Bolesawowi
Wstydliwemu, a r. 1244 rwnie z Litwinami i Prusakami chodzili na pomoc
witopekowi pomorskiemu przeciw Krzyakom. Roku 1269 razem z Litw
najechali i zupili ziemie Kujawsk, z ktrej uprowadzili wielk zdobycz ludu i
stad byda. Roku 1280 razem z Litw napadli i zupili ziemi Lubelsk, co
wwczas stao si powodem wyprawy Leszka Czarnego, ktry, dopdziwszy
Jadwingw i Litwinw midzy rzek Narwi i Niemnem, majc 6000 wojska
konnego i pieszego, w krwawej walce wyci uczestnikw tej wyprawy podobno
prawie do nogi.
1)
Podug Dugosza nazwa Woynia pochodzi od zamku Woy, istniejcego
niegdy we wsi Grdku, przy ujciu Huczwy do Buga. Atoli jzykoznawcy

nowoczeni twierdz, e gdy dawniej nazywano wol puste ziemie od
wolnego (swobodnego) na nich osiadania, a lud miejscowy wyrazy podobne,
jak: kalina, malina, wymawia kayna, mayna, wic i nazwa Woy urobia si
w tene sposb.
17
2)
mud wobec Litwy leaa geograficznie tak nad Niemnem, jak Ni wobec
Ukrainy kijowskiej nad Dnieprem, a Podole nad Dniestrem wzgldem Rusi

Czerwonej, za uawy i Pomorze nad Wis wzgldem Polski.
Plemiona lechickie i ich ziemie.

Jak Sowianie pierwotni dugo nie mieli wsplnej i oglnej dla siebie nazwy, tak
i plemiona lechickie, uywajce mowy polskiej, nie nosiy do koca X wieku
wsplnego miana narodu polskiego. Najstarszy kronikarz Rusi, Nestor, nazywa
wogle Lechitw Lachami i powiada, e Sowianie, siedzcy nad Dunajem,
ciemieni przez Wochw (t. j. Woochw, Rzymian i plemiona
zromanizowane), porzucili krain naddunajsk i osiedli nad Wis, gdzie
przezwali si Lachami. I od tych Lachw przezwali si Polanie, a drudzy
uticzanie, (czycanie), inni Mazowszanie, inni Pomorzanie.
Polanie. Odstp midzy redni Odr i Wis powiada Szujski wystpuje,
wedle bada historyi siedlenia si Sowian, zgodnie z odkryciami
archeologicznemi i zgodnie z pniejsz history, ktra wskazuje tam
stosunkowo najznaczniejsz liczb grodw, jako kraj niepospolicie w
staroytnoci zaludniony, a wic wczenie uspoeczniony. Inaczej by nie
mogo, jeeli zwaymy, e lud, ktry wynis i przez p tysica lat utrzyma
narodow z krwi i koci dynasty Piastw, ktry ju w X wieku stworzy silne
pastwo mieczysawowe, nie mg powsta nagle z gromady owcw lub
18
pasterzy. Musia wic by wynikiem kilkuwiekowego uspoecznienia rolnikw,

przed przyjciem wiary chrzecijaskiej.
Kraina tych rolnikw leaa po obu brzegach Warty, a musiaa by, jak na owe
czasy, niepospolicie zaludnion, skoro prawie wszystkie wsie dzisiejsze istniay
ju za czasw pogastwa, bo niemal przy kadej znajduj si lady prastarych
cmentarzysk, czsto rozlegych, z ogromn liczb popielnic. Nazwy te wiosek
wielkopolskich prawie wszystkie istniay ju za Piastw. Ten wanie wzrost
zaludnienia u Lechitw nadwarteskich wywoa musia wczenie potrzeb
rolnictwa, t j. przemiany lasw na pola, od ktrych nazwano ich polanami,
czyli polakami. Najtrafniej okreli pocztek tej nazwy Dugosz: Lechitowie,
ci zwaszcza, ktrzy na polach siedzieli, zostali przez inne pokrewne sobie
druyny, koczujce po lasach, nazwani Polanami, t. j. pl mieszkacami, a ta
nazwa tak si potem midzy ludmi utara, e dawne nazwisko (Lechitw)
poszo w zapomnienie, a nard i kraj wszystek pocz mianowa si Polsk. W
ktrym wieku to nastpio, nie podobna dzisiaj cile oznaczy. W kadym razie
Kromer zdaje si by bliskim prawdy, piszc w wieku XVI: Nazwisko
Polakw ledwie od siedmi albo omi set lat do uywania weszo. W
najdawniejszych wiadectwach, jakie mamy z koca X wieku, nazw Polski
pisano po acinie: Polonia i Polenia, a Bruno, piszc ywot w. Wojciecha
okoo r. 1000, nazywa Polakw: Polani, Poloni i Poloniani.
lanie. Rodzon siostrzyc Polski bya ziemia nadodrzaska, zamieszkana
przez lechickie plemiona: lanw, Opolanw, Dedeszanw, czyli
19
Dziadoszanw, nad dolnym Bobrem, a Bobranw nad grnym, Lachw

cieszyskich na poudniu. Z porodka szerokiej i yznej nadodrzaskiej rwniny
wznosi si stromo nad widnic, widna zdaleka, piramidalna, przeszo 700
metrw nad poziom morza wysoka gra, niegdy lechickich bogw siedlisko,
wsawiona pieniami i powieciami polskiego ludu. Gra ta zwaa si niegdy
lz (pisana w najdawniejszych dokumentach Zlens), pniej przezwana i dzi
znana pod nazw Sobtki. Pynca u jej podna rzeka zwaa si take lez, a
Lechici, nad ni zamieszkali, lanami, tak samo jak zamieszkali nad Bobrem
zwali si Bobranami. Atoli nazwa lanw i od nich nazwa lska, rozpostara
si zwolna w mowie potocznej, ogarniajc ca cz Polski po obu brzegach
Odry i Cieszyn na poudniu. lsk tak by za doby Piastw rdzennie polskim, e
nawet potem, pomimo politycznego oderwania si od ojczyzny, nie przesta by
uwaany za cz Polski. Czesi nazywali go zawsze nie lsko, ale Polsko, a
nawet Niemcy, kronikarze lscy, w XV wieku tytuowali jeszcze swoje kroniki:
Chronica principum Poloniae lub Chronica Polonorum.
Pomorzanie i Kaszubowie. Na pnoc od Polan, poza bagnist Noteci, kraj,
pooony midzy Odr, Wis i Batykiem, zwa si Pomorzem i zamieszkany
by przez Lechitw, mianowanych Pomorzanami. Nazywali oni siebie
Sowianami, a mwili dyalektem polskim, posiadajc obyczaj i wszystkie
urzdy rdzennie polskie. Nestor powiada wyranie, i byli oni Lachami.
Adam Bremeski pisze za czasw Bolesawa Chrobrego, e Pomorzanie nie
rni si od Polakw ani ubiorem, ani jzykiem. Bolesaw Chrobry ustanowi
20
dla nich biskupstwo w Koobrzegu. Cz wschodnia lechickiego Pomorza

nazywa si z dawna Kaszubami. O pochodzeniu tej nazwy powiada kronikarz
Bogufa, e miaa wzi pocztek od dugiego i szerokiego ubrania Kaszubw,
ktre musieli podkasywa. Huba bowiem po sowiasku znaczy fada, czyli
zmarszczka. Zatem nazwa Kaszuby miaa powsta z wyrazw zakasz, czyli
kasz-huby. Mrongovius znowu w sownikach swoich wywodzi t nazw od
koucha. Co do przestrzeni, zajmowanej dzi przez Kaszubw, to w
nowoczesnym ich poemacie znajdujemy objanienie, e obecnie mieszkaj
midzy rzek Brd a morzem Gdaskiem. Ju w X wieku mieli Pomorzanie
handlowne miasta nadmorskie, dzielili si na rozmaite ludy, ktre miay swoich
naczelnikw. Midzy tymi by Ismar, czyli Wyzimirz, ktry wojowa z
Duczykami.
Kujawianie siedzieli na pnoco-wschd Polan w okolicach Gopa i acucha
jezior, cigncych si ku Noteci, ktra w ich ziemi braa pocztek. W ziemi
kujawskiej syny trzy grody: staroytna Kruszwica, Wodzisaw czyli
Wocawek nad Wis i Bydgoszcz przy granicy Pomorza. Na prawym brzegu
Wisy ponad Drwc zaliczano jeszcze do Kujaw ziemi Dobrzysk. W
dokumentach spotyka si nazwa Kujaw od wieku XII, po acinie Cuiavia.
czycanie i Sieradzanie. Polan od Mazowszan przedzielali czycanie, to te
Nestor, wyliczajc plemiona Lachw, wymienia kolejno naprzd Polan, potem
utyczan (tak czycan nazywa ze wzgldu brzmie swego jzyka i pisma), a
po nich Mazowszan. Sieradzanie, tak nazwani od gwnego grodu swej ziemi
21
Sieradza, mieszkali nad grn Wart, odgraniczeni od czycan bagnistym

Nerem.
Mazowszanie zajmowali szerok krain, ktra cigna si po obu brzegach
Wisy od rzeki Pilicy, a nawet poza Pilic na poudniu od rzeki Radomki, a po
granic litewskich Prusw na pnocy i rzek k, pync z jezior pruskich do
Biebrzy (poza kiem i Biebrz siedzieli Jadwingowie). Na zachodzie od ziemi
Kujawian i czycan, od rde rzeki Bzury, cigny si siedliska mazowieckie
na wschd a po Biebrz i lin (dopywy Narwi) i po Nurzec, wpadajcy do
Bugu. Nestor nazywa Mazurw Mazowszanami. Dokumenta, pisane po
acinie w wieku XI, mianuj ich ziemi Masovia. Skd powstaa ich nazwa,
trudno dzi dociec. Wiadomo, e nazwy pierwotne ludw pochodz czsto albo
od rodzaju krainy, ktr zamieszkay, albo od charakterystycznych cech
mieszkacw. Owo jzykoznawcy dopatruj w nazwie Mazowsza zwizek z
wyrazem serbskim mezewo, oznaczajcym z wgierska rwnin, inni znowu
wywodz od mazi, czyli smoy, ktrej wyrobem zatrudniali si leni Mazurowie,
a nawet jako smolarze rozchodzili si w pniejszych wiekach po lasach caej
Polski1).
Lachowie. W pojciu Nestora (powszechnem w Sowiaszczynie) nazwa
Lachw bya ogln dla caej grupy plemion lechickich, a nazwy inne
poszczeglnemi. Z tego wida jasno powiada uczony Maecki e caa grupa
narodu Lachw, to jest Lechitw, rozpadaa si na dwie kategorye: 1) Lachw z
poszczeglnemi nazwami: Polan, czycan, Mazowszan i Pomorzan, oraz 2)
22
Lachw, poprzestajcych na tem jednem nazwisku. Takimi za byli Lachowie

maopolscy, zamieszkujcy krain krakowsk, sandomiersk i lubelsk, nad
grn Wis, od rzeki Pilicy i Radomki, po Karpaty, San i Bug. Maecki w
znakomitej swojej ksice o Lechitach bada na podstawie Nestora, jak daleko
mogy siga ku poudnio-wschodowi ziemie Lachw w wieku X. Nad Lachami
tymi panowa musieli ksita szczepowi, ktrzy bd niepodlegli, bd pod
przewag Piastw polskich, a niekiedy wadcw morawskich i czeskich
pozostawali. Z kolei przysza na poudnio-wschodzie przewaga Rusi. Nestor
pisze, i Wodzimierz, wielki ksi kijowski, w roku 981 podj wypraw na
Lachy (tak nazywa Nestor zawsze ziemie Lachw) i pobra grody ich: Przemyl,
Czerwie i inne, i osadzi je swymi wojami. Tak wic (mwi Maecki) do
pierwotnych Lachw naleaa, podug Nestora, i kraina grodw czerwieskich.
Bolesaw Chrobry odebra je ksitom ruskim i przyczy znowu do Polski, ale
gdy wielki ten krl umar, ksita Jarosaw i Mcisaw zebrali liczne woje i
znowu poszli na Lachy, a zawojowawszy ziemi z grodami, uprowadzili, z
niej mnogich Lachw i midzy siebie ich rozdzieliwszy, Jarosaw osadzi
swoich nad rzek Rosi. Grody za czerwieskie, zatrzymane i osiedlone przez
Ru, nazwane zostay Rusi Czerwon.
Poniewa w zachodniej Lechii dominowali Polanie, a we wschodniej Lachowie,
rzecz wic prosta, e na zachodzie Europy utrwalia si nazwa Polski, Polonii, a
na caym wschodzie, od Litwy i Rusi a do Arabii, nazwa Polski uformowaa si
od Lachw. W jakim czasie powstaa nazwa Lachw, czyli Lchw, Lechw,
23
Lechitw, tego nikt podobno ju dzisiaj nie zbada2). Godzi si tylko

wnioskowa, e w owych czasach zamierzchych, kiedy pierwsze plemi
rolnicze w narodzie nazwane zostao od pl polanami i polakami, a drugie od
siedzib nadmorskich pomorzanami, trzecie od rozlegych k, czyli kw,
czycanami, to wwczas powsta moga analogicznie nazwa Lachw, Lechw
od krainy lenej, lasowej, jeszcze pl nie posiadajcej, ktr zamieszkiwali oni
jako owcy, pasterze i rybacy. Dugosz, czerpic wiadomoci ze rde
dawnych, mwi wyranie, i w ssiedztwie Polakw mieszkay i ludy
koczujce po lasach. Prosta wic analogia nakazuje wnosi, e ci leni
jednoplemiecy Polan, nazwani zostali Lachami od swych lasw, co jzykowo
da si rwnie uzasadni, jak to przyzna zapytany przez nas w tej mierze p. Jan
Karowicz.
Powszechnem zjawiskiem w yciu plemion, nieuspoecznionych jeszcze w
narody, s najazdy druyn lenych, grskich i koczujcych, jako wicej
wojowniczych, na rolnicze, osiade, zasobniejsze. Piastowie budowali cae
szeregi warownych grodw, aby zasoni rolnicz Polsk jeszcze w wieku XII i
XIII od napadw dzikich, lenych Pomorzan, Jadwingw, Prusw i Litwinw.
Tembardziej w czasach dawniejszych musieli czyni podobne napady na
rolniczych Polan leni Lachowie, skd powsta moga legenda najazdu
lechickiego i zaoenia Gniezna przez Lecha.
24
1)
Uczony Brckner twierdzi, i Mazur od mazania, mycia (moe umazania
smo) nazwany by uszczypliwie przez ssiednich Lechitw, jak Prus od

litewskiego prausti = my i prusna = pysk, jak dotkliwsze byo przezwisko
pruskiego plemienia Sudzinw od szudas = pomiot.
2)
O pocztku tej nazwy pisa pr. Perwolf w Jagicza Archiv fuer slav. Philologie.
IV, 6378, Jan Karowicz i wielu innych.

Granice pastwa Polskiego w wieku X.
Pierwsz, bardzo oglnikow wzmiank o granicach Polski przedmieczysawowej podaje nam w kilku sowach najstarszy z kronikarzy naszych
Marcin Gallus, mwic o Ziemowicie, synu Piasta, e do steru pastwa (w
wieku IX przyzwany), granice swego panowania dalej, anieli kto inny
przedtem, rozprzestrzeni. Atoli dopiero w drugiej poowie X wieku, za
Mieczysawa, czyli Mieszka I (prawnuka tego Ziemowita), Polska wystpuje po
raz pierwszy na widowni wiata, jako pastwo wzgldnie uorganizowane. Jest
to zatem pierwsza doba, w ktrej moe by mowa o jej granicach.
yjcy w wieku XI uczony Arab, Al-Bekri, w dziele swojem Ksiga podry i
krajw, przytacza ciekawe opowiadanie Izraelity Ibrahima z wieku X, ktry
mwi, e kraj Mszki (Mieszka, Mieczysawa) graniczy na wschodzie z Rusami,
a na pnocy z Brusami (Prusami). ktrych siedziby le nad morzem
(Baltyckiem) i ktrzy maja osobny jzyk, a nie znaj mowy ssiednich narodw.
Kraj Mszki (t. j. Polska) jest wielkim midzy krajami sowiaskimi, bogaty w
25
chleb, miso, mid i pastwiska. Daniny, wybierane przez Mieszka,

przeznaczone s na utrzymanie jego ludzi (t. j. wojska). Kadego miesica
kady z nich (t. j. z wojownikw) dostaje pewn liczb tej dani. Ma Mieszko
3000 takiej druyny, a to s woje, ktrych setnia rwna si dziesiciu
setniom innych wojownikw. On tym ludziom daje odzienie i konie i or i
wszystko, co im potrzebne. A kiedy si rodzi dziecko u kogokolwiek z nich, to
Mieszko natychmiast po urodzeniu dziecicia naznacza mu utrzymanie, czy
dziecko jest mskiego lub eskiego rodzaju. A gdy ono dosignie
penoletnoci, to je eni, jeeli jest mskiego rodzaju, i paci za niego
swadziebny podarek ojcu narzeczonej. Jeeli za jest eskiego rodzaju, to j
wydaje zam i paci jej ojcu. Plemi Sowian, ktre si nazywa Ambaba, yje
w botnistym kraju Mszka, ku pnocnemu zachodowi (Pomorze). Ma ono
wielki grd nad morzem, ktry ma 12 bram i przysta (zapewne Gdask,
Koobrzeg lub Julin) z wybornemi portowemi urzdzeniami. Ksicia nie maj
(Pomorzanie), ale rzdzi nimi starszyzna.
W oglnoci Sowianie powiada dalej Ibrahim w dziele Al-Bekriego s
bardzo mni i zaczepni, a gdyby nie byo midzy nimi niezgody, skutkiem
licznego rozrodzenia plemion, to nie zmierzyby si w sile z nimi aden nard
na wiecie. Zamieszkuj kraje bogate w pomieszkania i zapasy spoywcze. S
gorliwi w rolnictwie i w pracy okoo swego utrzymania, w czem przechodz
wszystkie narody pnocy. Towary ich (mieszkacw kraju Mieszka) morzem i
ldem dochodz do Rusw i do Konstantynopola. Siej dwa razy do roku, latem
26
i wiosn, po wikszej czci proso. Ubieraj si w szerok odzie, ktrej tylko

dolna cz rkaww jest wska. Maj instrument muzyczny dty, ktrego
dugo przechodzi dwa okcie, i drugi z omiu strunami. Napoje robi z
chmielu i miodu. Krlowie Sowian jed na wielkich, toczcych si, wysokich
telegach, o czterech koach. W rogach s cztery mocne podpory, a na nich,
zawieszony na acuchach, kosz, ktry okrywa si jedwabiem. Siedzcy w
koszu nie trzsie si, tak jak si trzsie telega. Takie wozy maj te dla chorych i
rannych.
Granica Polski zachodnia. Pastwo Mieczysawa I prawdopodobnie
obejmowao ju wszystkie ziemie plemion lechickich. Ziemie za te ku
zachodowi sigay znacznie dalej, ni dzisiejsza granica ludnoci polskiej z
niemieck. Rzeka Kwisa na zachd od Odry (dopyw lewego jej brzegu),
odgraniczaa Polsk mieszkow od Serbw uyckich i Milczan, ktrych ziemie
ju wwczas w skad Rzeszy niemieckiej wchodziy. Na przestrzeni zatem od
pasma gr Czeskich do Odry, Kwisa odgraniczaa pastwo Mieszka od Rzeszy.
Za Odr naleaa take do Polski ziemia Lubuska, midzy Odr, Sprew i
uycami pooona. W tej to ziemi zaborczy or niemiecki spotka si po raz
pierwszy z orem polskim i wyszczerbi si na nim. Przebiegy Mieszko, aby
zabezpieczy Lubuszan dla swego pastwa, zgodzi si skada cesarzowi hod z
ich ziemi.
Granica poudniowa Polski mieczysawowej przedstawia wiele niepewnoci.
Wprawdzie wielkie pasmo Sudetw i Karpat stanowio odwieczn, przyrodzon
27
granic Lechii z Czechami, Moraw i Sowacy, ale granica ta, w miar

przewagi ora wadcw Polski, Czech lub Morawy, posuwaa si na pnoc lub
na poudnie acucha gr powyszych. Kiedy wadza Piastw nie sigaa jeszcze
Maopolski, a silnych ksit na Wawelu nie stao, podlega Krakw czas jaki
(w wieku IX) potnym wadcom Morawy. Mieczysaw I ostatecznie w roku
990 dokona poczenia caego lska z Polsk, jako krain jednoplemiennych.
Wdzierali si jednak z poza gr nad Odr i Czesi, kiedy r. 992 Bolesaw II,
czeski, Wrocaw z czci lska opanowa. Bolesaw Wielki wypar Czechw z
tej ziemi, ktra odtd organiczn cz Polski piastowskiej stanowia. Okoo
roku 973974 panowanie czeskie sigao po Krakw, ale ju w ostatnich
dwudziestu latach X wieku Mieszko i syn jego, Bolesaw Wielki, pomknli
granice swego pastwa daleko poza gry lskie i Karpaty. S wskazwki, e
roku 990 wadaa Polska Moraw. rda dziejowe mwi o zdobytej przez
Polakw prowincyi Wag, t. j. Sowacyi, pooonej nad rzek Wagiem,
wpadajcym do Dunaju. Kronika wielkopolska podaje, e za Bolesawa I Dunaj
i Cisa byy granic Polski. Dzieje nie przekazay cilejszych dat tych
podbojw. Moe zalubienie Wgierki przez Bolesawa (r. 986) pooyo koniec
tym walkom, lub ryche jej wygnanie dao dopiero im pocztek. Jest tylko
rzecz pewn, e w roku 1000 caa prawie Sowacya zakarpacka bya ju w rku
Bolesawa.
Nawet stosunek Lechii podkarpackiej, t. j. ziemi krakowskiej, oraz
sandomierskiej i lubelskiej, do Piastw w wieku X, dla braku rde
28
historycznych, nie jest wyjaniony. W wiekach dawniejszych Krakw, jak i

wiele innych grodw i ziem na przestrzeni pniejszej Maopolski, miay
swoich wasnych ksit dzielnicowych. Z tamtych to wanie czasw po
synnych wadcach Wawelu pozostay wiekopomne mogiy Kraka i Wandy. W
wieku jednak IX i X doba tych ksit ju mina, a wzmiankowane u Gallusa
rozszerzanie granic przez Piastw, zapewne odnosi si do Mazowsza i Lechii
podkarpackiej. Gdyby ta ostatnia kraina nie bya zespolona w wieku X z
Piastami, to czy moliwe byyby dla nich podboje za Karpatami, nad Wagiem,
Cis i Dunajem?
Kresy pnocne. Dokument Ody (drugiej ony Mieczysawa I) mwi o granicy
jego dziedzictwa od morza do Prus i Rusi. Zatem Pomorze lechickie naleao
ju do Mieszka, cho w czci, jak to potwierdza i Ibrahim. e Pomorze
wschodnie, to jest nadwilaskie (Kaszuby), naleao z kocem X wieku do
Polski, potwierdza to i Gaudenty, autor ywota w. Wojciecha. Arcybiskupstwo
gnienieskie sigao w roku 1000 za Note do rzeki Plitnicy, czy Pytnicy. Fakt
za ustanowienia biskupstwa pomorskiego w Koobrzegu nadbaltyckim i
przyczenia go przez Bolesawa W. i cesarza Ottona III (w roku 1000) do
arcybiskupstwa gnienieskiego, oraz zaye stosunki biskupa pomorskiego
Reinberna z monarch polskim, nie pozwalaj wtpi, e cae Pomorze, od
Wisy do Odry, byo w owym czasie zalenem od Polski. Wyszczeglniona
przez kronikarzy rzeka Ossa jako granica prusko-polska i wiele innych
wskazwek, ka znowu wnosi, e w tej stronie bya to etnograficzna granica
29
midzy ludnoci polsk i prusk. Granica ta, poczwszy od morza gdaskiego,

biega na poudnie brzegiem Wisy, dzielcej Pomorze polskie od pruskiego, a
do ujcia Ossy, dalej Oss i jej dopywem Lutrzyn, ktrych to dwch rzek
prawy brzeg by pruski, a lewy polski. Nastpnie (poniewa Mazowsze naleao
do Polski) biega na wschd granic Mazowsza od ziem pruskich, tym samym
mniej wicej szlakiem, gdzie dzi istnieje granica Kongreswki z Prusami, od
Rypina na wschd a do Grajewa i rzeki eku.
ciana wschodnia. Nad rzekami ekiem i Biebrz, czyli Bobr, byy ostatnie
siedliska Mazowszan w dobie Piastw na pnoco-wschodzie, a std i
wschodnia granica Polski piastowskiej z Jadwingami i Podlasiem tdy biega.
Od poczenia si Biebrzy z Narwi, sza ona w gr Narwi pod dzisiejszy
Tykocin, skd zwracaa si ku poudniowi do rzek Nurca i Buga. Sdzi o tem
naley zarwno z odwiecznych siedlisk mazowieckich po te kresy sigajcych,
grodw typowych lechickich, dalej na wschd (od Tykocina i Suraa) ju nie
spotykanych, i potnych nasypw grodzisk typu mazowieckiego niejako
acuchem si cigncych (Pieki-grodzisko, Wirna, Tykocin, Grodzkie, wick
i t. d.). Bug prawdopodobnie na caej swojej dugoci, od Nurca a do swych
rde, odgranicza pastwo Piastw od Rusi. Ze sw Nestora sdzi trzeba, e
kraina grodw czerwieskich po roku 981 naleaa do Lachw, czyli do Polski.
Poniewa (jak twierdzi Ktrzyski i Maecki) gwnym grodem czerwieskim
by Czerwonogrd blisko Dniestru i Seretu, przeto dalej Seret prawdopodobnie
odgranicza (przed r. 981) posiadoci Lachw od Rusi na poudnio-wschodzie.
30
Ziemia za, zdobyta w roku powyszym przez Wodzimierza na Lachach, bya

to pniejsza Ru Czerwona. Mwili zatem prawd Ibrahim i Al-Bekri o
pastwie Mieszka (sigajcem od Baltyku i Odry po grody czerwieskie), e by
to kraj wielki midzy sowiaskimi.
W wieku XI.
Roku 1003 Bolesaw Chrobry, pragnc stworzy wielkie pastwo sowiaskie,
opanowa Czechy, ktre jednak w roku nastpnym utraci. Morawa przez cae
panowanie Chrobrego naleaa do Polski. Krl ten rozszerzy granice Polski za
Odr zdobyciem nowych ziem sowiaskich na Niemcach. Stracon roku 1005
w walkach z Sasami ziemi uyck z Budziszynem odzyska we dwa lata
pniej (1007). Traktat budziszyski przyzna Polsce Lubusz i Lubie za Odr.
Roku 1013, na zjedzie Bolesawa z cesarzem Henrykiem II w Magdeburgu,
monarcha polski otrzyma lennem prawem dawno upragnione ziemie,
zapewne miedzy Elb i Sprew pooone. Nowym traktatem budziszyskim,
zawartym z tyme cesarzem Henrykiem w styczniu roku 1018, uyce i ziemia
Milczan (midzy uycami a Czechami, rzek Elb i Kwis pooona)
pozostay w posiadaniu Polakw. Nieposkromionych Sasw tak przewanie
Bolesaw pogromi pisze Gallus i u rzeki Sali (Salawa za Elb) kres
elazny granicom Polski zaoy.
Dzieje nie przekazay nam daty, do ktrej Sowacya zakarpacka bya prowincy
polsk. Mona tylko przypuszcza, e Bolesaw panowa jeszcze nad t krain w
r. 1018, skoro piciuset Wgrw towarzyszyo mu w wczesnej wyprawie do
31
Kijowa. W kadym razie po odpadniciu ziem, nad Wagiem, Cis i Dunajem

pooonych, pozostaa jeszcze za Karpatami w posiadaniu Polski ziemia Spiska.
Wanie latem roku 1018 ruszy Bolesaw w kraje ruskie i zwyciy Jarosawa
nad Bugiem, ktra to rzeka, jak wiadcz kronikarze, pastwo polskie od
kijowszczyzny wwczas odgraniczaa. W sierpniu zawadn Bolesaw Wielki
Kijowem, w ktrym przez jedenacie miesicy gospodarowa. Grody
czerwieskie, przed laty 27-miu zdobyte przez Ru na Lachach, zostay teraz
znowu dla Polski odzyskane. Nie na dugo jednak. Gdy bowiem Bolesaw
Wielki w roku 1025 umar, panowanie jego syna, Mieczysawa II (Gnunego),
przynioso Polsce znaczne szczerby w granicach. Najprzd odpady za
Karpatami Morawy (w r. 1026, podug innych w r. 1034). Cesarz niemiecki
Konrad oderwa uyce nadelbiaskie, a jednoczenie stracia Polska grody
czerwieskie, czyli dzisiejsz Ru Czerwon. Po mierci Mieczysawa
Gnunego (r. 1034), Brzetysaw czeski, korzystajc z braku monarchy w Polsce,
mszczc si przytem za rok 1003, zrobi pamitny najazd na Polsk i Gniezno i
przywaszczy sobie cz lska z Wrocawiem, ktr dopiero w r. 1052
Kazimierzowi, synowi Gnunego, powrci.
Od strony pogan pruskich i Rusi, granica zaludnienia lechickiego bya
niewtpliwie w wieku XI, tak jak w kocu X, granic wczesnego pastwa
polskiego. Na lewym brzegu Ossy i Lutrzyny leaa w Polsce ziemia
Chemiska z kasztelani grudzidzk. Za Oss i Lutrzyn, ku morzu i rzece
Pregli, szumiaa dziewicz puszcz pena bagnisk i jezior kraina Prusw.
32
Rozmaite wskazwki, a mianowicie: 1) zapiski o zaoeniu biskupstwa

pockiego w roku 1076, 2) szeregi pogranicznych warownych grodzisk i
kasztelanij mazowieckich (rypiska, szreska, supska, grzebska, makowska,
wiska i inne), 3) groby i alniki (cmentarzyska) lechickie i pniejsza
kolonizacya Prus krzyackich, wykazuj fakt ciekawy, o ktrym ju
nadmienialimy wyej, e granica pomidzy Mazowszem i Prusami, na caej
swej dugoci od rzeki Lutrzyny i Drwcy do rzeki eku i Grajewa, od czasw
piastowskich do obecnych tylko niewielkim ulega zmianom. Granica powysza
mniej-wicej rwnolegle biey w parumilowej odlegoci na poudnie pasma
jezior pruskich, co miao swoj przyczyn. Oto na granicach Polski piastowskiej
z ociennymi ludami cigny si prawie wszdzie pasem bezludne puszcze.
Poniewa siedliska Prusw gromadziy si gwnie przy jeziorach, to pasmo
zatem puszcz pogranicznych z Mazowszem, cigno si rwnolegle wzdu
poudniowej linii jezior pruskich.
Na pnoco-wschodzie Mazowsza leaa, pomidzy Narwi, Biebrz, ekiem i
granic Prusw, ziemia Wizka, tak nazwana od warownego grodu Wizny,
zbudowanego nad Narwi, poniej ujcia Biebrzy. ek odgranicza t ziemi od
Jawiey, a warowne grody pod Wizn, Samborami, Piekami i Kumelskiem
zasaniay od dziczy pogaskiej z pnocy i wschodu. Dalej ku poudniowi, przy
wschodniej granicy Mazowsza od Podlasia, takie grody Lechitw, jako
stranice mazowieckie, pobudowane byy: pod Tykocinem, wsi Grodzkie
(grd, zwany Mieczsug), w wicku i nad Bugiem w Broku i Braszczyku
33
(grody biskupw pockich). Na lewym brzegu Buga Grdek i warownia dzi pod
wsi Niewiadom, musiay by take w owych czasach pogranicznymi od Rusi
zamkami Mazowszan.
Prawnuk Chrobrego, Bolesaw miay, zajwszy si przewanie polityk rusk,
celem odzyskania grodw czerwieskich, jako dawnych grodw lechickich, aby
by bliej Rusi, przenis siedzib monarsz z Gniezna do Krakowa. To
oddalenie si od Pomorza lechickiego, nie zronitego jeszcze spoecznie z
organizmem pastwowym Polski, nie chccego porzuci ani prastarego
gminowadztwa, ani bogw pogaskich, spowodowao oderwanie si czci jego
wikszej od Polski. Po opuszczeniu Polski przez Bolesawa miaego, brat jego
modszy, Wadysaw Herman, obj po nim wadz, ale wicej skonny do
odzyskania Pomorza, ni Rusi, obra Pock za sta siedzib i dwiema
wyprawami, w latach 1091 i 1092, rozpocz dugoletni wojn przeciw
Pomorzanom, celem zczenia ich z Polsk i nawrcenia do chrzecijastwa.
W wieku XII.
Kiedy Wadysaw Herman dzieli pastwo swoje midzy synw, wwczas
obszerne ziemie polskie, po obu brzegach Odry pooone, a skadajce
wielkorzdztwo lskie, dostay si Bolesawowi Krzywoustemu, a ten pniej
zapewni t prowincy znowu pierworodnemu synowi swemu Wadysawowi.
Krzywousty, wydajc roku 1108 crk Judyt za Stefana, najstarszego syna
krla wgierskiego Kolomana, wyznaczy jej w posagu ziemi Spisk, z
zastrzeeniem zwrotu tej dzielnicy dla Polski po jego mierci. Od tego czasu
34
jednak Spi, stanowicy pamitk panowania Mieszka I i Bolesawa Wielkiego

za Karpatami, pozosta przy Wgrzech i tylko jego cz (okoo 60 mil )
odzyskaa Polska pniej za Wadysawa Jagiey (r. 1412). W 1109 cesarz
Henryk V zdoby na Polsce Lubusz zaodrzaski i podarowa go arcybiskupowi
magdeburskiemu, ale Krzywousty odzyska potem stracon ziemi i okoo roku
1124 biskupstwo lubuskie, zalene od Gniezna, fundowa. Krwawa wojna z
Pomorzanami, trzymajcymi si uparcie bawochwalstwa i gminowadztwa,
rozpoczta przez Wadysawa Hermana, ukoczon zostaa pomylnie dla Polski
dopiero przez jego syna, Krzywoustego. Widowni tych miertelnych zapasw
starego wiata lechickiego z piastowskim porzdkiem rzeczy bya przewanie
linia bagnistej Noteci, rozgraniczajcej Polan z Pomorzanami, i pooone na niej
kasztelanie polskie: Nako i Osielsk. Do roku 1119 Krzywousty zwalcza
buntowniczego witopeka na Pomorzu kaszubskiem, czyli wschodniem, a od
roku powyszego rozpocz walk z Pomorzem zachodniem, nadodrzaskiem,
ktrem rzdzi Warcisaw i gdzie ludne i bogate miasta nadmorskie byy
ogniskami ycia pogan. W roku 1121 dotar Krzywousty do Szczecina, gdzie si
Warcisaw upokorzy i chrzest przyj. W roku 1122 monarcha polski wyprawi
apostow do Julina, zniy haracz roczny po nawrceniu si znaczniejszych
miast pomorskich, jak: Pirzyc, Kamienia, Julina, Szczecina, Gradca, Lubina i
Koobrzegu. W roku 1130 stumiwszy bunt w Julinie, zaoy tam biskupstwo.
Podbiwszy wysp Rugi, oraz cz Pomorza zaodrzaskiego i zetknwszy si
tam z posiadociami duskiemi, wszed Krzywousty w przymierze z krlem
35
Danii, Nielsem, ktrego wadzy podlegao plemi sowiaskie Obotrytw,

mieszkajcych tam, gdzie dzi le ksistwa meklenburskie. Aby za zwizek
Sowian zaodrzaskich z Polsk zabezpieczy przed potg niemieck, nie
waha si Bolesaw (1135 roku) w Merseburgu zoy hod lenny cesarzowi
Lotarowi z wyspy Rugii i Pomorza zaodrzaskiego.
W jesieni 1138 roku zakoczy ycie Bolesaw Krzywousty, jeden z
najwikszych bohaterw Polski piastowskiej, praprawnuk Bolesawa Wielkiego,
z dwch on pozostawiajc piciu synw, a chcc zagodzi ze skutki
polityczne starego zwyczaju dzielenia pastwa midzy synw1), ustanowi
zasad senioratu, czyli zwierzchnictwo pierworodnego brata nad dzielnicami
braci modszych. Najstarszy wic syn Krzywoustego, Wadysaw, otrzyma
ziemie krakowskie i lskie ze stolicami Krakowem i Wrocawiem, jako
dzielnic pierwszorzdn, do ktrej miao by stale przywizane prawo
zwierzchnictwa monarszego nad innemi. Drugi z kolei syn, Bolesaw
(Kdzierzawy), dosta Mazowsze z Kujawami; trzeci, Mieczysaw (Stary)
Wielkopolsk z nalecemi do niej ziemiami poniej lska nad redni Odr;
czwarty, Henryk, ziemi Sandomiersk i Lubelsk po granice Rusi i podgrze
Karpat; pity, Kazimierz, osierocony niemowlciem, jak wiadomo, nic
tymczasem nie dosta. Pomorze z Rugi miao zapewne hodowa monarsze
zwierzchniczemu, ale wobec rozbicia pastwa na cztery dzielnice i zaborczoci
Niemcw, prawo monarchy polskiego stracio si wykonawcz. Tylko w
Gnienie pozosta arcybiskup nad ca Lechi i byy strzeone krlewskie
36
korony Piastw, jako w miejscu koronacyi: 1) Bolesawa Wielkiego, 2) syna

jego, Mieczysawa II, 3) wnuka bolesawowego, Kazimierza Odnowiciela, i 4)
prawnuka Bolesawa miaego.
Tym sposobem wesza Polska (1138 roku) w dob podziaw midzy
rozradzajcych si potomkw Krzywoustego, w dob, ktra miaa trwa ptora
wieku. W okresie tym, o ile Polska, jako pastwo, popada w niemoc polityczn,
o tyle dwigny si miasta i kultura w jej dzielnicach, ksita bowiem, aby
podnie swoje dochody, wspierali rzemiosa, handel, miasta, i zaludniali
pustkowia. Najsmutniejszym tylko wynikiem tej epoki bya utrata ziem
zaodrzaskich i oderwanie si bogatego i arcynarodowego lska od Polski, a
poddanie go wpywowi niemieckiemu. Stao si za to tym sposobem, e gdy
Wadysaw II, pan na lsku i ziemi krakowskiej, wypdzony z ojczyzny przez
modszych braci, nie chccych ulega jego przewadze, szuka pomocy u
Niemcw (oeniony by z Agnieszk, siostr przyrodni cesarza Konrada III),
to, lubo zmar na wygnaniu, trzej jego synowie, poparci przez Niemcw,
powrcili do Polski, gdzie otrzymali (1164 roku) nad Odr lsk cay i Luzacy
od stryja swego, Bolesawa Kdzierzawego. A mianowicie: Mieczysaw
otrzyma lsk grny z Raciborzem, Bolesaw Wysoki dosta lsk redni i
cz dolnego z Wrocawiem, a Konrad dalsze w d Odry posiadoci z
Luzacy i ziemi Gogowsk. Ci to trzej Piastowicze, acz wnukowie pogromcy
Niemcw na Psiem polu, ale zrodzeni z Niemki, wychowani w Niemczech i
powrceni do ojcowizny za wpywem niemieckim, pierwsi rozpoczli
37
niemczenie lska i stali si przyczyn jego oderwania od macierzy narodowej.

Konrad zmar bezdzietnie, ale potomkowie Bolesawa Wysokiego i
Mieczysawa, natworzywszy ksistw mniejszych i stawszy si lennikami krlw
czeskich i cesarzw niemieckich, przetrwali na lsku, germanizujc go, lat 511
(od roku 1164 do 1675).
Jeszcze przed wygnaniem Wadysawa II, podczas jego wojny z modsz braci,
ksita ruscy, za udzielenie posikw Wadysawowi, otrzymali od niego z
dzielnicy mazowieckiej Bolesawa Kdzierzawego ziemi Wisk, ktra
skutkiem tego, przez czas jaki, prawdopodobnie niedugi, oderwana bya od
Mazowsza i Polski.
Najmodszy z synw Krzywoustego, Kazimierz Sprawiedliwy, cz Pomorza w
okolicy Szczecina wydzieli osobnym ksitom, Bogusawowi i Kazimierzowi,
ktrzy 1180 roku przez cesarza niemieckiego za ksit Rzeszy niemieckiej
uznani, dwom panom podlegali, ale rozcignwszy panowanie swoje za Odr a
do Rugii, sprzyjali wicej Niemcom, ni Polsce. Wreszcie na Pomorzu
kaszubskiem, czyli gdaskiem, ustanowi Kazimierz wielkorzdc
(namiestnika), a tym sposobem cae Pomorze, od Gdaska do Rugii, na dwa lub
trzy ksistwa si rozpado. Gdy Kijw przestawa by spjni Rusi i traci urok,
zupiony i poniony 1169 roku przez Suzdalcw, Kazimierz Sprawiedliwy
zwrci swoj polityk ku wschodowi i, miszajc si czynnie w zatargi
wewntrzne Rusi woyskiej, przyszed do zwierzchnictwa nad Romanem,
ksiciem wodzimierskim, ktremu odda zdobyty przez siebie 1182 roku Brze
38
nadbuny, a pniej i Halicz. A gdy potem Bela III, krl wgierski, osadzi na
Haliczu syna swego Andrzeja, Kazimierz wypdzi (1189 roku) Andrzeja i
przywrci Wodzimierza, poprzednika Romanowego. Pod koniec swego ycia
(1192 roku) Kazimierz Sprawiedliwy przedsiwzi wypraw krzyow
przeciwko upieskim Jadwingom i Prusom, ktrzy najedali rolnicze
Mazowsze i Maopolsk, i zada poganom cik klsk w puszczach nad grn
Narwi.
1)
Na Rusi Rurykowicze wprowadzili ten zwyczaj od mierci Wodzimierza
Wielkiego, t. j. od roku 1015.

W wieku XIII.
Podziay Piastw osabiay cigle si narodow Polski, a jakkolwiek syn
Kazimierza Sprawiedliwego, Leszek Biay, dzielc si w roku 1207 z bratem
swoim Konradem krajami Lechii, do Mazowsza i Kujaw przyda Konradowi
ziemi czyck i Sieradzk, to jednak ten ostatni nie mg podoa cikiemu
zadaniu obrony swego kraju przeciw ustawicznym najazdom barbarzyskich
Prusw i Jadwingw. Pragnc tej cikiej klsce jakkolwiek tam pooy,
przedsiwzi Konrad ustanowienie zakonu rycerskiego, ktry zosta nazwany,
od danego mu Dobrzynia, zakonem Kawalerw Dobrzyskich. Ale gdy
wiksz ich cz wycili Prusacy, Konrad wezwa w roku 1225 do walki z
39
poganami zakon niemiecki braci szpitalnych Najwitszej Maryi Panny, ktry,

zaoony w Palestynie podczas wojen krzyowych, nie mg si utrzyma w
Ziemi witej i przenis si by do Europy. Tych, jak ich nazwano w Polsce,
Krzyakw Konrad uposay bogato (roku 12281230) obszern ziemi
Chemisk, jako jamun za obowizek walki z pogastwem w obronie ziem
polskich. Rycerze niemieccy poczyli oba zakony w jeden, a upodobawszy
sobie Polsk, obrali j za swoje gwne siedlisko. W cigu wieku XIII ca
krain prusk, od rzeki Ossy i granic Mazowsza po Batyk i dolny Niemen,
Krzyacy ujarzmili i, pogan miejscowych bd wytpiwszy, bd wyparszy ku
Niemnowi, pozwolili chtnie, bo we wasnym interesie, na kolonizowanie
bezludnego prawie kraju przez osadnikw, przybywajcych z Mazowsza,
Pomorza polskiego, Kujaw i Niemiec. Zakon, ukoczywszy w roku 1283 podbj
krainy Prusw, zacz niezwocznie posuwa swoje zagony w gb mudzi i
Litwy i wznosi zamki murowane, aby mie oparcie do wypraw na Ragnet i
Christmemel nad Niemnem. Krl litewski, Mindowe, oddawszy si w rce
nienasyconych Krzyakw, od roku 1254 do 1260 ustpowa im kolejno dobra i
powiaty na mudzi: Rosienie, Bejsago, Kroe, ziemi Karszewsk, poow
Ejragoy i Poniemunia, ziemi Salen w Inflantach, cae Dejnowo, czyli ziemi
Jatwiezk (midzy rzekami Hacz i ekiem), wreszcie Szalowi i ca mud.
Dzielnica wielkopolska znalaza si w trudnem pooeniu wobec ssiedztwa
zaborczych margrabiw brandeburskich i zuchwaego witopeka
pomorskiego. Pomimo wic dzielnoci i zabiegliwoci Bolesawa, ksicia
40
Wielkopolski, odpadaj od niej kasztelanie: kistrzyska, kolbacka, lipnicka i

cz santockiej. Margrabiowie wyparli osabionych podziaami Piastw z za
Odry, tak, e Cielcin sta si pogranicznym ich grodem, a Santok i Drezdenko
ledwie uratowane zostay przez Polakw. Na gruncie polskim za Odr, stana
nowa marchia brandeburska. witopek pomorski, dobywajc Santoka, Naka i
Wyszogrodu (wielkopolskiego) na linii Noteci, dziedzin piastowsk uszczupla.
Za jego to spraw, zabity zosta Leszek Biay w Gsawie i Pomorze od Polski
oderwane. Ale syn tego witopeka, zwany Mszczujem, bdc bezdzietnym,
naznaczy (1284 roku) swoim spadkobierc Przemysawa II, ksicia
Wielkopolski. Tym sposobem po mierci Mszczuja (1295 roku) Pomorze
powrcio znowu pod bero Piastw. Nic podobnego nie mogo nastpi w
prowincyi lskiej, gdzie rosa liczba ksistw i ksit piastowskich, ktrzy, z
wychowaniem niemieckiem, przyjwszy obyczaje Teutonw i przeszedszy na
stron Rzeszy i krlw czeskich, ziemi lechick przemieniali w posad
niemieck. Pierwszy da przykad przeniewierstwa ojczynie i idei Piastw
polskich Kazimierz, ksi cieszyski, czynic potajemnie donacy ksistwa
Opolskiego krlowi czeskiemu 1289 roku.
Bolesaw IV Kdzierzawy, dostawszy, podug testamentu swego ojca,
Bolesawa Krzywoustego, Mazowsze i Kujawy, by waciwie pierwszym
ksiciem mazowieckim. Po nim Mazowsze i Kujawy przeszy na najmodszego
z jego braci, Kazimierza Sprawiedliwego. Gdy w pocztkach XIII wieku
synowie Sprawiedliwego: Leszek Biay i Konrad dzielili si krajem,
41
widzielimy, e Konrad, oprcz Mazowsza, dosta Kujawy, ziemi czyck i

Sieradzk. Ten to Konrad sta si zaoycielem linii Piastw mazowieckich
(ktrzy potem, jako lenni ksita korony polskiej, wygali dopiero w roku
1526). Z Kujaw atoli i ziem: czyckiej, Sieradzkiej, Dobrzyskiej,
Michaowskiej i czstki Mazowsza, utworzya si w wieku XIII pod synem
Konrada, Kazimierzem I, dzielnica Kujawska, ktr syn tego Kazimierza,
Wadysaw okietek, wcieli do korony, gdy tymczasem waciwe ksistwo
Mazowieckie, ktre dostao si Ziemowitowi I, bratu tego Kazimierza, a
stryjowi okietka, wcielone do niej zostao dopiero w miar wygasania linii
Ziemowitowej w wieku XV i XVI. Dzielnica ta po mierci Ziemowita I (1262
roku) rozdzielona znowu pomidzy dwch jego synw na dwa ksistwa: Pockie
(Bolesawa) i Czerskie (Konrada), graniczc na pnoco-wschodzie z
Jadwingami i Litw, miaa cikie z tego powodu ssiedztwo. Mazowsze
bowiem, jako kraj rolniczy, byo zasobne w ludno i bydo, Jadwingowie za i
Litwini, jako mieszkacy lenych puszcz, potrzebowali cigych upw. A
upem podanym by zarwno lud, uprowadzany corocznie w niewol (ktrego
obeznanemi z pugiem rkami, stwarzaa sobie Litwa wasne rolnictwo), jak i
dobytek jego, narzdzia, tkaniny i zboe. Spustoszenia te w wieku XIII zaczy
si powtarza tak czsto, e pnocne i wschodnie Mazowsze, a mianowicie
ziemia Wizka i okolice midzy Narwi a Bugiem pooone, zamone pierwej w
ludno i grody, przemieniy si w pustkowia. Bolesaw, ksi pocki, aby
zapobiedz temu nieszczciu i zagadzie, grocej jego ziemiom, a stworzy
42
stosunki przyjazne z Litw, w roku 1279 oeni si z Gaudemund Zofi, crk

ksicia litewskiego Trojdena, torujc pierwszy tym sposobem drog do
brzemiennego w nastpstwa dziejowe i cywilizacyjne sojuszu polskolitewskiego.
Od najazdu Mongow, ktrzy z pomoc Rusi spustoszyli w roku 1241
Maopolsk, datuje si epoka najczstszych podziaw i cigych wojen midzy
ksitami domu Piastw. Korzystaj z tego ssiedzi. Danio halicki, syn
Romana, zajmuje (1245 roku) Lublin Bolesawowi Wstydliwemu, ktry go
jednak odzyskuje i zadaje cikie klski pustoszcym ziemi lubelsk
Jadwingom (roku 1264 i 1266). Tene Danio Romanowicz poczy Ru
Czerwon z Woyniem i zapanowa w Kijowie, a pragnc nabra powagi i
zyska poparcie Europy wobec Mongow, nawiza stosunki ze stolic
Apostolsk, ktrej owiadczy, e chce przyj z ca Rusi katolicyzm i prosi o
koron krlewsk dla siebie. Jako w roku 1246 Opiso, legat papieski,
ukoronowa go na krla Rusi w Drohiczynie chemskim czyli Dorohusku.
Wobec jednak potgi tatarskiej, grocej z nad Donu i Wogi cigem
niebezpieczestwem Sowiaszczynie, nie mg Danio utrzyma
samodzielnoci Rusi i w roku 1250 uzna si hodownikiem chana hordy
Kapczackiej, a zawiso jego od tej hordy staa si tak wielka, e towarzyszy
wszystkim zagonom Tatarw na Polsk, ilekro go zawoano do najazdu.
Tatarzy opodatkowali te stale dzierawy ruskie, nasawszy swoich poborcw
(baskakw) do cigania pogwnego. Nogaj zaoy oddzielny chanat w
43
okolicach Kurska. Wobec takiego ubezwadnienia Rusi, gron postaw

przybiera bawochwalcza Litwa, wzmocniona napywem emigrujcych do niej
wspplemiennych Prusw, otyszw, Jadwingw i uprowadzonych w niewol
tumw ludu polskiego. Mindowe (zwany przez Polakw Mendogiem,
Mendakiem), pierwszy gony wadca Litwy, podarowawszy mud
Krzyakom, posuwa swoje granice w ziemie ruskie. Danio przed zgonem
(zmar w roku 1264) podzieli Ru midzy swoich synw w ten sposb, e Lew
siad w Haliczu, Swarno w Przemylu, Mcisaw na ucku a Wasylko na
Wodzimierzu. Zazdrosny Lew zabi Wasylka (1270 roku) i zagarn jego
dzierawy. Ksita ci jednak tylko pozornie panowali, bo w rzeczywistoci byli
wasalami potgi mongolskiej, ktrej brzemi tak zaciyo na nieszczliwej
Rusi, e (jak mwi Lelewel) stao si dla niej obojtnem, kto jej
zwierzchnikiem, byle jej prawa prywatne i obyczaje jako-tako szanowa.
Zwierzchnictwo za Litwy lub Polski wyzwalao j z pod jarzma mongolskiego.
Pomimo upadku politycznej jednoci, Polska bya jedynym w Sowiaszczynie
narodem, ktry nie hodowa nikomu, to jest ani Niemcom, ani Madziarom, ani
Tatarom, ani Litwie. Niezalenie wic obok najwadliwszej formy pastwa,
rozczonkowanego midzy liczn rodzin Piastw, danym by szczepowi
lechickiemu wysoki zaszczyt dzierenia sztandaru niezawisoci, postradanego
przez wszystkie inne ludy sowiaskie.
Koniec wreszcie wieku XIII przynis narodowi polskiemu jednoczenie si
dzielnic ksicych w wiksze organizmy. Do tej waciwie epoki naley
44
powstanie dwch nazw Wielkopolski i Maopolski, sucych do oznaczenia:

pierwsza Polski pierwotnej, zachodniej, ktrej stolic byo Gniezno i Pozna,
druga do oznaczenia krain lechickich nad grn Wis, to jest ziemi:
krakowskiej, sandomierskiej i lubelskiej. Skutkiem wygasania ksit poczy
si Sieradz z Maopolsk, Pomorze z Wielkopolsk a w kocu Maopolska,
Sieradz, czyca i Kujawy z dzielnic wielkopolsk. Polska przywrcona przez
Przemysawa II w roku 1295 do godnoci krlestwa, wznawiaa myl jednoci
monarchii koronacyami: tego Przemysawa II (1295 roku), Wacawa czeskiego
(1300 roku), a ostatecznie Wadysawa okietka (1320 roku), a si tytu
krlewski i polityczny pastwa ustali. Wyej wspomniany Wacaw III czeski,
wezwany przez Wielkopolan na krla, przybywszy z wiosn roku 1300,
ukoronowa si w starej stolicy Piastw, Gnienie.
W wieku XIV.
Wacaw czeski, wyzuwszy Wadysawa okietka z jego dzielnic, panowa przez
lat pi na Wielkopolsce, Maopolsce i Pomorzu. Przesiadywa jednak tylko w
Czechach, a Polsk rzdzi przez tak zwanych starostw, to jest namiestnikw
krlewskich, ustanowionych nad prowincjami. Starostowie ci, nasyani z Czech,
zajci gwnie ciganiem dochodw dla siebie i monarchy, nie byli skorzy do
odzyskiwania ziem pogranicznych, oderwanych przez ssiadw od Polski.
Patrzyli oni naprzykad obojtnie na Lublin, opanowany przez ksit Rusi, a
wierna ojczynie szlachta krakowska i sandomierska sama w roku 1302
45
odzyskaa orem od Jerzego, ksicia Rusi Czerwonej, ten starodawny grd

maopolski.
Po mierci Wacawa i powrocie do Polski Wadysawa okietka, tene (roku
1307) zleci rzdy Pomorza synowcom swoim, ksitom kujawskim,
Kazimierzowi i Przemysawowi. Tak nakazywa interes pastwa, ale obrazi si
za to na okietka, chciwy najwyszych urzdw, rd magnatw pomorskich,
wicw, i pocz zdradzieckie knowania przeciw Polsce z Waldemarem
brandeburskim, ktrego podmwi do wkroczenia na Pomorze (roku 1308) i
oblenia Gdaska. okietek, zajty na granicach Rusi, wezwa Krzyakw na
pomoc przeciw Waldemarowi, a ci korzystajc z oddalenia i niedostatecznych
si monarchy polskiego, zdradzajc go najhaniebniej, od listopada roku 1308 do
sierpnia roku 1309 zdobyli wszystkie grody pomorskie na zaogach polskich.
Tym sposobem ksita szczeciscy, wdarszy si w Pomorze wschodnie,
supskie, a Zakon krzyacki w zachodnie czyli gdaskie, prowincy ca
rozerwali midzy siebie. W Wielkopolsce, gdzie okietek wrd
monowadztwa mia take licznych nieprzyjaci, po mierci Wacawa
czeskiego rzdzi Henryk, ksi gogowski, Piastowicz. Naleao wic najprzd
opanowa Wielkopolsk, co uczyni okietek w roku 1309, odstpiwszy
Henrykowi kraj na lewym brzegu Odry. Chciwi Krzyacy, wpltawszy w swoje
sida, jak lichwiarze, nieprzezornego Leszka, ksicia inowocawskiego i
wyszogrodzkiego (synowca okietkowego), wyudzili od niego (w latach 1303
46
do 1317) za 562 grzywien ziemi Michaowsk, w tajemnicy przed jego brami,

Przemysawem i Kazimierzem.
Ksita lscy jako zniemczeni, cic wicej ku wadcom czeskim ni
narodowym Piastom, naladowali Kazimierza cieszyskiego w poddawaniu
swych dzieraw zwierzchnictwu czeskiemu. W podobny sposb przekaza
ksistwo swoje w roku 1322 Henryk VI wrocawski. Brat jego Bolesaw III,
ksi lignicki, uzna si te (roku 1323) hodownikiem Jana czeskiego. Za nim
poszli w latach 13221327 ksita drobniejsi: opolski, bytomski, owicimski,
koleski, olenicki i gogowski. Jeden tylko Bernard, ksi na widnicy i
Jaworzu, i syn jego Bolesaw, nalegania czeskie wytrwale odpiera.
Wadysaw okietek przez przyja z Gedyminem usiowa zasoni Polsk
przed napadami Litwinw i uprowadzaniem ludu rolniczego w niewol do
Litwy. Rok 1325 upamitni si wanym w nastpstwa dziejowe wypadkiem,
ktrym byo maestwo syna okietkowego, modego Kazimierza, z Ann
(Aldon) crk Gedymina. Nieprzyja ksit mazowieckich dla okietka
przynosia tak smutne owoce, jak przymierze Mazowsza z Krzyakami (r. 1326)
i uznanie si Wacawa, ksicia pockiego, (r. 1329) wasalem czeskim. Od roku
1329 rozpoczy si znowu krwawe zapasy Polski z Zakonem, ktry od
powyszej daty zatrzymywa ziemi Dobrzysk. Nie powrcio jej Polsce
wielkie zwycistwo okietka (roku 1331) pod Powcami. Roku 1332 sdziwy
ten bohater chodzi raz ostatni przed mierci na krwawe boje z Krzyakami.
47
Syn Wadysawa okietka, Kazimierz Wielki, zostawszy (r. 1333) krlem,

odzyska dla Polski Kocian na Bolesawie lignickim, ale w roku 1335 zrzek si
praw do ziemi Chemiskiej na korzy Krzyakw i do zwierzchnictwa nad
lskiem na rzecz Czech, co byo ostatecznym oderwaniem si lska, tej
prastarej ziemi lechickiej od Polski 1). Nie przeszkadzao to jednak
Kazimierzowi strzedz tem pilniej tak niebezpiecznej dla Polski gospodarki
Czechw na lsku. Czuwa wic, aby nie zbroili granic, aby grd biskupi
Milicz nie dosta si w ich rce, a korzystajc z kopotw pieninych ksit
lskich, bra w zastaw od nich Namysw, Kreusburg, Byczyn, Kmistat, i
zdobywszy na Konradzie, ksiciu olenickim, Wschow, przyczy j do
Polski.
Skutkiem stara Kazimierza Wielkiego papie Benedykt XII poleci (r. 1338)
wytoczy proces kanoniczny Zakonowi o bezprawne przywaszczenie ziem
polskich w latach 13301332. Wyrokiem, wydanym roku 1339 przez sd
duchowny w Warszawie, skazano Zakon na zwrot Polsce ziem: Pomorskiej,
Chemiskiej, Michaowskiej, Dobrzyskiej i Kujaw, oraz na zapacenie
194.000 grzywien wynagrodzenia za szkody. Wyrok ten podnosi moralne
prawa Polski do tych dzieraw, ale rezultatw praktycznych na razie nie da.
Kazimierz zajty pracami ekonomicznemi i prawodawczemi wielkiej
doniosoci dla narodu, unikajc niebezpiecznych wojen, zawar z Zakonem (23.
lipca 1343 roku) traktat, zwany kaliskim, ktrym zrzek si Pomorza i ziemi
Michaowskiej, a odzyska Kujawy i ziemi Dobrzysk.
48
Gedymin (dziad Jagiey, pierwszy organizator pastwa litewskiego) zdobywszy

Woy i Wodzimierz w roku 1319, nastpnie Kijw w roku 1320, Podole,
Witebsk, Poock (roku 1327), zaj wszystkie ziemie od Putywla do morza
Czarnego. Do Nowogrodu wysa (r. 1331) syna swego, aby t Rzeczpospolit
ubezpieczy. Od czasu Gedymina miaa Litwa swego wielkiego kniazia
litewskiego i ruskiego, caem pastwem wadajcego, zwierzchnika wszystkich
kniaziw. Wic swoj rodzin pokrewiestwem z Rurykowiczami, osadza
swoimi ksistwa ruskie.
Gdy bojarowie otruli panujcego na Haliczu Bolesawa Trojdenowicza, ktry
by oeniony z Gedyminwn, siostr rodzon pierwszej ony Kazimierza
Wielkiego, krl ten polski przedsiwzi (r. 1340) wypraw krzyow do
Lwowa przeciwko Dedkowi, starocie ziemi ruskiej, tudzie poganom, to jest
Tatarom i Litwinom, ktrzy owadnli ca Rusi. Pokonaniem Tatarw, a w
czci i Litwy (roku 1341) Kazimierz Wielki oswobodzi Ru naddniestrzask
z pod przewagi pogan i wzi j w posiadanie Polski. Odtd bojarzy
przejmowali si myl szlachty polskiej i narodowoci polsk (powiada
Lelewel), a wielki krl, jako nieporwnany organizator i gospodarz, do koca
swego ycia zajmowa si zagospodarowaniem, zaludnianiem i zabezpieczeniem
spustoszaych ziem ruskich. Podobna jednak gospodarka krajowa i wojna
pocigay za sob wielkie wydatki pienine, ktrymi przycinity, zastawi
Kazimierz ziemi dobrzysk Krzyakom za 8.000 kop groszy szerokich.
49
Olgierd, syn Gedymina, siedzia na Wilnie, brat jego Kiejstut dziery Troki z
zachodni Litw, a Lubart Woy. O dalsze ziemie Rusi przyszo si ciera
Kazimierzowi z tymi potnymi synami Gedymina. Roku 1349 opanowa
Kazimierz Wielki na Lubarcie: uck, Wodzimierz, Bez i Chem. Litwa jednak
nie daa za wygran i Lubart, po krwawych bojach, odebra (r. 1352) Woy
Kazimierzowi Wielkiemu.
Gdy Karol czeski zrzek si swoich dziwnych do Mazowsza pretensyj (r. 1353),
ksi mazowiecki Ziemowit III zoy hod (r. 1355) monarsze polskiemu z
caego Mazowsza, ktre tym sposobem powracao teraz do politycznej z Polsk
solidarnoci, tak wanej wobec niebezpiecznego ssiedztwa Zakonu. Kazimierz,
przy dobrowolnym hodzie panw brandeburskich, odzyska (r. 1365) bez krwi
rozlewu grody warowne Santok i Drezdenko.
Gdy horda Kapczacka, po mierci Uzbeka (r. 1341), pocza sw potg
osabia przez domowe niesnaski, odosobnili si od niej Perokopcy, ktrzy u
Perokopu krymskiego na stepach czarnomorskich koczowali. Olgierd,
oswobadzajc od jarzma Tatarw mongolskich Ru naddnieprsk, zapuci si
zwycisko (r. 1363) a po Krym i skoni Perekopcw do uznawania
zwierzchnoci Litwy. Roku 1366 wybucha znowu wojna midzy Polsk i Litw
o ziemie woyskie. Traktat, po tej wojnie zawarty, uregulowa stan posiadania
w ten sposb, e Lubart Gedyminowicz wzi ziemi uck, a Kazimierz
Wielki, na znak swego zwierzchnictwa, zatrzyma w niej grd ucki. Niemniej
pozosta przy Polsce Wodzimierz z powiatami: Horodelskim, Lubomskim,
50
Turczyskim, Ratneskim, Koszyrskim i Wuczyskim. Grody: Krzemieniec,

Przemyl, Olesko, Bez, Grabowiec, Chem, opatyn i Szczebrzeszyn zostay
pod berem polskiem. Nadbune za grody: Brze, Mielnik i Drohiczyn
pozostay w posiadaniu Kiejstuta. Na Pokuciu i poudnio-wschodzie niatyn by
wwczas granicznym grodem polskim. Taki stan posiadoci pastwa polskiego
pozosta do mierci krlewskiej, ktra nastpia dnia 5. listopada 1370 roku.
Po zgonie Kazimierza Wielkiego siostrzeniec jego i spadkobierca tronu,
Ludwik, krl wgierski, odda w lenno Dobrzy Kazimierzowi, ksiciu
szczeciskiemu, wnukowi Kazimierza W., ziemi za Wielusk i
Ostrzeszowsk Wadysawowi, ksiciu opolskiemu. Temu ksiciu powierzy
Ludwik (r. 1372) rzdy Rusi, zlecajc obron przed Litw, ktra zaraz po zgonie
Kazimierza Wielkiego oderwaa od Polski cz Woynia z grodem
wodzimierskim.
Jeszcze za Gedymina sta si nastpujcy wypadek zabawny podarowania Litwy
przez cesarza niemieckiego Zakonowi: Roku 1334 przycign na mud w
liczbie Krzyakw Henryk ksi bawarski i zbudowa na ziemi mudzkiej w
okolicy Giegudyszek i Wielony nad Niemnem zamek, ktry nazwa
Bajerburgiem, to jest bawawarskim. Wwczas (w grudniu
1337 r.) cesarz Ludwik Bawarczyk wysa Zakonowi z Monachium dwa
przywileje, w ktrych z wielkiej radoci zapisuje Krzyakom na wasno ca
Litw i ziemie do niej nalece: mud, Karsw i Ru z ca wadz wieck i
sdow. Poleca cesarz Ludwik, aby Bajerburg by stolic Litwy, aby stan w
51
nim najprzd koci katedralny, potem metropolitalny. Chorgiew grodu z

herbem bawarskim miaa przodkowa na wszystkich przeciw poganom
wyprawach. Dalej chyba nie moga pj (mwi Bartoszewicz) prno cesarza
niemieckiego, ani jego pochlebstwo wzgldem Zakonu teutoskiego.
Pod tym to Bajerburgiem, pragnc go zdoby, poleg mierci bohatersk (1337
roku) sam Gedymin, a przewodnictwo w dalszej walce Litwy z potg Zakonu
odziedziczyli po nim synowie jego Olgierd i Kiejstut, mianowicie Kiejstut, jako
ksi Trok i mudzi. Od tej chwili zwaszcza, gdy mud zyskaa swego pana,
nastaa doba najgwatowniejszego naporu Zakonu i najrozpaczliwszej obrony
Litwinw. Zamki krzyackie i litewskie: Wielona, Jurborg, Christmemel,
Bajerburg, Rauda, Friedberg, Bistena, Junigeda, Putenik, Onkeim,
Marienwerder i wiele innych, po wielekro byy burzone i odbudowywane. Pod
koniec tej krwi i pogorzeliskami bez przerwy ziejcej epoki, Jagieo (syn
najstarszy Olgierda z drugiej jego ony Juljanny), siadszy po mierci ojca (1377
roku) na stolicy wileskiej, eby si utrzyma na tronie litewskim, wsplnie z
bratem Skirgie w roku 1382 ustpi Zakonowi mud a po rzek Dubiss, a
rad nie rad, musia i potem za t polityk Jagiey i syn Kiejstuta Witold, do
ktrego mud prawem spadku po Kiejstucie naleaa.
Dla Zakonu wan bya mud ze wzgldu, e przegradzaa posiadoci dwch
pastw krzyackich: Prus i Inflant. Koniecznie chciao si Niemcom mudzi, bo
dotd Mistrz Wielki tylko przez morze mg znosi si z podwadnym sobie
Mistrzem inflanckim, a kiedy obadwaj z dwch stron na mud uderzali, to w
52
porodku na zgliszczach podawali sobie rk. Traktat Witolda z Wielkim

Mistrzem Konradem von Jungingen, zawarty (12. padziernika 1398 foku) na
wyspie niemnowej Salinie, przy ujciu Dubissy, ustpi Zakonowi nietylko ca
zachodni mud od Kurlandyi i Baltyku po Dubiss i wysp Salin, ale i dalej
na poudnie za Niemnem ku Mazowszu naznaczy granic rzekami Szeszup,
Nett i Biebrz do Narwi. Aby podbi zupenie ten kraj sobie przyznany,
Krzyacy wzmocnieni przybyciem rycerstwa z Francyi, Niderlandw i wielu
innych krajw Zachodu, w lutym 1400 roku wykonali morderczy napad na
ziemi mudzk. Znkani do szcztu mudzini prosili o lito, obiecywali
przyj chrzecijask wiar i dostawili zakadnikw.
Tak podbit zostaa ostatnia kraina bawochwalcza w Europie. Zakon wznis
zaraz dwie warownie w rodku tej ziemi: Friedberg na miejscu Wielony, jako
stolic krzyackiej mudzi, nie za w Bajerburgu, jak tego yczy sobie cesarz
Ludwik, i Gotteswerder, silniej obwarowan murem i opasan waami. Kraj cay
otrzyma administracy niemieck. Ucisk, wywarty na opornych, przybra
ostateczne granice. Zakadnikw mudzkich pdzono do oczyszczania stajen
jako najgorszych niewolnikw. Niemcy wtoczyli jarzmo na wszystkich, wolne
barki zaprawili do robt nocnych, odjli mieszkacom polowanie, rybostwo i
handel. Wwczas popoch zapanowa powszechny na mudzi, wszystko, co
yo, uciekao do Litwy, pomimo e Mistrz Wielki da wydawania zbiegw i
pozasieka drzewem lene drogi, na wolnych nawet ludzi czynic zasadzki i
okropn chost napowrt zapdzajc do ich domw.
53
Zdawao si, e dla mudzi nieunikniony bdzie taki sam los straszny, jakiemu
uleg podbity dawniej przez Zakon pokrewny Litwinom szczep Prusw, ktry
bd wygin pod mieczem, bd ratowa si ucieczk do Litwy i mudzi, a
utrzyma si tylko w jednym zaktku swojej ziemi, midzy Pregl a Niemnem, i
suy ujarzmicielom w ich napadach na bratni sobie Litw. Zwycizki Zakon
wada teraz szerokim pasem ziemi nadmorskiej od Kaszub i Wielkopolski a po
odnog Fisk, dzierc w swem rku ujcia trzech wielkich rzek: Wisy,
Niemna i Dwiny, a zasilany rycerstwem caej prawie Europy przedstawia
potg militarn pierwszorzdn w wiecie. Podobno nikt wwczas nie wtpi,
e ostatnia godzina dla mudzi ju wybia, a po niej wybije dla Litwy. Ziemia
bowiem niepodlegego ludu litewskiego midzy Dubiss a Wilnem bya ju
tylko czci wobec ujarzmionych przez Zakon ziem pruskich, mudzkich i
otewskich, a najpotniejsi jej wadcy: Gedymin, Jagieo i Witold zajci
budowaniem wielkiego pastwa na Rusi, odstpowali gniazdo rodzinne
nienasyconemu Molochowi, tak, e cay nard litewski zamierza emigrowa
wgb maoludnej Rusi.
Ale topr, zawieszony nad karkiem nieszczliwego ludu, powstrzymanym
zosta przez wielkie wypadki dziejowe, rozwijajce si w Polsce. Po mierci
Ludwika wgierskiego, panowie maopolscy, kierujc si gbokim rozumem
politycznym, zaprosili Jagie na ma krlewny Jadwigi. Bya to wielka dla
Sowiaszczyzny chwila historyczna, gdy w dniu 15. lutego 1386 roku wadca
pogaskiej Litwy przyjmowa na zamku krakowskim chrzest wity i imi
54
polskie Wadysawa. Za tym zwizkiem poszy inne. Siostr swoj, Aleksandr,

wyda Jagieo za Ziemowita mazowieckiego, za brata swego, Wigunda,
ochrzczonego imieniem Aleksandra, oeni z crk Wadysawa ksicia
opolskiego, ktrego przy ziemi Wieluskiej i Kujawach pozostawi.
Gdy Wadysaw Jagieo urzdza i chrzci Litw, krlowa Jadwiga ratowaa
tymczasem Ru Czerwon, ktra, zostajc w dziereniu jej siostry Maryi, teraz,
gdy rzdy Wgier obj m Maryi, Zygmunt luksemburski, moga si dosta w
posiadanie Wgier. Krl z wyprawy apostolskiej po Litwie przyby (jesieni r.
1387) do Lwowa, gdzie Piotr, wojewoda wooski, hod monarsze polskiemu
zoy. Tutaj naley sw kilka powiedzie o Wooszy. Nazw Wlach, Woch,
Wooch nadawali Sowianie wogle wszystkim ludom zromanizowanym, bez
rnicy pierwotnego ich pochodzenia, szczeglniej za zromanizowanym
plemionom pwyspu bakaskiego, ktre rozprszone wrd Sowian, bkay
si od wiekw ze swemi stadami od poudniowych Karpat po Hellad. Kade
znaczniejsze gniazdo takich Wlachw, Woochw, otrzymywao nazw Wlachii
czyli Wooszy, najznaczniejszem za ze wszystkich bya grzysta kraina
Siedmiogrodzka. Z niej to lud pasterski Woochw spywa jakby falami po
stokach grskich ku nizinom we wszystkie strony, nad Dunaj, Modaw i w
stron naszego Prutu i Dniestru, romanizujc wytrwale nowozagarniane
przestrzenie. Kraj, pooony pomidzy Karpatami, Dniestrem i ujciem Dunaju,
zalea dugie czasy, tak pod wzgldem politycznym jak i cerkiewnym, od
Halicza i Rusi. Osiadajcy tu Rumunowie, czyli Woosi, obierajc sobie
55
wojewod, uznawali tedy zwierzchnictwo ksit halickich. Kiedy wic

Kazimierz Wielki ksistwo Halickie w roku 1340 na rzecz korony polskiej zaj,
wojewodowie wooscy powinni byli krla polskiego za zwierzchnika swego
uzna. Jako poczli hod oddawa, a stosunki wzajemne Polski z Woosz
trway od wieku XIV do koca istnienia Rzeczypospolitej. Polacy nazywali
Wooszczyzn lub Woosz ca przestrze od Dniestru ku dolnemu Dunajowi,
gdzie w poowie XIV wieku istniay ju dwa odrbne politycznie wojewdztwa,
czyli hospodarstwa. Z tych waciwie tylko jedno graniczce z Polsk, midzy
Dniestrem i Karpatami pooone, nosio nazw etnograficzn Wooszczyzny, a
po acinie miano geograficzne Moldavia; hospodar za zwany by zwykle
wojewod wooskim lub modawskim. Wojewdztwo dalsze, to jest midzy
Karpatami siedmiogrodzkiemi a Dunajem lece, stale nazywali Polacy
(naladujc w tem Woochw) Multanami (tyle co Muntenia, Montania,
ziemia za grami). O tej rnicy dwch nazw: Multan i Wooszy, czsto dzi
bdnie pltanych, naley dobrze pamita. Hospodarowie to wooscy czyli
modawscy, a nie multascy, obowizywali si zachowa Polsce wierno,
dostawia 7000 ludzi posikw na wojn, udziela polskiemu handlowi
wszelkiej pomocy, nie stawia zamkw nad Dniestrem, nie budowa na tej rzece
jazw, nie pobiera ce, rocznie nadsya krlowi 400 wow i 200 worw
wyziny na kuchni, 200 sztuk szkaratu i 100 koni, tudzie osobicie dla
zoenia hodu przybywa.
56
Jagieo, zostawszy krlem polskim, powierzy bratu swemu, Skirgielle,

wielkoksic wadz Litwy i odda mu Troki, Wilno i Poock, zatrzymujc
tylko sobie tytu i prawa najwyszego ksicia. Jako wielu dzielniczych ksit
ruskich dopenio (roku 1388) zoenia hodu Jagielle z rozmaitych ziem Rusi.
Witoldowi wyznaczy najprzd Grodno, potem da mu Woy z pozostawieniem
polskiego starosty w ucku. Wreszcie (r. 1391) odda krl zwierzchnictwo
wielkoksice nad caem pastwem litewskiem temu bratu stryjecznemu, ktry
odtd rzdzi samowadnie wrd potomkw swego stryja Olgierda i
Rurykowiczw. mier Skirgiey zapewnia Witoldowi Kijw. Smolesk
zdoby on na wiatosawiczach i zhodowa liczne ksistwa midzy Litw a
Moskw pooone. Nowogrd i Pskw przyjmuj posadnikw (namiestnikw)
z jego imienia. Witold, pomimo cikiej klski (r. 1399) nad Worskl przez
Tatarw zadanej, utrzyma zwierzchno Litwy nad hord i nawet w
Kapczackiej hanw ze swojej rki wprowadza. Znaczn cz Podola,
straconego przez Fiedora Korjatowicza, odda Jagieo prawem lennem
Spytkowi z Melsztyna, zasuonemu rycerzowi i panu maopolskiemu.
1)
Zrzeczenie si praw zwierzchnictwa nad lskiem nastpio na zjedzie w
Trenczynie dnia 24 sierpnia 1335 roku.

W wieku XV.
57
Na zjedzie w Wilnie stan dnia 18. stycznia 1401 r. pierwszy akt poczenia
Litwy z Polska, jako zobowizanie si Litwinw trwania przy koronie i krlu. W
maju r. 1404 zatwierdzi Jagieo w Raciu ukad kaliski o granice midzy
Polsk i Zakonem. Krzyacy jednak nie przestali wdziera si w granice Polski,
bd pod Lubiczem nad Wis, bd przez nieprawne kupno Drezdenka od
starosty polskiego, ktrym by Niemiec.
Roku 1404 Litwa wypara ze Smoleska kniaziw krwi Ruryka i przyczya
ziemi Smolesk do swoich dzieraw. Pskw i Nowogrd osobno stay z Litw
sprzymierzone. Na wschd posiadoci litewskich, w krainie Ugrw, po obu
stronach rzeki Klamy, utworzya si nowa Ru Wielka, w ktrej samowadca,
wielki ksi moskiewski, zostawa pod panowaniem Zotej hordy Mongow.
Witold zawar z nim umow (we wrzeniu r. 1408), moc ktrej obie strony
przyjy rzek Ugr jako granic midzy Litw i Moskw. Zawarty po
zwycistwie grunwaldzkiem traktat toruski z Zakonem (1. lutego 1411 r.)
powraca Polsce ziemi Dobrzysk, Mazowszu Zawkrzesk, a Litwie mud,
jako doywocie dla Jagiey i Witolda. Jeszcze na rok przed Grunwaldem, kiedy
Polska przygotowywaa si ju do wielkiej wojny z Zakonem, Witold w sierpniu
roku 1409 wkroczy na mud i wypdzi zaogi krzyackie. Rozejm 3.
wrzenia przerwa jednak t wojn, a wyrok polubowny Wacawa czeskiego
przyzna mud Krzyakom. Szczciem dla tej nieszczsnej ziemi, ocalia j
Polska pod Grunwaldem. Wprawdzie traktat toruski oddawa mud krlowi
polskiemu i Witoldowi tylko doywotnio, ale ju od Polski i Litwy zaleao, aby
58
doywocie zamieni na wieczno. Nowym sdzi polubownym obrany zosta

Zygmunt, krl wgierski, a gdy penomocnik jego Benedykt Makra przyby w
styczniu roku 1413 do Lwowa, Witold w imieniu swojej crki, i panowie
polscy, w imieniu krlewny Jadwigi, jako dziedziczki, a obok nich bojarowie
mudzcy, zanieli jednomylny protest przeciw owemu artykuowi pokoju
toruskiego o doywociu. Cesarz Zygmunt zastawi r. 1412 krlowi polskiemu
miasta spiskie za sum 40.000 kop groszy. Tym sposobem powracaa we
wadanie Polski cz krainy zakarpackiej, zwana piem, ktr roku 1108 da
Krzywousty krlowi wgierskiemu w doywotnim tylko posagu za sw crk.
Dnia 8. padziernika 1413 r. stan w Horodle nowy, cilejszy od wileskiego
zwizek Litwy z Polsk. Jak przed wierci wieku Jagieo, zostawszy
chrzecijaninem i krlem, apostoowa po Litwie w otoczeniu duchownych
polskich, tak obecnie po uroczystym akcie horodelskim, krl i wielki ksi
Witold udali si zaraz w podobn podr apostolsk do mudzi, ktr
uorganizowano teraz w ksistwo mudzkie. Pierwszym starost, czyli
wojewod mudzkim zosta Kiegajo, mudzin, wojewoda wileski. W 28
wociach, czyli powiatach mudzkich (zwanych traktami) ustanowiono
wjtw i ciwunw. Na soborze konstancyeskim roku 1416 stano osobne
biskupstwo mudzkie, ktre biskupi polscy kanonicznie ufundowali roku 1417 i
ktrego pierwotna siedziba znajdowaa si w Miednikach czyli Worniach.
Zakon rozpocz znowu zatargi o granic mudzi, ktr chcia Witold zakreli
a po ujcie Niemna i zaj Memel czyli Kajped. Wreszcie traktat midzy
59
Polsk i Zakonem dnia 27. wrzenia 1422 roku zawarty (nad jeziorem Mielnem,
na Kujawach, gdzie Jagieo obozowa), na zawsze wciela mud do Litwy.
Krzyacy zatrzymywali Pomorze, ziemi Chemisk i Michaowsk, a
oddawali Nieszaw, Orw i Murzynw na Kujawach, zrzekajc si na wieki
praw do mudzi. Traktat zdobyty krwi polsk, stokro korzystniejszym by dla
Litwy ni Korony. Polska bowiem, zawierajc ten traktat, odzyskiwaa zaledwie
kilka mil kwadr. ziemi lechickiej (na lewym brzegu Wisy), a wyrzekaa si
caego Pomorza, bo gwnie miano na wzgldzie zabezpieczenie mudzi dla
Litwy. Memel tylko pozosta przy Zakonie, a w r. 1431 oznaczono te granic
pokojem w Christmemlu.
Roku 1411 Witold, zazdrosny o granic swych dziedzin, sprzeciwia si
wczeniu Podola do Korony. Ale po jego mierci, ktra roku 1430 nastpia,
Polacy zajli Kamieniec Podolski, Czerwonogrd, Smotrycz i Ska,
windykujc (r. 1432) takowe na rzecz Korony. W roku 1434 utworzono z
Podola wojewdztwo. Panujcy na Czernihowie widrygieo, otrzyma od
Jagiey po Witoldzie godno wielkiego ksicia litewskiego, gdy jednak
niespokojny ten ksi pocz si buntowa, Jagieo uczyni wielkim ksiciem,
doywotnim i lennym, Zygmunta Kiejstutowicza, brata Witoldowego. Woy
pozostawiono przy Wielkiem ksistwie litewskiem z wyjtkiem Horoda,
Wietlina, opatyna, Ratna, wczonych do Korony.
Dnia 31. maja 1434 roku Wadysaw Jagieo zmar w Grdku, jadc do Halicza,
aby w tej starej stolicy Rusi odebra hod od nowego wojewody modawskiego,
60
Stefana. Po zgonie Jagiey, Litwa z Witebskiem, Poockiem, Orsz i

Smoleskiem, rzdzona bya dalej przez Zygmunta Kiejstutowicza, a Rusi
poudniow z Kijowem i Czernihowem wada widrygieo, ktry nie
przestawa wichrzy, chcc wedrze si na tron wielkoksicy litewski. Za
pomoc krzyack przyrzeka da Zakonowi trzymilowy pas ziemi mudzkiej
wzdu morza. Stary Zygmunt Kiejstutowicz z synem swoim Michaem bronili
si przeciw wdzierstwu widrygiey i walecznoci rycerstwa polskiego
odnieli wietne zwyciztwo (r. 1435) pod Wikomierzem nad poczonemi
wojskami widrygiey i Mieczowych kawalerw inflanckich. Zwycistwo to
miao dla Litwy znaczenie drugiego Grunwaldu, bo zamkno dob napaci
Zakonu inflanckiego, ktrego wielki mistrz ju pokojem, zawartym roku 1433 w
Brzeciu kujawskim, zrzek si by na zawsze wszelkich uroszcze do mudzi,
ale pomimo to popiera je orem, dopki Polacy nie znieli go na polach
wikomierskich. Upadek potgi Zakonu pruskiego od Grunwaldu, za
inflanckiego od Wikomierza si datuje, w wier wieku jeden po drugim. To
te i widrygieo aktem z 4. wrzenia 1437 roku uznawa ju pokornie
zwierzchnicz wadz Polski nad Czernihowem i Kijowem. Traktat Polski z
Zakonem pruskim dnia 5. stycznia 1437 roku w Brzeciu zawarty, przyznawa
Krzyakom Arenswalde i Wedel, a przy Polsce, jak pierwej, potwierdza:
Nieszaw, Orw i Murzynw.
Roku 1441 przyszo do sporw i wojny granicznej na Podlasiu midzy
ksitami Litwy i Mazowsza. Roku 1443 biskup krakowski, Zbigniew
61
Olenicki, kupi od ksit Wacawa cieszyskiego i Bolka raciborskiego

ksistwo Siewierskie i do biskupstwa krakowskiego wieczycie wczy. Roku
1448 Kazimierz Jagielloczyk wcieli do wielkiego ksistwa litewskiego
Starodub, Brask (zadnieprski) i Putywl, to jest dzielnic wypdzonego z niej
Michaa Zygmuntowicza, wnuka Kiejstutowego. Dnia 31. sierpnia 1449 roku
krl Kazimierz zawar traktat z Wasylem Wasylewiczem, wielkim ks. Moskwy,
moc ktrego Smolesk, Mcesk i Lubuck zostay przy Litwie, Rew przy
Moskwie, a Pskw i Nowogrd Wielki wyjte zostay z pod wpywu
litewskiego. Tego roku Piotr, wojewoda modawski, skada hod
Kazimierzowi, a w roku 1459 czynili to samo ksita Nowosielscy i
Odojewscy z Rusi zadnieprskiej. Posadnica, Marfa Borecka w Nowogrodzie,
udaa si z biskupem Teofilem do Kazimierza Jagielloczyka, proszc o pomoc
przeciw Moskwie. Wskutek zawartego przymierza, wysany na namiestnika do
Nowogrodu knia Micha Olelkowicz, nie zdoa wpywem litewsko-polskim
uratowa niepodlegoci rzeczypospolitych: Nowogrodzkiej i Pskowskiej. Obie
upadajc (14711479), przestay by przedmurzem Litwy i uatwiy wielkim
ksitom moskiewskim drog do dalszych na Rusi litewskiej podbojw.
Dnia 4. czy 6. lutego 1454 roku stany pruskie dorczyy Wielkiemu Mistrzowi
przez herolda w Malborgu manifest, wypowiadajcy wojn Zakonowi. Miasta:
Grudzidz, wiec, Gniew, Grebin, Gdask, Elblg, a we wschodnich Prusiech
Preussmarkt, Holland, Brodnica, Brandenburg, Balga, Iawa, Suchw,
Rastenburg i inne, wybuchem powstania pozbyway si rzdw krzyackich.
62
Posowie pruscy i burmistrze miast najznaczniejszych bawili w Krakowie, aby

przyj polskie poddastwo. Dopiero atoli po 13-letniej wojnie z Zakonem o
niepodlego, w ktrej Polska czynny wzia udzia, stan dnia 19.
padziernika 1466 roku wieczysty pokj, powracajcy Polsce Pomorze z
Gdaskiem, Malborgiem, Elblgiem, Sztumem, ziemi Chemisk i
Michaowsk. Prusy waciwe (Samland, Hinterland, Niederland), to jest przez
Krzyakw na poganach prusko-litewskich niegdy zdobyte i nastpnie
ludnoci przewanie mazursk zasiedlone, pozostay przy Zakonie, ale
pozostay jako ksistwo hodujce Polsce. Kady nowo obrany Wielki Mistrz
obowizanym by w sze miesicy po swojej elekcyi dopeni hodu monarsze
polskiemu i nikogo nigdy za zwierzchnika swego prcz papiea i krla
polskiego nie uznawa. Biskupstwo chemiskie wczono do archidyecezyi
gnienieskiej, warmiskie za zostao udzielnem pod protekcy krlewsk. W
stanie powyszym Pomorze gdaskie i Prusy krlewskie jako cz
Rzeczypospolitej przetrway do jej koca i rozbiorw w roku 1772 i 1793.
Przedmurzem od granic tureckich by dla Polski dzielny wojewoda modawski,
Stefan (14581501), ktry instynktem politycznym ciy do Polski. Hod jego,
zoony Kazimierzowi Jagielloczykowi, odby si roku 1484 w Koomyi.
Krlewicz Jan Olbracht, moc umowy zawartej (r. 1491) z bratem
Wadysawem, krlem czeskim, otrzyma tytu ksicia lska i za zrzeczenie si
praw do tronu czeskiego wzi w posiadanie: Gogw, Bytom, Cieniaw, Kole i
Krosno, ale tylko do czasu, w ktrym zostanie krlem polskim, co wprdce
63
(1492) nastpio. Na wiosn roku 1493 Wielki Mistrz Zakonu, Jan Tieffen,
skada w Toruniu krlowi Janowi Olbrachtowi hod naleny Polsce z Prus
ksicych, to jest krlewieckich.
W miar wymierania bezdzietnych ksit mazowieckich, dzielnice ich
wcielano do Korony. I tak po mierci Wodzisawa II, ktra zasza w lutym roku
1462, nastpio wcielenie dzielnicy Bezkiej i Rawskiej. Po zgonie za Janusza
II, ksicia pockiego (w lutym r. 1495), z ksistwa jego utworzono
wojewdztwo Pockie. Od Jana, ksicia owicimskiego i zatorskiego, Piastw
lskich, kupi w r. 1494 krl Jan Olbracht ksistwo Zatorskie za 80.000
wczesnych zotych polskich czyli dukatw i za 200 grzywien rocznego
doywocia.
Wielki ksi moskiewski, Iwan Wasilewicz, przybrawszy tytu cara wszech
Rosyi i sprzymierzywszy si z Mengligirejem, w wojnie rozpocztej z Litw
roku 1493, zdoby: Sierpiejsk, Mcesk, Wiam i Nowogrd siewierski.
Aleksander Jagielloczyk, jako wwczas jeszcze za ycia Jana Olbrachta wielki
ksi litewski, niekorzystnym dla Litwy traktatem z dnia 7. lutego 1494 r.
zrzek si ostatecznie praw zwierzchnictwa nad Pskowem i Nowogrodem i
odda: Wiam, Chlepe, Oleksin, Teszynw, Rosawl, Weniew, Mcisaw,
Torusy, Obolesk, Kozielsk, Nowosielsk, Bielew, Woratysk, Odojew i
Peremyl, a odzyska Lubuck, Mcesk i Sierpiejsk. Po zawarciu tego traktatu
przyszo r. 1495 do maestwa midzy Aleksandrem Jagielloczykiem i
Helen, crk Iwana Wasilewicza. Pomimo jednak tego zwizku, ktry pokj i
64
granice Litwy z Moskw mia ustali, gdy denia pastwa moskiewskiego do

dalszych podbojw nie ustaway, przyszo w r. 1500 do nowej wojny, w ktrej
Litwa utracia Mcesk, Sierpiejsk, Putywl i Brask (zadnieprski). Ju od wojny
w r. 1490 Litwini zrozumieli, e kraje ich nad Dnieprem mog by tylko
ocalone przez zwizanie si z Polsk w jedno pastwo. Jako dnia 10. maja
1499 na sejmie w Piotrkowie, odnowiono uni horodelsk ze strony polskiej w
obecnoci posw litewskich, a dnia 20. lipca tego roku na sejmie litewskim w
Brzeciu uczynili to samo Litwini w obecnoci posw polskich. Pniejsza unia
lubelska z roku 1569 bya ju tylko niejako kodyfikacy prawodawcz caego
szeregu umw, rozpocztych aktem zjazdu wileskiego z dnia 18. stycznia 1401
roku.
W wieku XVI.
Strata wielu ziem zadnieprzaskieh w wojnie z Moskw roku 1500, skonia
Litw, po wstpieniu na tron Aleksandra Jagielloczyka do nowego aktu unii (3.
padziernika 1501 r.), okrelajcego na przyszo wsplny wybr krla przez
zjazd elekcyjny polski i litewski. Oba kraje zobowizay si do wzajemnej
pomocy ornej, wsplnych przymierzy, przywilejw i monety, a ukad
powyszy sta si punktem wyjcia dla dalszych dziaa obu narodw w celu
swego zjednoczenia. Roku 1503 stan z Moskw 6-letni rozejm, ktry
przyznawa jej Czernihw, Starodub, Lubecz, Trubeck, Radchoszcz, Brask
(zadnieprski), Mcesk, Lubuck i Sierpiejsk.
65
Gdy Aleksander Jagielloczyk krlowa, brat jego modszy Zygmunt I. rzdzi z

woli trzeciego swego brata Wadysawa, krla czeskiego i wgierskiego,
ksistwem Gogowskiem. Ten kilkoletni pobyt Zygmunta na lsku upamitni
si w dziejach ziem piastowskich nad Odr, zaprowadzonym przez krlewicza
polskiego wzorowym porzdkiem i adem. Prawie w tym samym czasie
nastpia i w Moskwie zmiana tronu. Po Iwanie III Wasylewiczu, pierwszym
carze Moskwy, zmarym roku 1505, nastpi syn jego Wasyl III, ktry roku
1512 wybra si na wojn przeciw Litwie, postanawiajc walczy pki konia i
miecza stanie. Roku 1513 zapomoc niemieckich puszkarzy ogromne wojsko
Wasila zdobyo na Litwinach Smolesk. Starania Warsonofiego, episkopa
smoleskiego, aby Smolesk odda Polsce, nie powiody si. Przez zwycistwo
pod Orsz (dnia 8. wrzenia 1514 roku) odzyskaa tylko Litwa Mcisaw i
Krzyczw.
Wielki mistrz pruski, Albert, za otrzymane pienidze od mistrza kawalerw
mieczowych, to jest inflanckich, Waltera Plettenburga wyzwoli go r. 1513 z
pod zalenoci swego Zakonu. Wwczas Kawalerowie inflanccy, zostawieni
samym sobie, zagroeni wzrastajc potg Moskwy, szukali pomocy w Polsce,
Danii, Szwecyi, czem wicej jeszcze na siebie Moskw rozjtrzyli. Dnia 10.
kwietnia 1525 r. Albert Hohenzollern, margrabia brandeburski, siostrzeniec
krla Zygmunta I, jako wielki mistrz Zakonu, zoy krlowi polskiemu
uroczysty hod na rynku krakowskim. Prusy w tyme roku sekularyzowane
zostay w ksistwo pruskie, czyli krlewieckie, jako lenno Polski, a ksi
66
mg zasiada w senacie Rzeczypospolitej. Prusy ksice stay si tedy

politycznie czstk Polski, ale nie zostay nigdy do niej wcielone faktycznie.
Bezpotomna mier dwch ostatnich ksit mazowieckich: Stanisawa r. 1524 i
Janusza r. 1526, powrcia lenno mazowieckie w rce Polski. Dnia 14. wrzenia
1526 r. w Warszawie, szlachta mazowiecka przysiga na wierno Zygmuntowi
I, a r. 1529 reprezentacya wojewdztwa mazowieckiego wesza do rady i sejmu
Rzeczypospolitej. Z czasw krla Zygmunta I dotrwa do dni naszych wielki
sup graniczny nad rzek ykiem pod wsi Boguszami, o p mili od Grajewa,
w miejscu, gdzie si zbiegay trzy granice: Prus ksicych, Korony i Litwy, w
roku 1546 wymurowany, z tamtoczesnym napisem i herbami trzech krajw.
Po wstpieniu na tron Zygmunta Augusta (r. 1548), zoyli mu hod w dniu 20.
wrzenia 1549 r. ksita pomorscy, a w roku nastpnym uczyni to (przez
posw swoich) ksi pruski Albert Hohenzollern. W sierpniu 1559 roku
marszaek Zakonu inflanckiego Gottard Kettler, zgodzi si na zajcie przez
krla polskiego poudniowej czci Inflant od Drui do Aszerady. Roku 1561
Mikoaj Radziwi, zwany Czarnym, kanclerz wielki lit., doprowadzi ukady z
tyme Kettlerem i stanami inflanckimi do skutku tak, e 5. listopada tego roku
ogoszono uchylenie Zakonu mieczowego od wadzy, a 28. listopada Kettler
otrzyma ksistwo Kurlandyi i Semigalii do czasu wyganienia swego domu
jako lenne wzgldem Rzeczypospolitej. Cae Inflanty z Estoni podday si
Polsce i Litwie z zastrzeeniem swojej autonomii administracyjnej i
sdowniczej. Ryga przy ujciu Dwiny bya gwnem miastem portowem tego
67
kraju, a powiatowem Inflant. W roku 1562 zjecha do Rygi Mikoaj Radziwi

jako namiestnik Zygmunta Augusta. Gottard Kettler zoy na zamku wszystkie
znaki godnoci mistrza zakonnego, a stany inflanckie wykonay przysig
wiernoci krlowi polskiemu. Ale Szwedzi niebawem osadzili Estoni, ktra
naciskana od wojsk carskich, nie mogc liczy na odsiecz, oderwaa si od
Inflant i krlowi szwedzkiemu, Erykowi XIV, oddaa si w poddastwo. Dania
jeszcze czas jaki mieszaa si do spraw inflanckich, a w kocu pretensye jej do
Piltina i innych okolic opat pienin (r. 1583) zaspokojone zostay. Inflanty
stay si teraz przedmiotem caowiekowych bojw Polski ze Szwecy i carem.
W wojnie z Moskw roku 1567 Roman Sanguszko odzyska za Dnieprem na
rzecz Litwy U, a Poubiski Izborsk.
Po ksiciu pruskim Albercie (ktrego nazywaj historycy Pierwszym lub
Starszym), na ksistwo pruskie, to jest krlewieckie, zawsze w lennoci
polskiej zostajce, nastpi r. 1568 jedyny syn tego Albert II (Fryderyk
Hohenzollern). W roku 1569 przyby on na sejm Unii do Lublina, gdzie przed
krlem Zygmuntem Augustem uroczysty hod lennoci (dnia 19. lipca) wykona.
Na tyme sejmie lubelskim w dniu 5. marca (1569) podpisano akt przyczenia
wojewdztwa podlaskiego do Korony. W dniu 26. maja przyczono do niej
Woy, a 5. czerwca Ukrain kijowsk. Gdy niektrzy magnaci litewscy,
kierowani prywat a nie interesem spoecznym, nie sprzyjali sprawie
politycznego zjednoczenia narodw, krl Zygmunt August, jako dziedziczny
wadca Litwy, w podniosej mowie rozbroi ich, upominajc sowami: lepiej w
68
mioci, jak przez kontumacy. Unia nastpia w formie federacyjnej stanw

Korony ze stanami Litwy, to jest pastwa litewsko-ruskiego: Jedna
Rzeczpospolita z krlem wsplnie przez dwa narody obieranym i
koronowanym, wsplne sejmy i przymierza polityczne, wsplna moneta,
zniesienie ce litewskich, wolno przesiedlania si, centralizacya prawodawcza,
a oddzielny samorzd prowincyonalny. Dnia 1. lipca pod wieczr zaprzysigli
posowie i senatorowie polscy, litewscy i ruscy akt unii politycznej w kociele
OO. Franciszkanw lubelskich. Krl na stopniach otarza intonowa Te Deum.
Uzupenieniem nowej federacyi byo przyczenie Prus krlewskich i Inflant,
ktre to ostatnie wsplnie do Korony i Litwy nalee miay. Dnia 3. sierpnia
przyczono ju do Polski z Litw zjednoczonej w jedn Rzeczpospolit
Inflanty, jako wspln wasno tej Rzeczypospolitej, a ksistwa Kurlandyi i
Semigalii jako jej hodownicze. Przez akt unii Litwa i Ru osigay niezmierne
korzyci, zarwno humanitarne jak materyalne. Weszy bowiem na aren
cywilizacyi europejskiej i pozyskiway w Polsce sprzymierzeca, ktry ju od
walk Kazimierza Wielkiego na Rusi z Tatarami i od Grunwaldu, cae morze
krwi lechickiej i zasoby pracy rolniczego narodu wraz z dorobkiem duchowym
na usugi Litwy i Rusi oddawa.
Roku 1577, dnia 12. grudnia, miasto Gdask, ktre podnioso byo rokosz
przeciwko Stefanowi Batoremu, uroczycie wykonao przysig wiernoci
swemu krlowi. W lutym roku nastpnego, podczas sejmu w Warszawie, zoy
Batoremu hod lenniczej wiernoci Jerzy Fryderyk Hohenzollern, ksi pruski,
69
(to jest krlewiecki), margrabia brandeburski, oraz ksita z Lauenburga i

Bytowa na Pomorzu. Uroczysta ceremonia odbya si na Krakowskiem
Przedmieciu przed kocioem OO. Bernardynw warszawskich.
Brak dostatecznych rodkw wojennych nie dozwoli utrzymania w caoci
aneksyi Inflant, ktre byy zarwno podane przez Szwecy jak i przez
wadcw Moskwy. Wanie car Iwan Grony, korzystajc z zatrudnienia
Batorego (roku 1577) pod Gdaskiem, zaj prawie cae Inflanty, prcz miast
portowych Rewla w Estonii i Rygi nad Dwin. Tego roku Polacy odzyskali
jeszcze Dynaburg i Wenden. Krl atoli dopiero w roku 1579 mogc wyruszy
na wojn pnocn, w sierpniu odebra Poock i przywrci wojewdztwo
poockie. Roku 1580 wzito Wieli i Uwiat, a 8. wrzenia zdobyto Wielkie
uki, dalej podda si Newel, Jezierzyszcze, Zawaocicze. Potem zajwszy
Opoczk, Krasne, Ostrow, stan Batory 25. sierpnia 1581 roku pod Pskowem.
Rozejmem w Kiwerowej Horce z dnia 15. stycznia 1582 roku Iwan Grony
zrzek si na korzy Rzeczypospolitej roszcze swoich do Inflant, Poocka i
Wielia. Wwczas to Batory zaj si urzdzeniem Inflant, ktre podzieli na
trzy prezydentury, jakby wojewdztwa: wendeskie, dorpackie i parnawskie.
Estoni przywaszczya sobie Szwecya.
Na sejmie roku 1600 Zygmunt III, jako pan (cho tylko tytularny) Szwecyi,
odstpi Estoni Polsce, ale stryj jego, ksi Karol sudermaski, napad Estoni
i zdoby na Polakach Rewel. Wwczas Ferensbach, starosta wendeski,
wkroczy do Estonii, nawzajem za ksi Karol do Inflant, gdzie zaj Parnaw
70
i kilka innych zamkw. Prawie jednoczenie i na poudniowych kresach Polski

rozlega si szczk ora. Woosi, rozerwani na stronnictwa, nie wszyscy byli
wierni Rzeczypospolitej. Hodownik Polski, Jeremiasz Mohia, osadzony przez
Jana Zamojskiego na hospodarstwie modawskiem, zosta roku 1599 wypdzony
przez wojewod wooskiego Michaa. Zamojski atoli pobiwszy Michaa na
gow, osadzi na hospodarstwie modawskiem, czyli wooskiem, Symeona
Mohi, brata Jeremiaszowego.
W wieku XVII.
Sejm warszawski w styczniu roku 1601 znalaz si wobec szczliwie dokonanej
wojny modawskiej i rozpocztej ju wojny w Inflantach. Karol Chodkiewicz w
tyme roku odzyska Kokenhaus, a Krzystof Radziwi Wenden. W grudniu roku
1601 zdoby Jan Zamojski Wolmar, w maju roku nastpnego Felin, a we
wrzeniu Weissenstein. Pozostao jeszcze wyprze Szwedw z Narwy, Rewia,
Dorpatu i Parnawy. Dorpat zdobyty zosta przez Chodkiewicza roku 1603.
W czasie wojny z Moskw, podda si dnia 11. czerwca 1611 roku Smolesk
Zygmuntowi III. Tego roku dnia 16. listopada Jan Zygmunt, elektor i
margrabia brandeburski, skada uroczysty hod monarsze polskiemu z ksistwa
krlewieckiego. Rzeczpospolita daa, aby w tytule swoim jej hodownik nie
pisa si ksiciem pruskim, ale tylko ksiciem w Prusiech. Ceremonia hodu,
jak to ju weszo w zwyczaj za tego krla, odby si w Warszawie na
Krakowskiem Przedmieciu przed kocioem bernardyskim.
71
Ju od czasw Zygmunta Starego sutanowie tureccy poczli si wtrca do

spraw wynoszenia i utwierdzania wojewodw czyli hospodarw wooskich.
Pokj kiewskiego w Buszy z roku 1617, potwierdzony nastpnie pokojem
chocimskim roku 1621, zda to ju zupenie na Turcy, pod ktrej panowanie
przesza powoli tym sposobem hodujca Polsce od wieku XIV Modawia.
Dnia 11. grudnia roku 1618 stan w Dywilinie 16-letni rozejm z Moskw, peen
chway dla Polski, bo przywracajcy jej: Smolesk, Biae, Rosawl, Drohobu,
Sierpiejsk, Nowogrd siewierski, Czernihw, Monastersko, Paczapw,
Trubczewsk, Newel, Siebie i Krasne. W nowej wojnie szwedzkiej, ktra potem
nastpia, Gustaw Adolf zdoby roku 1621 po walecznym oporze Ryg,
Dynamund, Mitaw i Wolmar, a Krzysztof Radziwi odzyska jedn tylko
Mitaw. W roku 1625 Szwedzi zagarnli cae prawie Inflanty.
Wadysaw IV po wstpieniu na tron (r. 1632), pokojem zawartym z Moskw w
Polanowie dnia 27. maja 1634 roku, zrzek si praw do korony carw Moskwy.
Pokj ten zapewnia Polsce posiadanie Czernihowszczyzny, Smoleszczyzny i
Siewierszczyzny, tudzie usuwa wszelkie pretensye caratu do Inflant. By to
pod wzgldem terytoryalnym szczyt powodzenia Polski w boju z Moskw, po
osigniciu ktrego wstpuje odtd Rzeczpospolita w rol odporn Moskwa w
zaczepn. Rozejm ze Szwecy, podpisany w Stumsdorfie dnia 12. wrzenia
1635 roku powrci Rzeczypospolitej zajte przez Szwedw Prusy i warowa
smutne dla niej uti possidentis w Inflantach.
72
Dnia 7. padziernika 1641 roku Fryderyk Wilhelm, elektor brandeburski a lenny

ksi w Prusiech, zoy hod Wadysawowi IV. Miejscem za tej
uroczystoci by plac przed bram zamku warszawskiego, nazywany
dziedzicem zamkowym, a by to hod ostatni, jaki zoyli ksita pruscy
krlom polskim. Traktat bowiem zawarty z elektorem brandeburskim w
Welawie dnia 19. wrzenia 1657 roku uwolni go od hodu wzgldem Polski.
Traktatem za dodatkowym, zawartym w Bydgoszczy dnia 6. listopada tego
roku, otrzyma elektor prawem lennem Bytw i Lauenburg na Pomorzu.
W roku 1654 na uczczenie dwchsetnej rocznicy oswobodzenia Pomorza z pod
jarzma Krzyakw, miasto Gdask wybio medal pamitkowy. Na stronie
gwnej tego medalu pomieszczony orze polski w koronie i napis aciski,
ktry znaczy po polsku: Mztwo Prusw wypdzio Krzyakw. Boga i krla
staraniem to pikne dzieo wzite pod opiek. Na stronie odwrotnej herb miasta
Gdaska i napis aciski brzmicy w przekadzie: Pamitka miasta Gdaska
pod bogiem panowaniem krla Kazimierza (Jagielloczyka), cae Prusy od
niegodziwego Krzyakw tyrastwa oswobodzone, pod panowaniem Jana
Kazimierza, trzeci wiek zaczynajcej si wolnoci swojej szczliwie roku 1654
(obchodz).
Dnia 28. wrzenia 1651 roku zawart zostaa w Biaocerkwi ugoda z
Chmielnickim, podug ktrej tylko wojewdztwo kijowskie i krlewszczyzny
miay by siedzib Kozakw, starostwo czehryskie za wyposaeniem
73
hetmanw zaporoskich. W wojnie z Moskw Polacy w dniu 10. wrzenia 1654

roku utracili Smolesk, broniony przez Obuchowicza.
Traktatem oliwskim (roku 1660), Jan Kazimierz zrzek si dziedzictwa tronu
Szwecyi, poprzestajc na tytule doywotnim. Rzeczpospolita tracia Inflanty za
Dwin. Rozejmem z Moskw, podpisanym w Andruszowie dnia 30. stycznia
1667 roku na lat trzynacie i p, odstpowaa Polska: Smolesk,
Siewierszczyzn i Czernihowszczyzn, a Kijw oddawaa na lat dwa. Wrciy
do Polski Inflanty zwane polskiemi, Poock i Witebsk (mniej wicej przestrze
pniejszej gubernii Witebskiej).
W roku 1672, za panowania Michaa Korybuta, Mochamed IV, na czele
ogromnego wojska, wyruszy na nieprzygotowan do wojny Rzeczpospolita i
27. sierpnia zdoby Kamieniec Podolski, za klucz do Polski uwaany. Wwczas
to (dnia 18. padziernika) stan haniebny traktat w Buczaczu, ktrym
Rzeczpospolita odstpia cz Ukrainy Kozakom Doroszenki, a Turcyi Podole
z Kamiecem. Pniej pokojem, zawartym w roku 1676 w rawnie, odzyska
Sobieski na Turkach dwie trzecie zagrabionej przez nich Ukrainy. Kamieniec
atoli z caem Podolem przywrcony zosta Polsce dopiero po 27 latach
panowania w nim bisurmanw, za Augusta II, Sasa, traktatem, zawartym w
Karowicach, dnia 26. stycznia 1699 roku. Cz za Ukrainy poniej Kryowa,
tudzie pozostajce w rku Turkw od roku 1666 stepy i dzikie pola
oczakowskie od Jahorlika i Koniecpola do Oczakowa i Limanu dnieprowego
pozostay nadal przy Turkach i nie powrciy ju nigdy do Rzeczypospolitej.
74
Na lat dziewitnacie przed pokojem karowickim, za panowania Jana III,

rozejm 13-letni, zawarty w roku 1680 z Moskw, utrzyma przy niej w
charakterze tymczasowym Kijw i Smolesk. Polska w widokach nakonienia
carw do wsplnego dziaania przeciw gronej dla Europy potdze ottomaskiej
i atwiejszego odzyskania od Turkw Podola i poudniowej Ukrainy, paktami
Krzysztofa Grzymutowskiego (3-go maja 1686 r.) odstpia ostatecznie Rosyi:
Kijw, Smolesk, Drohobu i Czernihw.
Fryderyk III, elektor brandeburski, nie bez tajnego porozumienia si z krlem
Augustem II, Sasem, naszed z wojskiem i zaj w roku 1698 Elblg, bogate i
handlowe miasto w wojewdztwie malborskiem, ktre przez ugod welawsk w
roku 1657 byo dane w zastaw Fryderykowi Wilhelmowi, ale po zawarciu
pokoju w Oliwie (roku 1660) powrcio do Rzeczypospolitej. Teraz Fryderyk III
wznowi jakoby niezaatwione dawne rachunki z Elblgiem i ustpi dopiero z
miasta (roku 1699), gdy wymg przemoc zapacenie mu sumy 300.000
talarw.
W wieku XVIII.
Ju sam pocztek tego wieku zaznaczy si dla Rzeczypospolitej wypadkiem
politycznym, bardzo dla niej niepomylnym. Tene Fryderyk III, elektor
brandeburski, znowu nie bez porozumienia si z Augustem II (zawsze gotowym
zdradza Polsk), ogosi si i ukoronowa w Krlewcu (18. stycznia 1701 r.) na
krla pruskiego, przybrawszy imi Fryderyka I. To samowolne wyniesienie si
dawnego hodownika Rzeczypospolitej na ukoronowanego monarch, ktry ju
75
z powodu samego geograficznego pooenia swego krlestwa (jako

przedzielonego Pomorzem polskiem) musia by Polsce nieyczliwym,
stanowio dla przyszych jej losw cik klsk polityczn. To te dugo nie
przyznawaa Rzeczpospolita tytuu krla i krlestwa pruskiego, bo a dopiero w
roku 1764 zostaa do tego zmuszona.
Jak dalece nowego krlestwa Hohenzollernw obawiay si miasta w Prusiech
polskich, najlepszym dowodem jest to, e dla uwiecznienia i na pamitk
trzechsetnej rocznicy zrzucenia jarzma Zakonu teutoskiego i poczenia z
Polsk miasta powysze znowu wybiy (roku 1754) a trzy pamitkowe medale.
Pierwszy z nich przedstawia widok zamku malborskiego i herolda
wypowiadajcego wojn Krzyakom, z napisem aciskim znaczcym po
polsku: Pruskiego zwizku manifest dorczony przez herolda w Malborgu 6.
lutego 1454 roku. Na stronie odwrotnej medal ten mia widok Torunia z
napisem: Przed trzystu laty udrczony Toru, w nocy zrzuciwszy jarzmo,
oswobodzony cieszy si wolnoci. Drugi medal ma te same napisy, tylko
nieco odmienne widoki Malborga i Torunia. Trzeci, najwikszy, przedstawia
ora polskiego jak wsplnie z orem pruskim czyli pomorskim rozrywaj
szponami krzy Zakonu, z napisem w otoku: Krzyacki krzy drczy Prusw.
Orze pruski i polski takowy wyrzucaj, krl i szczcie publiczne panuj. Na
stronie odwrotnej napis, znaczcy po polsku: Pod opiek Bo za Augusta III,
krla polskiego, ojca ludw szczliwie panujcego, jubileusz gdaski,
powicony pamitce poczenia si Prus z Polsk w rod popielcow,
76
zaczynajc czwarte stulecie roku 1754, W otoku za: Prusko-polskiego

zwizku twrca Kazimierz, trzy wieki upynione opiekunem czcz Augusta.
W pierwszej poowie XVIII wieku ziemie polskie suyy wprawdzie za plac
wojny i przechodw dla wojsk szwedzkich, pruskich i rosyjskich, ale polityczne
granice pastwa nie ulegy jeszcze adnym zmianom. Bya to jednak
niezawiso kraju tylko pozorna. Biron, ksi Kurlandyi, lennego ksistwa
Rzeczypospolitej, pozostawa z rozkazu wadz rosyjskich przez czas duszy
internowany w Rosyi. August III wic powzi zamiar nadania synowi swemu
Karolowi inwestytury Kurlandyi, co nastpio 8. stycznia 1759 roku. Gdy jednak
Biron powrcony zosta z wygnania do Petersburga, cesarzowa Katarzyna II
postanowia osadzi go w miejscu krlewicza Karola, na zalenem od Polski
ksistwie kurlandzkiem. Jako Biron wkroczy z wojskiem dnia 22. lutego 1763
roku do Kurlandyi i obleg krlewicza w Mitawie, ktry by zmuszony w
kwietniu tego roku opuci swoje ksistwo. Sejm polski 1764 roku, jak
rwnie osadzony na tronie polskim za wol cesarzowej Katarzyny Stanisaw
August, zatwierdzi w 1765 roku Birona w godnoci ksicia kurlandzkiego. W
sze lat pniej jednake, Biron, z powodu staroci zrzek si rzdw
Kurlandyi na rzecz Piotra, swojego syna. Ten, jako ksi lenniczy
Rzeczypospolitej, umieszcza jeszcze na monetach kurlandzkich herb Polski, to
jest ora z pogoni, i dopiero w 1795 roku zoy godno ksic, kiedy
Kurlandya skutkiem trzeciego podziau wcielon zostaa do Rosyi.
77
W czasie konfederacyi Barskiej, a pocztku roku 1770, korona wgierska zaja

pi zakarpacki i Nowotarszczyzn, z tej strony Tatr pooon. (Bogate
hrabstwo spiskie nadane byo (w grudniu 1764 r.) ks. Kazimierzowi
Poniatowskiemu, podkomorzemu koronnemu, bratu krla, a posiada miao 10
mil i 13 miasteczek). Krok ten zaborczy polityki austryackiej posuy
krlowi pruskiemu, Fryderykowi Wielkiemu, za powd do przekroczenia granic
Warmii, Prus krlewskich czyli polskich i Wielkopolski i do przedstawienia w
Petersburgu, e Austrya daje pierwszy przykad rozbioru Polski.
Powtrny zjazd cesarza Jzefa II z Fryderykiem dnia 3-go wszenia 1770 roku
w Neustadzie, podda losy Polski trzem dworom ssiednim, a wysany przez
Fryderyka brat jego ksi Henryk do Petersburga, zaproponowa tam rozbir
Polski midzy Austry, Prusy i Rosy. Dopiero jednak w kocu 1771 roku
doprowadzi Fryderyk Rosy i Austry na grunt ulubionego swego zamiaru
podziaowego. Dnia 6. i 19. lutego 1772 roku podpisano w Petersburgu i
Wiedniu ukady rozbiorcze midzy trzema dworami, a po targach o terytorya
zaj si majce, stan dnia 5. sierpnia 1772 roku pierwszy potrjny traktat
podziaowy, poczem dnia 5., 11. i 13. wrzenia wyszy trzy manifesty
okupacyjne trzech dworw.
Udzia Austryi w pierwszym rozbiorze by najkorzystniejszym, zajmowa
bowiem ca krain podkarpack a po Wis. Nowa granica biega od lska
korytem Wisy a do Sandomierza i ujcia Sanu, a stamtd lini prost na
Frampol do Zamocia, od Zamocia na Hrubieszw do Bugu, od Bugu do
78
okolicy Zbaraa. Stamtd za prost lini nad Dniestrem wzdu maej rzeczki,
przerzynajcej ma cz Podola, nazwan Podgrze, a do jej poczenia si z
Dniestrem1). Ten ustp opisu granic by ju poprawk, uczynion wskutek
reklamacyi posa Tymowskiego, ktry wytkn rnice pierwotnej redakcyi
polskiej od tekstu aciskiego, mianowicie co do rzeczki Podorzec.
Niedokadne te byy: artyku 2-gi traktatu z Prusami i rwnie 2-gi traktatu z
Rosy. Fryderyk Wielki zawiadcza pniej w dzieach swoich, e Austryacy,
korzystajc z niedokadnoci mapy polskiej (Zannoniego), pomiszali umylnie
nazwy dwch rzek: Zbrucz i Podorzec, eby posun granic dalej w gb
Polski, co dao moralny powd Fryderykowi, e i on posun swoje granice na
poudnie Noteci w gb Rzeczypospolitej.
Uniwersaem z dnia 11. wrzenia 1772 roku, ogosia cesarzowa Marya Teresa
zajcie rzeczonych ziem, nadajc im urzdow nazw krlestw Galicyi i
Lodomeryi, uformowan z wrzekomo historycznej nazwy, ksistw: Halickiego i
Wodzimirskiego. Dla nowej prowincyi ustanowia komisarza cesarskiego w
osobie hrabiego Antoniego Pergena i oznaczya granice takowej. Uniwersaem z
dnia 16. padziernika 1772 roku zniesiono wszystkie dawne urzdy polskie,
konstytucye i samorzd narodowy. W urzdach i szkoach zaprowadzono jzyk
niemiecki.
Pierwszy zabr pruski obejmowa wojewdztwo Pomorskie bez Gdaska,
wojewdztwo Chemiskie bez Torunia i cae wojewdztwo Malborskie z
Warmi. Nowa granica biega wtpliwa lini podzielonej na wiele odng Noteci,
79
co dawao powd do mnogich zatargw granicznych. W manifecie

podziaowym Fryderyka, po najbezczelniejszym wywodzie praw, jakoby
historycznych, piciowiekowych, domu Brandeburskiego do Pomorza i czci
Wielkopolski midzy Brd a Noteci pooonej, krl pruski owiadcza e: Z
tych przyczyn i w tym celu uznalimy za rzecz stosown wzi w posiadanie
okrgi Wielkopolski poza Noteci i wszystkie kraje Prus i Pomorza z tej i z
tamtej strony Wisy, ktre Korona polska posiadaa pod nazw Prus polskich z
wyjtkiem miast Gdaska i Torunia, a spodziewamy si, e Rzeczpospolita
polska, zastanowiwszy si dojrzale, rozwaywszy dobrze okolicznoci i
roztrzsnwszy znaczenie praw naszych, przyjdzie sama do przekonania o
potrzebie uoenia si z nami w sposb przyjacielski w tej sprawie. O
powyszym dokumencie historyk niemiecki Raumer powiedzia, e: Fryderyk
II odwoa si do praw i dowodw, ktrych nigdy nie potrafiono sprawdzi,
skary si na niesprawiedliwoci, ktrych mia jakoby doznawa od Polakw i
da mniemanych kapitaw ktre jakoby naleay mu si od wiekw. W
reskrypcie krlewskim do prezydenta kamery kwidzyskiej kaza Fryderyk
oznajmi wojewodom i starostom zajtych Prus polskich, e gdyby wzbraniali
si skada przysig homagialn z powodu, i Rzeczpospolita nie zgodzia si
na ustpienie tych krajw, to starostwa ich i wojewdztwa natychmiast bd
oboone sekwestrem i obsadzone administratorami.
Linia podziaowa rosyjska sza Dwin od zachodu do granic wojewdztwa
Witebskiego, a potem ku granicy wojewdztwa Mcisawskiego, std do rde
80
rzeki Drucza i Druczem do Dniepru, a Dnieprem do dawnych granic

wschodnich traktatu Grzymutowskiego. W ten sposb dostaway si Rosyi przy
pierwszym rozbiorze tak zwane Inflanty polskie czyli wojewdztwo Inflanckie i
Biaoru za Dwin, Druczem i Dnieprem pooona. Granice wschodnie Polesia,
Ukrainy i poudniowo-wschodnie Podola pozostay bez zmiany.
Caa rozlego dawnej Polski przed pierwszym rozbiorem wynosia mil
kwadratowych 13.300. Jeeli za doliczymy do tego lenne ksistwo Kurlandzkie
495 mil kwadratowych rozlege, to og przestrzeni pastwa polskiego przed
rokiem 1772 wynosi mil kwadratowych 13.795. Z przestrzeni powyszej
odpado do Rosyi, przy pierwszym podziale, mil kwadratowych 1693, do
Austryi okoo 1509 (nie liczc pia), do Prus 660, czyli razem ubyo mil
kwadratowych 3.862. Pozostao zatem jeszcze przy Polsce, po pierwszym
podziale, mil kwadratowych 9.933, to jest mniej wicej tyle, ile posiada
dzisiejsza Francya. cile oznaczy rozlegoci zaborw pruskiego i
austryackiego niepodobna, poniewa traktaty nie dostarczaj adnych cyfr
pomiarowych, wskazujc tylko gwny kierunek linij granicznych. A i te granice
kilkakrotnie byy zmieniane, bo przy rozgraniczeniu Fryderyk II i komisya
austryacka zajli wicej, ni traktaty rozbiorowe z roku 1772 zakreliy, map za
dokadnych jeszcze wwczas nie mielimy wcale.
Na wiadomo o traktacie podziaowym, Stanisaw August uda si w drodze
dyplomatycznej z perswazyami do trzech mocarstw i do gwarantw traktatu
oliwskiego. Krl zebra na dzie 8. lutego 1773 roku rad senatu, ktra
81
zezwolia na zwoanie sejmu w terminie 19. kwietnia do Warszawy. Wwczas

wojska mocarstw podziaowych zajy miasto sejmowe Warszaw.
Na tym to sejmie warszawskim w roku 1773, opozycya posa nowogrdzkiego,
Tadeusza Rejtana, zjednaa uznanie jego cnoty obywatelskiej nawet u Prusakw
i Rosyan. Wszelki jednak opr wobec uczynionej przez mocarstwa groby
dalszego zajcia kraju i wobec faktycznej dyktatury Adama Poniskiego,
popartej przez ambasadora pruskiego, Benoita, austryackiego, Rewitzkiego i
rosyjskiego, Stackelberga, pokaza si niemoebnym. Polska wycieczona
czteroletni wojn konfederacyi Barskiej (w ktrej kilka tysicy szlachty
najdzielniejszej polego, a okoo 6.000 konfederatw byo wysanych do
Syberyi) o adnym oporze zbrojnym wobec trzech potg militarnych myle nie
moga. Sprawa rozgranicze trzech zaborw od pozostaej Polski posza pod
rozeznanie delegacyi sejmowej. Niepewna linia Noteci podaa chciwemu
Fryderykowi atwo dalszego rozszerzania swoich granic. Wojska pruskie
dopiero z pocztkiem roku 1774, za wdaniem si Austryi i Rosyi, cofny si z
pozostawionego terytoryum Rzeczypospolitej, ale ju w roku 1775 nastpio
nowe wdzieranie si Prusakw w granice Wielkopolski. W krajach ssiednich,
poza granicami Polski, nastpiy take pewne zmiany, ktre acz tylko porednio
jej pooenia dotykay, zanotowane jednak by tu powinny. Po rozwizaniu
Zaporoa i Kozaczyzny w roku 1772 przez cesarzow Katarzyn II, z kolei
rzeczy i Tatarzy perekopscy ze swoim Krymem do Rosyi (roku 1782) wcieleni
zostali.
82
O geograficznem pooeniu Polski po pierwszym a przed drugim rozbiorem,

powiada Korzon: Z trudnoci utrzymaa (Rzeczpospolita) Gdask i spaw na
Wile, a i tu komora pruska w Fordoniu zatrzymywaa statki polskie, gnbia
towar cem wysokiem i szykanami biurokratycznemi. Niemen wpada do
pruskiego hafu. Dwina naleaa do Polski jednym tylko brzegiem, a wolna
egluga na niej utrzymywaa si tylko za zgod Rosyi; rzeki poudniowe pyny
te ku obcym krajom: pierwej tatarskim, potem rosyjskim. Utracia nareszcie
Polska Karpaty, Bochni i Wieliczk z ich niezbdnemi kopalniami soli. Pod
wzgldem ekonomicznym byy to warunki fatalne, pod wzgldem za
strategicznym caa granica naok staa nieprzyjacielowi otworem i nie
nastrczaa Polsce nigdzie obrony naturalnej.
Gdy uchwaa sejmu czteroletniego z dnia 3. maja 1791 r. zwiastowaa radykaln
napraw Rzeczypospolitej, a pomimo znacznego jej uszczuplenia i cikich
warunkw bytu, stawa si widocznym rozwj si jej militarnych i spoecznych
wwczas nastpia dnia 23. stycznia 1793 roku nowa konwencya podziaowa
prusko-rosyjska, uprzedzona wkroczeniem wojsk pruskich do Wielkopolski. W
dniu 31. stycznia 1793 roku zajli Prusacy: Pozna, Wschow i, pomimo oporu
mieszczan, Toru. Dnia 5. marca wkroczyli do Czstochowy, a dnia 29. marca,
po parotygodniowytn oporze gdaszczan, wzili Gdask. By to wstp do
drugiego rozbioru Rzeczypospolitej. Zwoano sejm do Grodna na 17. czerwca
1793 roku. Sejm ten, w nadziei pozyskania Rosyi przeciw roszczeniom pruskim,
pomimo wytrwaej opozycyi niektrych posw, przyj pod naciskiem w dniu
83
22. lipca traktat drugi podziaowy z Rosy, za 25. wrzenia przy uyciu siy
zbrojnej, taki traktat podziaowy z Prusami.
Kraj, po tym drugim podziale pozostay, mia na wschodzie granic rosyjsk,
naznaczon powyej Dynaburga w kierunku poudniowym koo Smorgo i
Piska, przez Woy, prost lini koo Ostroga do rzeki Zbruczy,
odgraniczajcej Galicy od wojewdztwa Podolskiego. Na zachodzie nowa
granica pruska poprowadzon zostaa od Dziadowa przez wojewdztwo Pockie
i ziemi Wyszogrodzk do ujcia Bzury, tu w poprzek Wisy i dalej na poudnie,
z utrat Sochaczewa, owicza i Rawy na rzecz Prus, do rzeki Pilicy pod
Nowem-miastem, a dalej Pilic w gr, ku granicy lskiej z utrat
Czstochowy. Z okrawkw potworzono w tej reszcie Rzeczypospolitej nowe
wojewdztwa: Chemskie, Wodzimierskie, Warszawskie, Ciechanowskie,
Mereckie, Grodzieskie, Bracawskie.
Jak widzimy, w drugim rozbiorze Polski Austrya nie wzia udziau. By to
jednak stan tylko tymczasowy i w tej postaci Rzeczpospolita miaa istnie nie
duej nad kilka miesicy. Na wiosn roku 1794 nastpio powstanie
Kociuszkowskie. Granice drugiego podziau pierwej przestay istnie, nim
mogy by na gruncie wytknite i opisane. Traktaty podziaowe, zawarte midzy
Rosy i Austry dnia 3. stycznia 1795 roku i midzy Rosy a Prusami dnia 24.
padziernika tego roku, postanowiy zupeny rozbir Polski i nowe granice
trzech dworw na jej ziemiach. Kraj do Niemna, Buga i Pilicy otrzymay Prusy
pod nazw Prus poudniowych ze stolic Warszaw. Od poudnia Krakw z
84
krajem po lini rzeki Pilicy, redniej Wisy i Bugu wzia Austrya. Reszta od
wschodu po Bug i Niemen przypada Rosyi. Nowe granice trzech podziaw i
pastw zbiegy si z sob nad Bugiem koo podlaskiego miasteczka Niemirowa.
Akt abdykacyi tronu podpisa Stanisaw August w Grodnie dnia 25. listopada
1795 roku.
Przy pierwszym podziale, z odpadych do Rosyi wojewdztw: Inflanckiego,
zadwiskiej czci Poockiego, Witebskiego, Mcisawskiego i zadnieprskiej
czci Miskiego, utworzya cesarzowa Katarzyna II dwa namiestnictwa:
Poockie i Mohilewskie. Cesarz Pawe I, po wstpieniu na tron, utworzy (1797
r.) z obu tych namiestnictw jedn guberni Biaorusk z miastem
gubernialnem Witebskiem, do skadu ktrej Mohilew wszed jako miasto
powiatowe. Z wojewdztwa Miskiego, ktre odpado do Rosyi przy drugim
podziale (przy pierwszym tylko cz zadnieprska), cesarz Pawe utworzy
guberni Misk z dodaniem do niej poudniowej czci wojewdztwa
Poockiego, wikszej poowy wojewdztwa Nowogrdzkiego i wschodniej
czci Brzesko-litewskiego. Z wojewdztw: Wileskiego, Trockiego, ksistwa
mudzkiego (wyjwszy trakt Zapuszczaski) i zachodnich czci
Nowogrdzkiego i Brzesko-litewskiego cesarzowa Katarzyna II ukazem z dnia
14. grudnia 1795 roku utworzya dwie gubernie: Wilesk i Sonimsk.
Nastpca za jej, cesarz Pawe I, wstpiwszy na tron, utworzy (w grudniu r.
1796) z obu tych gubernij jedn wielk Litewsk z miastem gubernialnym
Wilnem. Na Rusi za poudniowej, z odpadego do Rosyi przy drugim podziale
85
wojewdztwa Kijowskiego (sam Kijw z obwodem, okoo 35 mil

kwadratowych rozlegym, nalea ju do Rosyi od roku 1686), tudzie
wojewdztw: Bracawskiego, Podolskiego, Woyskiego, tudzie zabunych
czci Bezkiego i ziemi Chemskiej utworzya cesarzowa Katarzyna trzy
gubernie: Podolsk, Woysk i Kijowsk (ca na prawym brzegu Dniepru). Z
wojewdztwa Bracawskiego utworzona bya chwilowo gubernia Bracawska,
wcielona nastpnie do Podolskiej, tak, e dzisiejsza Podolska obejmuje w sobie
dwa dawniejsze wojewdztwa: Podolskie i Bracawskie, z wyjtkiem odpadego
od wojewdztwa Podolskiego do Galicyi powiatu Czerwonogrdzkiego.
1)
Galicya wczesna wiksz bya od dzisiejszej o cay okrg Zamojski, 101 mil
kwadratowych rozlegy, z ktrego w Kongreswce powstay powiaty:

Tomaszowski, Hrubieszowski, cze Bigorajskiego, Zamojskiego i
Krasnostawskiego.
W wieku XIX.
Cesarz Aleksander I, wstpiwszy na tron (w marcu roku 1801), przywrci
utworzon przez cesarzow Katarzyn II, a zniesion przez Pawa I guberni
Mohilewsk, tak, e odtd istniej (na terytoryum odpadem od Polski przy
pierwszym podziale) dwie gubernie: Witebska i Mohilewska.
Po walnem zwycistwie Napoleona I nad Prusakami pod Jen (dnia 14.
padziernika 1806), marszaek Davoust wkroczy dnia 7. listopada do Poznania,
86
poczem w trzy tygodnie Prusacy opucili Warszaw. Dnia 1. grudnia 1806 roku
Murat ustanowi administracy w oswobodzonym kraju polskim, ktry w
styczniu roku 1807 zosta z polecenia Napoleona podzielony na sze
nastpujcych departamentw: Warszawski, Poznaski, Kaliski, Bydgoski,
Pocki i Biaostocki. W dniach 7. i 9. lipca w Tyly podpisany zosta przez
Napoleona traktat z Rosy i Prusami, ktrego artyku IX ustanawia Ksistwo
Warszawskie pod panowaniem elektora saskiego. Ksistwo to utworzono
najprzd z zaboru pruskiego 2-go i 3-go, to jest kraju, ktry dosta si Prusom w
latach 1793 i 1795, z wyjtkiem czci wschodniej obwodu Biaostockiego z
Biaymstokiem, ktry pod rzdami pruskimi by miastem kameralnem. Obwd
powyszy, a mianowicie cz jego, obejmujca cztery powiaty: Biaostocki,
Bielski, Soklski i Drohicki, Napoleon pokojem tylyckim odstpi Rosyi za jej
zgod na utworzenie Ksistwa Warszawskiego. Wobec odpadnicia
Biaegostoku do cesarstwa, nie mg ju w Ksistwie istnie nadal z zachodniej
jego czci departament Biaostocki, ale przemieniony zosta na departament
omyski. Sze departamentw, skadajcych najprzd Ksistwo
Warszawskie, podzielono na 60 powiatw. Gdask ogoszony zosta wolnem
miastem pod wspln opieka krlw: saskiego i pruskiego. Faktycznie jednak
przez czas istnienia Ksistwa Warszawskiego, rzdzi Gdaskiem stojcy zaog
w tem miecie genera francuski.
Pokj Napoleona I z Austry, zawarty w padzierniku 1809 roku w Schnbrunn,
odda Austryi posiadoci galicyjskie na prawym brzegu grnej Wisy i po lini
87
od ujcia Sanu do Bugu pod Sokalem. Kraj za na lewym brzegu Wisy do rzeki
Pilicy i na prawym midzy Wis a Bugiem przyczy Napoleon do Ksistwa
Warszawskiego, a Rosyi przyzna z Galicyi cz obwodu Tarnopolskiego i
Czortkowskiego (odgraniczone aktem z dnia 19. marca 1810 roku). Krakw
zosta ogoszony wolnem miastem handlowem. Z kraju, przyczonego w 1809
roku od Austryi do Ksistwa Warszawskiego, utworzono cztery nowe
departamenty: Siedlecki, Lubelski, Radomski i Krakowski (bez miasta
Krakowa). Tym sposobem Ksistwo Warszawskie od roku 1809 liczyo dziesi
departamentw, i obejmowao przestrzeni okoo 3.000 mil.
Po nieszczliwej dla Napoleona I kampanii rosyjskiej w roku 1812, wojska
cesarza Aleksandra I zajy Ksistwo Warszawskie, a mianowicie Warszaw, w
dniu 22. marca 1813 roku, i zdobyy w tyme roku po do dugiem obleniu
Zamo. Skutkiem zwycistwa koalicyi nad Francy, zebra si 1815 roku
synny kongres w Wiedniu, podczas ktrego podpisano (dnia 3. maja) traktaty
Austryi, Prus i Rosyi, dotyczce Polski. Wwczas to ustanowione zostao
Krlestwo Polskie, tak zwane kongresowe (czyli Kongreswka) w
poczeniu z cesarstwem rosyjskiem i zapewnieniem kostytucyi, ktrej
ogoszenie nastpio dnia 27. listopada tego roku. Krakw na mocy traktatu
dodatkowego zosta wolnem miastem pod protektoratem trzech mocarstw
rozbiorowych i wraz z okrgiem na lewym brzegu Wisy (obejmujcym okoo
20 mil kwadratowych) przybra miano Rzeczypospolitej Krakowskiej. Krl
saski Fryderyk August podpisa (dnia 25. maja 1815 r.) abdykacy z tytuu
88
ksicia warszawskiego, a w dniu 26. wrzenia tego roku, Rosya, Austry i

Prusy podpisay traktat tak zwanego witego przymierza.
Departamenty Ksistwa Warszawskiego, ktre weszy w skad utworzonego
Krlestwa Polskiego, zostay przemienione na om wojewdztw nastpujcych:
Mazowieckie z zarzdem w Warszawie, Pockie w Pocku, Podlaskie w
Siedlcach, Lubelskie w Lublinie, Krakowskie w Kielcach, Kaliskie w Kaliszu,
Sandomierskie w Radomiu i w miejsce omyskiego, ktrego wojewdzkiem
miastem bya od roku 1815 do 1817 oma, ustanowiono wojewdztwo
Augustowskie z zarzdem (od r. 1818) w Suwakach. Dnia 7. marca 1837 roku
z omiu tych wojewdztw Kongreswki utworzono pi gubernij: Warszawsk,
Pock, Radomsk, Lubelsk i Augustowsk, a w 30 lat potem (1867 roku)
utworzono z tych 5-ciu, a 10 gubernij, a mianowicie: z Warszawskiej
utworzono trzy: Warszawsk, Piotrkowsk i Kalisk; z Radomskiej dwie:
Radomsk i Kieleck; z Lubelskiej rwnie dwie: Lubelsk i Siedleck, a z
dwch, Pockiej i Augustowskiej, trzy: Pock, Suwalsk i omysk.
Co do Litwy, to nastpca Pawa I, cesarz Aleksander I, ukazem z roku 1802
rozdzieli wielk guberni Litewsk na dwie: Litewsko-wilesk i Litewskogrodziesk. Cesarz Mikoaj I ukazem z grudnia 1845 roku utworzy now
guberni Kowiesk z siedmiu powiatw zachodnich gubernii Litewskowileskiej. Aby za to wielkie uszczuplenie cho w czci wynagrodzi,
przyczono do gubernii Wileskiej powiaty: Wilejski i Dzinieski z Miskiej i
89
powiat Lidzki z Grodzieskiej. Do Grodzieskiej za wcielono ju pierwej,

zniesiony w roku 1842, obwd Biaostocki.
Rzeczpospolita Krakowska, po 30 latach swego istnienia, wczon zostaa w
roku 1846 do monarchii austryackiej pod nazw Wielkiego Ksistwa
Krakowskiego.
CZ II.
PODZIA NA PROWINCJE I WOJEWDZTWA
Prowincya Wielkopolska.
(Polonia Major).
Dawna Polska dzielia si na trzy wielkie prowincye, a mianowicie: na

Wielkopolsk, Maopolsk i Wielkie Ksistwo Litewskie. Prowincya
wielkopolska od czasw Jagielloskich do roku 1768 obejmowaa wojewdztw
12 i ziem 3, a od roku 1768, (w ktrym na yczenie krla Stanisawa Augusta
rozdzielono wojewdztwo Kaliskie na dwa: Kaliskie i Gnienieskie) liczya do
pierwszego podziau, to jest roku 1772, wojewdztw 13, a mianowicie: 1)
Poznaskie z ziemi Wschowsk, 2) Kaliskie, 3) Gnienieskie, 4) Sieradzkie z
ziemi Wielusk, 5) czyckie, 6) Brzesko-kujawskie, 7) Inowocawskie
(pniej nazywane Inowrocawskie, z ziemi Dobrzysk), 8) Pockie, 9)
Mazowieckie, 10) Rawskie, 11) Chemiskie, 12) Malborskie i 13) Pomorskie.
90
Z wojewdztw powyszych trzy, t. j.: Poznaskie, Gnienieskie i Kaliskie,

stanowiy pierwotn Polsk. Dwa wojewdztwa: Brzesko-kujawskie i
Inowocawskie z ziemi Dobrzysk, utworzone byy z ziemi Polan, zwanej
Kujawami. Zatem pi powyszych wojewdztw obejmowao krain, ktra
bya kolebk narodu i pastwa polskiego. Trzy wojewdztwa: Rawskie, Pockie
i Mazowieckie, stanowiy ziemi Mazowszan, ktra, jako dzielnica Konrada I
(modszego syna Kazimierza Sprawiedliwego), stawszy si lennem ksistwem
Polski, pozostawaa przez trzy wieki pod panowaniem linii Piastw
mazowieckich, poczem, w miar ich wygasania (w latach 1462 do 1526),
powrcia do Korony. Wojewdztwa: czyckie i Sieradzkie, byy ziemiami
starych plemion lechickich: czan czyli czycan i Sieradzan. Trzy
wojewdztwa: Chemiskie, Malborskie z ksistwem Warmiskiem i
Pomorskie, stanowiy tak zwane Prusy polskie czyli krlewskie lub zachodnie,
ktre po pokonaniu Zakonu krzyackiego w wojnie 13-letniej, moc traktatu
Toruskiego z roku 1466, poczyy si z Polsk, do ktrej w znacznej czci
ju niegdy za Piastw naleay. Nazw za: zachodnich, krlewskich i
polskich dostay dla odrnienia od Prus waciwych, wschodnich, ktre,
pozostawione Zakonowi, nosiy miano: Prus krzyackich, wschodnich lub
ksicych, ze stolic w Krlewcu.
Wielkopolska bez Mazowsza i Prus, to jest obejmujca wojewdztwa:
Poznaskie z ziemi Wschowsk, Kaliskie z Gnienieskiem, Sieradzkie z
ziemi Wielusk, Inowocawskie z ziemi Dobrzysk, Brzesko-kujawskie i
91
czyckie, posiadaa przestrzeni mil kwadratowych 1052. Rozlego tych

wojewdztw, ktr w waciwych miejscach wyszczeglnimy, przedstawiaa
wielkie rnice. Obok trzech wojewdztw wielkich : Kaliskiego, Sieradzkiego i
Poznaskiego, widzimy trzy mae: Inowocawskie, Brzesko-kujawskie i
czyckie. Gdy najwiksze z nich Kaliskie (przed rokiem 1768) miao
przestrzeni 300 mil kwadratowych, to najmniejsze Inowocawskie (bez ziemi
Dobrzyskiej) liczyo tylko mil kwadratowych 53. Tak znaczne rnice
rozlegoci pochodziy z przyczyny, e granice wojewdztw nie byy dowolnie
tworzone dla pniejszych potrzeb administracyjnych, ale przedstawiay stare
dzielnice i ziemie ksit piastowskich. Przy wcielaniu tych dzielnic do Korony,
stanowicych pewne ustroje organiczne i tradycyjne, nie mona ju byo
zmienia ich granic, ale tylko przetwarza na wojewdztwa.
Podzia wojewdztw i ziem na powiaty mia ju znaczenie przewanie
administracyjno-sdowe. Std terytoryalne uksztatowanie powiatw
pozostawao w pewnej zalenoci od urzdze sdowych. Tak np. wojewdztwo
Brzesko-kujawskie dzielio si na 5 powiatw i miao 5 sdw ziemskich;
wojewdztwo czyckie skadao si z 3 powiatw i miao 3 sdy ziemskie.
Niektre powiaty, zwaszcza mniej zaludnione, byy ogromne, a inne bardzo
mae. Najwikszy np. powiat w szeciu wojewdztwach wielkopolskich,
Poznaski, obejmowa 162 mil kwadratowych, najmniejszy za, Kruszwicki (w
wojewdztwie Brzeskiem), tylko 6 mil kwadratowych.
92
Elekcya deputatw na trybuna, wedug uchway sejmu konwokacyjnego z roku

1764, jak rwnie wybr posw na Sejm obojga narodw, wedug uchway z
roku 1766, odbyway si prost wikszoci gosw (pluralitate votorum).
Ubiegajcy si o mandat deputacki lub poselski powinni byli mie, w obrbie
tego powiatu lub wojewdztwa, wasno ziemsk, dziedziczn lub zastawn,
conajmniej od roku przed wyborem. Przy wyborach liberum veto, to jest
opozycya jednego, bya dozwolona i miaa swoj moc przeciwko tym tylko,
ktrzy byli pod procesem, lub nie mieli wasnoci podug prawa, albo byli
sdownie o jakie kryminay przekonani lub infami obcieni. Deputaci
trybunalscy obowizani byli do dwukrotnej przysigi. Pierwsz skadali zaraz po
obiorze w obecnoci obierajcych i ju jej w trybunale nie ponawiali, a
nastpnie przy kocu kadencyi trybunalskiej kady deputat odprzysiga si,
jako korupcyi adnej nie bra, ale rzetelnie i sumiennie sdzi.
Wojewdztwa wielkopolskie sdziy si w trybunale podug nastpujcego
porzdku: W Piotrkowie, gdzie obierano marszaka trybunalskiego prowincyi
wielkopolskiej, sdziy si, od poniedziaku po w. Franciszku asyskim do
Kwietniej niedzieli, wojewdztwa: Sieradzkie i ziemia Wieluska, czyckie,
Pockie, Mazowieckie i Rawskie. W Poznaniu pod tyme prezydentem i
marszakiem, jedn kadency sdz si od poniedziaku po przewodniej
niedzieli do w. Tomasza, wojewdztwa: Poznaskie i ziemia Wschowska,
Kaliskie, Brzesko-kujawskie, Inowocawskie i ziemia Dobrzyska,
93
Chemiskie, Malborskie i Pomorskie. Drug za kadency na drugi rok te

same wojewdztwa, co w Poznaniu, sdz si w Bydgoszczy.
Wojewdztwa wielkopolskie: Poznaskie, Kaliskie, Gnienieskie,
Inowocawskie, Brzeskie, czyckie i Sieradzkie, na przestrzeni ju wskazanej
(1052 mil kwadratowych) posiaday w poowie XVI stulecia: powiatw 29,
parafii 1117, miast i miasteczek 247, oraz wsi 6471. Najgstsze parafie posiada
powiat Pyzdrski w wojewdztwie Kaliskiem, bo przecitnie po dwie na jednej
mili kwadratowej; najrzadsze za powiat Waecki w wojewdztwie
Poznaskiem nad Noteci, przewanie lasami pokryty, bo nawet na 3 mile
kwadratowe nie wypadaa w nim przecitnie jedna parafia. Miasteczek
najwicej mia powiat Orowski w wojewdztwie czyckiem, bo przecitnie
wypadao mniej-wicej jedno na ptorej mili kwadratowej, najmniej za powiat
Rypiski w ziemi Dobrzyskiej, bo przecitnie l na 101/2 mili kwadratowej.
Wsie najgstsze byy tam, gdzie i miasta, to jest w powiecie Orowskim
(przecitnie po 14 na mili kwadratowej), a najrzadsze w powiecie Waeckim, bo
prawie tylko po jednej na takieje przestrzeni. anw wogle, czyli
gospodarstw, tak kmieci, jak zagrodowej szlachty, nawiksza ilo, wzgldnie
do przestrzeni, bya w wojewdztwie Brzesko-kujawskiem, gdy przecitnie
przeszo 72 wypadao na jedn mil kwadratow, najmniej za w ziemi
Wieluskiej, bo tylko 24.
Niektre wojewdztwa prowincyi Wielkopolskiej przedstawiay w wieku XVI
najwiksze zaludnienie w Rzeczypospolitej. Do takich naleay
94
przedewszystkiem: Brzesko-kujawskie, czyckie, Rawskie i Pockie.

Dziejopisarz, profesor Pawiski, wykaza, e (w czasach Zygmunta Augusta)
gsto zaludnienia w powyszych wojewdztwach dorwnywaa najbardziej
zaludnionym krajom rolniczym na zachodzie Europy. Obok do licznej drobnej
szlachty (ktra w nastpnych wiekach znika w Wielkopolsce) og posiadaczy
ziemskich skada si przewanie ze szlachty jednowioskowej. Stan podobny nie
sprzyja tam wytwarzaniu si obszarw wielkiej wasnoci prywatnej i rodzin
magnackich. Oprcz Ostrorogw, Grkw, Czarnkowskich, pniej
Leszczyskich, Wielkopolska nigdy nie miaa wicej nad kilka domw
magnackich. Std udzia licznej rzeszy w panowaniu nad ziemi, mia tu
charakter przewanie, jak na owe czasy, demokratyczny.
Wojewdztwo Poznaskie z ziemi Wschowsk.
Wojewdztwo Poznaskie z Kaliskiem i Kujawami stanowio wanie pierwotn
ziemi Polan, na ktrej w zamierzchych czasach uspoeczni si nard Polski.
Ziemia Poznaska miewaa oddzielnych wojewodw ju za czasw Bolesawa
Chrobrego. Pozna by niewtpliwie gwnym grodem jakiej dzielnicy
ksicej jeszcze w starej Lechii. Za Mieczysawa sta si stolic wczesnej
Polski, pooony nad gwn rzek Polan, Wart, po zaoeniu za biskupstwa
Poznaskiego, okoo roku 966, sta si metropoli wadzy duchownej na ca
Polsk. Tutaj to w kociele katedralnym, zbudowanym przez Mieczysawa I,
pochowani zostali obaj wielcy organizatorowie pastwa Polskiego: Mieczysaw
I roku 992 i syn jego Bolesaw Wielki roku 1025.
95
Gdy Polska posza w dziay pomidzy synw Bolesawa Krzywoustego,

prowincya Poznaska stanowia przez ptora wieku udzielne ksistwo
Wielkopolskie a do wyganicia potomkw Mieczysawa Starego na
Przemysawie II Pogrobowcu, ktry wskrzesi tytu krlw polskich, roku 1295.
Ostatecznie jednak dopiero Wadysaw okietek okoo roku 1308 wczy
dzielnic Poznask do skadu Korony, w ktrej staa si wojewdztwem.
Kazimierz Wielki otoczy Pozna murem warownym i basztami, ustanowi w
nim trybuna apelacyjny dla miast wielkopolskich i sam rad przebywa w
Poznaniu. Bya tu wwczas i mennica. Krl ukadem w Namysowie roku 1346
odzyska na ksitach lskich ziemi Wschowsk i do wojewdztwa
Poznaskiego j przyczy. Ziemia ta, obejmujca przestrzeni niespena mil
kwadratowych 9, nad rzek Barycz, przy granicy lska pooona, bya pierwej
przez Henryka, ksicia panujcego na eganiu, od Polski oderwana i do
ksistwa Gogowskiego przyczona, a od ksit Gogowskich miaa nadane
sobie prawo bicia wasnej drobnej monety. Po powrocie do Korony krlowie
polscy prawo to askawie jej pozostawili. Jagieo, potwierdzajc je, zastrzeg
tylko, aby moneta bya bita pod znakiem krlewskim, t. j. orem, majcym obok
siebie znak miejski, czyli herb miasta i ziemi, ktrym by krzy podwjny.
Wojewdztwo Poznaskie, przecite prawie na dwie rwne poowy rzek Wart
(na lewym brzegu leaa cz nieco wiksza), stanowio zachodni cz ziemi
Wielkopolskiej, a wysunite pnocnym kracem daleko poza Note, graniczyo
tam z Pomorzem, na wschd z wojewdztwem Kaliskiem, na poudnie z dolnym
96
lskiem, na zachd z Brandeburgi. Oglnej przestrzeni posiadao mil

kwadratowych 294, ktra rozpadaa si na 4 powiaty: Poznaski (162 mil kw.),
Kociaski (92 mil kw.), Waecki za Noteci (30 mil kw.) i ziemi Wschowsk
(9 mil kw.). Okoo poowy wieku XVI powiat Poznaski posiada parafii 134,
Kociaski 118, Waecki 9, a ziemia Wschowska 8. Przecitnie najwicej ziemi
ornej, a tem samem i najgstsz ludno rolnicz (stosunkowo do przestrzeni),
posiadaa wwczas ziemia Wschowska, po niej szed powiat Kociaski, dalej
Poznaski, a ostatnie miejsce zajmowa leny i maoludny Waecki (rda
dziejowe Pawiskiego, tom XII).
Wojewdztwo Poznaskie miao senatorw 9, w tej liczbie 3 wikszych czyli
krzesowych, (ktrych krzesa stay w senacie podug zawarowanego uchwaami
porzdku i miejsca). Byli to: biskup, wojewoda i kasztelan poznascy.
Mniejszych za, czyli powiatowych, a jak ich nazywano potocznie
drkowych senatorw, t. j. bez zastrzeonych krzese (wic siadajcych,
gdzie si dao, choby na porczach, czyli drkach), byo 6, a mianowicie
kasztelanowie: midzyrzecki, rogoziski, remski, przemcki, krzywiski i
santocki. Starostw grodowych, to jest z jurysdykcjami, byo w wojewdztwie
trzy: poznaskie, wschowskie i waeckie. Starosta poznaski by zarazem
Generaem Wielkopolskim, majcym pod swoj jurysdykcy nietylko grody
wojewdztwa Poznaskiego, ale wszystkie 7 grodw pierwotnej Wielkopolski:
poznaski, kaliski, gnienieski, kcyski, koniski, kociaski i pyzdrski.
Genera wielkopolski nie mg by ani wojewod, ani kasztelanem poznaskim
97
lub kaliskim, nie mg te sam trzyma innego starostwa grodowego przy

generalstwie (znaczy za godnoci to samo, co np. genera ziem podolskich).
Niegrodowe starostwa znaczniejsze byy: Nowodworskie, Rogoziskie,
Miedzyrzeckie, rzedzkie, remskie, Babimostskie, Kopajnickie, Obornickie i
inne. Starostwo Drahimskie umow bydgosk z roku 1657 dane byo
Fryderykowi Wilhelmowi, elektorowi brandeburskiemu, w zastaw za sum
120.000 talarw. Ziemia Wschowska oprcz swego starosty grodowego miaa
wasnych urzdnikw ziemskich, t. j. podkomorzego i dalszych.
Sejmiki poselskie i deputackie odbywa wojewdztwo Poznaskie razem z
Kaliskiem w rodzie, gdzie oba wojewdztwa obieraj 12 posw na sejm
obojga narodw i 4 deputatw na trybuna, po poowie z kadego wojewdztwa.
Sejm konwokacyjny z r. 1761 postanowi, aby trybuna koronny prowincyi
Wielkopolskiej, zasiadajcy w Piotrkowie, zjeda na jedn kadency (od
niedzieli przewodniej do w. Tomasza) do Poznania pod tyme, co w
Piotrkowie, prezydentem i marszakiem.
Popis czyli okazowanie pospolitego ruszenia odbywaa szlachta wojewdztwa
pod Poznaniem. Herbem tego wojewdztwa jest orze biay bez korony w
czerwonem polu, czyli pierwotny herb Piastw. Gdy na sejmie r. 1776
uchwalono dla posw mundury wojewdzkie, Poznaskie wybrao sobie
kontusz jasno-szafirowy z wyogami szkaratnymi i upan biay, a na sejm
nastpny r. 1778 posowie ju w tej barwie przyjechali.
Wojewdztwo Kaliskie i Gnienieskie.
98
Wojewdztwo Kaliskie stanowio wschodni poow pierwotnej Wielkopolski.

Graniczyo na pnocy z wojewdztwem pomorskiem, gdzie poza Note
sigao, na wschodzie z Inowocawskiem, Brzesko-kujawskiem i czyckiem,
na poudnie miao lsk i wojewdztwo Sieradzkie, na zachd ca dugo
wojewdztwa Poznaskiego. Przy podziale Polski midzy synw Bolesawa
Krzywoustego, ziemia Kaliska, jako cz Wielkopolski, dostaa si
Mieczysawowi Staremu. Dwaj prawnucy jego: Przemysaw I i Bolesaw
Pobony, podzielili si w ten sposb Wielkopolsk (r. 1247), e Przemysaw,
starszy, wzi Pozna i Gniezno, a Bolesaw Pobony Kalisz. Bolesaw (ktry
zasyn w kronikach trzema rzeczami: pobonoci, prawami dla ydw i
znajomoci sztuki wojennej), by zarazem pierwszym i ostatnim ksiciem
kaliskim. Nie zostawiwszy bowiem synw, jeno same crki, umierajc roku
1279, przekaza ksistwo synowcowi swemu, Przemysawowi II Pogrobowcowi,
ktry roku 1295 ukoronowa si na krla. Gdy pniej Wadysaw okietek
odbudowywa cao krlestwa polskiego, ksistwo Kaliskie wrcio do Korony
jako Kaliskie wojewdztwo i od tej pory miao swoich wojewodw.
Oglna przestrze wojewdztwa wynosia 300 mil kwadratowych. Sze za
powiatw, na ktre si dzielio, miao rozlego: Kaliski mil kwadratowych 60,
Gnienieski 51, Kcyski 43, Nakielski przeszo 56, Koniski niespena 40,
Pyzdrski 50. W poowie XVI stulecia wojewdztwo Kaliskie liczyo parafii 411,
miast 88 i wiosek 1869.
99
Herbem jego bya Wieniawa, t. j. gowa ubra w koronie, z piercieniem,

przechodzcym przez nozdrza, na polu w szachownic z barwy biaej i
czerwonej uoonem. Sejmikowao razem z wojewdztwem Poznaskiem w
rodzie, gdzie obierano dla kadego z tych wojewdztw po 6 posw
sejmowych na jeden raz i po 2 deputatw do trybunau. Zjazd obranych posw
przed sejmem, czyli tak zwany genera prowincyi Wielkopolskiej, zbiera si
w Kole. Popis rycerstwa coroczny odbywa kady powiat u siebie, zwykle pod
miastem powiatowem, na powszechny za co 4 lata, w poniedziaek po w.
Mateuszu (w kocu wrzenia) zbierao si cae wojewdztwo pod rod. W
Kaliszu obierano kandydatw na podkomorzego granicznego i sdziw
ziemskich z caego wojewdztwa, z ktrych krl po jednym mianowa
doywotnie. Tame ulokowany by sd ziemski a take sd grodzki dla trzech
powiatw: Kaliskiego, Kamiskiego i Pyzdrskiego, oraz archiwum sdw
ziemskich i grodzkich dla tyche powiatw.
Senatorw miao 8, t. j. wikszych czyli krzesowych 4: arcybiskup gnienieski
jako prymas krlestwa, wojewoda kaliski, kasztelanowie: kaliski i gnienieski,
oraz mniejszych take 4, ktrymi byli kasztelanowie: ldzki, nakielski,
biechowski i kamieski. Z liczby 6 powiatw jeden nakielski mia swego
oddzielnego grodowego starost, a wszystkie inne, t. j. Kalisz, Gniezno, Pyzdry,
Konin i Kcy, naleay do jurysdykcyi sdowej generaa starosty
wielkopolskiego. Znaczniejsze starostwa niegrodowe byy: Ujskie, Powidzkie,
Odolanowskie, Kleckie, Pobiedzickie i Kolskie.
100
Znaczniejsze miasta w tem wojewdztwie: Kalisz, stoeczne, z obu stron rzek

Prosn oblane, Gniezno (prezydent i wiceprezydent trybunau koronnego
prowincyi wielkopolskiej zawsze bywali z kapituy gnienieskiej wybierani),
Lenda i Wgrowiec, opactwa cysterskie; Mogilno, opactwo benedyktyskie;
Trzemeszno, opactwo kanonikw regularnych witego Augustyna.
Roku 1768 z pnocnej poowy wojewdztwa Kaliskiego, a mianowicie z trzech
jego powiatw: Gnienieskiego, Kcyskiego i Nakielskiego, utworzone zostao
nowe wojewdztwo Gnienieskie. Cze powiatu Nakielskiego, ktra si
stykaa z wojewdztwem Pomorskiem, nazywano krain. W Kaliskiem
zostay powiaty: Kaliski, Koniski i Pyzdrski, wojewoda i kasztelan wikszy,
oraz mniejszy lendzki i biechowski. W Gnienieskiem by odtd nowy
wojewoda i drugi kasztelan wikszy z mniejszymi: nakielskim i kamieskim.
Ju na pocztku niniejszej ksiki, w rozdziale o Lechii, zrobiona bya
wzmianka o greckim geografie Ptolemeuszu, ktry opisujc w drugim wieku po
Chrystusie drogi handlowe z Poudnia do Baltyku, wymienia miasto Calischa
jako stolic Ligew i naznacza mu prawie tene sam stopie szerokoci
geograficznej pod jakim ley dzisiejszy Kalisz. Tegoczesny archeolog i badacz
Sadowski dowid, e Ptolemeusz najdokadniej wskaza pooenie Kalisza na
drodze od Karpat ku morzu bursztynowemu. Nie ulega przeto wtpliwoci, e
Kalisz jest najstarszem z miast lechickich i sowiaskich. Nazwa za jego ma w
sobie pierwiastek jzykowy rdzennie polsko-sowiaski. Pochodzi bowiem od
wyrazw: ka, kaua, kali w znaczeniu miejscowoci botnej i powsta musiaa
101
od pooenia pierwotnej posady grodu na bagnistej nizinie rzeki Prosny, tam

gdzie dzi znajduje si wie Stare Miasto, jak to powiadczaj nasi kronikarze.
Wojewdztwo Sieradzkie z ziemi Wielusk.
Po zgonie Bolesawa Krzywoustego, przez ptora wieku podziaw, Sieradz z
okolicznemi ziemiami, skadajcemi pniej wojewdztwo Sieradzkie, stanowi
udzielne ksistwo, ktre do rnych ksit piastowskich przechodzc, dostao
si nakoniec Wadysawowi okietkowi i przez niego, gdy zosta panujcym,
powrcone byo Koronie polskiej. Wojewdztwo Sieradzkie na pnoc
graniczyo z Kaliskiem i czyckiem. Od tego ostatniego stanowia granic
rzeka Ner, prawie na caej swej dugoci. Wschodni granic od wojewdztwa
Sandomierskiego stanowia rzeka Pilica od Koniecpola a po Biaobrzegi. Na
poudnie graniczyo wojewdztwo Sieradzkie z Krakowskiem, a cz tej
granicy tworzya rzeka Liczwarta, dopyw Warty. Na zachodzie leay ksistwa
lskie.
Wojewdztwo Sieradzkie obejmowao przestrzeni mil kwadratowych 162 i
skadao si z 4, mniej wicej rwnomiernych powiatw: Sieradzkiego,
Szadkowskiego, Piotrkowskiego, i Radomskiego czyli Radomskowskiego.
Ziemia za Wieluska, wzdu granicy lskiej cignca si, miaa przestrzeni
mil kwadratowych 501/2 i podzielona bya na dwa powiaty: wikszy Wieluski i
znacznie mniejszy Ostrzeszowski. Pierwej zwana ona bya ziemi Rudzk, od
grodu zbudowanego we wsi Rudzie. Mieczysaw ksi Opolski, chcc swej
bratowej Judycie, crce Konrada mazowieckiego, spaci 500 grzywien srebra
102
jej posagu, zapewnionych na ksistwie Raciborskiem, opanowa t ziemi

wielkopolsk i odda Judycie. Ale roku 1251 odebra j Przemysaw
wielkopolski. W wieku nastpnym krl Ludwik (roku 1370) odda j w lenno
Wadysawowi ksiciu opolskiemu, lecz Jagieo, uwaajc takie oderwanie za
nieprawne, odebra j roku 1396 i ostatecznie do Polski wcieli. Dugosz
opowiada, e poniewa Ruda miaa grunt nieuyty i bezwodny, przeto miasto
przeniesionem zostao w okolic pikniejsz, na paszczyzn pochy i yzn,
strugami biecej wody zwilon, do miejsca zwanego Wieluniem, od ktrego
caa ziemia Rudzka dostaa nazw Wieluskiej.
Wojewdztwo Sieradzkie w czterech powiatach obejmowao w wieku XVI
parafij 127, miast 29 i wsi 938, ziemia za Wieluska parafij 67, miast 13 i wsi
182, miaa zatem wzgldnie do przestrzeni znacznie liczniejsze parafie i
miasteczka. Gleby ornej miaa ziemia Wieluska w stosunku do oglnej
przestrzeni mniej ni inne. Przyczyny tego, e pomimo najrzadszego zaludnienia
byo tu najwicej kociow i duchowiestwa, szuka naley w osobistej
pobonoci panujcych ksit.
Herb wojewdztwa przedstawia p ora czarnego w czerwonem polu i p lwa
czerwonego w tem polu, w koronie zotej, pokrywajcej obie gowy.
Wojewdztwo miao senatorw wikszych 2, to jest wojewod i kasztelana
sieradzkich; mniejszych 3, to jest kasztelanw: rozpierskiego, spicymirskiego i
konarskiego. Starostwa grodowe byy: Sieradzkie i Piotrkowskie a niegrodowe:
Radomskowskie, Szadkowskie, Klonowskie, Tuszyskie i Warckie. Sejmiki
103
odbyway si w Szadku, gdzie obierano 4 posw na sejm i 2 deputatw na

trybuna.
Ziemia Wieluska rzdzia si osobno, majc wasnych urzdnikw ziemskich i
sdowych. Miaa jednego senatora mniejszego, to jest kasztelana wieluskiego,
starostwa grodowe dwa: Wieluskie i Ostrzeszowskie, niegrodowe:
Bolesawskie i Grabowskie. Sejmikowaa w Wieluniu i obieraa 2 posw. W
kadym z jej powiatw byli urzdnicy ziemscy oddzielni, poczwszy od
podkomorzego. Tylko wojewoda sieradzki mianowa podwojewodziego
wieluskiego i dowodzi pospolitem ruszeniem tej ziemi. Herb jej przedstawia
baranka z chorgiewk i krzyem.
Sieradz, stoeczne miasto wojewdztwa, pooony nad gwn pierwotnej Polski
rzek Wart, naley bezwtpienia do najstarszych grodw lechickich. Zamek
tutejszy wzniesiony by na nizinie midzy dwoma korytami rzeki Warty, a o
kasztelanach tej warowni ju od XI wieku liczne w dziejach polskich znajduj
si wzmianki. Od tego grodu cay jeden szczep lechicki zwa si Sieradzanami, a
pniej w dobie podziaw bya tu stolica ksit sieradzkich. Ksiciem
sieradzkim by i Wadysaw okietek i on to przywrci to ksistwo Koronie
polskiej, ktre odtd mianowao si wojewdztwem. Sieradz, jako jedno z
gwniejszych miast w Wielkopolsce, by czsto miejscem zgromadzenia si
stanw na publiczne obrady. W cigu XIII, XIV i XV wieku odbyo si tu 18
walnych sejmw polskich, z liczby ktrych na szeciu przewodniczyli
monarchowie polscy. Do Sieradza przybyo roku 1383 na liczny zjazd szlachty,
104
naradzajcej si o wyborze krla, uroczyste poselstwo z Wgier od wdowy po

krlu Ludwiku, Elbiety, warujce nastpstwo tronu dla modszej crki
Ludwika, Jadwigi, i tutaj take na drugim zjedzie tego roku postanowiono
wybr teje krlewny. W Sieradzu roku 1432 zobowizali si Polacy Jagielle
obra po jego zgonie krlem syna jego Wadysawa. Tutaj take, gdy zgin pod
Warn Wadysaw, owiadczono si za wyborem Kazimierza Jagielloczyka.
Wojewdztwo Sieradzkie miao przywilej uywania do pieczci laku
czerwonego, co tylko samym panujcym suyo, a to w nagrod, e obywatele
sieradzcy, w czasie wojny z Krzyakami, wsparli dzielnym posikiem
czycanw i odzyskali stracone przez nich chorgwie.
Wojewdztwo Sieradzkie i czyckie, za swj mundur obywatelski przyjo
kontusz karmazynowy, wyogi granatowe i upan biay.
Wojewdztwo czyckie.
W dobie podziaw ziemia czycka bya oddzielnem ksistwem, w ktrem
panowali rozmaici ksita z rodu Piastw, a najprzd Konrad I mazowiecki,
syn Kazimierza Sprawiedliwego, po nim syn jego Kazimierz I kujawski, a
nastpnie trzech synw Kazimierza, to jest Leszek Czarny, Kazimierz II i
Wadysaw okietek, ktry to ostatni wstpiwszy na tron Polski, wczy
ksistwo czyckie do Korony, tworzc z niego oddzielne wojewdztwo.
czycanie, jak i wszystkie ludy lechickie, przywykli byli z prawiekw rzdzi
si miejscowym wasnym obyczajem, w czem dogadzajc im Wadysaw
Jagieo utrzymywa w tej ziemi osobnego namiestnika czyli starost, a szlachta
105
czycka jeszcze w roku 1418 ustanowia sobie oddzielne prawa z 27 artykuw

p. t. Constitutiones Terrae Lanciciensis generales.
Wojewdztwo czyckie graniczyo na pnocy z Brzesko-kujawskiem i
Rawskiem. Cz granicy pnocno-wschodniej z wojewdztwem Rawskiem
stanowia rzeka Przysowa (od wsi Trbisk a do poczenia si z Bzur).
Wschodni cian od miasteczka Soboty a do rzeki Pilicy pod Brzegiem
stanowio wojewdztwo Rawskie. Na poudniu rzeka Pilica na kilkomilowej
przestrzeni (od Biaobrzegw do Brzegu) rozgraniczaa wojewdztwo
czyckie od Sandomierskiego. Zachodni granic dawao wojewdztwo
Sieradzkie i na maej przestrzeni w okolicy Koa, Kaliskie. W tej poudniowozachodniej cianie dwie rzeki Ner i Wolborka pyny granic wojewdztw.
Wojewdztwo czyckie miao figur mocno wyduon od Kodawy i
Grzegorzewic na pnocno-zachodzie, do rzeki Pilicy na poudnio-wschodzie.
Obejmowao przestrzeni okoo 80 mil kwadratowych i liczyo w XVI wieku
parafij 74, miasteczek 25 i wiosek 875, anw czyli gospodarstw kmiecych
4990, szlachty zagrodowej 577, nie liczc znacznej iloci folwarkw, zagrd
komorniczych i rzemielnikw wiejskich. Tak gstego zaludnienia, jak w
czyckiem, nie posiadao w XVI wieku adne inne wojewdztwo w
Rzeczypospolitej oprcz Brzesko-Kujawskiego, ktre na pierwszem stao
miejscu.
Senatorw miao 5, to jest wikszych 2: wojewoda i kasztelan czyccy,
mniejszych 3, kasztelanowie: brzeziski, inowodzki i konarski. Dzielio si na
106
powiatw 3: czycki, Brzeziski i Orowski. Z tych czycki zajmowa

wiksz poow wojewdztwa, Brzeziski mia mil kwadratowych 24, a
Orowski 111/2. Tradycye o istnieniu powiatu Inowodzkiego s bdne. Miastem
sejmikowem bya czyca, gdzie obierano na sejmy posw 4, a deputatw
trybunalskich 2, na komisy za radomsk komisarza 1. Popis rycerstwa
odbywa si pod czyc na wity Micha. Starostwo grodowe byo czyckie,
niegrodowych za byo kilka: Inowodzkie, Zgierskie, Kodawskie. Powiatw
byo tyle, ile sdw ziemskich, bo zwykle w dawnej Polsce szlachta mieszkajca
w granicach danego powiatu, sdzia si w sdzie, ktrego siedliskiem byo
miasto powiatowe. Ziemia czycka dzielia si na trzy powiaty i miaa trzy
sdy ziemskie: w czycy w Orowie i Brzezinach.
Miasta znaczniejsze byy: czyca, stoeczne wojewdztwa, Inowod nad
Pilic, Brzeziny, Kodawa, agiewniki, synce cudownym obrazem w.
Antoniego. Herb wojewdztwa przedstawia p lwa czerwonego na biaem polu
i p ora biaego w czerwonem polu, grzbietami do siebie obruconych i jedn
uwieczonych koron.
czyca upamitnia si pierwszym wielkim zjazdem czyli wiecem, sejmem
prawodawczym narodu polskiego, zwoanym tu roku 1180 przez Kazimierza
Sprawiedliwego. Wiec ten w dziejach nazywany by take synodem czyckim,
z powodu, e zasiadali na nim arcybiskup gnienieski i siedmiu biskupw
polskich (krakowski, poznaski, wrocawski, kujawski, pocki, pomorski i
lubuski z za Odry) oraz wiele innego duchowiestwa, ktre byo wwczas
107
przedewszystkiem pimienne i przodowao narodowi wyksztaceniem. Obok

duchownych zasiado do rady wielu ksit, monowadztwo wieckie i
znakomitsze rycerstwo, a wszystkie uchway prawodawcze i wyroki ogoszono
zebranemu ludowi i szlachcie z niezmiernem narodu zadowoleniem i radoci.
By to zatem pierwszy sejm narodu polskiego, stwierdzajcy jego jedno
pomimo podziaw kraju pomidzy licznych ksit. W 105 lat potem odby si
w czycy (roku 1285) inny wany synod, tym razem duchowiestwa
polskiego, pod przewodnictwem arcybiskupa gnienieskiego Jakuba winki,
gdzie midzy innemi postanowiono, aby urzdw duchownych cudzoziemcom
nie dawa i nauczania w szkoach nie powierza mistrzom, ktrzyby jzyka
polskiego dostatecznie nie posiadali.
Nazwa czycan, czan, powstaa od wielkiej iloci gw czyli k (nad
Nerem i Bzur), wrd ktrych leay ich siedliska. Licznie rozrodzon tu
szlacht, jako osiad wrd botnistych nizin, nazywano artobliwie
piskorzami. Mundur sejmowy tego wojewdztwa by ten sam co Sieradzkiego
i Gnienieskiego, t. j. kontusz karmazynowy, wyogi granatowe i upan biay.
Wojewdztwo Brzesko-kujawskie.
Na wschd od ziemi Polan leay Kujawy, rozcigajce si w znacznie wikszej
poowie na lewym brzegu Wisy, gdzie utworzono z nich dwa wojewdztwa:
Brzesko-kujawskie i Inowocawskie. Trzecia za ich cz pod nazw ziemi
Dobrzyskiej leaa na prawym brzegu Wisy. Bolesaw Krzywousty, dzielc
roku 1138 monarchi polsk pomidzy synw swoich, z Kujaw i Mazowsza
108
uczyni jedn dzielnic, ktr odda Bolesawowi IV Kdzierzawemu. Gdy

potem najmodszy syn Krzywoustego Kazimierz II Sprawiedliwy, ksi
krakowski sandomierski, mazowiecki i kujawski, pozostawi dwch synw:
Leszka Biaego i Konrada I, ci podzielili si (roku 1207) pastwem w ten
sposb, e Mazowsze z Kujawami i ziemi czyck przypado Konradowi.
Jako od synw tego Konrada poszy linie ksit kujawskich i mazowieckich.
Linia Piastw mazowieckich dotrwaa w Polsce do wieku XVI, ale kujawska
wygasa na Kazimierzu Wielkim i Wadysawie Biaym w wieku XIV, i std
Kujawy zostay Koronie przywrcone na dwa wieki pierwej ni Mazowsze.
Kiedy za podzielono je na dwa wojewdztwa, nie jest napewno wiadomem. Na
sejmie horodelskim roku 1413 widzimy ju obecnych dwch wojewodw z
Kujaw. Jeden z nich, Maciej z abiszyna, podpisa si wojewod Brzeskim, a
drugi, Janusz z Kocielska, wojewod Gniewkowskim.
Wojewdztwo Brzesko-kujawskie graniczyo od pnocy z Inowocawskiem i
przez Wis z ziemi Dobrzysk, od wschodu z wojewdztwem Rawskiem, od
poudnia z czyckiem i Kaliskiem, od zachodu take z Kaliskiem, a w
ostatnich czasach Rzeczypospolitej z nowo utworzonem Gnienieskiem.
Rozlego wojewdztwa Brzesko-kujawskiego wynosia mil kwadratowych
niespena 60. Na tej przestrzeni liczyo ono: parafij 67, miast 13 i wiosek 567,
podzielone za byo na pi powiatw: Brzeski, Radziejowski, Przedecki,
Kowalski i Kruszwicki, odpowiednio do piciu sdw ziemskich: w Brzeciu,
Radziejowie, Przedczu, Kowalu i Kruszwicy. Pod wzgldem rozlegoci byy to
109
powiaty najmniejsze w caej prowincyi Wielkopolskiej. Zaledwie Brzeski mia

okoo 20 mil kwadratowych, za to Przedecki tylko 9, a Kruszwicki 6. Tak may
rozmiar powiatw wynikiem by iloci sdw ziemskich, liczba za znaczna
tych ostatnich spowodowana bya gstoci zaludnienia. Wojewdztwo bowiem
Brzesko-kujawskie, wzgldnie do przestrzeni, miao najgstsze zaludnienie w
Polsce. W wieku XVI posiadao ono anw kmiecych okoo 4000, szlachty
zagrodowej 325, szlachty folwarcznej wsi 540. Podug oblicze uczonego
Pawiskiego, dwa wojewdztwa: Brzesko-kujawskie i czyckie z najgstszem
zaludnieniem w Polsce, posiaday wwczas przecitnie na mili kwadratowej
okoo 12001300 dusz pogowia, co stanowio w krajach rolniczych wczesnej
Europy maksymum zaludnienia.
Senatorw wikszych posiadao wojewdztwo 3, ktrymi byli: biskup kujawski
oraz wojewoda i kasztelan brzesko-kujawscy; mniejszych senatorw take 3, to
jest kasztelanw:
kruszwickiego, kowalskiego i konarsko-kujawskiego. Starostw grodowych byo
tyle co powiatw, t. j. Brzeskie, Radziejowskie, Przedeckie, Kruszwickie i
Kowalskie; niegrodowe starostwa: Dunikowskie i Nieszawskie. Poniewa oba
wojewdztwa, Brzeskie i Inowocawskie, stanowiy dawniej jedn ziemi
kujawsk, sejmikoway zatem razem w Radziejowie, wybierajc 4 posw na
sejm i 2 deputatw na trybuna, po poowie z kadego wojewdztwa. Popis
pospolitego ruszenia, czyli okazywanie rycerstwa, odbywa si pod Brzeciem
kujawskiem.
110
Herb obu wojewdztw kujawskich by jeden, to jest p ora biaego i p lwa

czarnego, grzbietami do siebie obrconych i jedn uwieczonych koron na
polu zotem. Mundurem posw sejmowych by kontusz karmazynowy, a
wyogi i upan granatowe, po za sejmem za odwrotnie: kontusz granatowy, a
wyogi i upan karmazynowe.
W wojewdztwie tem leao najwiksze z jezior wielkopolskich Gopo, okoo
piciu mil dugie, a do p mili szerokie, podaniami zwizane z kolebk dziejw
polskich. Na jednej z wysp tego jeziora znajdowa si grd jeszcze w czasach
przedpiastowych, do ktrego wanie mia si schroni i mier tu znale
wygnany z Gniezna, znienawidzony przez Polan, Popiel. W pobliu tego grodu
na brzegu jeziora zaoyli Kujawianie miasto Kruszwic, jedno z najstarszych i
znaczniejszych miast lechickich. Roku 1096, w czasie wojny domowej
pomidzy Wadysawem Hermanem i Zbigniewem, Kruszwica obrucona w
perzyn, nigdy ju potem do dawnego znaczenia i zamonoci nie przysza.
Po upadku tego miasta zasyn pniej w tem wojewdztwie: Brze nad
Zgowiczk, Wocawek, nowa stolica i katedra biskupw kujawskich nad
Wis, Radziejw, miejsce sejmikw kujawskich i Nieszawa. Liczne i wane
zdarzenia uczyniy Brze kujawski miastem bardzo gonem w dziejach kraju
za Piastw i Jagiellonw. Tu Konrad, ksi Kujaw i Mazowsza, chcc
zabezpieczy swoje ksistwa przed napadami pogan, nada roku 1228 ziemi
Chemisk Zakonowi Krzyakw. Potem odda roku 1236 cae Kujawy synowi
swemu Kazimierzowi I, ktry grd tutejszy uczyni swoj stolic. Gdy nastpnie
111
po Kazimierzu odziedziczy Brze z okolicznym powiatem syn jego

Wadysaw okietek, grd tutejszy sta si miejscem wielokrotnego pobytu tego
bohatera, a niedalekie Poowce roku 1331 polem wiekopomnej chway, na
ktrem osiwiay w bojach, maleki ciaem sdziwy Piast, wysiek kwiat
rycerstwa zachodniej Europy. Syn jego Kazimierz Wielki, ugod kalisk z 1343,
powrci Brze z ziemi Kujawsk Koronie polskiej.
Wojewdztwo Inowocawskie z ziemi Dobrzysk.
Za doby dzielnic w Polsce i panowania w Kujawach Piastw kujawskich, ziemia
kujawska ulegaa take podziaom midzy ksitami. A e przy powrocie do
Korony dzielnice takie zachowyway zwykle posta oddzielnych wojewdztw,
wic te i Kujawy do samego koca Rzeczypospolitej podzielone byy na
wojewdztwa: Brzeskie, Inowocawskie i ziemi Dobrzysk. Wojewdztwo
Inowocawskie nosio pierwej miano Gniewkowskiego, a uchwa sejmu
horodelskiego roku 1413 podpisa wanie obok Macieja z abiszyna, wojewody
Brzeskiego, Janusz z Kocielca, wojewoda Gniewkowski. Atoli ju roku 1434
spotykamy podpis wojewody Inowocawskiego.
Wojewdztwo Inowocawskie graniczyo na pnoc z wojewdztwem
Pomorskiem, tudzie przez Wis z wojewdztwem Chemiskiem, na zachd
przez Wis z ziemi Dobrzysk, na poudnie z wojewdztwem Brzeskiem, a
na zachd z pnocn czci wojewdztwa Kaliskiego (z ktrej za Stanisawa
Augusta utworzono wojewdztwo Gnienieskie). Wojewdztwo
Inowocawskie posiadao przestrzeni 53 mil kwadratowych i w wieku XVI
112
liczyo parafij 41, miast 10 i wsi 291; anw czyli gospodarstw kmiecych miao
wwczas 1823, szlachty folwarcznej 291, zagrodowej 72. Widzimy ju z cyfr
powyszych, e stosunkowo do przestrzeni wojewdztwo to posiadao
zaludnienie znacznie mniejsze ni wojewdztwo Brzesko-kujawskie. A
przyczyny tego szuka naley w znacznie gorszych warunkach gleby. Rnica
ta spowodowaa stare kujawskie przysowie: Kujawiak idzie szuka kija z
chlebem, a Pauczanin z kijem chleba. Paukami bowiem zwie lud cz ziemi
kujawskiej, lec midzy Noteci i Wen, a mianowicie pniejsze powiaty:
Wgrowiecki, Mogilnicki i Szubiski. Nazwa to odwieczna, sowiaska, ktra
oznaczaa zapewne pastwiska, ki, bo dotd w jzyku czeskim palouk znaczy
ka.
Wojewdztwo Inowocawskie dzielio si na 2 powiaty: nieco mniejszy
Inowocawski i wikszy Bydgoski. W Inowocawiu i Bydgoszczy byy
starostwa grodowe, niegrodowe za byy: Dybowskie, Gniewskowskie,
Murzynowskie i inne. Senatorw wikszych miao 2, t. j. wojewod i kasztelana
inowocawskich, mniejszy za jeden, kasztelan bydgoski. Herbu uywao tego
samego co i wojewdztwo Brzeskie i uchwaa z roku 1510 pozwalaa na
wsplne z teme wojewdztwem odbywanie sejmikw w Radziejowie, na
ktrych obierano dla kadego z tych wojewdztw po 2 posw sejmowych i po l
deputacie na trybuna. Okazowanie pospolitego ruszenia odbywao si pod
Inowocawiem.
113
Miasta znaczniejsze byy: Inowocaw, stoeczne wojewdztwa, i Bydgoszcz.

Uchwa sejmow z roku 1764 do Bydgoszczy rwnie jak do Poznania przenosi
si z Piotrkowa co drugi rok trybuna dla prowincyi wielkopolskiej, pod tyme
prezydentem i marszakiem.
Midzy nazwami dwch miast kujawskich: Wocawka i Inowocawia,
zachodzi ten zwizek, e Wocawek zwa si w dokumentach aciskich
Vladislavia, Inowoclaw za Vladislavia Junior, Junivladys1avia,
Junovladislavia, po niemiecku Jungen-Leslau. Widocznie oba miasta nazyway
si bardzo podobnie lub jednakowo i dlatego modszemu dodano Junior,
Junovladislavia, co w spolszczeniu gwary potocznej przerobio si na
Inowocaw, pniej Inowrocaw.
Ziemia Dobrzyska, za Wis pooona, miaa ksztat podobny do trjkta,
ktrego podstaw poudniowo-zachodni stanowia Wisa, bok pnocnozachodni Drwca, a cian wschodni wpadajca take do Wisy Skrwa. Za
Drwc leaa ziemia Chemiska, pniej wojewdztwo tej nazwy, do Prus
krlewskich nalece, za Skrw Mazowsze pockie. Do czasw Konrada nie
mamy w dziejach nazwiska ziemi Dobrzyskiej, tylko wzmianki z roku 1065 o
grodach Dobrzyniu i Rypinie. Dopiero gdy poganie pruscy zaczli ustawicznymi
najazdami trapi pograniczne ziemie Kujaw i Mazowsza, ksi Konrad z
biskupem pruskim Krystyanem zaoyli roku 1222 zakon Braci Chrystusowych,
zoony z wojownikw niemieckich, dla ktrych Konrad odbudowa zamek w
Dobrzynie nad Wis i uposay ziemi, pooon midzy strugami Kamienic i
114
Chemic. Rycerze przyjli miano Braci Dobrzyskich i zobowizali si broni

granic Konrada, a ziemiami, jakie zdobd na Prusakach, podzieli si z
ksiciem.
Uposaenie Dobrzycw nie obejmowao wic caej ziemi Dobrzyskiej, ale
tylko jej czstk, przestrzeni mniej wicej 6 do 7 mil kwadratowych. Klska
zadana im przez pogan roku 1225 pod Brodnic pooya koniec modemu
zakonowi, a wwczas to Konrad postanowi sprowadzi starszy Zakon teutoski
(Krzyakw), ktremu da w uposaenie ziemi Chemisk, poczem w roku
1233 oba te zakony niemieckie poczyy si w jeden.
Od roku 1236, w ktrym Konrad podzieli synw swoich: Kazimierza i
Bolesawa Kujawami i Mazowszem, a ziemi Dobrzysk, lubo w
szczuplejszych jej granicach, wraz z grodem Dobrzyniem nad Wis, odda
Bolesawowi, modszemu synowi, zaczyna si waciwie historya ziemi
Dobrzyskiej, ktra odtd przechodzia kolejno w dziedzictwo potomkw
Konradowych i stanowia do dugo osobn dziedzin, ale bez odrbnoci
politycznej, bo bya zawsze zczona z inn dzielnic, kujawsk lub czyck.
Majc z jednej strony ssiedztwo pogan pruskich, z drugiej chciwy Zakon, ktry
do jej zawadnicia wdziera si gwatem, nigdy prawie nie zaywaa pokoju.
Zdobywana i frymarczona przez Krzyakw, najedana i upiona przez
Prusakw i Litw, odbierana i wykupowana przez Polsk, bya przez dwa wieki
gon w dziejach naszych widowni historycznych wypadkw.
115
Jednym z najsroszych napadw byo najcie Prusakw i Litwy w roku 1287,

ktrzy ca prawie ziemi Dobrzysk zburzyli, miasta spalili i moc ludu w
niewol zabrali. Podczas napadu w roku 1323, jak zawiadczaj kronikarze,
Litwa uprowadzia z ziemi Dobrzyskiej i Kujaw nad Niemen 20.000
mieszkacw. Wwczas to Wadysaw, ksi dobrzyski, synowiec krla
okietka, nie widzc monoci opierania si duej napadom pogan i
Krzyakw, uda si osobicie do Krakowa i do krla z tem, e ustpi mu
prawem wieczystem ziemi Dobrzysk, byle tylko otrzyma w doywocie dla
siebie, brata i matki jak inn dzielnice. Przychyli si Wadysaw okietek do
tej proby, a objwszy ziemi Dobrzysk, puci mu w lenno ksistwo
czyckie. Wwczas Krzyacy opanowali (r. 1329) ziemi Dobrzysk,
skutkiem czego kilka ostatnich lat swego ycia, stary okietek strawi na
corocznych z nimi bojach. Dopiero Kazimierz Wielki, umow zawart w
Kaliszu roku 1343, odzyska t ziemi dla Polski od Zakonu. Pomimo to,
jeszcze do roku 1466, t. j. do upadku potgi Zakonu i powrcenia Pomorza do
Polski, bya prawie cigle najedana, oddawana w lenno, zastawiana i
wykupowana, a nawet krl Jan czeski, roszczcy sobie prawo do Polski po
Wacawie, nie waha si wzi za ni od Krzyakw 4.800 kp groszy
pragskich.
Dopiero po traktacie roku 1466, wcielajcym ziemi Dobrzysk ostatecznie do
Korony, w krainie tej, dziki sodkim owocom pokoju, dwigny si z gruzw
wsie i miasta, zakwito rolnictwo i handel z Gdaskiem, zacza wzrasta
116
szybko ludno. W poowie XVI wieku ziemia Dobrzyska na przestrzeni okoo

54 mil kwadratowych liczya parafij 61, miast 7, wsi 366, anw kmiecych 2094
i szlachty zagrodowej 410, a zaludnienie jej w stosunku do przestrzeni
zajmowao w prowincyi Wielkopolskiej, po wojewdztwach Brzeskiem i
czyckiem, pierwsze miejsce.
Ziemia Dobrzyska dzielia si na 3 powiaty: Dobrzyski, Rypiski i
Lipnowski, (ustanowiony w miejsce dawnego Soskiego). Sejmiki odbyway
si w Lipnie, gdzie obierano dwch posw na sejm, deputata na trybuna i
komisarza na komisy radomsk. Popisy, czyli okazowanie rycerstwa,
odbyway si na polach pod Lipnem. Senatorw mniejszych byo 3, t. j.
kasztelanowie: dobrzyski, rypiski i soski. Starostwo grodowe
Bobrownickie, niegrodowe: Dobrzyskie, Lipnowskie, Rypiskie i inne.
Ziemia ta, lubo uchwa sejmu 1717 roku do wojewdztwa Brzeskokujawskiego, a nastpnie do Inowocawskiego przyczona, nie przestaa
wszake odrbnie si rzdzi. Herb jej wyobraa gow sdziwego czowieka z
dwiema koronami, jedn na gowie z rogami bawolimi, a drug na szyi. Gowa
ta oznacza krla Wadysawa okietka, ktrego rycerstwo ziemi Dobrzyskiej,
wdziczne za wydobycie ze szponw Zakonu krzyackiego, uprosio, e mu za
herb pozwoli uywa swojego wasnego wizerunku. Dwie za korony, jedna na
gowie, druga na szyi, s to wanie owe dwie czci, mazowiecka i kujawska,
ktre si ostatecznie za przyczyn walecznego okietka zjednoczyy; nakoniec
rogi bawole czy turze miay oznacza len natur tej krainy. Gwne miasta
117
byy; Dobrzy nad Wis (stoeczne), Bobrowniki, Lipno i Rypin. Oprcz

Dobrzynia nad Wis, by w tej ziemi drugi Dobrzy nad Drwc w Powiecie
Rypiskim. W Dobrzyniu nad Wis i w Rypinie, wspominane s ju w XI
wieku zamki i dwory krlewskie.
Mazowsze.
W oglnym podziale Rzeczypospolitej na 3 prowincye: Wielkopolsk,
Maopolsk i Wielkie Ksistwo Litewskie Mazowsze zaliczao si do
prowincyi Wielkopolskiej. Obszerna ta ziemia, jedno ciao z Polsk od wieku X
do XII skadajca, stawszy si (roku 1207) dzielnic Konrada (brata modszego
Leszka Biaego), czstym odtd ulegajc przez ptrzecia wieku podziaom,
stanowia odrbn cao pod wzgldem dynastycznym, politycznym,
spoecznym i prawnym. W kocu tej doby trzy gwne dzielnice mazowieckie,
w miar wygasania ksit, wcielane do Korony (w latach 1462, 1495 i 1526),
zamienione zostay na trzy wojewdztwa: Rawskie, Pockie i Mazowieckie.
Zanim o kadem z tych wojewdztw podamy oddzielne wiadomoci, poprzedzi
je musimy oglnym pogldem na cae Mazowsze i cyframi wzitemi z dawnych
rde urzdowych i pniejszych oblicze.
Caa kraina mazowiecka posiadaa w wieku XVI rozlegoci mil kwadratowych
578, a na tej przestrzeni w trzech wojewdztwach: powiatw 33, parafij 446,
miast i miasteczek 94, wsi 5990. Kiedy waciwa Wielkopolska na 1051 mil
kwadratowych powierzchni miaa ogem wsi 6471, Maopolska na 1013 mil
kwadratowych wsi 5500, Mazowsze, jak widzimy, wzgldnie do swej
118
przestrzeni, posiadao podwjn liczb wiosek, czyli, gdy na przecitnej mili

kwadratowej Wielkopolska miaa okoo 6 wiosek, Maopolska 5, to Mazowsze
miao ich 10. Powiat naprzykad Ciechanowski posiada na przecitnej mili
kwadratowej 23 wsi, Bielski 21, Poski 20, a podobnie wielkiego stosunku wsi
maych a gstych, nigdzie indziej, w adnej dzielnicy Polski si nie spotyka.
Tak w Wielkopolsce, jak i Maopolsce niemasz adnego powiatu, ktryby si
mg rwna, pod wzgldem gstoci zasiadych w nim wiosek, z powiatami:
Ciechanowskim, Bielskim, Poskim, Schodzkim, Mawskim lub
Nowomiejskim. W Wielkopolsce bya tylko ziemia czycka, w czci
Kujawska i Dobrzyska, ktre, liczc na mil kwadratow od 10 do 14 wsi,
zbliay si do gciej zasiadych powiatw mazowieckich. Zwraca jednak na to
uwag prof. Pawiski, e owe powiaty wielkopolskie, majce wiksz liczb
wiosek, albo granicz bezporednio z Mazowszem, albo lea w bliskiem z
Mazurami ssiedztwie. Widocznie zatem byy wsplne przyczyny, ktre
wywoay jednakowe uksztatowanie si stosunkw zasiedlenia.
Ludno oglna Mazowsza w XVI wieku byaby nierwnie wiksz, gdyby nie
przylege obszary Podlasia, a zwaszcza Litwy i Rusi, na ktre licznie i cigle od
XIV wieku przenosia si szlachta mazowiecka. Gwnym czynnikiem, ktry
wpyn na t gsto mazowieckiej ludnoci, dorwnywajcej najludniejszym
okolicom czyckim, kujawskim i dobrzyskim, bya nie dobro gleby, bo ta
przecitnie jest gorsz na Mazowszu, ale ogromny stosunek liczebny drobnej
szlachty mazowieckiej, jako warstwy niezalenej od nikogo w dziedziczeniu
119
ziemi. Statystyka nasza wieku XVI daje pod tym wzgldem ciekawe bardzo
wiadomoci. Gdy naprzykad w Wielkopolsce roku 1571 obok 40.274 anw
czyli gospodarstw kmiecych w dobrach szlachty folwarcznej, duchowiestwa i
w krlewszczyznach istniao jeszcze poza obrbem tyche 2052 anw, to jest
zagrd dziedzicznej drobnej szlachty, to w trzech wojewdztwach
mazowieckich, obok 23.361 anw kmiecych, istniao 12.031 anw szlachty
zagrodowej, bezkmiecej, zatem cae rzesze szlacheckie uprawiajce wasn
rk zagon rodzinny.
wicki, opisujc Mazowsze za czasw Zygmunta III, podnosi wiksze
zaludnienie wojewdztwa Mazowieckiego, w porwnaniu z Pockiem i
Rawskiem, i podaje liczb osiadych w niem rodzin szlacheckich na 45.000,
nadmieniajc przytem, i adna z nich nie jest tak biedn, eby przynajmniej
jednego ma na koniu nie moga wystawi na wojn. Liczba wickiego jest
mocno przesadzona. W kadym jednak razie w trzech wojewdztwach
Mazowsza mogo znajdowa si okoo 32.000 rodzin zagrodowcw
dziedzicznych i wacicieli folwarcznych, co stanowio przeszo trzeci cz
oglnej w tych ziemiach ludnoci rolniczej. Z pewn te chlub moemy dzi
powiedzie, i nietylko w caej Sowiaszczynie, ale i w caej wczesnej
Europie nie byo drugiego kraju, w ktrymby tak znaczny odam ludnoci
rolniczej uywa dobrodziejstw wolnoci osobistej i swobodnego dziedziczenia
ziemi.
120
Krlewszczyzny, jak wiadomo, powstay na Mazowszu z dawnych dbr ksit

mazowieckich, po wcieleniu ich ksistw do Korony. Ten spadek po ksitach, z
ktrego powstay tak zwane w XVI wieku dobra stou krlewskiego, by wogle
na Mazowszu niewielki. Wsie krlewskie grupuj si albo okoo dawnych
grodw czyli zamkw obronnych i nale do starej formacyi, albo powstay w
XIVXVI wieku z karczunku w borach mazowieckich, czyli, jak wwczas
mawiano, na surowym korzeniu. Ogem wszystkich takich wsi krlewskich
na Mazowszu byo wwczas 262, a w tej liczbie wojewdztwo Mazowieckie
posiadao 208, Rawskie 42, a Pockie 12. Najwicej, bo 81, byo ich w ziemi
Czerskiej, w jej poowie wschodniej na prawym brzegu Wisy, gdzie leay
dawniej puszcze ksit mazowieckich: osiecka, starogrodzka i dbska, w
ktrych, dopiero gdy ustay napady Jadwingw i Litwinw, mg si rozpocz
ruch kolonizacyjny. Przy porwnaniu Mazowsza z Maopolsk, okazuje si, e
w tej ostatniej niemasz ani jednego powiatu lub wojewdztwa, w ktremby
stosunek wsi krlewskich by tak may, jak np. w wojewdztwie Pockiem.
Wielk wasno prawie wycznie stanowiy na Mazowszu dobra
duchowiestwa. Gdy wsi krlewskich znajdowao si na caem Mazowszu 262,
to duchownych byo okoo 500 (w oglnej liczbie wszystkich wsi 5.990).
Najwiksze dobra ziemskie posiadao biskupstwo pockie, ktre stanowio
gwn duchown metropoli Mazowsza. Miao ono w XVI wieku ogem wsi
232. Drugie miejsce po biskupie pockim zajmowa arcybiskup gnienieski,
posiadajcy w dwch kluczach: owickim i skierniewickim okoo 20 mil
121
kwadratowych obszaru i 123 wiosek. Takiego jednolitego skupienia dbr nie

przedstawiaa adna, nawet w innych czciach Polski, wasno duchowna.
Biskup krakowski posiada tylko w kluczu kieleckim 10 mil kwadratowych a w
bodztyskim 8 mil kwadr. przestrzeni. czce si z sob klucze biskupstwa
pockiego i archidyakonii putuskiej, pomidzy rzekami Narwi i Bugiem,
tworzyy terytoryum z powierzchni, 18 do 20 mil kwadratowych wynoszc.
Dobra te jednak byy to przewanie puszcze lene, bo dugo naraone na
ustawiczne najazdy i uprowadzanie ludu w niewol przez Jadwingw i Litw,
nie miay tak dogodnych warunkw do kolonizacyi i rozwoju rolniczego, jak
synce z rozkwitu dobra owieckie arcybiskupw gnienieskich.
Proboszcz pocki posiada tak zwane ksistwo Sieluskie, zoone z 3 kluczw,
z ktrych dwa leao w ziemi Roaskiej, a trzeci w powiecie Ostrockim ziemi
omyskiej. Za to dbr klasztornych posiadao Mazowsze bardzo mao.
Uderza tu przedewszystkiem brak tych licznych i bogatych opactw, w jakie
obfitowaa np. ziemia Krakowska. Mazowsze posiadao tylko dwa opactwa:
czerwiskie kanonikw lateraneskich i w samym Pocku benedyktyskie.
Najwiksze uposaenie miao opactwo czerwiskie, posiadajce wsi wasnych
58.
Wybitne pitno wasnoci ziemskiej spoeczestwa mazowieckiego uderza nas
gdy spojrzymy na stare spisy wiosek z nazwiskami ich posiadaczw. Oto poza
wiksz wasnoci krlewsk i duchown, niemasz stanowczo na Mazowszu
wielkiej wasnoci prywatnej. W rkach pojedynczych rodzin nie byo tu nigdy
122
obszarw ziemi, dajcych przewag w kraju jednostkom. Na caem Mazowszu

nie byo wcale takich rodw, jakich setki miaa Maopolska, a dziesitki
Wielkopolska, ktreby posiaday po kilkanacie lub kilkadziesit wsi i
folwarkw. Fortuny zoone z kilku folwarkw i wiosek naleay ju w
Mazowszu do nielicznej wielkiej wasnoci. Nie byo tu wcale magnatw, tylko
gdzieniegdzie zamoniejsze domy szlachty. Jeeli w Maopolsce byo mnstwo
wacicieli kilkowioskowych, w Wielkopolsce jednowioskowych, to na
Mazowszu, nie mwic o zagrodowej i bezkmiecej szlachcie, najwicej wsi
podzielonych byo na kilka maych folwarczkw, ktrych waciciele miewali
po kilku zaledwie kmieci, a czsto nie miewali ich wcale. Myliby si, ktoby
sdzi, e np. wojewodowie, kasztelani i podkomorzowie na Mazowszu, byli to
wszystko moni posiadacze ziemscy. W wojewdztwie Rawskiem jeszcze mniej
widzimy zamoniejszych rodzin, ni w Pockiem. Wiek XVI przedstawia tu
cige podziay folwarkw. By to ju mony szlachcic, ktry mia na kilku
wioskach po kilka anw folwarcznych i po kilku kmieci. Najmoniejszym by
w Rawskiem dom Gostomskich, zwaszcza Anzelma, wojewody rawskiego,
synnego autora najlepszej w XVI wieku polskiej ksiki o Gospodarstwie,
ktrego rodow woci bya wie Gostomia Wielka i kilka innych wsi
przylegych, ale ju nie w caoci do wojewody nalecych.
Wojewdztwo Rawskie.
Jedn z trzech gwnych dzielnic, na jakie rozpado si Mazowsze pod
panowaniem piastowiczw w wieku XV, byo ksistwo Rawskie. Dwaj synowie
123
ksicia Pockiego i Bezkiego, Wadysawa Ziemowitowicza, rodzonego

siostrzeca Jagiey: Wadysaw II i Ziemowit IV, byli maoletnimi podczas
zgonu ojca (roku 1455), nie zaraz wic podzielili si spadkiem midzy sob.
Matka ich miaa od ma w doywociu ziemi Sochaczewsk, syn Wadysaw
pniej doda jej Gostysk (trzy miasta: Gosty, Gombin i Osmoy, oraz 22
woci). Na pocztku roku 1462 obaj ci ksita, dochodzc zaledwie
penoletnoci, pomarli. Najprzd zmar (w Sannikach) Ziemowit dnia 1.
stycznia, po nim Wadysaw w nocy z dnia 26. na 27. lutego, i pochowani zostali
w Pocku. Do spadku zgosia si zrazu ich ciotka Katarzyna, wdowa po Michale
Zygmuntowiczu litewskim, i nawet wydawaa przywileje, potem inni. Wwczas
(r. 1462) Kazimierz Jagielloczyk wcieli ksistwo Rawskie do Korony, a
Pockie odda linii panujcej warszawskiej.
Bya to zatem pierwsza z dzielnic mazowieckich, ktra powrcia do Polski, i
zamieniona na wojewdztwo Rawskie, w granicach swoich z XV wieku
dotrwaa do upadku Rzeczypospolitej. Pnocn granic tego wojewdztwa
stanowia rzeka Wisa na przestrzeni od Zakroczymia do granicy wojewdztwa
Brzesko-kujawskiego, zaczynajcej si wprost ujcia Skrwy. Na pnoc poza
Wis leao ksistwo Pockie, oraz ziemia Zakroczymska, naleca do trzeciej
(warszawskiej) dzielnicy Mazowsza. Wschodni cian wojewdztwa
Rawskiego stanowiy ziemie: Warszawska i Czerska z wojewdztwa
Mazowieckiego. Na granicy tej ku poudniowi pyna rzeczka Magielanka,
wpadajca do Pilicy pod Przybyszewem. Poudniow granic od wojewdztwa
124
Sandomierskiego stanowia rzeka Pilica na przestrzeni od Przybyszewa do

Brzegu, a od Brzegu do Brzezin graniczy od poudnia powiat Brzeziski
wojewdztwa czyckiego. Cz tej granicy stanowia Lenica, dopyw Pilicy.
Na zachodzie od Brzezin a do Wisy i punktu wprost ujcia Skrwy graniczyo
wojewdztwo Rawskie z czyckiem i Brzesko-kujawskiem.
Wojewdztwo Rawskie posiadao powierzchni 92 mil kwadratowych. Dzielio
si na trzy ziemie: Rawsk, Sochaczewsk i Gostysk, a kada z nich na 2
powiaty. Rawska miaa powiaty: Rawski i Bielski, Sochaczewska:
Sochaczewski i Mszczonowski, a Gostyska: Gostyski i Gbiski. Trzy te
ziemie byy co do wielkoci dosy rwnomierne, posiaday ogem w wieku
XVI parafij 100, miast 15, anw kmiecych z folwarcznymi 5093 i bezkmiecej
szlachty zagrd 558.
Senatorw posiadao wojewdztwo wikszych 2, to jest wojewod i kasztelana
rawskich, mniejszych take 2, to jest kasztelanw: sochaczewskiego i
gostyskiego. Starostwa grodowe byy trzy: Rawskie, Sochaczewskie i
Gostyskie, czyli, e kada ziemia miaa grd swj wasny. Sejmiki odbyway
si w Rawie, Sochaczewie i Gbinie, na ktrych ziemie obieray po 2 posw na
sejm i po 2 deputatw na trybuna; deputatw obierano co trzeci rok, t. j. e
corocznie kolejno jedna z ziem wybieraa dwch dla caego wojewdztwa.
Konstytucya sejmowa z roku 1766 przywrcia wojewdztwu Rawskiemu
sejmik generalny czyli wojewdzki, t. j. tak zwany genera Rawski, ale tylko
dla obioru deputatw trybunalskich i Komisyj dobrego porzdku. Na miejsce
125
do odbywania generaw Rawskich naznaczono miasteczko Bolimw, jako

rodkowy punkt wojewdztwa. Popis rycerstwa czyli zbrojne okazowanie
szlachty odbywao si pod Sochaczewem.
Herb wojewdztwa Rawskiego by taki sam, jak Pockiego, to jest czarny orze
bez korony w czerwonem polu, tylko z t rnic, e pocki mia na piersiach
liter P., a Rawski liter R. Mundur wojewdzki by: kontusz szkaratny, wyogi
czarne i upan biay, a na guzach litera R. Mwiono, i litera ta ma oznacza
pamitk dawnej udzielnoci ksistwa Rawskiego. Starostwa niegrodowe w tem
wojewdztwie byy: Bolimowskie, Gbiskie, Guzowskie, Kapinowskie,
Dugockie i inne.
Miasta znaczniejsze: Rawa, stoeczne wojewdztwa z zamkiem po ksitach
mazowieckich, Biaa, gdzie si sdzio ziemstwo rawskie, Sochaczew,
Bolimw, Gosty i Skierniewice z rezydency ksit prymasw w ksistwie
owickiem, ktre w ziemi Sochaczewskiej leao. owicz nad rzek Bzur
przyozdobiony zamkiem arcybiskupim i kilku kocioami, uczyniony przez sejm
roku 1764 miastem grodowem. W zamku rawskiem osadzano zwykle winiw
najdostojniejszych, w czasie wojen pojmanych. Gdy roku 1562 postanowion
zostaa kwarta, czyli czwarcizna dochodu z krlewszczyzn, na utrzymanie
wojska staego, zwoono te pienidze zewszd do Rawy (corocznie okoo
Zielonych witek), gdzie wyznaczeni senatorowie i posowie ze starost
rawskim przyjmowali je, liczyli i kwitowali, a std ta opata nazywaa si
kwart rawsk. W ziemi Sochaczewskiej leaa puszcza Jaktorowska, w ktrej
126
znajdoway si ostatnie tury w Polsce. W lustracyi z roku 1559 zapisano ich

sztuk 24, a roku 1601 ju tylko byo turw 4 i turzyca 1.
Wojewdztwo Pockie.
Gdy bezdzietny Janusz II, ksi omyski, ciechanowski, pocki i wiski (syn
Bolesawa IV, ksicia warszawskiego, czerskiego, zakroczymskiego,
ciechanowskiego i omyskiego, oraz Barbary, ksiniczki Ruskiej), w dniu 16.
lutego 1495 r. ycie zakoczy ziemia Pocka, czyli ksistwo, bdce jego
dzielnic, na mocy prawa feudalnego zostao wczone (oprcz ziemi
Wyszogrodzkiej) do Korony polskiej i na wojewdztwo Pockie zamienione.
Wojewdztwo to graniczyo na pnocy z Prusami ksicemi i kracem
wojewdztwa Chemiskiego Prus polskich. Tutaj na maej przestrzeni, od wsi
Zielunia ku Dziadowu, granic prusk stanowia rzeczka Dziadwka. Na
wschd graniczyo z ksistwem a pniej wojewdztwem Mazowieckiem
(najpniej, bo roku 1526, do Korony wcielonem), mianowicie z ziemi jego
Ciechanowsk. Granic od tej ziemi stanowiy miejscami rzeczki: Orzyc i
Lidynia, a z ziemi Wyszogrodzk od Blichowa i Bodzanowa do Wisy,
strumie Mutawa. Na poudnie od ziemi Wyszogrodzkiej odgraniczaa rzeczka
Ponna, a od wojewdztwa Rawskiego Wisa, na przestrzeni od ujcia Mutawy
do ujcia Skrwy. Zachodni cian od ziemi Dobrzyskiej tworzya Skrwa, od
wsi Piotkw w d ku Wile.
Wojewdztwo Pockie zajmowao przestrzeni w wieku XVI mil kwadratowych
701/3 i dzielio si na 8 maych powiatw: Pocki, Bielski, Raciski, Sierpski,
127
Poski, Szreski, Niedzborski i Mawski. Z tych trzy ostatnie, pooone midzy

rzek Wkr i Prusami, oraz ziemi Ciechanowsk, nosiy miano ziemi
Zawskrzeskiej. Powiaty Szreski i Sierpski (dawniej pisano Sieprski), jako
wicej lene i mniej zaludnione, byy wiksze od innych, za to Poski np. mia
tylko 51/2 mili kwadratowej. Parafij posiadao wogle to wojewdztwo 67,
najwicej w powiecie Pockim i Szreskim; miast i masteczek 63, wsi 1115,
ktrych najgstsz zasiado, po 21 na mil kwadratow, posiada powiat
Bielski. anw kmiecych i folwarcznych liczyo wojewdztwo Pockie 3620,
anw szlachty zagrodowej, to jest bezkmiecej, 1864, ogem anw wszystkich
5484.
Wojewdztwo Pockie sejmikowao w Raciu (jako mniej wicej rodkowym
swoim punkcie), obierajc 4 posw na sejm i 2 deputatw na trybuna
piotrkowski. Popisy rycerstwa odbyway si take pod Raciem. Za rzdw
Stanisawa Augusta przeniesiono sejmiki do Pocka. Senatorw wikszych
miao wojewdztwo Pockie trzech, t. j. biskupa, wojewod i kasztelana
pockich; mniejszych za dwch, t. j. kasztelanw: raciskiego i sierpskiego.
Starostwo grodowe bye Pockie, niegrodowe: Mawskie, Poskie i inne.
Konstytucya sejmowa z roku 1726 pozwolia ziemi Zawskrzeskiej na
urzdnikw i oddzielne ziemstwo, zasiadajce w Mawie. Sdy ziemskie
odbyway si bowiem pierwej tylko w Pocku, Bielsku i Sierpcu. Herbem
wojewdztwa by orze czarny w polu czerwonem z liter P. na piersiach, bez
korony na gowie.
128
Stolic wojewdztwa by Pock, na wyniosym prawym brzegu Wisy, jeden z

najdawniejszych grodw lechickich i do wieku XV gwne miasto caego
Mazowsza. Prawnuk Chrobrego, Wadysaw I Herman, i syn tego ostatniego,
Bolesaw Krzywousty, stojc jakby na czatach od napastniczej dziczy pruskiej i
usiujc ustali granic Polski na lechickich wybrzeach Baltyku,
przemieszkiwali czciej w Pocku, ni Krakowie i tu obydwa pomarli
pierwszy w roku 1102, a drugi roku 1138, i obu w tutejszym kociele
katedralnym pochowano. Dugosz powiada, e Wadysaw rad przesiadywa w
zamku pockim, ta bowiem okolica z pooenia swego zdawaa mu si do
mieszkania nad wszystkie inne przyjemniejsz.
Pniej wielu ksit mazowieckich, oraz ich ony i dzieci, grzebano w katedrze
pockiej, skoczywszy na Januszu II, ostatnim ksiciu pockim. Prochy tych
Piastw spoczywaj w gbi podkocielnej, ladw za zewntrznych pozostao
niewiele. Na pieczci kocioa pockiego z roku 1238 wyobraona jest romaska
katedra pocka z dwiema wysokiemi wieami o wielu pitrach.
Po zgonie Zygmuta I, krlowa Bona posiadaa Pock tytuem odprawy (od roku
1548 przez lat 7 do wyjazdu swego z Polski, w pocztkach roku 1555).
Wznoszcy si na wyynie, z wysokiemi wieami Pock nalea jeszcze w
wieku XVI do znakomitszych miast polskich. Klonowicz, pync Wis, pisze o
nim:
Ujrzysz na szkucie przez gr zaiste

129
Krzye zociste.
Pocko wesoe na ldzie wysokim
Ogldasz, bdc pod brzegiem gbokim,
Chceszli wierzch ujrze stamtd kocioowy,
Zdejm kopak z gowy.
Za czasw tego poety pobierano pod zamkiem pockim co od prowadzonych

Wis do Gdaska podw handlowych, wic te pisa o tem Klonowicz:
Tam, jeli te chcesz z pokojem swe yto

Prowadzi, radz, nie Karowi1) myto,
Cho si odyma, niech ci to nie rusza,
Oddaj, co susza.
Na pochyociach gry pockiej syny z dawnych czasw sady owocowe, ktre

Szwedzi, zajwszy to miasto w roku 1655, zniszczyli wraz z winnicami.
1)
Karze suga cowy, z niemieckiego Kerl = chop.
Wojewdztwo Mazowieckie.
Gdy bezdzietno i wczesny zgon przeladoway ksit mazowieckich,
dzielnice ich, jak widzielimy, powracay kolejno do Korony: Rawska w roku
130
1462, a Pocka w roku 1495, i tym sposobem z kocem wieku XV by ju

Polsce zwrcony w spadku po Piastach mazowieckich, szeroki pas Mazowsza
pocko-rawskiego, cigncy si z pnocy od granicy pruskiej i miasta Mawy na
poudnie, po rzek Pilic. Tylko wic w posiadaniu linii warszawsko-czerskiej
pozostawaa jeszcze, na pocztku wieku XVI, wschodnia, ale za to prawie
ptrzecia razy wiksza od dwch poprzednich (Pockiej i Rawskiej), prowincya
mazowiecka, warszawsko-omysko-czerska, cignca si take z pnocowschodu od granicy Prus ksicych i Podlasia po wojewdztwo Sandomierskie
na poudniu.
Gdy dnia 8. sierpnia 1524 roku zmar znowu bezenny, mody Stanisaw ksi
mazowiecki, a 10. marca 1526 roku brat jego, Janusz III, z ich zgonem przybyo
Koronie nowe wojewdztwo, prawie kraj cay, 410 mil rozlegy. Powracaa do
Polski szeroka jej dzielnica, niegdy za Mieczysaww Chrobrych grodami ich
warowna, ktra do zgonu ksit (Stanisawa i Janusza) nosia nazw ksistwa
Mazowieckiego, a teraz po ich zgonie wcielona do Korony, zostaa
Wojewdztwem Mazowieckim, zachowaa granice i nazw powysz do roku
1795. Wojewdztwo Mazowieckie skadao si z 10 ziem nastpujcych:
Czerskiej, Warszawskiej, Wiskiej, Wyszogrodzkiej, Zakroczymskiej,
Ciechanowskiej, omyskiej, Roaskiej, Liwskiej i Nurskiej. Tu pozwolimy
sobie nadmieni sw kilka o tem, co dawniej rozumiano pod nazwami: opola,
ziemi i powiatu. W czasach piastowskich kada grupa ssiadujcych z sob
wiosek i osad rolnych, t. j. otoczonych i poczonych polami, tworzya tak
131
zwane opole, po acinie vicinia ssiedztwo, czyli po dzisiejszemu: gmin.

Opola wic byy najmniejszemi terytoryami w pierwotnej organizacyi krajowej.
Pewna grupa opol, wsplnie wiecujca i sdzca si, powiadamiana i
zwoywana do spraw wsplnych, tworzya powiat (rdo nazwy od wyrazw
wiec, powieca, powiadamia si). Opola i powiaty nie mogy mie odrbnego
znaczenia politycznego, ale tylko administracyjno-sdowe i obronne, o ile miay
grd warowny; zmieniay za swoje granice lub powstaway nowe, w miar
przybywania nowych po lasach wiosek i zaludniania si okolic pierwej
maoludnych. Dopiero ziemia miaa ju pewien charakter terytoryalny stay i
czsto polityczny. Granice bowiem ziemi stanowiy zwykle jakie rzeki i
strugi, np. ziemia Chemiska leaa midzy Wis, Drwc i Oss; Dobrzyska
zajmowaa przestrze od Drwcy i Wisy po Skrw; Wiska od Narwi do Biebrzy
i eku. W tej naturze granic zwykle wodnych leaa wanie przyczyna, dla
ktrej przestrzenie podobne nazywano ziemiami, bo dosownie bya to ziemia
pomidzy wodami i bagnami pooona. Naturalnie nie wszystkie granice ziem
mogy by wodami okrelone, a nawet, w pniejszych rozgraniczeniach, nie
zawsze zwracano uwag na rzeki i strumienie, ale byo to ju wtedy, kiedy
nazwa i znaczenie ziemi ustalio si w narodzie i kiedy wytykano granice
suche midzy dobrami, a do granic takich musiano nieraz stosowa granice
ziem.
W Litwie nie byo podziau na ziemie, tylko na powiaty, bo podzia ten
nastpi ju w tych czasach, kiedy piastowski podzia na ziemie nie mg
132
dosownie by stosowany. W Polsce ziemia dzielia si na powiaty, majce,

jak ju wyej powiedzielimy, najprzd znaczenie okrgw grodowych czyli
obronnych, potem administracyjno-sdowo-ziemskich. Podstaw zatem tego
podziau by stopie zaludnienia, czyli potrzeba posiadania w okolicy grodu
obronnego, a nastpnie sdu i pewnych wadz. To te, jak ziemia bya maa,
moga nie dzieli si wcale na powiaty, np. dwie najmniejsze ziemie w
wojewdztwie Mazowieckim: Wyszogrodzka i Liwska, nie miay wcale
powiatw, najwiksza za, omyska, miaa ich najwicej, bo cztery. Ziemia
Pocka, bdca zarazem wojewdztwem, jako obszerna i ludna, dzielia si na
om powiatw, a e trzy z nich byy odcite od reszty rzek Wkr, to te, jak
widzielimy, dostay oddzielne miano ziemi Zawskrzeskiej.
Granice wojewdztwa Mazowieckiego byy nastpujce: na pnoc Prusy
ksice, poczwszy od Janowa (gdzie ma cz granicy stanowia rzeka
Orzyc) a do Grajewa i rzeki eku. cian t pnocn, okoo 20 mil dug,
stanowia przewanie granica sucha. cian wschodni, na dugoci mil przeszo
25, tworzyo wojewdztwo Podlaskie a pod Siedlce, a dalej ku poudniozachodowi, na kilku milach, ziemia ukowska. Granica ta wschodnia, wprost
przeciwnie, ni pnocna, biega przewanie rzekami: a najprzd od Grajewa do
rzek Biebrzy stanowia j rzeka ek, potem od ujcia eku Biebrza do
poczenia si teje z Narwi w okolicy Wizny, potem od ujcia Biebrzy w gr
Narwi do ujcia rzeczki Jamioki, zwanej take lin i wzdu liny do jej
rde, a potem z rzeczk Mieniem do Nurca, a z Nurcem do Bugu. Bug
133
stanowi granic Mazowsza z Podlasiem od ujcia Nurca w d swego biegu a

prawie do ujcia Broku, a dalej sza granica sucha, od lewego brzegu Buga do
rzeki Liwca pod wie Paplin, a od Wlki Papliskiej w gr rzek Liwcem a do
ujcia Muchawki w pobliu Siedlec. Tym sposobem Wgrw i Mokobody
leay na Podlasiu, zamek Liw na Mazowszu, a Siedlce w ziemi ukowskiej,
zaliczanej do wojewdztwa Lubelskiego. Dalej, na maej przestrzeni, stanowia
granic Mazowsza z ziemi ukowsk maa rzeczka Muchawka. Granica ta,
porzuciwszy potem Muchawk, zwracaa si stanowczo na poudnio-zachd i
biega ju odtd suchym szlakiem mil kilkanacie a do Wisy, ktrej dosigaa
wprost Magnuszewa, odgraniczajc Mazowsze od ziemi ukowskiej, a dalej od
ziemi Styckiej, nalecej do wojewdztwa Sandomierskiego, ale pooonej na
prawym brzegu Wisy, poniej ujcia rzeki Wieprza.
Ca poudniow granic Mazowsza stanowia ciana wojewdztwa
Sandomierskiego od okolicy Stoczka i elechowa do Wymierzyc nad Pilic.
Rzeka Pilica jednak nie stanowia granicy wojewdztwa Mazowieckiego, ktre
przekraczao jej brzeg prawy i koo Ryczywou i Gowaczewa sigao po rzek
Radomk, dalej za od Gowaczewa do Wymierzyc miao granic such. Na
caym zachodzie wojewdztwo Mazowieckie graniczyo z dzielnic Pock i
Rawsk, ktrych rubiee spisane ju byy przy wojewdztwie Pockiem i
Rawskiem. Co do oglnej rozlegoci, to, jak ju wzmiankowalimy,
wojewdztwo Mazowieckie posiadao okoo 410 mil kwadratowych.
134
Popis czyli okazowanie rycerstwa, odbywa si w kadej z 10 ziem,

skadajcych to wojewdztwo, w niektrych za ziemiach, w trzech miejscach z
powodu wielkiej liczby szlachty. W wieku XVI cae wojewdztwo posiadao
razem parafij 266, ktre najgstsze byy w ziemi Wyszogrodzkiej,
Zakroczymskiej i w powiecie Grjeckim ziemi Czerskiej. Miast i miasteczek
posiadao to wojewdztwo ogem 63, wiosek 3.957, anw kmiecych i
folwarcznych 14.648, a anw czyli gospodarstw szlachty zagrodowej, nie
majcej kmieci, 12.031. Widzimy z tego, e prawie poowa oglnej przestrzeni
ziemi ornej w wojewdztwie Mazowieckim uprawian bya bez pomocy kmieci,
wasn rk szlachty polskiej, posiadajcej szerokie przywileje i nieograniczone
swobody, rk ludzi, z ktrych kady powtarza charakterystyczne przysowie:
cho nie umiem czyta ani pisa, ale krlem mog zosta. Podobnego
zdemokratyzowania klasy uprzywilejowanej i uznania najszerszych praw
ludzkich w tak wielkim liczebnie odamie spoeczestwa, aden nard
sowiaski ani zachodnio-europejski wspczenie nie przedstawia, co
wzgldnie do poj tamtoczesnych niezawodn chlub narodowi polskiemu
przynosi i pod wzgldem zachowania poj rdzennie sowiaskich na
wyjtkowem stawia go miejscu.
Wojewdztwo Mazowieckie ma za herb ora biaego bez korony, w polu
czerwonem. Tyme herbem zaszczycay si wszystkie ziemie wojewdztwa
Mazowieckiego, z wyjtkiem Liwskiej, ktra nosi w herbie p niedwiedzia
czarnego i p ora czerwonego pod jedn koron. Senatorw wikszych
135
posiadao wojewdztwo dwch t. j. wojewod mazowieckiego i kasztelana

czerskiego, mniejszych za szeciu, a mianowicie kasztelanw; wiskiego,
wyszogrodzkiego, zakroczymskiego, warszawskiego, ciechanowskiego i
liwskiego.
1) Ziemia Czerska, rozlega mil kwadratowych 731/2, zatem po omyskiej
druga co do wielkoci w swojem wojewdztwie, na dwie prawie rwne czci
Wis przedzielona, powiatw miaa 3: Czerski, zwany niekiedy Garwoliskim,
Grjecki i Warecki; starostwo grodowe Czerskie; niegrodowe Grjeckie,
Wareckie, Garwoliskie, Latowickie, Osieckie, Stromeckie. Sejmikuje w
Czersku, obiera posw 2 na sejm, a deputata 1 do trybunau co pity rok. Gdy
bowiem cae wojewdztwo wysyao corocznie z 10 ziem tylko 2 deputatw, to
wybr wypada na kad ziemi po 1 co pity rok. Miasto Czersk ze
staroytnym zamkiem ksicym na grze panujcej nad dolin Wisy, liczyo
si jako stolica wojewdztwa Mazowieckiego, inne miasta znaczniejsze w tej
ziemi byy: Warka, Grjec, Garwolin i Gra.
2) Ziemia Warszawska, rozlega mil kwadratowych 52, take po obu brzegach
Wisy w dwch prawie rwnych czciach rozcigajca si, miaa powiatw 3:
Warszawski, Boski i Tarczyski; starostwo grodowe Warszawskie,
niegrodowe: Boskie, Stanisawowskie, Piaseczyskie i inne. Sejmikuje w
Warszawie, obiera posw 2, deputata na trybuna co pity rok jednego. Gwne
miasto Warszawa, od Zygmunta III stolica caej Rzeczypospolitej, na do
wyniosym lewym brzegu Wisy, rezydencya krlw, miejsce sejmw. Za
136
ostatniego krla Stanisawa Augusta zasiaday tu komisye: skarbowa, wojskowa,

edukacyjna, dobrego porzdku, rada nieustajca, sdy asesorskie,
marszakowskie, ziemskie, grodowe. W paacu publicznym przy placu
Krasiskich mieciy si cztery jurysdykcye sdowe, t. j. obu komisyj, sdw
asesorskich i marszakowskich z kancelaryami. Przy tym paacu by ogrd
publiczny do przechadzki (zwany ogrodem Krasiskich). Biblioteka publiczna,
zebrana i darowana przez biskupa Zauskiego Rzeczypospolitej wraz z
gmachem przy ulicy Daniowiczowskiej, obejmujca 400.000 tomw dzie i
rkopisw, swego czasu jedna z najwikszych w wiecie. O mil od Warszawy
Wilanw z rezydency i ogrodem, zaoonym przez Jana Sobieskiego, gdzie
krl ten po 20-letniem panowaniu dnia 17. czerwca 1696 roku ywot swj
zakoczy.
3) Ziemia Wiska, zajmujca pnocny kraniec wojewdztwa, rozlega mil
kwadratowych okoo 26, miaa trzy powiaty: Wiski, Wsoski i Radziowski:
starostwo grodowe Wiskie, do ktrego naley take grd Wsoski. Sejmikuje w
Wiznie, obiera dwu posw na sejm, oraz co pity rok deputata na trybuna.
Zamieszkana przewanie przez szlacht zagrodow. W miecie stoecznem tej
ziemi, Wiznie, znajduje si nad Narwi obszerna warowna gra po grodzie z
czasw piastowskich.
4) Ziemia Wyszogrodzka, dla zbyt maej przestrzeni, bo tylko 111/2 mili
kwadratowej rozlegoci majca, nie podzielona na powiaty. Sejmikuje w
Wyszogrodzie, obiera na sejmy dwu posw i co pity rok deputata do
137
trybunau. Wyszogrd na wyynie prawego brzegu Wisy, stolica ziemi i

starostwo grodowe, gdzie te odbywaj si sdy ziemskie i grodzkie. Ziemia
Wyszogrodzka naleaa po rok 1495 do ksistwa Pockiego, ale kiedy w roku
powyszym dzielnica pocka wcielan zostaa do Korony, krl Jan Olbracht
pozwoli na przyczenie tej ziemi do ksistwa Mazowieckiego, gdzie panowaa
jeszcze linia niewygasych Piastw czersko-warszawskich i dopiero po ich
zgonie roku 1526 powrcia z reszt Mazowsza do Polski. Wyszogrd syn w
XVI wieku z sukiennictwa, z sadw owocowych i z uprawy winogradu na
stokach gr nad Wis. Podug lustracyi z roku 1564, z winnicy zamkowej
nataczaj wina czasem baryk, czasem dwie.
5) Ziemia Zakroczymska, 21 mil kwadratowych rozlega, podzielona bya na 2
powiaty: Zakroczymski i Nowomiejski. Sejmikowaa w Zakroczymiu, obierajc,
jak inne, 2 posw i 1 deputata co pity rok. Zakroczym na wyynie prawego
brzegu Wisy poniej ujcia Narwi, starostwo grodowe i stolica ziemi. Sdy
ziemskie odprawiay si w Zakroczymiu, Serocku i Nowemmiecie.
6) Ziemia Ciechanowska, 49 mil kwadratowych rozlega, miaa 3 powiaty:
Ciechanowski, Przasnyski i Schocki, oraz starostwo grodowe w Ciechanowie,
gdzie obieraa 2 posw i co pity rok deputata. Miasta: Ciechanw, stoeczne
ziemi, i Przasnysz.
7) Ziemia omyska, przeszo 77 mil kwadratowych rozlega, zatem
najwiksza w wojewdztwie Mazowieckiem, rzek Narwi prawie na dwie
rwne czci przedzielona, skadaa si z 4 powiatw: omyskiego (mwiono
138
i pisano: omzieskiego), Kolnieskiego, Zambrowskiego i Ostrockiego;

starostwo grodowe omyskie, do ktrego naleay grody: Kolnieski,
Zambrowski i Ostrocki. Za osobnym przywilejem krlewskim chodzi
lenictwo omyskie, do ktrego nale miasteczka Kolno i Nowogrd.
Niegrodowe starostwo Ostrockie, w ktrego rozlegych puszczach, od Narwi
do granicy pruskiej, wytworzy si rd mazowiecki Kurpiw. Sejmikowaa
ziemia w omy, gdzie obieraa dwch posw i deputata, jak inne. Powiat
Zambrowski, zamieszkay prawie wycznie przez zagrodow bezkmiec
szlacht, jako bardzo ludny, mia swoje osobne ziemstwo w Zambrowie.
8) Ziemia Roaska, okoo 161/3 mili kwadratowej rozlega, ma 2 powiaty:
Roaski i Makowski. Sejmikuje w Roanie, gdzie obiera, jak inne ziemie tego
wojewdztwa, 2 posw i co pity rok deputata na trybuna.
9) Ziemia Liwska, rozlega mil kwadratowych 17, caa na lewym brzegu rzeki
Liwca, ktry odgranicza j od wschodu z ziemi Drohick, czyli od
wojewdztwa Podlaskiego, nie bya podzielona na powiaty. Starostwo miaa
grodowe, Liwskie, i niegrodowe, Korytnickie. Sejmikowaa w Liwie, obierajc
2 posw i co pity rok deputata. Miasto Liw, nad rzek Liwcem, stoeczne tej
ziemi, ze staroytnym murowanym zamkiem ksit mazowieckich, osada
bardzo dawna, co wskazuje mnstwo znajdowanych tu pienidzy starorzymskich.
10) Ziemia Nurska, rozlega mil kwadratowych 661/3, zatem po omyskiej i
Czerskiej trzecia co do wielkoci w liczbie 10 ziem wojewdztwa
139
Mazowieckiego. Miaa trzy powiaty: Nurski, Kamieczykowski i Ostrowski. Do

starostwa grodowego nurskiego naleay te grody Kamieczyk i Ostrw.
Sejmikowaa w Nurze nad Bugiem. Wiksza cz ziemi leaa na prawym,
mniejsza na lewym brzegu tej rzeki. Cz rodkowa i zachodnia pokryta bya w
okolicy Kamieczyka, Ostrowa i Wyszkowa puszcz biskupw pockich, cz
wschodnia, koo Nura i Czyewa, zamieszkana prawie wycznie przez
Mazowieck szlacht zagrodow, bezkmiec.
Mundur sejmowy wszystkich ziem wojewdztwa Mazowieckiego by: kontusz
ciemno-szafirowy, wyogi i upan barwy somianej, guzy z literami X. M., na
pamitk dawnej udzielnoci Ksistwa Mazowieckiego.
Prusy Polskie, czyli Krlewskie.
Ziemia Chemiska, dana przez Konrada I Mazowieckiego jako uposaenie
jamunicze Zakonowi krzyackiemu, tudzie Pomorze polskie z Gdaskiem,
zagrabione Wadysawowi okietkowi roku 1309 przez Zakon, podlegajc
rzdom krzyackim, zachowyway obyczaj i narodowo polsk. Ucisk i
wyzysk chciwego Zakonu, doznawany przez wszystkich mieszkacw tych
ziem, zarwno przez wieniakw, jak szlacht i mieszczan, zarwno Polakw,
jak Niemcw (osiedlajcych si w miastach), utrzymywa w nich tradycye
swobd, jakie posiadali pierwej pod rzdem Polski lub ksit Pomorskich, i
podsyca we wszystkich mieszkacach dz zrzucenia z siebie jarzma
krzyackiego.
140
Czterech wic rycerzy (majcych dobra blisko miasta Radzyna) w ziemi

Chemiskiej zawizao, w celu pozbycia si panowania Zakonu, rodzaj
bractwa, sprzysienia, ktre przyjo nazw Jaszczurkowego, podobno z
powodu, e wyobraenie tego niewinnego gadu suyo spiskowym jako znak do
wzajemnego poznawania si midzy sob. Do tego stowarzyszenia, ktre ufne w
swa si, poczo dziaa jawnie, przystpia szlachta ziemi Chemiskiej,
Ostrorodzkiej, Dzierzgowskiej, Elblskiej, oraz mieszkacy miast: Torunia,
Brodnicy, Grudzidza, Elblga, Brunsbergi i innych. Za takie dnoci potpieni
przez cesarza niemieckiego, protektora Zakonu, wysali spiskowcy roku 1454
przedstawicieli swoich do Krakowa, gdzie przed krlem Kazimierzem
Jagielloczykiem owiadczyli pamitne sowa, e jak tylko stali si panami
woli swojej, postanowili natychmiast powrci na ono dawnej i odwiecznej
ojczyzny, od ktrej obud lub si ora oderwani byli.
Kiedy krl, po wybuchu wojny z Zakonem, przyjecha z Torunia do Elblga,
gdzie jak mwi Bielski nie jako za pana, ale ledwie nie za Boga od tych
tam ludzi by przyjt, prcz szlachty przysigali mu take na wierno trzej
biskupi pruscy: chemiski, pomezaski i sambieski. Nastpi sejm w
Grudzidzu, na ktrym stana unia ziem Pruskich z Koron. Senatorowie
tych ziem, na rwni z koronnymi, mieli zasiada w radzie koronnej, czyli
Wielkoradzie krlewskiej, i wsplnie krla wybiera. Krl przyrzeka, e urzdy
w ziemiach Pruskich bdzie rozdawa tylko obywatelom miejscowym. Prusy
141
zachowyway oddzielny swj skarb, prawo indygenatu i pospolitego ruszenia w

granicach tylko pruskich.
Pokj toruski, zawarty po skoczonej wojnie 13-letniej z Zakonem, roku 1466,
pozostawi Wielkiego Mistrza w lennem wzgldem Polski posiadaniu Prus
ksicych. A e ksistwo to leao na wschd od Prus, poczonych z Polsk,
powstay std nazwy: Prus wschodnich, czyli ksicych, pozostawionych
Krzyakom ze stolic w Krlewcu, oraz Prus zachodnich, czyli polskich lub
krlewskich. Te ostatnie razem z Warmi przedstawiay rozlego okoo 630
mil kwadratowych i co do wielkoci byy prawie rwne Prusom wschodnim.
Tym sposobem musiao usta istnienie postanowionego podczas wojny 13letniej wojewdztwa Krlewieckiego, a stany tylko w Prusiech zachodnich
trzy wojewdztwa: zamiast Toruskiego Chemiskie, zamiast Elblgskiego
Malborskie razem z ksistwem Warmiskiem i zamiast Gdaskiego
wojewdztwo Pomorskie.
Jeszcze na pocztku tej wojny Kazimierz Jagielloczyk ustanowi dla ziem
pruskich i nominowa 4 wojewodw: gdaskiego, toruskiego, elblgskiego i
krlewieckiego. Krlewiecki by ju wobec pozostawienia tej czci Prus
Krzyakom niepotrzebny. Teraz krl ustanowi 3 kasztelanw: chemiskiego,
elblgskiego i gdaskiego; 3 podkomorzych, 3 chorych, miecznika i
podskarbiego ziem Pruskich, oraz sdziw po powiatach. Urzdnicy ziemscy w
wojewdztwach pruskich byli nastpujcy: podkomorzy, chory, sdzia
142
ziemski, awnicy czyli sdowi, ktrzy s asesorami na sdach ziemskich, i pisarz

ziemski.
Najprzd wszystkie wojewdztwa odprawiay sejmiki u siebie. Wojewdztwo
Pomorskie, jako najwiksze i a w czterech miejscach sejmikujce, miao po
tych sejmikach powiatowych sejmik wojewdzki, czyli generalik pomorski.
Nastpnie posowie zewszd wybrani jechali na sejm prowincyonalny, to jest na
w Genera pruski, ktry odbywa si kolejno raz w Grudzidzu, drugi raz w
Malborgu, a trzeci raz w Gniewie. Z Generau, na ktrym prezydowa zawsze
ksi biskup warmiski, a w niebytnoci jego biskup chemiski, posowie
jechali na sejm koronny. Jeeli ktry sejmik w 3 wojewdztwach nie stan, nie
mogo by Generau, albo jeeli zerwano Genera, posowie na sejm koronny nie
jechali. Pocztkowo na Generaach pruskich sam krl powinien by
przewodniczy. Zwano je po acinie Conventus Generales.
Senat pruski (Wielkorada Prus polskich) skada si z 15 senatorw czyli
wielkoradcw, a mianowicie: 2 biskupw: chemiskiego i warmiskiego (bo
dwaj inni, sambieski i pomezaski, ze swemi dyecezyami pozostali u
Krzyakw w Prusiech wschodnich), 3 wojewodw 3 kasztelanw, 3
podkomorzych, 3 przedstawicieli gwnych miast pruskich: Gdaska, Elblga i
Torunia, i wreszcie podskarbiego ziem Pruskich. Tak w senacie pruskim, jako i
na Generaach, urzdowy tytu prezydujcego ksicia biskupa warmiskiego
by: Princeps Sacri Romani Imperii, t. j. ksi witego pastwa rzymskiego, i
143
ten w sprawach kocioa nie podlega arcybiskupowi gnienieskiemu, tylko

samej Stolicy Apostolskiej.
Do Senatu Koronnego (od roku 1466) wchodzio 8 senatorw pruskich, a
mianowicie: 2 biskupw, 3 wojewodw i 3 kasztelanw, ktrych krzesa do
czasu unii lubelskiej stay razem, jako oddzielna prowincya. Dopiero na sejmie
powyszym (1569 roku) postanowiono za zgod ogln pomisza krzesa
wszystkich prowincyi Rzeczypospolitej, a wic i pruskie, w pewnym oczywicie
porzdku, podug starszestwa wojewdztw. Miecznik ziem pruskich i inni
wszyscy urzdnicy, nie nalecy do Senatu Pruskiego, mieli swoje stalla w
niszej izbie sejmowej.
Wszystkie obrady na sejmikach powiatowych i na Generale prowincyi pruskiej
odbyway si po polsku, sami tylko deputowani od miast (Gdaska, Elblga i
Torunia) mogli czyni wnioski po acinie, gdyby z tego chcieli korzysta. Prawa
ziemskie, zwane Jus terrestre, nadane przez Kazimierza Jagielloczyka, z
pniejszemi zmianami obowizyway szlacht, ktrej apelacya suya do
trybunau piotrkowskiego. Pniej, na mocy uchway sejmu z roku 1764,
ustanowiony Trybuna Wielkopolski pocz sdzi sprawy kadencyami, w
Poznaniu i Bydgoszczy, dla Wielkopolski i Prus krlewskich. Miasta, rzdzc
si prawem chemiskiem, odwoyway si do sdw nadwornych krlewskich.
Prusy polskie syny z handlowych i bogatych miast, nad Wis i Nogatem
pooonych. O trzech najgwniejszych: Gdasku, Elblgu i Torunia, mwio
pospolite przysowie, e: Toru pikny, Elblg mocny, Gdask bogaty.
144
Wszystkie trzy miay prawo bicia wasnej monety i biy jej duo. Miasta
powysze dostarczay Europie: polskie zboe, pota, wosk i inne produkta, a
sprowadzay morzem dla Polski towary kolonialne, ledzie i ryby zamorskie,
wina francuskie i hiszpaskie, cienkie sukna, tkaniny jedwabne i t. d. Prusy
polskie obfitoway w dobr gleb, rybne jeziora, yzne pastwiska, obfito
piknego byda, oraz bursztyn, wyrzucany falami Batyku. Miay te ziemie porty
morskie i zamki warowne, a w miastach bogate mieszczastwo i kupiectwo. To
te od czasu powrcenia ziem pomorskich do Polski za Kazimierza IV, statyci
zaznaczyli wzrost dostatkw w Koronie Polskiej.
Wojewdztwo Chemiskie.
Ziemia, pooona pomidzy Wis, Drwc i Oss, zamieszkana od prawiekw
przez ludno lechick, nazwana zostaa za doby Piastw, od gwnego grodu
swego Chemna (nad Wis), ziemi Chemisk. Mieczysaw I i Bolesaw
Wielki zakadali w niej kocioy i warownie, aby umocni wiar chrzecijask i
bezpieczestwo jej mieszkacw. Za Oss i Lutrzyn, w kraju pogan pruskich,
rozcigay si szerokie, prawie bezludne puszcze, z ktrych barbarzycy mogli
atwo czyni nage napady na rolniczych, wic zasobniejszych Lechitw.
Upamitni si w dziejach napad Prusw roku 1217 na ziemi Chemisk i na
Mazowsze, w ktrym prawdopodobnie cay wiat pogaski: prusko-jawieskolitewski, wzi udzia. Kocioy i miasta ziemi Chemiskiej i czci Mazowsza
poszy wwczas w perzyn, wsie palono i wycinano, a Konrad, ksi
Mazowiecki, ustpienie nieprzyjaci okupowa pienidzmi. Na wie o tym
145
strasznym napadzie, papie Honoryusz III wyda odezw do wszystkich

wiernych w Polsce, aby si wyprawili na krucyat przeciwko nieprzyjacioom
wiary witej. Ksita polscy ocigali si, wiedzieli bowiem lepiej od innych,
e niemoliwem jest pokonanie orem ludu, ukrytego w niedostpnych
moczarach i zawalonych zomami puszczach. Gdy papie powtrzy wezwanie
w Niemczech pnocnych, biskup Chrystyan poprowadzi roku 1219 na pogan
pierwszy zastp krzyowcw, wrd ktrych, jak si zdaje, nie byo ksit
polskich. Dopiero w roku 1222 zebrali si: Leszek Biay, Henryk Brodaty lski
i Konrad I mazowiecki, z licznymi hufcami, na wspln wypraw, do ktrej
przystpili i ksita pomorscy: witopek i Warcisaw. I ta wszake wyprawa
nie zdoaa zabezpieczy ziemi Chemiskiej, ani Kujaw i Mazowsza od
najazdw pogaskich. Prusowie bowiem nie posiadali ani miast, ani grodw, t. j.
adnych rodowisk swego ycia, gdzieby mona zagrozi ich krajowi i zmusi
do walki w polu. Ukryci w niedostpnych za jeziorami kniejach i bagnach, nie
mieli zwyczaju stawia czoa uzbrojonemu rycerstwu. Druyny ich rozbjniczo,
nocami, niespodzianie wypaday w ludne ziemie lechickie i z upie umykay
do bezpiecznych swych kryjwek.
Wwczas to biskup Chrystyan poradzi Konradowi mazowieckiemu
ustanowienie zakonu braci rycerskiej przeciw Prusom. Zawizanym wiec
zosta okoo roku 12231225 zakon Braci Dobrzyskich, tak nazwanych od
zamku Dobrzynia nad Wis, ktry dano im na siedlisko. Gdy jednak mody ten
zwizek upad w pierwszych starciach z poganami, Konrad sprowadzi,
146
zaoony podczas wojen krzyowych w Ziemi witej Zakon teutoski, ktremu

nie zawaha si (roku 1228 do 1230) odda w uposaeniu jamuniczem caej
ziemi Chemiskiej, przeraajcy obraz spustoszenia od roku 1217
przedstawiajcej. Krzyowcy obowizali si zwalczy pogastwo i, po jego
pokonaniu, powrci rzeczon ziemi ksitom mazowieckim, a tylko
podzieli si po poowie krajami, ktre przez nich na poganach zdobyte by
mog.
Od tej wic pory, to jest od roku 1230, a do wojny trzynastoletniej za
Kazimierza Jagielloczyka (14541466), ktra powrcia Prusy polskie
Koronie, caa ziemia Chemiska pozostawaa w posiadaniu Zakonu. Po unii za
Prus z Koron, wesza w skad Polski, jako wojewdztwo Chemiskie.
Wojewdztwo to graniczyo na pnoc z Pomezani, nalec do Prus
ksicych, na zachd z ziemi tyche Krzyakw, ktra nosia nazw Saskiej,
czyli Sasinowskiej, na poudnie z ziemi Dobrzysk i powiatami Sierpskim i
Szreskim po rzek Dziadwk. Reszt granicy poudniowej i cian zachodni
stanowia Wisa, oddzielajca je od wojewdztw Inowocawskiego i
Pomorskiego. Wojewdztwo Chemiskie skadao si z dwch ziem:
Chemiskiej i Michaowskiej, podzielonych na siedm powiatw. Z tych pi
powiatw: Chemiski, Toruski, Grudzidzki, Radzyski i Kowalewski, leao
w ziemi Chemiskiej, a dwa: Brodnicki i Nowomiejski, w Michaowskiej,
wschodni cz wojewdztwa stanowicej. Ziemia ta rzdzia si wsplnie z
Chemisk, miaa jednak osobnego swego chorego i sdziego ziemskiego z
147
asesorami, a odprawiaa sdy w Brodnicy i Nowem-miecie. Pnocnowschodni kraniec wojewdztwa Chemiskiego, a w nim ziemi Michaowskiej,
okoo Lubawy, zajmoway obszerne posiadoci biskupw chemiskich.
Wojewdztwo Chemiskie miao senatorw wikszych trzech, to jest: biskupa,
wojewod i kasztelana chemiskich. Starostwo grodowe Kowalewskie naleao
do wojewody, ktry naznacza podwojewodziego i pisarza grodzkiego,
sprawujcych sdy grodzkie w Kowalewie z kadency co miesic. Niegrodowe
starostwa byy: Brodnickie, Grudzidzkie, Lipiskie, Golubskie, Pokrzywnickie,
Radzyskie, Lonkorskie i inne. Sejmiki odbyway si przedsejmowe w
Kowalewie, a deputackie w Radzynie. Na pierwszych obierano 14 posw
sejmowych (po dwch z powiatu), na drugich za dwch deputatw
trybunalskich od roku 1589, t. j. od przyczenia ziem pruskich do trybunau
koronnego. Ziemia Chemiska odprawiaa sdy ziemskie w Radzynie. Herbem
wojewdztwa by w czerwonem polu orze biay o jednej gowie z koron na
szyi, ktry mia wystajc z prawego skrzyda rk czowieka zbrojnego,
trzymajc miecz nad gowa ora, do cicia podniesiony.
Znaczniejsze miasta wojewdztwa Chemiskiego byy: Chemno, stoeczne
wojewdztwa, nad ramieniem Wisy pooone. Pierwotna osada Chemna leaa
o mil w gr Wisy, w miejscu, gdzie dzi znajduje si wioska Starogrd.
Tutaj, podug legendy, Mieczysaw I mia fundowa koci, ale gdy poganie
zburzyli roku 1217 pierwotne Chemno, wwczas miasto i kocioy odbudoway
si w miejscu dzisiejszem. Chemno, szybko za rzdw krzyackich
148
odbudowywane, miao sd apelacyjny miejski i stao si najznakomitszem z

miast pruskich, ale gdy roku 1457, podczas wojny trzynastoletniej, burmistrz i
piciu rajcw weszli w porozumienie z Krzyakami, Kazimierz Jagielloczyk
pozbawi Chemno tego pierwszestwa na rzecz Torunia. Papie Urban VI
szkoy tutejsze obdarzy roku 1387 tytuem akademii, a porwnywajc z
prawami, uniwersytetu Bonoskiego, dozwoli udzielania stopni doktorw w
czterech wydziaach. Przy pierwszym podziale kraju (roku 1772) dostao si
Chemno pod rzdy krla Fryderyka.
Toru mia si pierwotnie nazywa Tarnowem (?). Dnia 27. maja, w pierwszym
roku wojny trzynastoletniej z Zakonem (1454 roku), krl Kazimierz
Jagielloczyk, zasiadszy na tronie w rynku toruskim, odebra hod od ziemi
Chemiskiej, z przysig na poddastwo i posuszestwo. Ostatni za rok tej
wojny (1466) upamitni si, zawartym w Toruniu dnia 19. padziernika,
gonym w dziejach pokojem z Krzyakami, ktry przywrci Koronie Prusy
polskie i Pomorze. W siedm lat pniej (dnia 19. lutego roku 1473) urodzi si w
Toruniu niemiertelnej pamici Mikoaj Kopernik. Dnia 17. czerwca roku 1501
zmar tutaj, tknity apopleksy, krl Jan Olbracht. Do wietnego stanu Torunia
przyczynia si przywilej na pierwszy skad towarw, z Polski i do Polski
przychodzcych, ktry jednak odjty Toruniowi zosta przez krla Aleksandra
roku 1505. Na pochyociach wzgrz toruskich syny sady i winnice, wic
te Klonowicz we Flisie swoim pisze:
149
Od siebie si miej, gdzie wdziczne winnice

Wisz nad Wis, w nich ywe krynice;
Ujrzysz lusthauzy i ogrody liczne,
Drzewa rozliczne.
Wspaniae czerwone mury krzyackie i wysokie wiee zdumieway widokiem

swoim przybywajcych do Torunia:
Lecz naprzd ujrzysz nad grami pice,

I wie wysokich zote makowice,
Co swymi wierzchy modre niebo orz,
Oboki porz.
Toru budowny i bogaty w cnot,

Tam szczyrych mieszczan ogldasz ochot,
Tam pokj, tam wstyd, tam puy uczciwo
I sprawiedliwo.
Bge pomagaj, zwierzchnoci dostojna,

Ku dobrym skonna, na zuchwae zbrojna,
Bg ci tu egnaj, bo mi pilno w drog,
Mieszka nie mog.
150
Dnia 16. lipca 1636 roku pochowane zostay z wielk okazaoci w toruskim
kociele Panny Maryi, sprowadzone z Brodnicy, zwoki Anny, siostry krla
Zygmunta III, od 11-stu lat zmarej. Za panowania Krzyakw Toru, od wieku
XIII, by miastem Zakonu. Kazimierz Jagielloczyk potwierdzi 1457 roku
prawo mennicy miastu, ktre te, z maemi przerwami, wybijao swoj wasn
monet do roku 1765.
Grudzidz nad Wis, w pobliu ujcia Ossy, by staroytn osad lechick,
ktr nazwano Grdkiem, niewtpliwie od wzniesionego tu za Piastw
zameczku. Zameczek ten opanowany zosta przez pogan pruskich, ktrzy
czstymi std napadami trapili przylege ziemie polskie. Krzyacy, po
ujarzmieniu Prus, odbudowawszy miasto i zamek, zmienili jego polsk nazw
Grdek na Graudenz, z ktrej powsta Grudzidz. W Grudzidzu naprzemian z
Malborgiem odprawiay si sejmiki generalne trzech wojewdztw, czyli Genera
Prus polskich. Miasto, na wyniosem wybrzeu Wisy pooone, sprowadzao
wod z Ossy za pomoc wodocigu i machiny, ktrej wynalezienie tradycya
przypisywaa Mikoajowi Kopernikowi. Inne miasta w wojewdztwie
Chemiskiem byy: Radzyn, znany ju za Bolesawa Wielkiego, Kowalewo,
gdzie si miecio archiwum wojewdztwa, Brodnica (przy ujciu Brodnicy do
Drwcy), ktry to grd za rzdw krzyackich tak wane zaj stanowisko, e
go nazywano kluczem caych Prus. Zygmunt III nada starostwo to 1605 roku
siostrze swej Annie, ktra, z upodobaniem tu przemieszkujc, trudnia si
151
zbieraniem zi, ukadaniem zielnika, bawia si nawet chemi, syna przytem

z pobonoci, miosiernych uczynkw i tu zmara 6. lutego 1625 roku, ale ciao
jej tymczasowo z powodu wojen szwedzkich w tutejszym kociele zoone,
dopiero w lat 11 Wadysaw IV w Toruniu pochowa. Na mocy przywileju nie
wolno byo w Brodnicy mieszka ydom, ktrzy dopiero po zaborze pruskim
osiada tu (w roku 1773) zaczli. Chema, nad jeziorem, miecia w sobie po
roku 1251 katedr i kapitu, z Chemna przeniesion. Lubawa, dobra biskupw
chemiskich z ich rezydency. Koo wsi Rogona i ujcia Jardgi do Ossy
kaza Bolesaw Chrobry roku 1014 wbi sup elazny w Oss, jako znak
graniczny z ziemi Prusw. Krzyacy, zostawszy panami ziemi Chemiskiej,
sup ten wyrzucili i myn w tem miejscu zmurowali, tylko zostaa nazwa wsi:
Sup. abiszyn, miasto zaoone z przywileju, danego przez wielkiego mistrza,
Konrada Wallenroda. Golub, nad Drwc, ktry otrzymawszy od Zygmunta III
siostra jego, Anna, zaoya tu wielki ogrd, gdzie pielgnowaa mnogie zioa i
krzewy. Na wiosn 1623 roku nawiedzi j, jadc do Gdaska, krl z on i
dziemi i kilka dni tu przepdzi.
Wojewdztwo Malborskie.
Najmniejsze z trzech wojewdztw w Prusiech polskich, od pnocy Baltykiem, a
waciwie zatokami Gdask i Frysk oblane, od wschodu graniczce z
ksistwem Warmiskiem i Prusami ksicemi, od poudnia z czci tyche
Prus, ktra si zwaa Pomezani, od zachodu przedzielone byo korytem Wisy
od wojewdztwa Pomorskiego. Dzielio si na cztery powiaty: Sztumski,
152
Kiszporski, Elblski i Malborski. Starostwo grodowe Kiszporskie naleao do

wojewody, ktry wybiera podwojewodziego i pisarza, a jeeli nie sdzi sam, to
przez nich sprawuje sdy grodzkie w Kiszporku. Niegrodowe starostwa byy:
Sztumskie, Tolkmickie i inne. Sejmiki wojewdzkie, sdy grodzkie i ziemskie
nie w Malborgu, ale w Sztumie si odbyway. Grd sztumski zalea od starosty
w Kiszporku. Na sejmikach wojewdzkich wybieranych jest omiu posw na
Genera pruski, to jest po dwch z powiatu, i dwch deputatw na trybuna z
caego wojewdztwa. Sdy ziemskie sprawowa sdzia ziemski z awnikami.
Herb wojewdztwa Malborskiego by ten, co Chemiskiego, zachodzia tylko
rnica w barwach, a mianowicie, e w herbie chemiskim orze jest biay na
polu czerwonem, a w herbie malborskim orze czerwony na polu biaem.
Stoecznem miastem wojewdztwa by Malborg, po acinie Marieburgum, po
niemiecku Mariaenburg, co po polsku przemieniono na Malborg. Zaoyli go
roku 1274 Krzyacy we wsi pruskiej Alem, na prawym brzegu Nogatu, o mil 5
6 od Gdaska, a zagrabiwszy Polsce Gdask w roku 1309 i zbudowawszy w
Malborgu wielkim kosztem zamek, jeden z najwarowniejszych wwczas w
Europie, uczynili Malborg stolic swojej potgi. Jagieo, po wielkiem
zwycistwie roku 1410 pod Grunwaldem, zaj miasto Malborg, nie mg
jednak zdoby zamku. Podczas tego oblenia, wystrzelona z rozkazu krla kula
dziaowa, majca zburzy rodkowy filar, utrzymujcy sklepienie wielkiej sali,
w ktrej zasiada Wielki Mistrz z Komturami, utkwia w murze nad kominem,
chybiwszy o kilka cali. Kazimierz IV by szczliwszy i zdoby twierdz
153
malborsk podczas wojny trzynastoletniej roku 1460, a w sze lat potem

Malborg przeszed pod panowanie polskie. Tu si odtd odbywa naprzemian z
Grudzidzem sejm Prus polskich, zwany Generaem.
Potne mury twierdzy dzieliy si na zamek dolny, redni i wysoki. W dolnym
jedna z baszt zwaa si Bab, druga z bram Cwetor, a bya i mynnica, w ktrej
dziaa lano. W rednim zamku, midzy wielu innemi, bya izba, podobnie jak na
Wawelu, kurz stop zwana. Ta cz zamku obejmowaa za polskich czasw
mieszkanie Krla i Krlowej Jejmoci, gdzie pierwej sam Wielki Mistrz Zakonu
mia siedzib i std urzdza wyprawy na cige niszczenie Polski i Litwy. W
trzeciej czci, zwanej zamkiem wysokim, midzy innymi znajdowa si sklep
Witolda, to jest mieszkanie, ktre ten bohater jako wizie lub go Zakonu
pobytem swoim upamitni. Cay ogromny gmach zamku malborskiego,
obejmujcy tyle wspomnie z dziejw Zakonu i dziejw polskich, uleg
znacznym uszkodzeniom w wielkim poarze 1644 r.
Elblg, po staropolsku Olbig, po niemiecku Elbing, nad rzeczk tego imienia,
do Friszhafu wpadajc, miasto powiatowe w wojewdztwie Malborskim. Roku
1237 postawiony by tu przez Krzyakw, przy pomocy Konrada
Mazowieckiego, zamek, koo ktrego kupcy z Lubeki zabudowali miasto. Roku
1454 Elblanie, nie mogc znie duej ucisku krzyackiego, zburzyli ten
zamek, osadzony zaog niemieck, i poddali si krlowi Kazimierzowi IV.
Odtd Elblg dugo by Polsce wierny i roku 1520 mnie si opar napaci
154
Alberta, margrabiego Brandeburskiego. Miasto naleao do zwizku

hanzeatyckiego i bio wasn monet.
Sztum, Stum, miasto, zaoone w miejscu lechickiej wsi Postolin, midzy
jeziorami, dwie mile od Malborga, powiatowe i starociskie; posiadao
znakomity zamek krzyacki, byo miejscem sejmikw wojewdztwa, oraz
sdw ziemskich i grodzkich. Gustaw Adolf, podczas wyprawy swojej na
Polsk za Zygmunta III, pobity dnia 25. czerwca 1629 roku przez
Koniecpolskiego pod Sztumem, dwa razy w ssiednim lesie dosta si do
niewoli, z ktrej jednak zdoa si zawsze wylizn. W pobliskiej miastu wsi
Sztumdorf Wadysaw IV zawar roku 1635 zawieszenie broni ze Szwedami i
rozejm na lat 26.
W widach Wisy i Nogatu leaa, synna z urodzajnoci, nizina, zwana
uawami. rdosw tej nazwy pochodzi zapewne z jzyka pierwotnych
Prusw i tylko zosta spolszczonym (po litewsku: saa wyspa, elu
zielenieje, ol trawa). Nazwa uywa si zwykle w liczbie mnogiej, poniewa
suy dwom wielkim i kilku pomniejszym wyspom nizinnym. Odrniano
uaw gdask, elblsk i dwie malborskie, ogem 16 mil kwadratowych
majce. Od Malborga ku Gdaskowi cign si niziny, Wis i Nogatem oblane,
a drugie ku Elblgowi, midzy korytem Nogatu a jeziorem Druznem zawarte.
Po osuszeniu kanaami i tamami uawy stay si jedn z najyniejszych w
wiecie okolic ju za czasw krzyackich. uawy malborskie, do Malborskiej
ekonomii krlewskiej przynalene, dziel si na Wielk uaw, midzy Wis
155
i Nogatem pooon, i Ma uaw, inaczej Fiszawsk, od Nagatu do jeziora

Druzna cignc si. Podug lustracyi z roku 1649 Wielka uawa obejmowaa
39 wsi na 1728 wkach osiadych, a w roku 1783 liczono w niej 2130 anw.
Wsi te, chocia przez Krzyakw, kolonizowane byy jednak przewanie
ludnoci polsk i dlatego w znacznej czci miay nazwiska polskie. Wie
Kocielec zaoona bya przez Kocieleckiego roku 1471 za przywilejem
Kazimierza Jagielloczyka. Maa uawa Malborska miaa w roku 1649 wsi 22
na 677 wkach ziemi, a pod koniec XVIII wieku byo w niej 966 anw, za na
nich, oprcz dawnych wsi, przybyo jeszcze 16 wsi, tak zwanych holenderskich.
Roczny dochd krlewski, z caej ekonomii malborskiej, to jest miasta,
folwarkw, czynszw i pastwisk Wielkiej i Maej uawy, wniesiony do skarbu
krla Jegomoci roku 1649, po strceniu kosztw administracyi i potrzeb
kocielnych, czyni zotych polskich wczesnych 117.384, groszy 9 i szelgw
11. Bya to zatem najwicej dochodu przynoszca krlewszczyzna ze
wszystkich w Rzeczypospolitej.
Warmia.
Do wojewdztwa Malborskiego naleaa Warmia, stanowica oddzielne
ksistwo pod absolutn wadz ksicia biskupa Warmiskiego. Nazwa Warmii
nie pochodzia od jakiego zaginionego miasta, jak mniemali niektrzy, ale od
plemienia pruskiego Warmw, ktrzy sam rodek krainy pruskiej, na prawym
brzegu rzeki Paseryi zamieszkiwali. Krzyacy, zaprowadzajc mieczem
chrzecijastwo w wieku XIII, lud ten nieliczny bd wytpili, bd dalej
156
wyparli, tak, e do yzna ta kraina stana otworem dla kolonizacyi i pocza

si napenia wsiami, od strony poudnia mazurskiemi, za od pnocy, to jest
od Batyku niemieckiemi.
Warmia, przedstawiajca ksztatem swoim nieregularny trjkt, majcy 77 mil
kwadratowych przestrzeni, z wierzchokiem, ku morzu zwrconym, od strony
pnocy miaa brzegi Fryszchafu, na pnoco-wschodzie Prusy krlewieckie, na
poudnio-wschodzie tyche Prus powiaty: Szestyski, Szczyciski i Niborski,
oddzielajce j od ksistwa Mazowieckiego; na zachodzie powiat
Olsztynkowski, lini rzeki Paseryi i w pobliu Fryszchafu wojewdztwo
Malborskie. Papie Inocenty IV, dzielc roku 1241 wszystkie ziemie pruskie na
cztery dyecezye, ustanowi wwczas po raz pierwszy Warmisk i za granic jej
naznaczy jezioro Druno, zatok morsk Friszchaf, a od pnocy rzek Prygor.
Od tego to roku 1241 Warmia zacza mie oddzielnego biskupa, ktry w
sprawach duchownych podlega arcybiskupowi Ryskiemu, rzdzi za ca
Warmi pod zwierzchnictwem Wielkiego Mistrza Zakonu. Kiedy si nastpnie
Prusy podday dobrowolnie Polsce, biskup warmiski zawar podobnie co do
swojej podlegoci oddzieln umow, moc ktrej zosta ksiciem Warmiskim,
majcym wadz i prawo miecza nad wszystkimi stanami i urzdami w tym
kraju. Odtd zacz prezydowa w senacie Prus krlewskich, a w senacie
polskim alternat z biskupem uckim miejsce otrzyma, co si za tyczy rzeczy
duchownych, od samej tylko Stolicy Apostolskiej zalea.
157
Szlachta, mieszczanie, kmiecie i kapitua wysyali deputowanych na zjazdy

warmiskie, gdzie, pod przewodem biskupa, naradzali si o potrzebach swej
ziemi. Rzdzili si za teme prawem, co reszta Prus krlewskich, i wasnemi
swemi ustawami. Ksi biskup sdzi wszystkie sprawy bez apelacyi, stanowi
urzdnikw ziemskich i starostw, wolno mu byo zaywa paliusza i krzya
arcybiskupiego w swojej dyecezyi.
Kapitua warmiska ma za herb bram elazn w murze o trzech wieach i p
krzya (z lewem ramieniem), nad herbem mitra papieska, a nad mitr krzyyk.
W roku 1512 otrzymaa od Zygmunta I przywilej wolnej elekcyi biskupw.
Krlowie polscy podawali tylko kapitule czterech kandydatw, ktrzy musieli
by rodowit szlacht prusk, lub posiada w kapitule swoje stallum. Podug
konstytucyi sejmowej z roku 1764 kapitua warmiska powinna wysya
jednego deputata na trybuna prowincyi Wielkopolskiej.
W szeregu biskupw warmiskich znajdowali si czsto ludzie pierwszorzdnej
sawy i zasugi dla kraju. Dosy wymieni tutaj kardynaa Stanisawa Hozyusza,
ktry zosta biskupem warmiskim roku 1551 po Janie Dantyszku. Po mierci
Hozyusza w roku 1579 zasiad na stolicy warmiskiej Marcin Kromer, jeden z
najcelniejszych dziejopisw i statystw polskich XVI wieku. O katechimie
polskim Kromera dla dyecezyan warmiskich wiadomo jest z dziejw
pimiennictwa krajowego i wiadectw pruskich. Ludno Warmii musiaa by
przewanie polsk, a nawet w poudniowej poowie stanowia wycznie
element mazurski, skoro biskupi polecali proboszczom odmawia po polsku:
158
Ojcze nasz, Zdrowa Marya, Wierz i spowied powszechn. Zwyczajem,

przyjtym przez krlw, biskupi warmiscy mianowani byli zwykle z biskupw
chemiskich. W wieku XVIII na stolicy warmiskiej widzimy Jdrzeja
Zauskiego, uczonego, zmarego w Gutstadzie na Warmii roku 1711, i
Grabowskiego, po ktrym roku 1766 otrzymuje katedr warmisk i 400.000
zp. dochodu rocznego, jaki to biskupstwo z dbr swoich przynosio, mody, bo
trzydziestoletni kapan i poeta, Ignacy Krasicki. W sze lat potem Warmia
przesza pod panowanie pruskie i autor Pana Podstolego mia odtd dwa dwory
krlewskie: berliski i warszawski, na ktrych lubi przesiadywa.
Miasta warmiskie, bdc pozakadane przez Krzyakw lub biskupw w ich
dobie, rodem Niemcw, nosiy nazwy niemieckie, a byy nastpujce: 1)
Heilsberg, w spolszczeniu Lechbarg lub Helcberg, z zamkiem nad rzek All,
stoeczne Warmii. 2) Frauenburg ze wspania katedr, w ktrej spoczywaj
zwoki wiekopomnego Mikoaja Kopernika. Wielki nasz astronom, jako tutejszy
kanonik katedralny, tu wiksz cz ycia swego mieszka, tu mia swoje
obserwatoryum na jednej z wie katedry, tu robi genialne odkrycia, pisa swe
dziea i tu roku 1543 ycie zakoczy, a dotd szczyci si miasto jeszcze
wodocigiem, przez Kopernika wystawionym. 3) Braunsberg (w spolszczeniu
Brunsberga) nad rzek Passarg; 4) Bisztynek (z niemieckiego Bischofsstein lub
Bistein); 5) Ressel, po polsku Resla, Ressela, mae miasteczko, blisko ktrego
jest, sawny na ca Warmi, koci z cudownym obrazem Najwitszej Maryi
Panny, wit lipk zwany, roku 1618 przez Szymona Rudnickiego, biskupa
159
warmiskiego, wzniesiony: 6) Seeburg, po polsku Siborg; 7) Biskupiec, po

niemiecku Bischofsburg; 8) Wartenberg; 9) Olsztynek, Holsztyn (u Niemcw
Allenstein); 10) Gutstadt; 11) Orneta (po niemiecku Wormith lub Vormitha);
12) Mezlak, po niemiecku Mehlsack, i inne.
Wojewdztwo Pomorskie.
Gdy traktatem Toruskim z Zakonem Krzyakw (roku 1466) tak zwane Prusy
zachodnie, krlewskie, powrciy do Polski, utworzono z nich trzy
wojewdztwa: dwa mniejsze na prawym brzegu Wisy (Chemiskie i
Malborskie z Warmi), oraz trzecie wiksze, Pomorskie, na lewym brzegu
Wisy, dorwnywajce rozlegoci dwom poprzednim, poczonym razem z
Warmi. Rozlegoci tego wojewdztwa bardzo cile obliczy dzisiaj nie
podobna, w kadym razie wynosia ona okoo 300 mil kwadratowych. Pnocn
cz wojewdztwa stanowia ziemia Kaszubska, Baltykiem i zatoka Gdask
od pnocy i wschodu oblana. Wschodni cian bya Wisa, odgraniczajca od
wojewdztw: Malborskiego, Chemiskiego i ziemi Pomezaskiej, do Prus
ksicych nalecej. Na poudniu graniczyo wojewdztwo Pomorskie z
wojewdztwem Inowocawskiem, czyli Kujawami (w okolicach Fordonia i
Bydgoszczy), oraz z zanoteck czci wojewdztwa Kaliskiego, a pniej
Gnienieskiego. Zachodni i pnoco-zachodni lini stanowia duga i amana,
sucha granica od pomorza supskiego, czyli Pomeranii Brandeburskiej. Niemcy,
dla odrnienia Pomorza brandeburskiego od Pomorza polskiego, czyli
gdaskiego, nazwali to ostatnie Pomerellen, t. j. Pomereli. Do wojewdztwa
160
Pomorskiego naleay jeszcze dwie anklawy w granicach Pomorza

brandeburskiego, a mianowicie zamki Lauenburg i Bytw z okolicznemi
ziemiami. Gdy jednak od samego zaraz pokoju Toruskiego powiaty te cigle w
posiadaniu pomorskich ksit, jako lenno Polski, pozostaway, a po
wyganiciu tyche zaledwo przez lat 20, t. j. od roku 1637 do 1657, wcielone
do wojewdztwa Pomorskiego byy i znowu na lenno elektorw
Brandeburskich przeszy, opisywa ich tutaj nie bdziemy.
Ziemia, z ktrej utworzone zostao za Kazimierza Jagielloczyka wojewdztwo
Pomorskie, zamieszkana bya ju w czasach piastowskich przez ludno
rdzennie polsk, rnic si swem narzeczem od wielkopolskiej moe tyle, co
Mazowsze, lub Krakowianie. Badacz przeszoci tego kraju, Ignacy Zakrzewski,
powiada, i od najdawniejszych czasw posiada on te same urzdzenia
administracyjne i prawnicze, co inne ziemie, wchodzce w skad Polski. Liczne
dokumenta, dosze do nas z czasw udzielnych ksit pomorskich (ogoszone
przez Perlbacha w osobnem Pomerellisches Urkundenbuch), wykazuj tak
sam wadz ksic, ten sam skad administracyi w kasztelanach i
wojewodach, te same sdy wiecowe, colloquia, te same ciary i podatki,
rozoone na rne klasy spoeczestwa, co w Polsce. I tak znajdujemy tam
wojewdztwa: Biaogrodzkie, Gdaskie, Tczewskie, wieckie i Supskie;
kasztelanie: Biaogrodzk, Chmielisk, Tczewsk, Lubieszowsk, Nowsk,
Puck, Rudzisk, Racisk czyli Zaborsk, Sierock, Sawisk, wieck,
Supsk, Wyszogrodzk i Szczytnowsk. Oprcz tego spotykamy tam takich
161
samych dygnitarzy niszych, t. j. podkomorzych, sdziw, chorych,

czenikw, stolnikw, wojskich i t. d., a wszyscy zajmuj te same stanowiska,
co w caej Polsce.
To te i obyczaj w niczem si na Pomorzu od polskiego nie rni. Te same
prawa i obowizki szlachty, to samo stanowisko ludnoci wiejskiej, takie same
podziay majtku ziemskiego pomidzy dzieci i, co za tem idzie, te same
podziay kraju caego pomidzy synw ksicych i nieunikniony tego skutek,
ta sama niemoc polityczna na zewntrz, pobudzajca, zarwno tu jak tam,
chciwo ssiadw. Sowem: ziemia Pomorska zachowywaa a do utracenia
swej udzielnoci wszystkie znamiona narodowe polskie, a lubo przez
witopeka za Leszka Biaego i przez Zakon krzyacki za okietka pod
wzgldem politycznym oderwan zostaa na czas dugi, to przecie nie przestaa
by jeszcze wwczas czci Polski pod wzgldem narodowym i kocielnym.
Wchodzia bowiem w skad archidyecezyi Gnienieskiej, a witopek,
rozprzestrzeniwszy jej granice poza rzek Leb, wcieli do niej ziemie
Sawisk i Supsk, z czego powsta pniejszy archidyakonat Supski.
Wojewdztwo Pomorskie w roku 1764 podzielone zostao na 10 powiatw:
Gdaski, Pucki, Kocierzyski, Tczewski, Skarszewski, Nowski, wiecki,
Tucholski, Czuchowski i Mirachowski. Powiaty: Gdaski, Nowski i
Starogrodzki liczyy si do Tczewskiego. Sejmiki powiatowe kady powiat
odprawia u siebie, lubo najczciej w czterech miastach tego wojewdztwa:
Pucku, Tucholi, Czuchowie i wiecu, skd szlachta zjedaa si na sejmik
162
oglny do Starogrodu, jako rodkowego miasta w wojewdztwie. Na tym

generaliku obieraa 20 posw, to jest po dwch z kadego powiatu, ktrzy
naprzd udawali si na Genera Pruski do Malborga lub Grudzidza, a potem na
sejm koronny. Na trybuna piotrkowski wybierao cae wojewdztwo dwch
deputatw na sejmiku deputackim, take w Starogrodzie.
Senatorw wikszych byo dwch, a mianowicie: wojewoda pomorski i
kasztelan gdaski. Starostwo grodowe Skarszewskie naleao do wojewody,
ktry ma swego podwojewodziego i pisarza grodzkiego, a ci sdy grodzkie
sdz w Skarszewie. Niegrodowe starostwa byy: Biaemburskie, Czuchowskie,
Gniewskie czyli Mewe, Hamersztyskie, Mirachowskie, Nowskie, Osieckie,
Parchowskie, Puckie, Sobowickie, Starogrodzkie, wieckie i Tucholskie,
wszystkie noszce nazwiska od miasteczek tego imienia. Tczewo byo
ekonomi krlewsk dbr stoowych. Sdy ziemskie odbyway si zazwyczaj
tam, gdzie i sejmiki; w Starogrodzie sdziy si trzy powiaty: Gdaski,
Tczewski i Nowski. Herb wojewdztwa wyobraa Gryfa czerwonego ze zotymi
szponami i koron na gowie w biaem polu; przednie jego nogi wspite i
skrzyda podniesione.
Stoecznem miastem wojewdztwa by Gdask, po acinie nazywany:
Gedanium, Gidanie, Dantiscum, Godanum, po niemiecku Danzig. Bya to stara
osada lechicka, ktra za Mieczysawa I i Bolesawa Wielkiego do Polski ju
naleaa. Podug ywota w. Wojciecha, przez Jana Kanaparza, Bolesaw roku
997 posa witego apostoa Prus Wis a do Gdaska, ktrego by panem.
163
Bolesaw Krzywousty nada wrd Gdaska rne ziemie i dochody biskupstwu

kujawskiemu, pragnc da mu mono i obowizek szerzenia chrzecijastwa
na Pomorzu, co papie Eugeniusz III ju po jego zgonie w bulli z roku 1118
potwierdzi. Miasto ley na lewym brzegu Wisy o mil od ujcia jej do morza,
przerznite rzeczkami Motaw, dwiema odnogami wchodzc do Wisy, i
Raduni, wpadajc do Motawy, otoczone od pnocy i wschodu Wis, zwan
tu Leniwk; od poudnia i zachodu trzema grami: Gradow, Biskupi i
Cygask. Gdask by najhandlowniejszym portem morza Batyckiego i jedn z
gwnych twierdz w Polsce, posiada 6 przedmie, z ktrych tak zwane
Szotland zostawao pod jurysdykcy biskupa kujawskiego, majcego tu niegdy
swj dworzec na grze, Biskupi od tego zwanej.
Do znakomitszych budowli nalea staroytny i wspaniay koci farny N.
Panny Maryi, gieda, zwana Artushof, z posgiem Augusta III, dwr szlachecki
Junckerhof, sawne na ca Europ gimnazyum, olbrzymi myn krlewski na
Raduni o omnastu koach, przynoszcy do skarbu krlewskiego na godzin po
dukacie za mieliwo. Najciekawszym by jednak ratusz gotycki, miejsce
posiedze magistratu gdaskiego, pamitne w dziejach nietylko tego miasta, ale
i caej Polski. Miecio si w nim, niezmiernie wane dla dziejw polskich i
pruskich, archiwum, XIII wieku sigajce, i synny zegar, opisany przez
Gwagnina. W roku 1309, gdy Krzyacy wydarli za okietka Gdask Polsce,
ludno tego miasta musiaa by przewanie polsk i wrogo wzgldem
rycerstwa niemieckiego usposobion, skoro dopucio si ono na niej strasznej
164
rzezi, upamitnionej przez dziejopisw. dza Gdaszczan cignicia

nadmiernych korzyci z handlu polskiego bywaa przyczyn nieporozumie, a
nawet buntw przeciw wadzy krlewskiej. Za Wadysawa IV handel Gdaska
mia by najrozleglejszym, a ludno do 80.000 gw wynosia. Dwa grody
nadwilaskie, Gdask i Krakw, byy za Zygmunta III najludniejsze w Polsce,
a cznie z Prag czesk najwiksze w Sowiaszczynie i do najludniejszych w
Europie nalece.
O mil od Gdaska nad jeziorem ley synne opactwo Cystersw Oliwa,
fundowane roku 1170 przez Sobiesawa, ksicia Pomorskiego. Zygmunt III,
przybywszy ze Szwecyi roku 1587 na objcie tronu polskiego, w kociele
tutejszym dnia 7. padziernika Pacta Conventa podpisa. Rok znowu 1660
upamitni si niekorzystnym dla Polski traktatem oliwskim. Jan Kazimierz,
ratujc kraj, zniszczony po srogim napadzie Szwedw i zagroony rozbiorem
przez wszystkich prawie ssiadw, zawar tu1) traktat, ktrym na rzecz Szwecyi
zrzeka si Rygi i Inflant i przyzna elektorom brandeburskim niezawiso Prus
ksicych. Powiadaj, e gdy pokj ten podpisywa, zy potoczyy si z oczu
krlowi.
Do waniejszych miast i miejscowoci wojewdztwa Pomorskiego naleay:
Pucko z zamkiem mocnym i portem wojennym polskim nad zatok morza
Baltyckiego, zwan Puck, zaoone w wieku XII przez Bogusawa, syna
Sambora, ksicia Pomorskiego. Wejherowo w ziemi Kaszubskiej; Kocierz lub
Kocierzyna; Tczewo, po acinie Dersavia, a po niemiecku Dirschau, nad
165
Wis; Skrzewo; Starygrd po niemiecku Stargard; Pelplin, nad rzek Pepl

z opactwem Cystersw, fundowanym roku 1274 przez Mszczuga; Gniew nad
Wis; Nowe, po niemiecku Neuenburg; wiecie lub Swiec, po niemiecku
Schwetz, po acinie Suecia, Suece, nad Wis, przy ujciu Czarny; Koronw nad
Brd, gdzie po bitwie grunwaldzkiej powtrnie Polacy (1410 r.) pobili
Krzyakw; Tuchola; Chojnice; Czuchw i Hamersztyn.
Hela, wski pwysep piaszczysty, 5 mil dugi, tworzy zatok Puck z czci
Gdaskiej. W zatoce Puckiej wanie miaa stanowisko flota polska za
Zygmunta III i Wadysawa IV. Na caym pwyspie Puckim, prcz osady
rybackiej, Hel zwanej, ktr Zygmunt I Gdaszczanom odda, znajdoway si
dwie mae twierdze, przez Wadysawa IV zbudowane; jedna, Wadysaww, z
portem; druga, Kazimierzw, dla ochrony floty polskiej i samego Gdaska. Ale
podczas wojen za Jana Kazimierza obie zburzone zostay. Nazwane za tak byy
na pamitk imion dwch panujcych synw krla Zygmunta III.
Prowincya Maopolska.
(Polonia Minor).
Odwiecznym polskim zwyczajem, gdy na ziemiach wsi dawnej, powstawaa

wie druga nowsza, to do nazwy dawnej dodawano przymiotnik wielka, a do
nowej maa. Ten sam zwyczaj zastosowano i w nazwach krain polskich, z
ktrych gciej zaludniona i dawniej uspoeczniona dostaa nazw
Wielkopolski, a modsza jej siostrzyca Maopolski1). Kiedy powstaa ta
166
odrbno w nazwach, dzi ju dokadnie dat oznaczy niepodobna, bo

najprzd powsta ona musiaa w mowie potocznej, ktra nie bya jzykiem
pimiennym ani urzdowym. Ksita wielkopolscy, Bolesaw i Przemysaw I,
w dokumencie z roku 1242 tytuuj si Duces Majoris Poloniae (ksita Starej
Polski). Tene Bolesaw, jak rwnie syn jego Przemysaw II, Pogrobowiec, w
przywilejach z lat 1258 do 1288 uywali nieraz tytuu: Dux Majoris Poloniae.
W duchu jzyka polskiego nazwanie wsi lub ziemi wielk i ma oznacza
nietyle rozlego ich granic, ile starszestwo i gniazdowo. Wprawdzie
Krakw mia tradycye historyczne moe nawet starsze ni Gniezno i Kruszwica,
ale nie by kolebk takiej dynastyi, jak piastowska, i nie uorganizowa takiego
pastwa, jakie mogli uorganizowa Piastowie wrd najludniejszej z ziem
lechickich.
okietek, yjcy tradycy trzech pierwszych Bolesaww, to jest ide
narodowego zjednoczenia, koronuje si nie w Gnienie, ale w Krakowie, stolicy
maopolskiej, jakby dla oznaczenia, e kraj wszdzie jeden, pastwo jedno, e
unia osobista dzielnic piastowskich ustaje, a nastpuje zjednoczenie si dwch
prowincyj w jedno pastwo. Od tej to chwili istnieje Maopolska urzdownie,
jako powincya w krlestwie Polskiem. okietek zaprowadza uni sejmow, t. j.
wsplne sejmy dla Wielko i Maopolski, dc do ujednostajnienia wadzy i
praw narodowych. To tumaczy pniejszy wybr Piotrkowa na wsplne sejmy,
jako miejsca pogranicznego dwch pow pastwa. Nie chcieli Polanie jecha
do Krakowa i Maopolanie do Gniezna na sejmy, uwaajc si jedni i drudzy za
167
dostojniejszych. eby wic pogodzi draliwoci wzajemne, Piotrkw wybrano

na grd sejmowy. Na Wadysawa okietka i syna jego Kazimierza Wielkiego
spywa chluba sawy, e kiedy Wosi i Niemcy dopiero w nowszych czasach
przeprowadzaj ide zjednoczenia narodowego, to ci dwaj wielcy Piastowie
urzeczywistnili j w XIV wieku, i nie mieczem ani zaborami, ale przez ugod
dobrowoln i prac prawodawcz.
Waciw Maopolsk stanowiy wojewdztwa: Krakowskie, Sandomierskie i
Lubelskie, oraz kupione (w wieku XV) przez Zbigniewa Olenickiego, biskupa
krakowskiego, u ksit lskich ksistwo Siewierskie, i odzyskane przez
Jagie (cho naprzd drog zastawu) w krainie zakarpackiej starostwo Spiskie
z 13 miastami. Maopolska w tych granicach posiadaa (podug dzisiejszych
dokadnych oblicze) przestrzeni mil kwadratowych 1046. Bya zatem tylko o 6
mil kwadratowych mniejsz od Wielkopolski. Trzy powysze wojewdztwa
maopolskie, bez ksistwa Siewierskiego i pia, posiaday w drugiej poowie
XVI wieku parafij 922, miast 205 i wsi 5500, to jest mniej ni miaa
Wielkopolska o 195 parafij, 42 miast i 950 wiosek.
Unia lubelska (roku 1569) przez przyczenie Rusi Czerwonej, Woynia, Podola
i Ukrainy do Korony, uczynia prowincy maopolsk wielokrotnie rozleglejsz.
Odtd prowincya ta skadaa si z 11 wojewdztw, 3 ksistw i 3 ziem. Byy to
mianowicie: 1) Wojewdztwo Krakowskie z trzema ksistwami:
Owiecimskiem, Zatorskiem i Siewierskiem, oraz starostwem Spiskiem, 2)
Sandomierskie, 3) Kijowskie, 4) Ruskie z ziemiami Halick i Chemsk, 5)
168
Woyskie, 6) Podolskie, 7) Lubelskie z ziemi ukowsk, 8) Bezkie, 9)

Podlaskie, 10) Bracawskie i 11) Czernichowskie.
11)
Widzimy to samo pniej i u Sowian wschodnich, gdzie obok Wielkorosyi
powstaje w XVIII wieku Maorosya.

Wojewdztwo Krakowskie.
Wojewdztwo Krakowskie obejmowao Lechi podkarpack, na prawym brzegu
Wisy pooon, jak rwnie na lewym brzegu Wisy ziemie pomidzy
wojewdztwem Sieradzkiem i Krakowem, w ktrej bray pocztek rzeki Warta i
Pilica. Dzieje tej czci Lechii poudniowej (nazwanej przez pniejszych
historykw Wielk i Bia Chrobacy) do czasw Bolesawa Chrobrego s
mgliste i legendowe. Wiemy, e by tak zwany Krakus, czyli Krak, bo dowodzi
tego sama nazwa Krakowa, e rd jego musia by potnym, bo wikszych
mogi, ni jemu i Wandzie, Lechici nie usypali nikomu. Zreszt pewniejszego
nic nie wiemy. yjc w pogastwie, oddzieleni od wiata Karpatami,
dziejopisw ludy lechickie nie miay. Gdy nie stawao zgody lub siy ora
miejscowym ksitom Lechickim nad Grn Odr i Wis, to przychodzili
wwczas ksita Czescy lub Morawscy i opanowywali Wrocaw lub Krakw
na czas jaki. Nawzajem Piastowie, wzmgszy si w potg, zajli Maopolsk
i zdobywali czasowo Czechy, Moraw i Sowacy a po Dunaj. By czas (za
Mieczysawa I), e panowanie czeskie signo po Krakw, jak o tem wyranie
169
pisze Kosmas i Al-Bekri. Czy jednak dopiero w roku 999 Bolesaw Wielki po
raz pierwszy przyczy Lechi krakowsk do Polski, naley o tem wtpi, ju z
tych jedynie powodw, e gdy o zdobyczach Polski za Karpatami s
wiadomoci wczeniejsze, to czy byoby moliwem zdobywanie krajw
dalszych a obcych bez posiadania bliszych i wsplnej narodowoci?
W podziale Polski roku 1138 pomidzy synw Bolesawa Krzywoustego,
ksistwo Krakowskie dane, niezalenie od lska, najstarszemu z nich,
Wadysawowi, posiadao niewtpliwie granice, jeeli nie takie same, to bardzo
niedalekie od granic pniejszego wojewdztwa Krakowskiego. W roku 1397
uchwalono podzia wojewdztwa Krakowskiego na trzy powiaty: Krakowski,
Proszowski i arnowiecki. W XVI wieku widzimy w wojewdztwie powyszem
powiatw siedm, a mianowicie: Proszowski, Szczyrzycki, Lelowski, Ksiski,
lski, Biecki i Sandecki. W roku 1676 przy spisie do podatku podymnego
znajduje si w wojewdztwie tem om powiatw: Krakowski, Proszowski,
Lelowski, Ksiski, Szczerzecki, Sdecki, Czchowski i Biecki.
Ze szczegowego spisu wszystkich wsi w owym czasie widzimy, i granice
wojewdztwa Krakowskiego byy nastpujce: na pnoc z wojewdztwem
Sieradzkiem i ziemi Wielusk, od ktrej granica sza rzeczk Liczwart,
bdc dopywem lewego brzegu Warty. Od ujcia Liczwarty biega granica
krakowska a do Karpat i rde Jasioki w kierunku poudniowo wschodnim,
przecinajc rzek Pilic midzy Koniecpolem i Lelowem i od Pilicy
rozgraniczajc ju wojewdztwa Krakowskie z Sandomierskiem w ten sposb,
170
e Secemin, Sobkw, Piczw, Opatowiec, Szczurowa, Wojnicz, Tuchw,

Brzostek, Koaczyce i Jedlicze naleay do wojewdztwa Sandomierskiego, a
Lelw, Jdrzejw, Dziaoszyce, Skalbmierz, Koszyce, Szczepanw, Zakluczyn,
Jodowa, Jaso, Dukla i Jaliska do wojewdztwa Krakowskiego. Na tej
przestrzeni stanowia granic w niektrych miejscach grna Nida, a z poblia
Dziaoszyc do Wisy Nidzica, od Przemykowa do Brzezinki Uwica, a dalej
lewy jej dopyw. Od Brzostka do okolicy Krosna rozgraniczaa dwa
wojewdztwa, Krakowskie i Sandomierskie, rzeka Wisoka, z wyjtkiem maej
przestrzeni powyej Jasa, gdzie wsie Brzyszczki, Gorajowice i Hakwka, do
wojewdztwa Krakowskiego zaliczone, znajdoway si na prawym brzegu
Wisoki. Grna Jasioka, od okolicy Krosna a do granicy Wgier i grzbietu
Karpat, z pod ktrego wypywaa, stanowia granic midzy wojewdztwem
Krakowskiem a ziemi Sanock, do wojewdztwa Ruskiego nalec.
Poudniow granic krakowsk stanowi grzbiet Karpat i Tatr od okolicy, w
ktrej ley na zachodzie rdo Wisy, i od granicy ksistw lskich a po rda
Jasioki i po ziemi Sanock na wschodzie.
Od poudnia przytykaa do ksistwa Krakowskiego, pooona ju za Karpatami,
ziemia Spiska. Bya to czstka pozostawiona przy Polsce z szerokich
zakarpackich zdobyczy Bolesawa Wielkiego, sigajcych po Dunaj i Cis. O tej
ziemi pisze Dugosz: Koloman, krl wgierski, zarczy syna swego
najstarszego Stefana z Judyt, crk Bolesawa Krzywoustego (r. 1108), ktry
wyznaczy jej w posagu ziemi Spisk, nalec do Polski, a w znacznej czci
171
do krakowskiej ziemi. Od tego czasu ziemia Spiska oderwana od Polski staa si

wasnoci i dziedzin Wgier. Roku 1412 ziemia Spiska powrcia na prawie
zastawu do Polski, lecz w wiekach nastpnych, pod nazw Starostwa Spiskiego,
nie stanowia ju jednolitej w granicach swoich krainy, ale na kilka oddzielnych
kluczw (obejmujcych 13 miast oprcz woci) bya podzielona. Z tych jeden,
cigncy si nad rzek Popradem za Karpatami, przytyka do wojewdztwa
Krakowskiego, inne za stanowiy oddzielne zupenie kompleksy i anklawy.
Zachodni ca cian wojewdztwa Krakowskiego stanowiy ksistwa lskie,
poczwszy od rzeczki Liczwarty i ziemi Wieluskiej na pnocy a do Morawii
i grzbietu Karpat powyej rde Wisy na poudniu. Na tej linii cz granicy
tworzyy dwa dopywy Wisy: Czarna Przemsza i rzeka Biaa, a leay przy niej
trzy, przyczone do wojewdztwa Krakowskiego ksistwa: Owiecimskie,
Zatorskie i Siewierskie.
Ksistwo Siewierskie (po acinie Ducatus Severiensis) Kazimierz II
Sprawiedliwy podarowa roku 1180 chrzeniakowi swemu, Kazimierzowi,
synowi Mieczysawa, ksicia Raciborskiego. Od tej pory pozostawao to
ksistwo w rku Piastowiczw lskich, a do roku 1443, w ktrym ziemi i
ksistwo Siewierskie kupi od Wacawa, ks. Cieszyskiego, Zbigniew
Olenicki, biskup Krakowski, za sum 6.000 grzywien szerokich groszy
pragskich (liczc 48 takich groszy na wczesn grzywn). Owicim (po acinie
Osvecimia, Osviecimum) Kazimierz II Sprawiedliwy podarowa roku 1179 z
ziemi okoliczn temu, co i Siewierz, chrzeniakowi swemu Kazimierzowi,
172
synowi Mieczysawa, ksicia Raciborskiego. Odtd ksistwo to pozostawao w

posiadaniu ksit lskich do roku 1457, w ktrym Kazimierz Jagielloczyk
naby ksistwo od Janusza, ksicia Owiecimskiego, za sum 50.000 grzywien
szerokich groszy pragskich. Zator (po acinie Zatoria), z czci ziemi
krakowskiej, sta si, rwnie jak Siewierz, pod koniec XII wieku wasnoci
Piastw lskich i pozostawa w ich posiadaniu do roku 1494, w ktrym Jan
Olbracht naby ksistwo Zatorskie od Janusza owiecimskiego za 80.000
czerwonych zotych czyli dukatw. Tym sposobem wszystkie trzy ksistwa,
ktre z dzielnicy krakowskiej odpady w dobie podziaw (pod koniec wieku
XII) do ksit lskich, zostay w wieku XV dla Polski odkupione pienidzmi
od ich potomkw. Z tych za ksistw dwa ostatnie, t, j. Zatorskie i
Owiecimskie, zostay przez Zygmunta Augusta roku 1564 urzdownie
wcielone do Korony.
Wojewdztwo Krakowskie w wieku XVI posiadao przestrzeni mil
kwadratowych 3451/2, parafij 466, miast i miasteczek 71, wsi 2206 (w tej liczbie
niemal 400 wsi duchownych); anw czyli gospodarstw kmiecych byo 11.792,
szlachty bezkmiecej 164 zagrd.
Senatorw wikszych czyli krzesowych byo w wojewdztwie Krakowskiem
czterech, t. j. biskup, kasztelan, wojewoda krakowscy i kasztelan wojnicki:
mniejszych trzech, a mianowicie kasztelanowie: sdecki, biecki i owicimski.
Starostwa grodowe byy trzy: Krakowskie, Sdeckie i Bieckie niegrodowe:
Spiskie, Bdzyskie, Czchowskie, Czorsztyskie, Dbowieckie, Dobczyskie,
173
Grzybowskie, Jadownickie, Jodowskie, Jasielskie, Krzeczowskie,

Lanckoroskie, Lelowskie, Libuskie, Mszaskie, Nowotarskie, Olsztyskie,
Ojcowskie, Rabsztyskie, Ujmskie, Wolbromskie, arnowieckie i inne. Starosta
krakowski by generaem maopolskim i mia pod swoj jurysdykcy prcz
grodu krakowskiego powiaty: Proszowski, Lelowski, i Ksiski. Wojewdztwo
sejmikuje w Proszowicach, gdzie na sejmiku generalnym, czyli tak zwanym
Generale krakowskim, obiera omiu posw sejmowych, to jest po jednym z
powiatu i dwch deputatw na trybuna prowincyi maopolskiej do Lublina.
Ksistwa Owiecimskie i Zatorskie stanowiy oddzielne dwa powiaty:
Owiecimski i Zatorski, ktre sejmikoway w Zatorze i obieray dwch posw
na sejm i jednego deputata na trybuna. Konstytucye sejmowe z lat 1581 i 1616
orzeky, i sejmiki tych ksistw powinny trzema dniami poprzedza sejmik
generalny proszowicki. W ksistwach byo starostwo grodowe Owiecimskie,
niegrodowe Zatorskie, Berwaldzkie i inne. Razem dwa ksistwa powysze
obejmoway 160 wsi i miasta: Owicim, Zator, ywiec, Kenty, Wadowice i
Berwald. Ksistwo Siewierskie, od czasu, jak zostao nabyte przez Zbigniewa
Olenickiego i darowane na wieczne czasy biskupstwu krakowskiemu,
zostawao pod wadz biskupw krakowskich, ktrzy tytuowali si ksitami
siewierskimi. Mieli oni prawo rzdzi absolutnie, sdzi bez apelacyi i wybiera
urzdnikw ziemskich. Miasteczka ksistwa byy: Siewierz i Sawkw. Sejm z
roku 1766 nakaza w starostwie Spiskiem utrzymywa kosztem skarbu
koronnego garnizon 120 ludzi. Lubowla, Podoleniec, Gniazdy, Drubak, lubo
174
dawniej za osobnymi przywilejami chodziy, teraz weszy do liczby 13 miast,

skadajcych starostwo Spiskie.
Okazowanie szlachty w pospolitem ruszeniu odbywao wojewdztwo
Krakowskie pod Krakowem, na boniach przy Kazimierzu. Wojewdztwo to ma
w herbie ora biaego w zotej koronie na czerwonem polu, ze zot na
skrzydach prg. Ksistwo Owiecimskie ma za herb ora czerwonego w
bkitnem polu, z liter O na piersiach, a Zatorskie ora biaego w bkitnem
polu, z liter Z. Ziemia Sdecka w wojewdztwie Krakowskiem miaa swj herb
oddzielny: na chorgwi tarcz sze razy przepasan czerwono i to i dziewi
gwiazd.
Ziemia Krakowska uwaana bya za jedn z najbogatszych w Polsce, miaa
bowiem kopalnie soli w Wieliczce i Bochni, srebra i oowiu w Olkuszu, a gleba
proszowska rwnaa si nadgoplaskiej i podolskiej. Std w podziale midzy
synw da jej Bolesaw Krzywousty pierwszestwo nad innemi dzielnicami, a
Kadubek susznie j zowie Regina provinciarum. Kazimierz Wielki, starajc si
o zaludnienie i zamono kraju, o dobrobyt ludu wiejskiego, o ozdob i
umocnienie grodw, najszczodrzej zlewa swoje dobrodziejstwa na to
wojewdztwo, jako najblisze jego oka i serca. Za Jagiellonw magnaci i mona
szlachta wznosili w okolicach stolicy zamki i paace. To te Starowolski, w
XVII wieku opisujc znaczniejsze miejsca, mwi, e: od Olkusza do Krakowa
niezliczona jest liczba wspaniaych gmachw, w gucie woskim zbudowanych,
tak, e wymieni wszystkich niepodobna. W malowniczej i rozkosznej ziemi
175
Krakowskiej mnstwo byo wszdzie historycznych pamitek: starych wity,

kaplic, grobowcw, zamkw, murw, baszt miejskich i starsze od tego
wszystkiego dwie olbrzymie mogiy.
Przykad zamonoci szlachty krakowskiej podaje Dugosz, mwic, e gdy w
roku 1246 gd okropny nawiedzi ziemi Chemisk i Pomorsk, Wydga z
Czorsztyna, szlachcic ziemi krakowskiej, postanowiwszy dla walki z
pogastwem przyj szat krzyack, posa Wis pod Toru trzy wielkie statki,
naadowane winem, miodem, pszenic, ytem, sonin, masem i wszelk
ywnoci, ldem za 300 sztuk byda i koni, co byo wielce podanem dla
gincych z godu. Sam potem wstpi do Zakonu krzyackiego i sprowadzi z
sob zota skarb wielki.
Na grze, zwanej niegdy Wwel, pniej Wawel, stana katedra z grobami
krlw polskich i zamek Piastw, na miejscu grodu Kraka. W porodku katedry
stan wspaniay grb w. Stanisawa, patrona kraju. Tu okietek, koronujc si
w roku 1320, przenis koron, szczerbiec i miejsce koronacyjne dawnych
Piastw z wielkopolskiego Gniezna. Tutaj odbyway si odtd wszystkie
koronacye z wyjtkiem ostatniej Stanisawa Augusta, na ktr zezwolia
Rzeczpospolita w Warszawie, zastrzegajc jednak t wyjtkowo. W skarbcu
zamkowym na Wawelu przechowywano korony i klejnoty Rzeczypospolitej pod
kluczem kasztelana krakowskiego, kustosza koronnego i szeciu wojewodw:
krakowskiego, poznaskiego, wileskiego, trockiego, kaliskiego i
sandomierskiego. W akademickim kociele witej Anny jest grb
176
bogosawionego Jana Kantego, w kociele w. Pawa na Skace miejsce i otarz,

gdzie w. Stanisaw, biskup krakowski by rozsiekany. Miasto wysyao
deputatw na sejmy, ktrzy si na konstytucyach podpisywali.
Na Podgrzu za Wis panuje nad Krakowem potna mogia Krakusa, a o mil
drogi, we wsi Mogile, opactwo cysterskie i mogia Wandy. Najsynniejsz
miejscowoci w wojewdztwie Krakowskiem jest Czstochowa z cudownym
obrazem Bogarodzicy w kociele Paulinw, na Jasnej Grze, wrd fortecy, na
ktrej utrzymanie wyznaczone byy dobra. W Starym Sczu klasztor i koci
Franciszkanek z grobem witej Kunegundy. Zamki warowne byy: w
Tczynku, Lipowcu, Siewierzu, Smoleniu, Bobolicach, Czorsztynie, Olsztynie,
Ojcowie, Pieskowej Skale, Wojniczu, Lubowli na piu i w bardzo wielu innych
miejscowociach.
Wojewdztwo Sandomierskie.
Bolesaw III Krzywousty, umierajc roku 1138, podzieli pastwo Polskie
pomidzy czterech synw, z ktrych Henryk otrzyma ziemie Sandomiersk i
Lubelsk. Tym sposobem utworzone zostao w Polsce ksistwo Sandomierskie,
ktre, gdy Henryk zgin w wyprawie krzyowej na pogan pruskich,
odziedziczy po nim brat najmodszy, Kazimierz Sprawiedliwy. Po Kazimierzu
obj to ksistwo syn jego, Leszek Biay, a nastpnie syn Leszka Biaego,
Bolesaw V Wstydliwy, po ktrym, e by bezdzietny, obj dzielnic
Sandomiersk, jako najbliszy spadkobierca, Leszek Czarny (12791288). Po
zgonie Leszka Czarnego, Krakowianie i Sandomierzanie (przewanie
177
mieszczastwo) obrali sobie ksicia Bolesawa mazowieckiego, rycerstwo za

popierao Wadysawa okietka, przyrodniego i modszego brata Leszka
Czarnego. Odtd zacza si dla okietka doba burz wojennych, politycznych i
tuactwa, zakoczona roku 1320 koronacy na krla polskiego w Krakowie.
okietek, dziki niepospolitemu hartowi ducha, mstwu, wytrwaoci i
ywotnoci idei narodowej, odbudowa pastwo, do ktrego, obok tylu ziem
innych, wcieli i ksistwo Sandomierskie.
Ksistwo to od czasw okietka stao si wojewdztwem z pocztku bardzo
rozlegem, bo takiej przestrzeni, jak caa dzielnica Henrykowa, obejmujca i
ziemi Lubelsk. Dopiero okoo roku 1471 odczona ziemia Lubelska pocza
tworzy oddzielne wojewdztwo. Granice wojewdztwa Sandomierskiego od
roku powyszego byy nastpujce: na pnoc graniczyo z trzema
wojewdztwami: czyckiem, Rawskiem i Mazowieckiem. Z pierwszemi
dwoma granic stanowia rzeka Pilica na przestrzeni od Biaobrzegw do
Wymierzyc. Z wojewdztwem Mazowieckiem, po obu stronach Wisy, bya
granica przewanie sucha, a tylko w okolicy Gowaczewa i Ryczywou na 3milowej przestrzeni stanowia t granic rzeka Rodomka. Zachodni granic
tworzyo wojewdztwo Lubelskie i ziemia ukowska, do wojewdztwa
powyszego naleca. Do wojewdztwa Sandomierskiego naleaa ziemia
Stycka, na prawym brzegu Wisy pooona, i ta wanie miaa od pnocy
cian zawilaskiej poowy ziemi Czerskiej, od pnoco-wschodu ziemi
ukowsk, od poudnia przez rzek Wieprz wojewdztwo Lubelskie i od
178
poludnio-zachodu rzek Wis (od ujcia Wieprza do ujcia Radomki). W

okolicy Sieciechowa i Kozienic kilkanacie wsi, dzi pooonych na lewym
brzegu Wisy, naleao take do ziemi Styckiej. Wisa oddzielaa
wojewdztwo Sandomierskie od Lubelskiego, od okolicy ujcia Wieprza i wsi
Gobia, w gr tej rzeki idc do ujcia Sanu, a dalej odgranicza San na
przestrzeni kilkomilowej a pod Rudnik i Krzeszw, gdzie wojewdztwo
Sandomierskie graniczyo ju nie z Lubelskiem, ale z ziemi Przemysk
wojewdztwa Ruskiego. Granica ta z ziemi Przemysk biega od Krzeszowa i
rzeki Sanu w kierunku poudniowo-zachodnim ku rzece Wisokowi i miastu
Krosnu, gdzie nad Jasiok pod wierzow i Zrczynem stykay si trzy
wojewdztwa: Sandomierskie, Krakowskie i Ruskie. Dalej duga linia granicy
poudniowo-zachodniej wojewdztwa Sandomierskiego bya ju opisana przy
wojewdztwie Krakowskiem, jak rwnie granica zachodnia od wojewdztwa
Sieradzkiego, ktr z Koniecpola do Tomaszowa stanowia rzeka Pilica.
Wojewdztwo Sandomierskie w powyszych granicach, obejmowao
przestrzeni 4671/4 mil kwadratowych, na ktrej w wieku XVI znajdowao si w
374 parafiach: miast i miasteczek 100, wsi 2586, a w tych ostatnich byo anw
kmiecych czyli gospodarstw 11465, szlachty zagrodowej, t, j. bezkmiecej 261.
Roku 1397 cz wojewdztwa Sandomierskiego na lewym brzegu Wisy
podzielon zostaa na trzy powiaty: Sandomierski, Radomski i Chciski.
Pniej z ksig poborowych wida, e jeszcze na pocztku XVI wieku
wojewdztwo Sandomierskie skadao si z 9 powiatw: Sandomierskiego,
179
Wilickiego, Chciskiego, Opoczyskiego, Radomskiego, Szydowskiego,

Styckiego, Pilzneskiego i Tarnowskiego. Dwa z nich, Tarnowski i
Szydowski, w cigu XVI wieku wcielone zostay do ssiednich: Tarnowski do
Pilzneskiego, a Szydowski do Wilickiego i Sandomierskiego. W taryfie do
podymnego z roku 1676 wymienionych jest w wojewdztwie Sandomierskim 6
powiatw: Sandomierski, Wilicki, Chciski, Opoczyski, Stycki i
Pilzneski, oraz sidma ziemia Radomska. Ziemia Radomska miaa zaiste
suszniejsze prawo do tytuu ziemi ni Stycka, bya bowiem przeszo 3 razy
wiksz od Styckiej, miaa w Radomiu sdy ziemskie z kilku powiatw i
otoczona bya rzekami: Wis i w czci Radomk, Drzewic, Pilic i
Kamienn.
Wojewdztwo Sandomierskie miao senatorw wikszych dwch, to jest
wojewod i kasztelana sandomierskich; mniejszych siedmiu, a mianowicie
kasztelanw: wilickiego, radomskiego, zawichostskiego, arnowskiego,
maogoskiego, poanieckiego i czechowskiego. Wszystkie powiaty miay swoich
urzdnikw ziemskich, prcz podkomorzego, ktry by jeden na cae
wojewdztwo. Starostwa grodowe byy: Sandomierskie, Radomskie,
Chciskie, Opoczyskie, Nowomiejskie czyli Korczyskie i Styckie. Sdy
grodzkie odbyway si w Nowem-miecie-Korczynie dla powiatw Wilickiego
i Pilznieskiego. Niegrodowe starostwa byy: Wilickie, Pilznieskie,
Stobnickie, Soleckie, Zawichostskie, Szydowskie, Przedborskie, Ropczyckie,
Ryczywolskie, Radoszyckie, Maopolskie, Ryckie, Zwoleskie, Gobskie i
180
inne. Ziemstwa, czyli sdy ziemskie, byy trzy na wojewdztwo:

Sandomierskie, gdzie sadziy si powiaty: Sandomierski, Wilicki i Pilznieski,
i wybory do ziemstwa odbyway si w Sandomierzu; Radomskie dla powiatw:
Radomskiego, Opoczyskiego i Chciskiego z elekcy ziemstwa w Radomiu;
Styckie na sam ziemi czyli powiat Stycki z wyborami do ziemstwa w
Stycy. W Opatowie odbyway si sejmiki caego wojewdztwa
Sandomierskiego, na ktrych obierano na sejm koronny siedmiu posw (po
jednym z kadego powiatu) i dwch deputatw z caego wojewdztwa na
trybuna maopolski do Lublina i jednego komisarza do Radomia.
Zjazdy generalne (Conventus Generales) Prowincyi Maopolskiej, zwane
Generaami, odbyway si w Nowem-miecie-Korczynie, gdzie na trzy tygodnie
przed sejmem walnym zjedali si posowie maopolscy, wybrani w
wojewdztwach: Krakowskiem, Sandomierskiem, Lubelskiem, Woyskiem i
Podolskiem wraz ze swymi senatorami, aby spisane na sejmikach wojewdzkich
i ziemskich lauda i dania porwna, roztrzsn i w jedn poczy
instrukcy, w ktrej posowie na sejmie walnym nic ju doda ani uj nie mieli
prawa. Okazowanie rycerstwa czyli przegld pospolitego ruszenia odbywa
si corocznie z caego wojewdztwa w jednem miejscu. Gdy atoli z powodu
rozlegoci wojewdztwa nie wszyscy respektowali prawo, konstytucya
sejmowa z roku 1631 postanowia okazowanie po powiatach, tak, aby kady
osobnym pocztem swoim porzdnie modo militari w powiecie swym przed
wasnym kasztelanem okazowa si by powinien, pod winami w razie
181
niestawienia si prawem opisanemi. Czwartego jednak roku, dla owiadczenia

wsplnej gotowoci, wszystkie powiaty wojewdztwa zjeda si bd pod
Pokrzywnic. Chorgiew wojewdztwa przedstawiaa w herbie tarcz, na
dwoje przedzielon. Jedna poowa wprost oka lewego podzielona jest na sze
pasw w kierunku poziomym, z ktrych trzy biae i trzy czerwone; druga za
polowa wprost oka prawego przedstawia w bkitnem polu dziewi gwiazd po
trzy w rzdzie.
Wojewdztwo Sandomierskie z gleb w pnocnych powiatach piaszczyst, ku
rodkowi i poudniu posiadao okolice bardzo yzne. Opatowska np. obfitowaa
w synn pszenic, zwan sandomierk lub opatwk. Byy tu i puszcze
kilkomilowe, pokady kredy, wapna, marmurw, miedzi, a najwicej elaza.
Miasto stoeczne Sandomierz (po acinie Sandomiria) nazw swoj wzio od
imienia staropolskiego Sdomir. Widocznie pierwszym zaoycielem by jaki
Sdomir, tak jak Przemyla Przemysaw, w skrceniu Przemyl, a Radomia
Radomys, w skrceniu Radom. Pord wielu wydarze dziejowych, ktre w
Sandomierzu miay miejsce, najgoniejszym by straszny napad Tatarw w
roku 1241, zdobycie miasta w dniu 2. lutego i rze przez nich dokonana na
mieszkacach, w liczbie ktrych polego 49 dominikanw, modlcych si w
wityni. Krwi za tyle miao by rozlanej na zaniku, e strug z gry
zamkowej ciekaa. Do najstarszych miast tego wojewdztwa naleay: Wilica
nad Nid i Korczyn w pobliu ujcia Nidy do Wisy. O Wilicy (po acinie
Vislicia) powtarza Dugosz podanie, e bya zaoon przez Wisawa,
182
staroytnego wadc Polski. Z czasw tak odlegych nie moemy mie adnych
dokadnych wiadomoci. Jest tylko prawdopodobnem, e, kiedy kade z
plemion lechickich miao jeszcze swojego wadc, zanim Piastowie
uorganizowali Lechitw w pastwo polskie, to Wilica moga by grodem
stoecznym krainy powilaskiej i mie szczepowego ksicia, Wisawa. Wilica
zostaa te i za Piastw miejscem zjazdw maopolskich, jako punkt wicej od
Krakowa rodkowy w Maopolsce, a Kazimierz Wielki opasa j murem
obronnym. Z liczby tych zjazdw sta si wiekopomnym zjazd krajowy
powszechny, zwoany przez Kazimierza Wielkiego na dzie 8. marca 1347
roku, gdzie, pod przewodem wielkiego krla-prawodawcy, zebrano w jedn
cao, porwnano, uzupeniono i ogoszono pierwszy oglny narodowy zbir
praw pisanych, nazwany Statutem Wilickim.
Drugiem miastem po Wilicy, najgoniejszym w Maopolsce ze zjazdw, by
Korczyn. Zamek zbudowano o p mili poniej starej wsi Korczyna, na lewym
brzegu Nidy i tu koo zamku powstao Nowe-miasto-Korczyn. W tym to zamku
czy dworze ksicym, Grzymisawa, ona Leszka Biaego, powia roku 1221
Bolesawa zwanego Wstydliwym. Wojewdztwo Sandomierskie byo
siedliskiem wielu monych rodw, ktre tu posiaday swoje gniazda i w
dziejach Polski odegray gon rol. Do takich naleeli midzy innymi:
Oleniccy z Olenicy, Szydowieccy z Szydowca, Kazanowscy z Kazanowa,
Tarnowscy z Tarnowa, Odrowowie z Odrowa, Koskich i Biaaczowa,
Ossoliscy z Ossolina i t. d. Dwaj bracia Ossoliscy: Jerzy i Krzysztof, wznieli
183
dwa wspaniae zamki w stylu woskim w czasach Wadysawa IV, Jerzy w

Ossolinie, a Krzysztof w Ujedzie. Zamek w Ujedzie nazwany zosta od herbu
i imienia Krzysztofa Ossoliskiego Krzysztoporem, a w budowie jego
zastosowano liczby z rachuby czasu. Byo wic w nim okien tyle, ile dni w roku,
komnat tyle, ile tygodni, a wielkich sal tyle, ile miesicy, baszt naronych ile
kwartaw w roku. Syny take zamki w Osieku, w Chrobrzu, (za Piastw
wzniesiony przez Bolesawa Chrobrego i od jego przydomku tak nazwany), w
Iy, w Chcinach, gdzie roku 1331 na zjedzie, zwoanym przez Wadysawa
okietka, sdziwy monarcha, za zgod monowadztwa i biskupw, mianowa
nastpc na tronie polskim syna swego, Kazimierza III, nazwanego Wielkim; w
Janowcu nad Wisa zamek Firlejw, i t. d.
Z fundacyj klasztornych syny: ysa Gra (po acinie Mons Calvus), zwana
take witokrzysk (Mons Crucis), wysoka nad poziom morza Baltyckiego
stp blisko 2.000, z klasztorem Benedyktynw, ktry mia fundowa Bolesaw
Wielki i nazwa witokrzyskim od przechowywanego tu szcztku drzewa z
krzya Chrystusa Pana. Inne opactwo Benedyktynw zaoy mia tene
Bolesaw w Sieciechowie. Pierwotny koci w. Wojciecha stan w Kielcach
roku 1004. Henryk, ksi Sandomierski, fundowa roku 1154 i bogato uposay
w Opatowie klasztor sprowadzonych z Palestyny Templaryuszw. W tyme
wieku powstay opactwa Cystersw w Wchocku i w Koprzywnicy, pamitnej
w dziejach z czasw pierwszego na Polsk napadu Tatarw w roku 1241.
184
Do licznych miejscowoci, upamitnionych w tem wojewdztwie wypadkami

dziejowymi, nalea Zawichost, gdzie roku 1206 odnis wielkie zwycistwo
Leszek Biay nad napadajcym jego pastwo Romanem, ks. Halickim, ktry w
ucieczce po przebyciu Wisy dopdzony, poleg. Pod Turskiem i Chmielnikiem
roku 1241 usiowali Polacy bohatersko powstrzyma olbrzymi hord
Mongow. W Radomiu roku 1470 posowie narodu czeskiego, stanwszy przed
krlem Kazimierzem Jagielloczykiem i Senatem Polskim, ofiarowali koron
czesk krlewiczowi Wadysawowi. W Karwowie roku 1160 urodzi si
Wincenty, syn Kadubka, kronikarz polski z doby Piastw. Osad Oksz, blizko
rzeki Nidy, zaoy poeta Mikoaj Rej z Nagowi. W Sycynie roku 1530 urodzi
si najwikszy z wieszczw polskich doby zygmuntowskiej, Jan Kochanowski,
ktry mieszka potem w Czarnym-lesie, a pochowany zosta w Zwoleniu. W
Rytwianach znajduje si grb uczonego i walecznego ukasza Opaliskiego.
Syny na ca Polsk wyroby gancarskie z Iy, szable z elaza hut
sandomierskich i sukna ze Staszowa, gdzie take znajdowaa si papiernia.
Znane byy kunice elazne w Koskich i Samsonowie, wyroby stolarskie i
snycerskie z Drzewicy i Kolbuszowej, lecznicze rda w Busku i Solcu.
Wojewdztwo Lubelskie z ziemi ukowsk.
e przestrze kraju, pomidzy Wis a Bugiem pooona, za Bolesawa
Wielkiego do Polski naleaa, powiadczaj to polscy kronikarze z doby
Piastw, ktrzy o Bugu jako granicy Polski z Rusi, z powodu wypraw
Chrobrego, wspominaj. Dugosz twierdzi, e ziemia Lubelska, gsto pierwej
185
nasiada rolnikami i innymi osadnikami, potem, skutkiem napadw pogan, a

zwaszcza wielkiego najazdu Litwinw, Prusw i Jadwingw w roku 1244,
zamienion zostaa prawie w pustyni. Gdy Bolesaw Krzywousty, umierajc w
roku 1138, podzieli Polsk midzy synw, ziemia Lubelska dostaa si
Henrykowi wraz z ksistwem Sandomierskiem, cz ktrego stanowia. Majc
zamek obronny w Lublinie, miaa i swoich kasztelanw, ktrzy ju od roku
1230 s znani. Dopiero atoli Kazimierz Jagielloczyk, dla zbyt wielkiej
rozlegoci wojewdztwa Sandomierskiego, odczywszy znaczn cz jego
poza Wis i Sanem, utworzy z takowej wojewdztwo Lubelskie, co sejm
piotrkowski roku 1474 potwierdzi. Pierwszym wojewod Lubelskim by
Dobiesaw Kmita z Winicza, rzeniawczyk, ktry roku 1478 na wojewod
sandomierskiego postpi.
Wojewdztwo Lubelskie, jako jedna cao z ziemi ukowsk, graniczyo: na
pnoc i pnoco-wschd z wojewdztwem Podlaskiem, na wschd z ziemi
Chemsk i maemi przestrzeniami wojewdztwa Brzesko-litewskiego i
Bezkiego, na poudnie z wojewdztem Ruskiem, na zachd z wojewdztwem
Mazowieckiem i Sandomierskiem. Cz tej granicy biega Wis od ujcia
Sanu do ujcia Wieprza i na maej przestrzeni dolnym Sanem, przy ktrego
poczeniu si z Wis, oba brzegi do wojewdztwa Lubelskiego naleay. Cae
wojewdztwo dzielio si na trzy powiaty: Lubelski, Urzdowski i ukowski,
nazywany zawsze ziemi ukowsk, oddzielony by bowiem od reszty
wojewdztwa rzekami Wieprzem i Tymienic, stanowic cz jego pnocn.
186
Przestrze caego wojewdztwa wynosia mil kwadratowych 2001/3, z ktrych

przypadao na powiat Lubelski mil kwadr. 1051/2, na Urzdowski okoo 60 i na
ziemi ukowsk 35. Na caej powyszej przestrzeni w wieku XVI znajdowao
si miast 34, wsi 663, parafij 82. Uprawnych anw, czyli gospodarstw
kmiecych, znajdowao si ogem 2999, a obok nich znaczna liczba, bo 966
anw szlachty zagrodowej, to jest bezkmiecej. Najwicej takiej szlachty
znajdowao si w ziemi ukowskiej; obok bowiem 700 800 anw kmiecych,
nalecych do szlachty folwarcznej, z gr drugie tyle, bo 770, byo Janw
uprawianych rk szlachty bezkmieciowej.
Wojewdztwo Lubelskie posiadao w senacie senatorw wikszych dwch, a
mianowicie wojewod i kasztelana lubelskich. Sejmiki odbyway si w Lublinie,
na ktrych wybierano szeciu posw na sejm obojga narodw i dwch
deputatw na trybuna maopolski. Popis rycerstwa odbywa si pod Lublinem.
Starostwa grodowe byy dwa: Lubelskie i ukowskie, niegrodowe za:
Urzdowskie, Kazimirskie, Parczowskie, Wwolnickie, Kkolownickie,
Zbuczyskie i inne. Przed rokiem 1631 ksigi grodzkie po rnych miejscach
byway, jako to w Urzdowie i Wwolnicy, ale sejm z roku powyszego
naznaczy dla grodw miejsce tylko w Lublinie i ukowie. Herb wojewdztwa
przedstawia w polu czerwonem biaego rogatego jelenia z koron krlewsk na
szyi, i nogami, do biegu podniesionemi.
Wojewdztwo Lubelskie odznaczao si w Maopolsce pierwotnej dobr gleb i
korzystnem pooeniem, bo oblane byo trzema spawnemi rzekami: Wis,
187
Sanem i Wieprzem. Obfitowao przytem w dobrze zabudowane miasta i liczne

pamitki historyczne. Stoeczne miasto wojewdztwa, Lublin, nad rzek
Bystrzyc pooone, naleao do znaczniejszych w Polsce i starszych.
Mieczysaw I mia tu wystawie okoo roku 986 koci w. Mikoaja na grze
nad rzeczk Czechwk, a za Bolesawa Chrobrego mia tu znajdowa si
zamek drewniany. Po Henryku, synu Bolesawa Krzywoustego, dosta si
Lublin najmodszemu z braci, Kazimierzowi Sprawiedliwemu, a po nim synowi
jego, Leszkowi Biaemu, i synowi Leszka, Bolesawowi Wstydliwemu. Gdy
Mongoowie, czyli Tatarzy, zburzyli w roku 1241 Lublin i grody obronne ziemi
Lubelskiej, otworzyo to drog do nowych najazdw na zamone i rolnicze te
strony lenym pogaskim ludom Litwinw, Prusw i Jadwingw. Upamitniy
si napady pogan w roku 1244, rwnajcych wszystko z ziemi i
uprowadzajcych lud w niewol nad Niemen; take spalenie powtrne Lublina
przez Mendoga w roku 1255. Jadwingw powstrzyma dopiero or Bolesawa
Wstydliwego roku 1264 i Leszka Czarnego roku 1282. Na pamitk tego
drugiego zwycistwa (ktre ostatecznie zmusio Jadwingw do cofnicia si z
Podlasia wgb Litwy) Leszek Czarny, po powrocie z nad grnej Narwi do
Lublina, zaoy tu koci famy pod wezwaniem w. Michaa, ktry, jak
podanie niesie, zbudowany zosta przy pomocy rk pojmanych w niewol
Jadwingw. Uporzdkowanie i prawa miejskie zawdzicza Lublin okietkowi,
a mury swoje i obwarowanie synowi jego, Kazimierzowi Wielkiemu. W sto lat
po pierwszym najedzie Tatarw na Polsk, Kazimierz Wielki w roku 1341
188
zajty oswobodzeniem Czerwonej Rusi od ich jarzma, pobi take tych

najezdnikw i pod Lublinem, gdzie kilka tysicy trupem ich pado. Po tym to
wypadku Lublin wysokim murem i przekopem opasany, a zamek lubelski z
zachowaniem wiey ksicia Daniela z ruin dwigniony i na nowo obwarowany
zosta. W roku 1386 odby si tu pierwszy zjazd polityczny panw polskich z
litewskimi w obecnoci Jagiey, jadcego na chrzest swj i objcie tronu
Piastw do Polski.
W roku 1569 nastpi w Lublinie sejm unii Litwy z Polsk. Dnia 5. marca
zgodzia si Litwa na wcielenie do Korony wojewdztwa Podlaskiego, 26. maja
przyznano Koronie ziemi Woysk, a 5. czerwca wcielono ksistwo
Kijowskie. Za staraniem Zygmunta Augusta, dziedzicznego dotd pana Litwy,
nastpia przy schyku dnia 1. lipca zgoda na uni polityczn dwch krajw.
Wielki ten wypadek dziejowy, ktry czy ostatecznie dwa narody na podstawie
porwnania praw ich obywateli, ogoszono uroczycie w kociele
Dominikaskim. Dnia 3. sierpnia przyczono Inflanty do Rzeczypospolitej,
jako wspln Korony i Litwy wasno, a ksistwa Kurlandyi i Semigalii, jako
teje Rzeczypospolitej hodownicze. Krl 11. sierpnia zatwierdzi akt Unii i
tego dnia kaza ogosi zapadych na tym sejmie 88 ustaw, urzdzajcych
wsplne przywileje obojga narodw, wsplny wybr krla z koronacy w
Krakowie, porzdek sejmowania z naznaczeniem odtd na ten cel Warszawy,
miejsca w Senacie dla wojewdztw caej Rzeczypospolitej i t. d. Dnia 19. lipca,
siedzcemu na tronie pord rynku lubelskiego Zygmuntowi Augustowi, zoy
189
hod i przysig lenn Albrecht Fryderyk, ksi Pruski. Przy tej ceremonii
dozwolono posom pokrewnych rodw Elektora brandeburskiego dotyka si
chorgwi, przez lennika trzymanej, przez co po raz pierwszy przyznano tym
ksitom prawo nastpstwa w Prusiech w razie wyganicia linii ks. Alberta.
W Lublinie wic dany by, wspaniaomylnoci potnego Jagiellona, pierwszy
zadatek polityczny przyszego bytu dla domu Brandeburskiego. W nastpnym
roku krl kaza na pamitk Unii wystawi na placu Litewskim od przyjazdu z
Krakowa kolumn z ciosowego kamienia, na ktrej stay dwa posgi:
Wadysawa Jagiey, (pradziada Zygmuntowego) i krlowej Jadwigi. W teme
miejscu roku 1825 wzniesiony zosta nowy pomnik elazny w miejsce
pamitkowego pierwotnego, ktry zosta zniszczony z idjotycznego
rozporzdzenia prezesa Komisyi wojewdztwa Lubelskiego, niejakiego
Domaskiego. Za Stefana Batorego ustanowionym zosta w Lublinie (1578
roku) trybuna dla Maopolski, ktry tu sdzi corocznie od pierwszego
poniedziaku po w. Franciszku do niedzieli Kwietniej, a w klasztorze
Dominikanw posiada swoje archiwum. Herbem Lublina by kozio wspity,
objadajcy winne grono, pniej tylko sam kozio w zwykej postaci.
Drugiem miastem po Lublinie by w tem wojewdztwie Kazimierz Dolny, nad
Wis, w dokumentach aciskich inferior nazywany dla odrnienia od
Kazimierza, przedmiecia w Krakowie, Kazimierza w wojewdztwie
czyckiem nad rzek Nerem i Kazimierza biskupiego w wojewdztwie
Kaliskiem. Dawniej w tem miejscu istniaa wie Skowierzynek, zanim
190
Kazimierz Wielki, cigajc tu handel zboowy z gbi kraju na spaw Wis,

nie zaoy miasta skadowego, jakiego jeszcze Maopolska nie miaa, i nie
nazwa go od swojego imienia Kazimierzem. Krl ten, dajc dowody prawie
bezprzykadnej w dziejach zabiegliwoci i pracy ekonomicznej dla swego kraju,
celem obrony handlowego miasta wznis panujcy nad niem zamek i jeszcze
wyej na szczycie gry wie obserwacyjn, z ktrej miaa przywieca
przystani wilanej i eglujcym po Wile statkom latarnia. Wzbogaceni
mieszczanie kazimierscy powznosili pniej tak pikne kamienice, e te
mogyby suy do ozdoby kadego miasta w Europie i dotd jeszcze w liczbie
trzech s przedmiotem podziwu.
Do goniejszych w wojewdztwie Lubelskiem miejscowoci naleaa wie
Babin, o 21/2 mili od Lublina pod Beycami pooona, od ktrej w wieku XVI
wzia nazw Babiska Rzeczpospolita, utworzona artobliwie przez
towarzystwo wesoej szlachty. Dziedzicem Babina by wwczas Stanisaw
Pszonka, sdzia lubelski, ktry wsplnie z Piotrem Kaszowskim, take sdzi
lubelskim, dla zabawy, poczonej z celem karcenia miesznoci i zdronoci
ludzkich za pomoc ywej satyry, byli za czasw Zygmunta Augusta
pierwszymi zaoycielami tego stowarzyszenia, ktre do drugiej poowy wieku
XVII dotrwao.
Puawy, wie na wyynie prawego brzegu Wisy, o dwie mile poniej
Kazimierza, wasno niegdy Tenczyskich, potem Lubomirskich i
Sieniawskich: od tych ostatnich posagiem Zofii, crki Adama Sieniawskiego,
191
hetmana Wielkiego Koronnego zostaa wniesiona w dom ks. Czartoryskich,

zasyna za w poowie XVIII wieku ogrodem i sadami. Kiedy pniej ksi
Adam, genera ziem podolskich, obj Puawy po ojcu swoim, Augucie,
wojewodzie ruskim, ona jego, Elbieta z Flemingw Czartoryska, obdarzona
wytwornym smakiem, do takiej piknoci doprowadzia ogrody puawskie, e
miejsce to stao si jedn z najrozkoszniejszych wiejskich rezydencyj w Polsce.
Zamiowanie Czartoryskich w naukach i literaturze ojczystej i rozumne, a do
rzadko spotykane w sferze magnackiej tak podniose poczucie obowizkw
obywatelskich wzgldem rodzinnego kraju, uczynio Puawy w pierwszych
trzydziestu latach XIX wieku ogniskiem ycia umysowego w narodzie i
zapisao imi Czartoryskich wiekopomnemi goskami w dziejach umysowoci
polskiej. Biblioteka, zgromadzona tu przez Czartoryskich w poczeniu z
bibliotek poryck po Tadeuszu Czackim, staa si najwiksz i najbogatsz
ksinic polsk po stracie publicznej biblioteki Zauskich, ktr przewieziono
w roku 1795 i 1796 z Warszawy do Petersburga. Biblioteka Puawska zostaa w
roku 1831 z pewnymi uszczerbkami przewieziona do Sieniawy, a nastpnie do
Krakowa.
Wie Sobieska Wola (o 4 mile od Lublina) bya gniazdem domu Sobieskich,
ktrzy od niej przyjli swe nazwisko. O mil od Woli Sobieskiej i kiewki
znajduje si w piknem grzystem pooeniu wie Pilaszkowice, take
dziedzictwo Sobieskich, pamitna czstym pobytem Jana III. Wie Piotrowin,
nad Wis, midzy Kazimierzem dolnym a Jzefowem, naprzeciwko Solca
192
pooona, bya niegdy dziedzictwem w. Stanisawa ze Szczepanowa, biskupa

Krakowskiego. Parczw, miasto krlewskie na starym trakcie z Korony do
Litwy, z Lublina do Brzecia-litewskiego wiodcym, poniewa leao przy
granicy Korony z Litw, byo w czasach Jagielloskich miejscem czstych
zjazdw krla i panw wielkorady obu narodw. W ziemi ukowskiej byy
miasta: ukw, stoeczne ziemi, z sdami ziemskimi i grodzkimi, Radzy,
Siedlce, Kock, Serokomla i Zbuczyn.
Wojewdztwo Podlaskie.
Waciwe, to jest pierwotne Podlasie byo pasem ziemi, dugim mil trzydzieci
kilka, a szerokim kilka do kilkunastu, cigncym si z pnocy od ziemi pruskiej
i jezior: Rajgrodzkiego i Necko (pod dzisiejszym Augustowem), w kierunku
poudniowym a pod Radzy i Parczw. Na caej tej dugoci Podlasie
stanowio wschodni cian Mazowsza i zarazem odgraniczao to Mazowsze od
Rusi grodzieskiej i brzeskiej. Aby si lepiej zoryentowa w rzeczywistych
konturach granic Podlasia i dawnego wojewdztwa Podlaskiego z czasw
Rzeczypospolitej (ktre na wszystkich mapach starych i nowych niedokadnie s
oznaczone), naley sobie wyobrazi lini, poprowadzon z Augustowa przez
Rajgrd, Knyszyn, Sura, Brask, Drohiczyn, Midzyrzec do wsi Gsi pod
Parczewem, a linia ta stanowi bdzie o, przecinajc podunie sam rodek
wzkiej a dugiej ziemi podlaskiej.
To przyleganie Podlasia ca jego dugoci do pogranicza wschodniego
Lechitw, czyli Lachw, przemawia bardzo za tem, e nazwa Podlasia nie
193
powstaa od lasw, jak nazwa Polesia, ale od Lachw, przy granicy ktrych
cigno si Podlasie. Byo to zatem pod-lasze, wymawiane w gwarze
miejscowego ludu, nieznajacego brzmienia sz: podlasie. Nie wypywa z tego
bynajmniej, aby krain podlask uwaa jako nielechick. Nie ulega bowiem
wtpliwoci, e pierwotnie bya ona bezludnym pasem lasw, rozgraniczajcych
Mazowsze z Rusi, (takim pasem jakie rozcigay si prawie na wszystkich
granicach, czyli rubieach starej Lechii), przecitym poprzecznie czterema
rzekami: Biebrz czyli Bobr, Narwi, Bugiem i Krz. Skutkiem wzrostu
zaludnienia na Mazowszu i Rusi, Podlasie zaczo si wczenie zasiedla. Od
poudnia i wschodu przybywali do puszcz podlaskich Rusini, a od zachodu
napywali gromadnie Mazurzy. Tak zaludnia si Rusi okolica Bielska,
Kleszczel, Mielnika i Konstantynowa. Ludno mazurska osiada gsto okolice
dzisiejszego Rajdrodu, Gonidza, Tykocina, Wysokiego mazowieckiego,
Ciechanowa, Sterdyni, Sokoowa. Dowodz tego potne ziemne grodziska typu
mazowieckiego w tej czci Podlasia, alniki lechickie i wielkie mnstwo
wklsych kamieni arnowych, pospolitych na caem Mazowszu, a nie
znalezionych dotd na Litwie i Rusi. Przy pnocnym kracu Podlasia, w
okolicach dzisiejszego Eku, Augustowa, Suwak, leay gniazdowe siedliska
plemienia prusko-litewskiego Jadwingw.
Gdy testamentem Krzywoustego Polska rozdzielona na ksistwa, stracia urok
pastwowej potgi i si do obrony i opieki nad ludnoci swych kresw, gdy
Wadysaw, najstarszy syn Krzywoustego, w wojnie z brami przyzwawszy na
194
pomoc ksit Rusi, da im w nagrod z dzielnicy mazowieckiej Bolesawa

Kdzierzawego ziemi Wisk, graniczc z Podlasiem i Jadwingami, omielio
to Jadwingw do uczynienia borw podlaskich szlakiem swego koczowiska na
poudnie pomidzy Ru i Mazowsze, skd napadali i upili yzn Maopolsk.
Straszliwy najazd Tatarw na Ru i Polsk w roku 1241, burzc w tych krajach
wszelk wadz i obron, jak ju to wyej powiedzielimy, uatwi jeszcze
Litwie i Jadwingom pole do upw nad Bugiem, Wieprzem i Wis. Jeeli
kronikarze zanotowali, e ludna ziemia Lubelska zacza wtedy przemienia si
w pustyni, to c dopiero musiao dzia si w mazowieckich okolicach
rolniczych, bliej Prus i Jawiey nad Biebrz, Narwi i Bugiem pooonych. O
ziemi Wiskiej w Mazowszu nad Biebrz mamy take wzmiank, e si wwczas
w step zamienia. A to samo wyludnienie Mazurw nastpio i w okolicy
dzisiejszego Tykocina, Ciechanowca, Sterdyni, Sokoowa. Dopiero po wyparciu
Jadwingw z Podlasia, w drugiej poowie XIII wieku, przez Bolesawa
Wstydliwego i Leszka Czarnego, ludno polska, a zwaszcza drobna szlachta
mazowiecka zacza (w wieku XIV) powtrnie napywa do bezludnego prawie
Podlasia, pomimo, e panowaa w tych stronach Litwa z Rusi.
Prawo do Podlasia rocili zarwno Mazowszanie (bo ju przed Jadwingami
siedliska swoje w tej ziemi posiadali), jak Krzyacy z tytuu Jadwingw
(ziemia bowiem wszelkich pogan bya im obiecana). Litwa wreszcie,
zagarniajc pod swe panowanie ca prawie Ru, nabywaa prawa do Podlasia z
tytuu osiedlajcych si w niem od wschodu i poudnia Rusinw. Tym sposobem
195
Podlasie stao si krajem spornym pomidzy Litw i Mazowszem. Papie

Inocenty IV przyzna je 1253 roku Bolesawowi Wstydliwemu i Kazimierzowi
Kujawskiemu, ale Kazimierz Wielki zrzek si Bielska, Drohiczyna i Mielnika
na rzecz Kiejstuta. Kazimierz Jagielloczyk, nieprzyjazny ksitom
mazowieckim, dopuci do wojny o Podlasie i do przyczenia prawie caego
Podlasia do Litwy. Zygmunt I utworzy w Wielkiem ksistwie Litewskiem
wojewdztwo Podlaskie, ktre potem sejm lubelski (1569 r.) Koronie polskiej
powrci.
Wojewdztwo Podlaskie graniczyo na pnocy z wojewdztwem Trockiem i
Prusami, ktra to granica przecinaa jezioro Rajgrodzkie, w poowie pruskie.
Wschodnia ciana midzy Podlasiem a wojewdztwem Trockiem zaczynaa si
od Augustowa i biega na poudnie z korytem rzeki Nietty do rzeki Biebrzy czyli
Bobry, a od Bobry z korytem rzeki Brzozowej koo wsi Jawiee i ze strug
Kamionk do wsi Brzozowej-korony, a std do miasteczka Wasilkowa i
Biaegostoku, tak, e Wasilkw w wojewdztwie Trockiem, a Biaystok lea na
Podlasiu. Od rzeki Suprali pod Wasilkowem biega granica sucha na poudnie
a do wsi Grdka nad Narwi, przy ujciu Narewki, potem brzegiem zachodnim
puszczy Biaowieskiej, ktra ju do wojewdztwa Brzesko-litewskiego naleaa.
Sucha ta granica, okrywszy podlaskie Kleszczele, dochodzia rzeki Nurca o
mil powyej Bociek i biega znowu na poudnie w gr Nurca, a dalej suchym
ldem a do Niemirowa nad Bug i od Buga na poudnie a pod Parczw, tak, e:
Janw, Biaa, omazy i Wisznice leay w wojewdztwie Brzesko-litewskim, a
196
Midzyrzec, Rossosz i Horodyszcze na Podlasiu. Ale by to wski poudniowy

cypel wojewdztwa Podlaskiego, bo od Parczowa i Wohynia, pooonych w
wojewdztwie Lubelskiem, zaczynaa si ju granica zachodnia Podlasia,
najprzd z ziemi ukowsk, a od rzeki Liwca w pobliu Siedlec, z
Mazowszem.
Po trzecim rozbiorze Polski wiksza cz Podlasia, od Augustowa do rzeki
Buga, dostaa si Prusom, a mniejsza, na lewym brzegu Buga pooona, Austryi.
Gdy w Kongreswce roku 1815 utworzono om wojewdztw, a z tych jednemu
nadano nazw Podlaskiego, w skad tego wesza tylko cz Podlasia, na lewym
brzegu Buga leca, a obok niej wczono znaczne przestrzenie z Mazowsza,
wojewdztwa Lubelskiego i Brzeskiego. Najwiksza za cz Podlasia odpada
od Litwy, a mianowicie do obwodu Biaostockiego, a pniej do gubernii
Grodzieskiej. Tym sposobem w pojciach ogu pogmatway si do reszty
granice pierwotnego Podlasia, to jest wojewdztwa Podlaskiego z czasw
Rzeczypospolitej z granicami nowego wojewdztwa Podlaskiego w
Kongreswce, do ktrego tylko cz dawnego wojewdztwa Podlaskiego
zostaa wczon. Podlasie, to stare, pierwotne, znajduje si obecnie, po
kawaku, a w czterech guberniach. Najmniejsza jego cz w gubernii
Suwalskiej (Rajgrd, Augustowo), nieco wiksza w omyskiej (powiat
Mazowiecki), znacznie wiksza w gubernii Siedleckiej (Wgrw, Sokow,
Midzyrzec) i najwiksza w gubernii Grodzieskiej (Gonidz, Knyszyn,
Biaystok, Bielsk, Siemiatycze, Mielnik, Drohiczyn). Gdy w roku 1569
197
powrcio Podlasie do korony, herb wojewdztwa Podlaskiego utworzono z

dwch herbw Polski i Litwy. Przedstawia on zatem dwie tarcze o polach
czerwonych: na jednej ora biaego bez korony, a na drugiej pogo litewsk.
Senatorw wikszych posiadao wojewdztwo dwch, to jest wojewod i
kasztelana podlaskich. Okazowania zbrojne pospolitego ruszenia odbyway si
pod Drohiczynem, ktry uwaano za stolic wojewdztwa. Podlasie dzielio si
na trzy ziemie: Drohick, Bielsk i Mielnick, ktre miay swoich
podkomorzych i wszystkich zwykych urzdnikw ziemskich. Kada z tych
ziem obieraa po dwch posw na sejmy, a cae wojewdztwo (kolejno
ziemiami) dwch deputatw na trybuna i komisarza do Radomia.
Ziemia Drohicka sejmikowaa i sdy grodowe miaa w Drohiczynie, ziemskie
za take w Drohiczynie, ktre jednak z powodu wyleww Buga, dla okolic
dalszych na lewym jego brzegu pooonych, odbyway swoje kadencje w
Miedzny, Sokoowie i Makobodach. Podczas rokw, czyli kadencyj sdw
ziemskich, sdy grodzkie odbywa si nie mogy, eby jedna osoba nie bya na
dwa terminy naraona. Drohiczyn (po acinie Drogiczynum) podlaski odrni
naley od innego Drohiczyna, rwnie pooonego niegdy nad Bugiem, ale w
ziemi Chemskiej, w ktrym Opizo, legat papieski, koronowa roku 1246
Daniela, ksicia kijowskiego i halickiego, na krla Rusi. Na prawym brzegu
Buga w Drohiczynie podlaskim na stromej grze ju za doby Piastw istnia
grd warowny, w ktrym Konrad, ks. mazowiecki, osadzi roku 1237 cz
zakonnych braci Dobrzyskich, wzbraniajc si poczy z Krzyakami, i
198
nada im cz ziemi podlaskiej midzy Bugiem i Nurcem a ku granicom

Rusi z obowizkiem bronienia Mazowsza od napadw pogan. Ale Tatarzy
zburzyli ten grd w roku 1241, a wtedy zaja Podlasie Litwa. Drohiczyn
posiada trzy pikne kocioy i od roku 1661 szkoy jezuickie, ktre przeszy w
roku 1774 do Pijarw.
W Mielniku, (gdzie take w roku 1241 Tatarzy zburzyli pooony na grze
nadbunej zamek mazowiecki), sejmikowaa ziemia Mielnicka i odbyway
swoje roki sdy ziemskie i grodzkie. Ziemia ta szeroka tylko na mil 23,
cigna si wskim pasem mil kilkanacie przy zachodniej cianie
wojewdztwa Brzeskiego, z okolicy Bociek na pnocy a pod Wohy i
Parczw lubelski na poudniu. Aleksander Jagielloczyk, Wielki ksi
Litewski, udajc si w roku 1501 do Korony dla objcia tronu polskiego,
zatrzyma si w Mielniku, aby odby narad z panami litewskimi, na ktrej
uchwalono Wielkie ksistwo Litewskie poczy w jedno nierozczne ciao z
Krlestwem Polskiem i stanowi odtd jeden nard, jednego mie monarch,
wsplne obrady, przymierza i monet, co wszystko pod przysig dotrzymania
podpisami swymi umocnili panowie litewscy w Mielniku w sobot, przed dniem
witego Szymona i Judy.
Ziemia Bielska zachowaa najwicej dbr krlewskich i bya z trzech ziem
podlaskich najwiksz, bo stanowia pnocn poow Podlasia z miastami i
miasteczkami: Bielsk, Narew, Orla, Kleszczele, Boki, Brask, Sura,
Biaystok, Tykocin, Knyszyn, Gonidz, Choroszcz, Jasionwka, Rajgrd i
199
Augustowo. Starostwa: Knyszyskie i Tykociskie nad rzek Biebrz, Narwi i

Supral byy najwikszemi na Podlasiu. W Knyszynie lubi przemieszkiwa
Zygmunt August, i tu, przenisszy si z Warszawy dla zdrowia, zmar w dniu 7.
lipca 1572 roku. Krl ten, na kilka dni przed mierci, uczyni starost
tykociskim i wasilkowskim ukasza Grnickiego, ktry by jego sekretarzem,
a sta si gonym pisarzem epoki zygmuntowskiej. Grnicki, pozostajc do
mierci swojej (roku 1602) starost tykociskim, dziea swoje pisa na Podlasiu
w Lipnikach pod Tykocinem, gdzie mieszka i umar, w kociele za
bernardyskim, na wyspie narwianej, midzy zamkiem a miastem lecej,
pochowany zosta. Za Wadysawa IV Krzysztof Wiesioowski, starosta
tykociski i marszaek nadworny litewski, zaoy w Tykocinie dom przytuku
dla inwalidw-rycerzy, ktry dotd istnieje i jest jednym ze starszych tego
rodzaju zakadw w Europie. W roku 1661 Rzeczpospolita, wynagradzajc
wojenne czyny Stefana Czarnieckiego, nadaa mu i jego potomkom na
wieczyste dziedzictwo starostwo Tykociskie, a prawnuk Czarnieckiego, Jan
Klemens Branicki, hetman wielki koronny, w sto lat pniej wznis na rynku
tykociskim pikny pomnik swojemu pradziadowi, ktry take dotd istnieje, a
wykonany by przez mieszkajcego w Warszawie rzebiarza francuskiego
Delaunay. Ci Braniccy (herbu Gryf) zaoyli w Biaym-stoku okaza
rezydency, wspaniae ogrody i liczne mury, co dao powd do nazywania tego
miasta Wersalem podlaskim.
200
W zaludnieniu wojewdztwa Podlaskiego uderza przedewszystkiem

nadzwyczajna liczba drobnej, dziedzicznej szlachty mazowieckiej, ktra jednak
nie rozsiada si rwnomiernie w caem wojewdztwie, ale przedstawia pewne
skupienia, odpowiednio do okolicznoci, jakie towarzyszyy w wiekach rednich
jej osiadaniu. Pnocn poow wojewdztwa Podlaskiego stanowia ziemia
Bielska, cignca si z poudnia od Braska i Bociek nad Nurcem do
Augustowa na pnocy. W ziemi tej spotykamy albo obszerne krlewszczyzny,
jak starostwo Knyszyskie, Augustowskie, Narewskie, Bielskie, Braskie,
Rajgrodzkie, Kleszczelskie i darowane Stefanowi Czarnieckiemu Tykociskie,
albo niezmierne mnstwo zagrd szlacheckich w wioskach przewanie
niewielkich, ale gsto rozsianych. Do takich okolic szlacheckich nale
przedewszystkiem pooone midzy Tykocinem a Braskiem i midzy
Gonidzem a Knyszynem. Wedug spisu wsi i miast do poboru podymnego w
roku 1676, ziemia Bielska posiadaa pierwszych 885, drugich 12. Parafii
aciskich znajdowao si w niej okoo 35 i kilkanacie unickich. Ze spisu
wszystkich dymw, dokonanego w roku 1775, widzimy, i w cigu lat stu, to
jest do roku 1875, nie przybya ju wie adna, ani zmiana w ich nazwach. W
powyszej liczbie wiosek podlaskich (z roku 1775) szlachta folwarczna,
posiadajca wocian, miaa dbr 73, a w nich dymw dworskich i
wociaskich 2841, szlachta za zagrodowa, zajmujc w tej ziemi okoo 40 mil
kwadratowych, posiadaa na tej przestrzeni gospodarstw 6300 a w nich 8185
dymw. W tej liczbie 6300 fortun, byo 5811 wacicieli takich, ktrzy posiadali
201
tylko po jednym domu, uprawiali zatem ziemi wasn rk. Byy takie parafie,
(jak np. kobyliska koo Tykocina), gdzie w 600 gospodarstwach szlacheckich
nie byo ani jednego poddanego kmiecia. Tak znacznego stosunku wolnej
ludnoci rolniczej podobno aden inny nard w czasach poddastwa nie
posiada. Z liczby 436 wsi ziemi Bielskiej, zamieszkaych wycznie przez
zagrodow szlacht, dostao si w granice dzisiejszej Kongreswki wsi 285, a
do gubernii Grodziskiej w powiat Biaostocki i cz Bielskiego 151.
Taryfa dymw ziemi Drohickiej, sporzdzona w roku 1791, wykazuje 330 wsi,
zamieszkaych przez zagonow szlacht, tudzie okoo 20 wsi porednich, z
ktrych kada naleaa do kilku posiadaczy, majcych zwykle po kilku kmieci i
kilka dymw. W tych 330 wioskach znajdowao si dziedzictw szlacheckich
jednodymowych czyli bezkmiecych 6149, razem zatem w ziemi Bielskiej i
Drohickiej znajdowao si w XVIII wieku zagrd dziedzicznych 12.449. Jeeli
przyjmiemy w obliczaniu ludnoci zasad profesora Pawiskiego, e na jedno
gospodarstwo kmiecia lub zagrodowca naley liczy przecitnie 11 dusz, to
wypadnie, e w dwch ziemiach powyszych pod koniec istnienia
Rzeczypospolitej znajdowao si dziedzicznej ludnoci szlacheckiej samych
tylko zagrodowcw podlaskich okoo gw 137.000. e za oglna liczba takich
wiosek w tych dwch ziemiach wynosia 766, wypada zatem przecitnie na
jedn wie okoo 15 wacicieli i okoo 165 dusz ludnoci. Najwiksza te liczba
wiosek miaa istotnie po kilkunastu wacicieli, niewielka liczba miaa po kilku,
a najwiksza wie ze wszystkich w ziemi Bielskiej, Popawy, liczya 72
202
dziedzicw, po wikszej czci Popawskich, w ziemi za Drohickiej Szmury

miay 71, a Lipki 72 dziedzicw, w znacznej czci Szmurw i Lipkw.
W ziemi Mielnickiej, najmniejszej z trzech ziem podlaskich, prawie nie byo
drobnej szlachty, tak samo, jak na wschodnim kracu ziemi Bielskiej pod
puszcz Biaowiesk, to jest wogle nie byo jej prawie przy granicach Rusi
litewskiej. Przyczyna tego bya prosta. Gdy bowiem wyludnione napadami
Jadwingw i Litwy Podlasie zaczo si w wieku XIV znowu zaludnia, to od
granic Rusi napywali z poudnio-wschodu Rusini, a szlachta mazowiecka od
zachodu z ziemi Nurskiej, omyskiej i Wiskiej. Wrodzona jej dza do
posiadania ziemi, (jak u Semitw do posiadania pienidzy), czynia z niej
znakomity element kolonizacyjny. Nie upyny te dwa wieki (XIV i XV) a ju
si tak na Podlasiu rozrodzia, e tysicami rozbiegaa si std, szuka doli i
ziemi na Rusi, Litwie i w Maopolsce (w XVI wieku), gdzie nieraz do wielkich
fortun dochodzia. Na Podlasiu to i Mazowszu miay swoje pierwotne gniazda
rodziny: Rzewuskich, Jabonowskich, Kossakowskich, Gosiewskich,
Poniatowskich, Puaskich, Kuczyskich, Godlewskich, Brzostowskich, Wojnw
i setki innych.
Wojewdztwo Ruskie.
Ru Czerwona Russia rubra).
Ju Okolski, pragnc wytomaczy przyczyn nazwy Rusi Czerwonej, wysila

si na niedorzeczne domysy, e np. kraina ta dlatego zostaa tak nazwan, i lud
203
jej jest kompleksyi krwistej, e ronie tam wiele krzakw rubeta i e te ziemie,
w czasie licznych wojen, wiele krwi ludzkiej oblao! Pniej nazw powysz
wywodzono od znajdujcego si na kach tej krainy owadu czerwiec, ktry
dostarcza farby czerwonej i suy niegdy za przedmiot handlu zagranicznego.
Rzeczywicie w czerwiec jeszcze w XVIII wieku odchodzi do Wooszczyzny i
Turcyi, a do poowy XVI by sprzedawany w Gdasku po cenie wysokiej do
krajw zachodnich, dopki nie wypara go koszenila, przywoona z Ameryki.
Nestor mwi o grodach czerwieskich, ktre roku 981 zdoby Wodzimierz na
Lachach; Baliski rozpowszechni mniemanie mylne, e leay one nad rzek
Huczw, gdzie dzisiejsza wie Czermno, w okolicy Hrubieszowa i Tyszowiec.
Wyczerpujco roztrzsn wszystkie zdania uczony Ktrzyski i doszed do
przekonania, e grody Czerwieskie cigny si od Czerwonogrodu poczwszy,
wzdu Dniestru do Sanu, nad ktrym ley Przemyl, i od Sanu w stron rde
Bugu. Wymieniona przez Nestora nazwa Czerwie jest przymiotnikiem i
oznacza czerwony; domyla si przy nim trzeba wyrazu grd, jak i Lww
oznacza Lww grd, a Lemberg pierwotnie brzmia Loewenburg. Czerwie
zatem po polsku tumaczy si Czerwonogrd. Takie te miasto istnieje na
Czerwonej Rusi, niedaleko Dniestru, na pnoc od Zaleszczyk. Byo niegdy
grodem ksicym, a pniej starostwem i stolic powiatu. Dopki inne grody
zaleay od tego Czerwienia, musiay zwa si czerwieskimi, i od nich to
posza niezawodnie nazwa Rusi Czerwonej, ktra nie bya pojciem
etnograficznem i staem, lecz geograficznem i zmiennem.
204
W wieku X i XI groway w tej krainie grody Przemyl i Czerwie

(Czerwonogrd), po nim wystpuje Halicz, a dopiero okoo roku 1250 powstaa
stolica ksistwa, Lww. Od roku 1340 posiad Ru Czerwon Kazimierz Wielki,
prawem spadkobierstwa po wyganiciu ksit czerwonoruskich, i uwolni ten
pikny kraj z pod jarzma Tatarw. Siostrzeniec Kazimierza i jego nastpca, krl
Lois, czyli Ludwik, (nazwany w Wgrzech Wielkim), wcieli potem Ru
Czerwon do Wgier. Odebrana Wgrom i przywrcona Polsce przez krlow
Jadwig, rzdzona bya przez namiestnikw krlewskich, zwanych starostami,
poczynajc od pierwszego z nich w roku 1387 Jaka Tarnowskiego. Nazwa
wojewdztwa Ruskiego nadana by moga Rusi Czerwonej pod koniec
panowania Wadysawa Jagiey, bo w owym czasie wojewodowie przemyscy
poczli si nazywa ruskimi. Pierwszy taki podpis dochowa si Jana Myka z
Dbrowy, wojewody ruskiego, a okoo roku 1470 pojawia si tytu generalnego
wojewody Ruskiego, ktrym by Stanisaw z Chotcza.
Wojewdztwo Ruskie skadao si z piciu ziem: 1) Lwowskiej z powiatem
ydaczowskim, 2) Przemyskiej, 3) Sanockiej, 4) Halickiej i 5) Chemskiej.
Dwie ziemie ostatnie, to jest Halicka i Chemska, rzdziy si osobno, nadto
ziemia Chemska oddzielona bya cakowicie od wojewdztwa Ruskiego przez
wojewdztwo Beskie. Mwic zatem o granicach, naley oddzielnie uwaa
pierwsze cztery ziemie jako wojewdztwo Ruskie, ktre w roku 1772 weszo w
skad Galicyi i Lodomeryi, a oddzielnie opisa granice ziemi Chemskiej, ktra
innym ulegaa losom po rozbiorze. Wojewdztwo Ruskie graniczyo na pnoc z
205
wojewdztwem Lubelskiem, Beskiem i Woyskiem, na wschd z

wojewdztwem Podolskiem i Wooszczyzn, gdzie znaczn cz granicy
midzy Karpatami i Dniestrem stanowia rzeka Czeremosz. Granic
poudniowo-wschodni z Wgrami stanowi acuch Karpat, zwany tu
Beskidem wysokim lub Bieszczadami, cian za wschodni stanowiy dwa
wojewdztwa: Sandomierskie, od Sanu do rzeki Jasiolki, Krakowskie,
oddzielone od wojewdztwa Ruskiego rzek Jasiok na podgrzu karpackiem.
Trzy ziemie: Lwowska, Przemyska i Sanocka, kada w stoecznem swojem
miecie, to jest Lwowie, Przemylu i Sanoku, odprawiay sejmiki deputackie i
gospodarskie. Sejmiki za poselskie i relacyjne, czyli generay wojewdztwa
Ruskiego, odbyway si w Sdowej Wiszni, gdzie wybierano na sejm walny
siedmiu posw, z kadej ziemi po dwch, i jednego z powiatu ydaczewskiego.
Ziemia Lwowska z powiatem ydaczewskim wybieraa dwu deputatw,
Przemyska i Sanocka po jednym. Starostwa grodowe byy: Lwowskie,
ydaczewskie, Przemyskie i Sanockie. Herbem wojewdztwa jest w polu
bkitnem lew zoty w zotej koronie, wspinajcy si przedniemi apami na
ska. Senatorw wikszych miay te trzy ziemie czterech, ktrymi byli:
arcybiskup lwowski, biskup przemyski, wojewoda ruski i kasztelan lwowski,
mniejszych dwch, kasztelanowie: przemyski i sanocki.
Ziemia Lwowska uywaa tego herbu, co i wojewdztwo; zbrojne okazowanie
szlachty odbywaa pod miastem Glinianami. Lww posiada dwa zamki:
wysoki, zbudowany pierwotnie z drzewa na grze, zwanej ys, przez Lwa
206
Daniowicza, ks. Halickiego, ktry tu okoo roku 12681270 przenis stolic

ksistwa z Halicza i od ktrego imienia otrzyma nazw Lwihorod. Drugi
zamek stan na dole, gdzie zabudowao si miasto. W miejsce drewnianego,
wysokiego zaniku, Kazimierz Wielki wznis grd murowany. Trybuna
prowincyi maopolskiej, pod tyme marszakiem i prezydentem, co i w Lublinie,
sdzi we Lwowie wojewdztwa: Ruskie z ziemi Halick, Kijowskie,
Woyskie, Podolskie, Beskie, Bracawskie i Czerniechowskie, corocznie od
przewodniej niedzieli do w. Tomasza. Na trybuna ten bywa wybierany z
kapituy lwowskiej prezydent i wiceprezydent. Kontrakty lwowskie otwieray
si na Trzy-krle. Powiat ydaczewski, lubo z ziemi Lwowsk spoem chodzi,
uwaany by jednak niekiedy za oddzieln ziemi, a konstytucya sejmu
koronacyjnego krla Jana III roku 1676 herb jej nadaa: trzech lewkw na
chorgwi niebieskiej. Z obliczenia si do podatku podymnego w owym roku
okazuje si, e w ziemi Lwowskiej opacao ten podatek wsi 618, a miast i
miasteczek 42, w powiecie za ydaczewskim wsi 170 i miasteczek 9.
Ziemia Przemyska dzielia si na dwa powiaty: Przemyski i Przeworski;
uywaa za herb ora dwugowego pod jedn koron w polu bkitnem. Zbrojny
popis szlachty odbywa si na boniach Medyki. Wsi, opacajcych podatek
podymny w roku 1676, posiada powiat Przemyski 657 i miast z miasteczkami
18, powiat za Przeworski wiosek 221 i miast take 18. Przemyl, po acinie
Praemislia, po rusku Peremysl, miasto stoeczne ziemi Przemyskiej, nad Sanem,
miao stary zamek i dwie katedry biskupie: grecko-katolick i acisk. By to
207
grd jeden z najstarszych, bo ju Nestor powiada o nim, e nalea do Lachw

przed rokiem 981. Ze za nazwa cigaa si wwczas do grodu jako zamku
warownego, bo miasta w znaczeniu dzisiejszem mogo jeszcze nie by, a
zamkom przez siebie zaoonym nadawali ksita czsto nazwy od swoich
imion (Krakw od Kraka, Lww od Lwa, Wodzimierz od ksicia
Wodzimierza), wic przypuszcza take naley, e Przemyl, bdc grodem
Lachw (zanim zdoby go Wodzimierz Wielki), zaoony zosta przez jakiego
lechickiego ksicia Przemysawa. Do nader licznych pamitkowych
miejscowoci w tej ziemi naley Medyka, gdzie to wanie sdziwy krl
Wadysaw Jagieo udajc si do Lwowa w roku 1434, sucha ze zwykem
upodobaniem piewu sowika w nocy i przezibiwszy si umar po przybyciu do
Grdka (w ziemi Lwowskiej).
Ziemia Sanocka, na podgrzu Karpackiem, pomidzy ziemi Przemysk, a
grzbietem Beskidw, to jest granic wgiersk, nad grnym Sanem pooona,
nie dzielia si na powiaty, a uywaa takiej samej chorgwi, jak ziemia
Przemyska, z orem dwugowym pod jedn koron w polu bkitnem. Liczya w
roku 1676 wsi do podatku podymnego 371 i miast z miasteczkami 12. Sanok, po
acinie Sanocum, miasto stoeczne ziemi nad Sanem, trapiony napadami
Wgrw, pocz dopiero uywa swobody, wzrasta w ludno i zamono, po
przyczeniu Rusi Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego, ktry zamek tutejszy
przebudowa i podczas pobytu swego w Sanoku roku 1366 obdarzy go prawem
magdeburskiem i licznemi dobrodziejstwami.
208
Ziemia Halicka, rzdzc si osobno od reszty wojewdztwa Ruskiego, uwaana

bya za oddzieln ziemi. Dzielia si na trzy powiaty: Halicki, Trbowelski i
Koomyjski. Ten ostatni, na podgrzu karpackiem, poniewa by pooony w
ostrym kcie, pomidzy granic Wgier i czci Wooszczyzny, zwan
Bukowin, otrzyma w mowie potocznej miano Pokucia (w ruskiem narzeczu
kt kut). O tym samorzdzie ziemi Halickiej istnieje stanowcza uchwaa
sejmu koronnego z roku 1564 w sowach: Za pilnym daniem posw ziemi
Halickiej i zezwoleniem spoem rad, przez zagszczenie i nasiado rycerstwa i
przez daleko drogi niebezpiecznociom onych krajw folgujc, ustawujemy
sejmik w Haliczu: aby tam kasztelan ze szlacht posy obiera, iby si o
potrzebach pospolitych tam namawia mogli. Sejmik ten mia si odbywa
zawsze na tydzie przed Generaem winieskim, t. j, sejmem wszystkich ziem
wojewdztwa Ruskiego w Sdowej Wini. Na sejmiku halickim wybieraa
ziemia szeciu posw na sejm walny (po 2 z kadego powiatu), oraz deputata
na trybuna koronny i komisarza na trybuna skarbowy do Radomia. Kasztelan
halicki odbywa pod Haliczem zbrojne okazowanie rycerstwa, czyli popis
wojskowy wszystkiej szlachty. Ziemia posiadaa jednego senatora mniejszego i
dwa starostwa grodowe: Halickie i Trembowelskie, a niegrodowe: Koomyjskie,
Buczniewskie, Tumackie, Rohatyskie, Kauskie, Jabonowskie, niatyskie,
Sootwiskie, Krasnopolskie, Mogilnickie i inne. Herb ziemi wyobraa w polu
biaem czarn kawk z rozcignionemi skrzydami, w koronie zotej. Podug
209
taryfy podymnego z roku 1677 znajdowao si wwczas w caej ziemi Halickiej

wsi 565 i miast 38.
Halicz, po acinie Halicia, miasto stoeczne ziemi, przy ujciu ukwi do
Dniestru, jeden z grodw Czerwieskich, bardzo dawny, o ktrym Dugosz
powiada, i wzi nazwisko od gry tego imienia (t. j. ysej), lecz kto go i kiedy
zbudowa, niemasz w dziejach adnego ladu. W wieku XII i XIII bywa stolic
udzielnych ksit. Pierwsza ona Bolesawa Krzywoustego, Zbysawa
(polubiona roku 1103), bya crk witopeka, ks. kijowskiego i halickiego.
Mcisaw, wygnany z Halicza przez braci, szuka pomocy u wuja swego,
Kazimierza Sprawiedliwego, ktry roku 1182 przywrci mu rzdy pod
warunkiem przymierza z Polakami. Po jego zgonie odda Kazimierz ksistwo
Halickie Romanowi Mcisawowiczowi, zastrzegajc hod i posuszestwo.
Romana tego przywrci powtrnie na ksistwo Halickie Leszek Biay. O tym
Romanie pisze Dugosz, e roku 1204, dowiedziawszy si, i Leszek ksistwo
Krakowskie z rk wypuci, zaraz Polakw, trudnicych si kupiectwem na
Rusi, z majtkw wyzu i zakaza im prowadzenia wszelkiego z poddanymi
swymi handlu, co jednak dowodzi starych stosunkw ssiedzkich midzy
bratnimi ludami, o ktrych ju i Al-Becri w X wieku wspomina.
Arcybiskupstwo aciskie, zaoone w Haliczu dla Rusi Czerwonej od roku
1375 przez Ludwika, krla wgierskiego i polskiego, przeniesionem zostao do
Lwowa za Jagiey w roku 1416.
210
Ziemia Chemska stanowia anklaw, czyli oddzieln przynaleno

wojewdztwa Ruskiego, bdc zupenie od niego przegrodzon przez
wojewdztwo Beskie. Graniczya ona na pnoc z wojewdztwem Brzeskolitewskiem, a cz tej granicy na lewym brzegu Bugu stanowia rzeczka
Wodawka. Na wschd, przechodzc daleko za prawy brzeg Bugu, graniczya z
Woyniem. W czci tej zabunej lea Opalin, Lubomla, Maciejw i najdalej,
bo na samym kracu pnoco-wschodnim ziemi, pooone Ratno i Datyn.
Poudniow jej granic stanowio wojewdztwo Beskie, a zachodni Lubelskie,
Bug przecina ziemi Chemsk na dwie nierwne czci, a Wieprz bra
pocztek na poudniowym jej kracu przy granicy wojewdztwa Beskiego. W
mniejszej czci, zabunej, miaa swoje rda rzeka Prype i znajdowao si
kilka sporych jezior, a mianowicie: Tur, Pulmo, witiaskie czyli witiach, una,
Biaa.
Dzieje ziemi Chemskiej przedstawiaj od X wieku cieranie si dwch
wpyww: zachodniego Piastw i wschodniego Rurykowiczw, a, gdy najazdy
tatarskie zdruzgotay potg ksit Rusi, przyby jeszcze trzeci wspzawodnik
do wadzy or potnego Gedymina. Gdy Kazimierz Wielki przyczy w
roku 1340 Ru Czerwon do Polski, zaczy si wwczas spory i walki midzy
Kazimierzem i ksitami Litewskimi o ziemi Chemska i Woy. Moc ugody
z Olgierdem, Kazimierz Wielki, odzyskawszy ziemi Chemsk, odda j w
dzieraw Jerzemu Narymuntowiczowi, ksiciu Beskiemu, zostawiajc zaog
polsk w grodzie chemskim. Gdy jednak ksi ten wchodzi w cige zmowy
211
przeciw Polsce i dopomaga najazdom Litwinw, krl Ludwik, nastpca

Kazimierza, zarzdziwszy roku 1377 wielk wypraw, zaj Chem i ostatecznie
ziemi Chemsk wcieli do Korony.
Ziemia Chemska rzdzia si oddzielnie od wojewdztwa, sejmikowaa w
Chemie, wybierajc dwch posw i jednego deputata. Dzielia si na dwa
powiaty: Chemski i Krasnostawski, z ktrych kady mia starostwo grodowe, w
Chemie i Krasnymstawie, i osobnych urzdnikw ziemskich. Niegrodowe
starostwa byy: Lubomlskie, Ratnieskie, Hrubieszowskie i inne. Senatorw
byo dwch: wikszym, czyli krzesowym, by biskup chemski, a mniejszym
chemski kasztelan. Powiat Chemski w roku 1676 posiada wsi 260 i miast z
miasteczkami 16, powiat za Krasnostawski wsi 167 i miast 7.
Stoeczne miasto ziemi, Chem, nazwane tak od wyrazu sowiaskiego chom,
oznaczajcego pagrek, ley nad rzeczk Uher, do Bugu wpadajc, i jest
odwieczn siedziba sowiask, znan od pocztkw dziejw Polski i Rusi. Jako
zabytek z epoki panowania tu ksit litewskich i ruskich, dotrway do naszych
czasw dwie wiee murowane, ktre lud supami nazywa. Jedna przy miecie na
wzgrku, kami otoczonym, a druga we wsi Stopie, ktrej nazwisko std
poszo. Nad rzek Huczn, w jednej z najyniejszych okolic Polski, ley
Hrubieszw, po acinie Rubesovia. Bya to wie krlewska Rubieszw, ktr
Wadysaw Jagieo w roku 1400 zamieni na miasto. Mikoaj Rej z Topoli, w
dobrach swoich przy wsi Kobyle w ziemi Chemskiej, zaoy okoo roku 1547
miasto, ktre od swego imienia nazwa Rejowcem.
212
Jan Zamojski, kanclerz i hetman wielki koronny, chcc odpowiedni swej

zamonoci wznie rezydency, a zarazem przyczyni si skutecznie do obrony
kraju, zaoy w powiecie Krasnostawskim miasto i twierdz Zamo (po acinie
Zamoscia), ktremu nada i herb, wyobraajcy witego Tomasza z dzid, a
mieszczan, kupcw i rkodzielnikw, zaopatrzy szczodrze we wszelakie
dobrodziejstwa i przywileje. Dla podniesienia owiaty krajowej wielki ten
obywatel zaoy w kocu XVI wieku akademi w Zamociu, dajc wietny
przykad magnatom polskim, w jaki sposb kocha i suy swej ojczynie byli
powinni. Znajdowaa si w Zamociu bogata zbrojownia, szacowna biblioteka i
rzadkie rkopisma. W kociele farnym w. Tomasza po prawej stronie
prezbiteryum znajduje si kaplica z grobami Zamojskich, a niej ten prosty, ale
wszystko mwicy napis: Hic situs est Joannes Zamojski. Jest to jedyny pomnik
dla tego wielkiego ma, dotd na ziemi polskiej wzniesiony, a pod nim w
maym sklepie zwoki jego spoczywaj. Blisko tej kaplicy, w filarze z prawej
strony, wyryty jest na maej marmurowej tablicy nagrobek sawnego poety
Szymona Szymonowicza, przyjaciela i domownika Jana Zamojskiego, ktry
lubi otacza si uczonymi i szczyci si ich przyjani. Akademia zamojska,
chylc si pniej ku upadkowi, przetrwaa jednak w Zamociu do roku 1784.
Poudniow cz ziemi Chemskiej (powiatu Krasnostawskiego) zajmowaa
ordynacya Zamojska, ktrej znaczna cz przecigaa si na zachd, do
powiatu Urzdowskiego w wojewdztwie Lubelskiem.
213
Wojewdztwo Beskie
Bez nad rzek Zaok, do Buga wpadajc, by jednym ze starszych grodw
czerwieskich, a std i nazw swoj otaczajcej go ziemi udzieli. Ziemi
powysz roku 981 zaj Wodzimierz na Lachach, pniej odzyska j roku
1018 Bolesaw Wielki, ale po mierci Chrobrego, Jarosaw, ksi kijowski,
powrci j znowu do Rusi. Odtd staje si ona dzielnic ksit ruskich,
przechodzc ustawicznie z rk do rk, nie wyczajc i Kazimierza
Sprawiedliwego, ktry roku 1191, zjechawszy do Beza, zaatwia i godzi spory
midzy Rurykowiczami. W wieku XIV, po wyganiciu niektrych ksit
ruskich, ziemia Beska, prawem naturalnego spadku, przesza wraz z innymi
krajami Rusi Czerwonej na ksicia mazowieckiego, Bolesawa Trojdenowicza,
jako urodzonego z Maryi, crki Jerzego I, ksicia halickiego i
wodzimierskiego, ktry w roku 1331 oeni si z Eufemi, crk Gedymina,
wielkiego ksicia litewskiego, i by przez potnego tecia popierany. Gdy
Bolesaw ten bezpotomnie dnia 7. kwietnia 1340 roku umar, wwczas
Kazimierz Wielki tytuem spadku (byli sobie przestryjeczni jako wnukowie
rodzonych braci: Bolesaw Ziemowita Mazowieckiego, a Kazimierz Wielki
Kazimierza Kujawskiego) zaj Ru Czerwon z ziemi Besk. Spory jednak
nie ustay i dopiero za spraw Wadysawa, ksicia opolskiego, ktrego Ludwik
wgierski, nastpca Kazimierza Wielkiego, mianowa wielkorzdc Czerwonej
Rusi, ziemie Beska wraz z Chemsk ostatecznie poczone z Koron zostay, a
miasta ich mnogimi przywilejami uposaone.
214
Jagieo, wydajc siostr swoj, Aleksandr, roku 1387 za Ziemowita, ksicia

mazowieckiego, przekaza mu w posagu ziemi Besk, a tym sposobem ziemia
ta dostaa si powtrnie ksitom mazowieckim. Dzieryli te j synowie tego
Ziemowita, najprzd starszy Kazimierz, potem modszy Wadysaw, nastpnie
za synowie Wadysawa, take Ziemowit i Wadysaw. Gdy jednak obaj
pomarli modo i bezenni, bo przed dojciem do lat dojrzaych (pierwszy w
styczniu, drugi w lutym roku 1462), ziemia Beska, jako po ksitach lennych,
przesza znowu na wasno Korony Polskiej. Dziao si to za Kazimierza
Jagielloczyka, przy ktrego synach nauczycielem by dziejopisarz Jan Dugosz,
i ten wanie zaznacza, e na jego to prob krl Kazimierz III nada herb ziemi
Beskiej (widocznie pierwej herbu nie miaa), przedstawiajcy w polu
czerwonem gryfa biaego pod zot koron, wspinajcego si przedniemi apami
do gry. Ziemia Beska, zostajc od roku 1387 do 1462 pod jurysdykcy ksit
mazowieckich, miaa swoich wojewodw, kasztelanw i innych urzdnikw
ziemskich trybem polskim.
Zamieniona na wojewdztwo Beskie (nieco mniejsze od Lubelskiego, a rwne
prawie z ziemi Chemsk), graniczya z t ziemi od pnocy, z Woyniem w
okolicach zabunych od pnoco-wschodu, z wojewdztwem Ruskiem od
poudnia i z Lubelskiem i ziemi Przemysk na zachd. Wojewdztwo Beskie
miao senatorw wikszych dwch, to jest wojewod i kasztelana Beskiego,
mniejszych take dwch, ktrymi byli kasztelanowie lubaczewski i buski. Ten
ostatni zosta dopiero na sejmie roku 1764 postanowiony. Niesiecki powiada, e
215
niegdy byy w wojewdztwie Beskiem powiaty: Lubaczewski, Szewocki i

Horodelski, za swego za czasu wymienia: Beski, Grabowiecki, Horodelski i
ziemi Busk. Teodor Waga, dokadniejszy geograf od innych, wymienia w
roku 1767 powiaty: Beski, Grabowiecki, Horodelski, Lubaczewski i ziemi
Busk. I tak by musiao, bo na sejmikach w Bezie obierao wojewdztwo
piciu posw, czyli po jednym z powiatu i ziemi, tudzie ogem dwch
deputatw na trybuna. Starostwa grodowe byy cztery: Beskie, Buskie,
Grabowieckie i Horodelskie, a niegrodowe: Lubaczewskie, Sokalskie,
Mostowskie, Korytnickie, Tyszowieckie, Tarnogrodzkie, Szczurowickie i inne.
Popis szlachty ustanowi dla tego wojewdztwa sejm roku 1564, zastrzegajc, i
kady si u Beza okaza powinien i jako wojna pospolit jest, powinien
suy.
Wojewdztwo Beskie, najmniejsze z wojewdztw maopolskich, liczyo w
XVII wieku wsi 483 i miast z miasteczkami 33, wikszych rzek nie miao wcale,
tylko Bug, prawie od jego rde a do Dubienki wewntrz tego wojewdztwa
pyncy. W caem wojewdztwie jedne tylko istniay szkoy w Waru, pod
zarzdem ksiy Pijarw. Przy pierwszym rozbiorze roku 1772 prawie cae
wojewdztwo Beskie dostao si pod panowanie Austryi. Pozostao tylko przy
Koronie z dbr prywatnych miasteczko Korytnica i wsi 16, a z duchownych wsi
dwie, z dbr za krlewskich miasto Dubienka i woci 10. Sejm przeto wielki
uchwali roku 1791, nie dopuszczajc zupenego zniesienia wojewdztwa
Beskiego, i nawet w tym maluczkim obrbie, jaki pozosta, wojewdztwo
216
Beskie bdzie obierao posw dwch, a sejmikom, wybierajcym deputata

trybunalskiego, naznaczy jako miejsce koci farny w Dubience, sejmiki
bowiem w kocioach si zwykle odbyway. Z przyczyny za szczupoci
wojewdztwa (zaledwie bowiem kilka mil kwadratowych z niego pozostao),
obywatele w ziemi Chemskiej lub w wojewdztwie Woyskiem dziedziczne
posesye majcy, do sejmikowania w wojewdztwie Beskiem prawo mie mogli
i do wszelkich urzdw i funkcyj ziemian Beskich przypuszczeni zostali. W
roku 1793 wojewdztwo Beskie istnie przestao, gdy przy formowaniu
nowych wojewdztw po drugim rozbiorze skrawki wojewdztwa Beskiego
wcielone zostay do nowoutworzonych: Chemskiego i Wodzimierskiego.
Wojewdztwo Woyskie.
Najstarszy kronikarz Rusi, Nestor, ilekro mwi o ludnoci, zamieszkujcej
pierwotnie obszar Woynia, nazywa j Buanami i Dulebami. Pniej siedz w
tej ziemi Woynianie, zapewne potomkowie Buan i Dulebw, od nazwy ziemi
biorcy swoje nazwisko. Pod rokiem 1077 pisze Nestor o Wsiewoodzie
kijowskim, e wyszed przeciw bratu Jarosawowi na Woy i zawarli pokj.
Waldemar, ksi waregski, czyli po sowiasku Wodzimierz, pan Kijowa,
roku 981 poszed na Lachw i zaj ich grody Przemyl i Czerwiesk. Woy,
lecy na drodze z Kijowa do tych grodw, musia sta si oczywicie take
zdobycz Wodzimierza, ktry posadzi a trzech synw swoich na Woyniu i
Polesiu, w trzech dzielnicach midzy Dnieprem a Bugiem. Grody za
czerwieskie, czyli kraj nad grnym Dniestrem i Sanem, dla siebie, to jest dla
217
kijowskich wielkich ksit zachowa. Na Woyniu zaoy grd, ktry od jego

imienia przezwany zosta Wodzimierzem. Grd ten odebra pierszestwo
uckowi i przez dugie lata by stolic caej ziemi, ksistwa najdostojniejszego
na Woyniu. O Wodzimierz tak si ubiegali waregscy wadcy Woynia, jak o
Kijw Rurykowicze perejasawscy i smolescy, a Piastowie o Krakw.
Te pierwsze trzy dzielnice byy: turowska na Polesiu, drewlaska na Owruczu i
wodzimierska na Woyniu. Awanturniczo ksit waregskich (powiada
Bartoszewicz) bya powodem, e nigdy stale jedna dynastya osiedli si nie
moga na Woyniu, ktry tym sposobem, przechodzc z rki w rk przez rne
dynastye, zawsze by rozrywany i dzielony, cigle si rozpada na czci lub
spaja na nowo. Ksit si namnoyo, a kady si dzielnicy dobija wojn.
Wielcy za ksita kijowscy utracili swoj powag, jak mieli za czasw
Waldemara i Jarosawa. By czas za Romana Mcisawowicza, e Wodzimierz
woyski tak si podnis, i zasoni sob nawet Kijw. Lecz gdy Roman, z
pomoc Leszka Biaego, zawadn Haliczem i utworzy pastwo od Karpat po
Dniepr i Prype, pastwo jego halicko-wodzimierskie (std pniejsza nazwa
Galicya i Lodomerya) przeyo dusze chwile, pomimo, i Roman poleg w
roku 1204 pod Zawichostem. Tylko Halicz wzi pierwszestwo, a Wodzimierz
zszed na podrzdne miejsce. Pniej po Haliczu Chem, po Chemie Lww
bray cigle to pierwszestwo przed Wodzimierzem.
W dobie Gedymina dwaj bracia rodzeni panowali na Woyniu w dwch
najcelniejszych jego grodach, Andrzej na Wodzimierzu, a Lew, czyli Leon, na
218
ucku i obydwaj posiadali Ru Czerwon. Lew, aby okupi swoj niezawiso,

wyda jedynaczk crk za Lubarta, syna Gedyminowego. Lubart opanowa
tedy stron pnocn Woynia, wtenczas gdy Polska, po zupenem wyganiciu
Waregw, zaja Ru Czerwon, owe grody czerwieskie, przez Waldemara na
Lachach zdobyte. Wwczas zacza si walka pomidzy Polsk a Litw o
spadek po krlestwie Danielowem i spory, do rozstrzygnicia tem trudniejsze,
e skutkiem kilkowiekowych walk i cierania si ksit waregskich, nie byo na
Rusi nigdzie granic ustalonych. Wypraw w roku 1366 Kazimierz Wielki
ugruntowa swoje panowanie w okolicach grnego Buga i do pastwa swego
przyczy Wodzimierz. Walka toczya si o to, czy Polska przycignie do
Wodzimierza cay Woy z uckiem, grodem Litwy.
Ostatnim ksiciem udzielnym na Woyniu by brat Jagiey widrygieo, ktry
burzliwe ycie swoje najspokojniej skoczy w ucku. Ksi maych
zdolnoci, wrg Polski przez prywat i pych, a jednak cay zostawa
mimowolnie pod wpywem polskiej cywilizacyi. Dwr swj urzdzi na wzr
ostatnich Piastw, mia, jak oni, nieznanych pierwej w Litwie, swoich kanclerzy
i marszakw, rad panw, to jest rodzaj senatorw koronnych, nadawa
obyczajem polskim przywileje pisane na ziemi, na rne swobody, jednem
sowem naladowa ywcem wszystkie formy rzdu i obyczajw Polski, a tym
sposobem bezwiednie szczepi cywilizacy zachodni na Woyniu. Ze mierci
widrygiey w roku 1434 obszerna ziemia Woyska zostaa bezporedni
wasnoci ukoronowanej linii Jagiellonw, czyli panujcego w Litwie i Polsce
219
krla Kazimierza Jagielloczyka, ktry wcieli j do Wielkiego ksistwa

Litewskiego i przysig wiernoci zobowiza. Wyniky z tego powodu cige o
wasno tej ziemi spory midzy Korona a Litw, ktre zakoczono ostatecznie
na pamitnym sejmie lubelskim w roku 1569, gdy z woli Zygmunta Augusta i
obojga narodw Woy przyczono do Korony, a Koron zjednoczono z Litw.
Wwczas to rzdcy tej ziemi, marszakowie doywotni, naznaczani przez
Wielkich ksit litewskich, istnie przestali, a w utworzonem wojewdztwie
Woyskiem pierwszym wojewod zosta Aleksander ksi Czartoryski, jako
jeden ze starych gniazdowych kniaziw woyskich, ktrymi zreszt roi si
cay Woy wicej, ni ktrakolwiek inna prowincya Rusi lub Litwy.
Zygmunt August aktem unii nada i zapewni rne przywileje dla ziemi
woyskiej, ktra zachowywaa swoje prawa i taki samorzd, jaki miay
wszystkie wojewdztwa w Koronie. Uchwalono na sejmie, aby panowie
woyscy na wojn huffy swe wedle obyczaju koronnego stawili, a posowie z
sejmikw (powiatowych), tak, jako w Koronie obyczaj jest, do Wodzimierza
(na genera woyski przed walnym sejmem) zjedali. Dawniejszy herb
Woynia, wyobraajcy krzy biay w polu czerwonem, sigajcy ramionami do
brzegw tarczy, otrzyma na teme sejmie (t. j. w roku 1569, a nie 1589, jak
mylnie mwi Niesiecki i za nim powtrzyo to wielu innych) now ozdob w
postaci mniejszej tarczy na rodku z orem biaym bez korony. Sejm unii wcieli
Woy do Maopolski, a, zachowujc mu Statut litewski, da moc Woynianom
na sejmikach powiatowych Statut ten poprawia i artykuw wedle potrzeby
220
przyczynia lub ujmowa, a na sejm walny Rzeczypospolitej do zatwierdzenia

przywozi. Jeden tylko z tego statutu uchylono na zawsze rozdzia wojenny o
obronie ziemskiej, jako przeciwny wolnociom koronnym. Kniaziom
zachowano ich godnoci, ale, jako szlacht polsk, zrwnano we wszelkich
prawach z dawn koronn. W roku 1578 ustanowione ziemstwa, to jest urzdy
polskie, odrazu wszystkie nastay. Kiedy wojewdztwa za Bugiem miay osobny
ufundowa sobie trybuna w ucku, z zastrzeonym przez sejm unii jzykiem
sdowym ruskim, szlachta ruska namylia si prdko i przyczya si do
trybunau lubelskiego, otwierajc tym sposobem wrota mowie polskiej do akt i
wyrokw. Cech tej epoki, to jest wieku XVI, na Woyniu, jest upadek starych
rodw woyskich. Zmarnowali majtek, ostatkiem goni, dobra swoje i zamki
(mwi Bartoszewicz) oddaj za dugi wierzycielom i czsto nawet ydom. Jedni
wymarli w ndzy, drudzy wygali. W ich miejsce wstpuje szlachta polska,
wyrobiona z woyskiej, czcej si zwizkami pokrewiestwa z polsk.
Wojewdztwo Woyskie graniczyo na pnoc z Brzesko-litewskiem, a granica
ta w znacznej czci przetrwaa do dnia dzisiejszego, jako granica pomidzy
guberni Woysk i Misk. Wschodni cian stanowio wojewdztwo
Kijowskie, ale Woyskie nie sigao tak daleko na wschd, jak dzi gubernia
Woyska, a wic Kijowskie byo wicej na zachd posunitem; powiat
ytomierski, nalecy dzi do tej gubernii, by za Rzeczypospolitej powiatem w
Kijowszczynie. Na poudnie graniczyo wojewdztwo Woyskie z Podolskiem
i Ruskiem. Przy pierwszym rozbiorze Polski roku 1772 odpad do Austryi may
221
poudniowy klin ziemi Woyskiej. Na zasadzie za, e owa kilkumilowa

przestrze naleaa niegdy do dawnego ksistwa Wodzimirskiego (Vladimiria,
przez zepsucie Lodomeria), nowo nabytym krajom nadaa Austrya nazw
Galicyi i Lodomeryi. Na zachd graniczyo wojewdztwo Woyskie z
Beskiem i ziemi Chemsk, a prawie caa ta granica, rwnie jak z
wojewdztwem Ruskiem, Podolskiem i Kijowskiem, a nawet Brzeskiem, bya
sucha.
Senatorw wikszych byo w wojewdztwie Woyskiem trzech, to jest biskup
ucki, wojewoda i kasztelan woyscy. Wojewdztwo dzielio si na trzy
powiaty: ucki, Wodzimierski i Krzemieniecki. Kady z tych powiatw mia
swoje starostwo grodowe w miecie powiatowem, gdzie znajdoway si i zamki,
czyli grody krlewskie (w ucku, Wodzimierzu i Kamiecu). Sejmikowao za
wojewdztwo w ucku, obierajc z kadego powiatu po dwch posw
sejmowych i jednym deputacie. Zbrojne okazowanie szlachty caego
wojewdztwa odbywao si na rozlegych paszczyznach pod uckiem.
Wojewdztwo Woyskie w wieku XVI posiadao rozlegoci okoo 750 mil
kwadratowych; poow takowej zajmowa powiat ucki, a z drugiej poowy
cz jej trzeci najmniejszy Wodzimierski, a dwie trzecie Krzemieniecki.
Miast i miasteczek znajdowao si w wojewdztwie 68, wsi byo roku 1583 w
powiecie uckim 777, we Wodzimierskim 294, w Krzemienieckim 562. Spis
wsi tego ostatniego powiatu, dokonany w roku 1725, przedstawia okoo 70 wsi
222
wicej. Zamkw warownych znajdowao si na Woyniu za Stefana Batorego

65. anw roli uprawnej w roku 1589 obliczono 8.162.
Granice wojewdztwa Woyskiego byy w rzeczywistoci znacznie cianiejsze
ni obszar ktry Woyniem nazywano. ytomierz np. i Owrucz powszechnie
uwaano za miasta woyskie, cho leay w wojewdztwie Kijowskiem. I
rzeczywicie Woy siga daleko w gb wojewdztwa Kijowskiego, a nawet
Podolskiego i Bracawskiego, nie posiadajc tam adnych cisych, tak
fizycznych, jako i etnograficznych granic. Ludno bowiem pierwotnie bya
bardzo nieliczna i bd skutkiem morderczych wojen i napadw, bd napywu
ludnoci z Polski, cigle do XVIII wieku liczebnie falujca. Gwagnin, w kocu
XVI wieku, pisze o Woyniu, e jest to kraina szeroka, w urodzaje wszelkich
zb i jarzyn yzna i obfita, lasy zwierzynnymi i jeziorami rybnemi
napeniona. Powierzchowno Woynia bya wwczas jeszcze bardzo sielska.
ucko, miasto drzewiane, posiadao zamki dwa murowane na pagrkach.
Wodzimierz, miasto drzewiane, parkanem te drzewianym, glin oblepionym,
obwiedzione, nad jeziory botnemi ley. Krzemieniec, miasto drzewiane,
szerokie, zamek ma murem otoczony na wysokiej grze. uck posiada dwie
katedry: aciskiego i greckiego, a pniej grecko-katolickiego obrzdku. By on
jakby Rzymem woyskim, a biskup ucki mieszka w dobrach swoich
Torczynie i zajmowa w Koronie wielkie stanowisko, bo bywa zwykle
kanclerzem. Miasto zabudowao si w wieku XVII i XVIII kocioami. W
223
Dermaniu i w Dubnie najznakomitsi ojcowie Kocioa sowiaskiego bywali

archimandrytami: Smotrycki, Sakowicz, Dubowicz, oprcz metropolitw.
Stolicami ksistw byy: Ostrg, Korzec, Winio wiec, Zbara, Czartorysk,
Zwiachel, Poryck, Klewa, ukw, Czetwertnia, Rwno, Dolsk, Kowel,
Zasaw, Kamie-koszyrski. Od tych wszystkich nazw poszy nazwiska rodw
kniaziowskich. Ziemie Sanguszkw, Kamie i Niesuchojee, zajmoway na
Polesiu woyskiem 38 mil kwadratowych. Czartorysk ksit Czartoryskich
nad dolnym Styrem mia przestrzeni 40 mil kwadratowych. Wo Oycka miaa
14 mil kwadratowych, a Klewaska 10. Korecka z Midzyrzeck 36 mil
kwadratowych; wo Zbaraska 13 mil kwadratowych. Nad wszystkiemi
jednak growa Ostrog. Gdy raz Tatarzy spustoszyli cz dbr ksicia
Konstantyna Ostrogskiego, byo w tej czci 6 miast i 243 si. Ostrog by
stolic najsawniejszej rodziny prawdziwych kniaziw, ktrzy z linii piskiej
pochodzili, stolic hetmanw i wojewodw i, co waniejsza, wielkich ludzi,
bohaterw, statystw. Ksi Konstanty Wasil, sam dzielny wdz, by synem
Konstantego, zwyciscy pod Orsz. Syn jego z dbr orstrogskich stworzy
ordynacy, ktra si miaa dosta kawalerom maltaskim, obowizanym na
kresach Woynia do nieustannej walki z pksiycem. Ta ordynacya, jedna z
najwikszych w Europie, istniaa przez ptora wieku, a rozda j nieprawnie
Janusz Sanguszko, spadkobierca Ostrogskich, za Augusta III Sasa. Spory z tego
powodu wzburzyy cay wiat polski przez lat kilkanacie; o Dubno, stolic
ordynacyi, toczyy si wwczas wawe walki. Ordynaci bowiem ostrogscy
224
obowizani byli na kad potrzeb kraju dostarczy 300 wojownikw konnych i

300 pieszych, co przez rozdarowanie ordynacyi upadao. Gdy, pomimo
wszelkich przeszkd i zobowiza, Janusz Sanguszko nie przestawa szafowa
majtnociami ordynacyi, uznaa konstytucya sejmowa z roku 1766 dobra
ordynackie za ziemskie, a donataryusze zamiast utrzymywania 600 ludzi na
potrzeb Rzeczypospolitej, co byoby ju niemoliwem, obowizani zostali do
pacenia rocznie skarbowi 300.000 zotych polskich.
Zbara uwaany by przez znawcw spraw wojennych za Termopile polskie, nie
wrd gr, a wrd bagien, std regimentarz Firlej pod Zbara si cofa przed
Chmielnickim, std i oblenie wojsk koronnych w Zbarau (opisane w
powieci Ogniem i mieczem przez Sienkiewicza). Beresteczko, z ktrego
poszli kniaziowie Beresteccy, miasto Bohowitynw kniaziw Proskich, potem
Leszczyskich, sawne pogromem Kozakw w roku 1652, Konstantynw,
Ostropol, Pitka, Poonne, sawne innemi bitwami. Pod Stepaniem Czarniecki,
jeszcze pukownikiem bdc, znakomite swoje drugie odnis zwycistwo.
Kisielin, ognisko rodu, by siedzib aryanw na Woyniu, nie jedyn wprawdzie,
bo bya druga w Hoszczy. Obydwie trway krtko, gdy bowiem, w czasie
najcia Szwedw na Polsk, aryanie skwapliwie wizali si z najezdcami kraju,
nie mogli ju pniej osta si w narodzie, lub wyrzekali si sekciarstwa.
Peresopnica i Drohobu byy niegdy stolicami jeszcze ksistw waregskich.
W ucku (po acinie Luceoria) odby si roku 1429 tak wietny zjazd
monarchw europejskich, jakiego ziemie sowiaskie nigdy jeszcze przedtem
225
nie widziay. Jagieo z krlow Zofi, trzeci on swoj, zjecha do ucka dnia
6. stycznia, a w 6 tygodni potem przyjecha cesarz niemiecki, Zygmunt.
Gospodarzem by Wielki ksi Litewski, Witold, do ktrego Woy wwczas
nalea, i ten, z krlem Jagie, wyjecha na mil powita cesarza,
przybywajcego z cesarzow. Przywitawszy si, wsiad krl do cesarzowej na
sanie, a cesarz do Witoda, i jechali tak na zamek. Znajdowali si w ucku: Eryk
VII, krl duski, Wasyl Wasylewicz, Wielki ksi moskiewski, syn crki
Witoda, Wielki mistrz Zakonu krzyackiego, Ruzdorf, i Siegfried kawalerw
inflanckich, legat papieski, metropolita Rusi Focyusz, hanowie Tatarw
perekopskich i zawoaskich, hospodar Wooszczyzny, ksita mazowieccy,
pomorscy, lscy, twerscy i odojewscy, cesarz za grecki, Jan Paleolog, przysa
swych posw. Doda do tego wielki napyw szlachty, tak, i na mil kilka
dokoa peno byo goszczcych po wsiach, a wszystkich wspaniale przez siedm
niedziel podejmowa Witod. Na to przyjcie wychodzio codziennie, jak
zapewnia Stryjkowski, po 700 beczek miodu, okrom mamazyi (wino greckie),
piwa i innych trunkw, wow i jaowic 700, baranw 1400, ubrw, osi i
dzikw 100. Przedmiotem obrad miao by obmylenie obrony przeciwko
grocej Europie potdze Otomaskiej, przyczem cesarz Zygmunt mia skryty
zamiar osabienia Polski przez podmwienie Witoda, aby si krlem litewskim
ogosi, co oczywicie leao w interesie rzeszy niemieckiej i Krzyakw. I
byoby do tego przyszo, gdyby nie opr, gbiej pojmujcych polityk,
dyplomatw polskich i litewskich.
226
Krzemieniec (po acinie Cremenecia), tak nazwany od obfitujcych w krzemie

gr wapiennych, tem upamitni si w XIII wieku, e by tu jedyny zamek na
caej Rusi, ktry za wielkiego najazdu Batuhana nie zosta przez Tatarw
zdobyty i zburzony, jak wszystkie inne w tych krajach. W nowszych czasach
zajania Krzemieniec szkoami. Dnia 19. grudnia 1803 r. zezwolono na
zaoenie gimnazyum woyskiego, ktre po wielu trudach i powiceniach
urzdzi tu i otworzy Tadeusz Czacki, dajc wietny przykad magnatom
woyskim, jak si suy swemu krajowi. Bibliotek i gabinet numizmatyczny
naby on po Stanisawie Augucie, ksi Jzef Poniatowski ofiarowa tu
gabinet fizyczny i mineralogiczny po swoim stryju, prymasie. Zbiory liczyy ju
w roku 1813 ksiek 32.468 i numizmatw 20.000, zaoono ogrd botaniczny,
a roku 1807 otwarto szko geometrw i pniej mechanikw. Liceum
krzemienieckie roku 1816 liczyo ju uczniw okoo 600, a dochodu rocznego
miao 245.594 zp., z ktrego sami ziemianie i duchowni gubernii woyskiej
skadali dobrowolnie rocznie zp. 162.552. Nic te dziwnego, e szkoa ta,
przeniesiona w roku 1833 do Kijowa, tak atwo przeksztacon zostaa na
uniwersytet kijowski.
Niema tu miejsca na wyliczenie wszystkich miejscowoci, upamitnionych na
Woyniu dziejowo. Zabysy Zielece i Lubar przez ksicia Jzefa
Poniatowskiego, Horochw uczyni pniej siedliskiem muz Waleryan
Strojnowski, w Mynowie mieszka i umar znany w pimiennictwie polskiem
autor Aleksander Chodkiewicz, w Porycku Tadeusz Czacki, w Grdku i Hubinie
227
za nowszych czasw setki tomw napisa Jzef Kraszewski. Tajkury wsawi

powieci historyczn, p. t. Tajkury na tle czasw Jana Kazimierza, Micha
Grabowski.
Wojewdztwo Podolskie.
Jak pomorze oznacza kraj nadmorski, porzecze nadrzeczny, a podgrze u
podna gr pooony, tak podole jest krajem Rusi dolnej, to jest zajmujcym
dolin wzgldem Rusi wyszej. W czasach, gdy nie znano pomiarw
wyniesienia nad poziom morza, najprostszym sposobem porwnania by
kierunek biegu rzek. Tym sposobem krain np. nad dolnym Niemnem pooon
nazwali Litwini mujdzi (emas niski, dolny), nad dolnym Dnieprem lea
Ni kozacki, a nad Dniestrem, poniej Rusi Czerwonej za Seretem i Zbruczem,
ku poudnio-wschodowi leao urocze Podole. W czasach historycznych byy
tu kresy ludnoci sowiaskiej trzymajcej si staych siedzib. Dalej zaczynay
si stepy koczownikw: Ohliczw, Tywercw i Pieczyngw, niesowiaskiego
ju pochodzenia. Ssiedztwo tych koczowniczych a barbarzyskich ludw przez
dugie wieki nie musiao pozwala Sowianom na zasiedlenie swoich kresw
podolskich, na zaludnienie i uspoecznienie tych najpikniejszych i
najbogatszych ziem sowiaskich. Maa ludno nad grnym Dniestrem i
Bohem nie moga utworzy pastw uorganizowanych, wic po jej grody sigali
a Lachowie z nad Wisy i Waregowie z nad Dniepru; skutkiem tego u grodw
Czerwieskich w roku 981 rozpoczy si walki Piastw z Waregami.
228
Wobec takich stosunkw, granice stepowego Podola przez dugie czasy nie
mogy mie staych rubiey. Tatarzy, ktrzy odrazu wzili gr wrd
koczowniczych plemion stepowych w wieku XIII, korzystajc z niezgody
Rurykowiczw, opanowali atwo kraj midzy Dnieprem i Dniestrem i ustanowili
tam swoich baskakw dla wybierania pogwnego haraczu. Dopiero Litwa,
wypierana z nad Baltyku przez Zakon teutoski, chcc zaj Ru dla siebie,
wypdzia Tatarw z ziem ruskich, a to samo uczyni z Tatarami i Kazimierz
Wielki, wcielajc Ru Czerwon z czci Podola do Polski. Nastpiy wic
potem starcia midzy Polsk i Litw o panowanie na Woyniu. Olgierd, przy
pomocy Tatarw, zaj Podole w roku 1352, a syn jego, Jagieo, po wstpieniu
na tron polski, oceniajc wielkie zasugi Spytka z Melsztyna, wojewody
krakowskiego, da mu roku 1396 prawem feudalnem ziemi Podolsk. Pniej
znowu, chcc zjedna swego brata widrygie, aby mu Litwy nie wojowa,
odkupi krl Podole u synw Spytka Melsztyskiego za 5000 grzywien czeskich
i uposay niem widrygie. Stryjkowski pisze, i widrygieo, zostawszy
Wielkim ks. litewskim po Witodzie (1430 r.) dugie burdy wid o Podole z
Polaki. Roku 1434, na sejmie koronacyjnym Wadysawa III (Warneczyka),
porwnan zostaa szlachta podolska w prawach i swobodach ze szlacht
polsk, i utworzone zostao wojewdztwo podolskie, a pierwszym wojewod
podolskim zosta Piotr ze Sprowy Odrow. Mimo to nie przestawaa Litwa
upomina si u Korony o zwrot Podola, a niesnaskom tym pooya dopiero
koniec unia lubelska 1569 roku. Gdyby nie Buczaccy, Kamienieccy,
229
Jazowieccy, Koniecpolscy, Sieniawscy, Potoccy i tysice szlachty polskiej,

ktra od XIV wieku prawie bez przerwy waleczne nadstawiaa piersi i gina
pokotem w bojach z bisurmastwem, to Podole byoby i nadal, tak, jak przed
wiekiem XIV, prawie bezludnym stepem i koczowiskiem hord azyatyckich. Co
zaludnio Podole? mwi Szajnocha. Oto napady tatarskie. Zamiast
odstrasza, nciy one szlacht polsk do osiedlania si tame. W poudniowej
Rusi opowiada wiadek tamtoczesny ju prawie powszechniejsz jest mowa
polska od ruskiej. Gdy dla yznoci gleby i harcw z Tatarami, chtnie tam
osiadaj Polacy.
Skoro by ju od roku 1434 wojewoda podolski, wic musiao by i
wojewdztwo, ktrego granice z czasem si ustaliy. Na pnoco-zachd z
powiatem Trembowelskim wojewdztwa Ruskiego, od rzeki Stypy do
Wooczysk i na pnoc z wojewdztwem Woyskiem, od Wooczysk do
Januszpola granica Podola bya sucha. cian wschodni od Ukrainy, a
mianowicie od wojewdztwa Bracawskiego stanowia take na wikszej
przestrzeni granica sucha, a na mniejszej Murachwa, dopyw Dniestru. Ca
granic poudniow od Wooszy stanowi krty Dniestr, a zachodni od Pokucia,
Dniestr i Stypa.
Gruntowny badacz, Aleksander Jabonowski, powiada, e pierwotnie byo tu
wicej drobnych powiatw; inaczej wszake nieco gasy tu one ni na Woyniu.
Na Podolu rodowych dzielnic ksicych wcale nie byo, nikt tu si dugo
utrzyma nie mg, nawet pierwsi oswobodziciele litewscy Korjatowicze,
230
wnukowie Gedymina. Powiaty tworz si (jak bywao w caej Polsce) koo

waniejszych zamkw krlewskich i gin z ich upadkiem. W XV wieku obok
Kamieca wystpuj jeszcze: Skaa, Smotrycz, a dawniej nieco na poudniu
Bakota, ktra miejsce prastarej Uszycy zaja. Roku 1530 obok Latyczowa
widzimy Midzybo, Chmielnik (czy nie na miejscu dawnego Boka?), Zikw,
w roku 1542 przez Bar zastpiony. Ostatecznie jednak we trzy tylko powiaty
cae wojewdztwo si zoyo. Powiat Czerwonogrodzki, klinem do starej ziemi
Halickiej wchodzcy, najmniejszy, bo najdawniej zasiedlony i najbardziej
zwarty. Stoeczny jego Czerwonogrd, czyli Czerwone lub Czerwie, nada
niewtpliwie w staroytnoci, jak to ju mwilimy, nazw grodom
Czerwieskim i Rusi Czerwonej. Powiat Kamieniecki, rozcigajcy si od
Zbrucza do Kalusa, znacznie ju wikszy, oraz Latyczowski od Kalusa do
Murachwy, z grnem Poboem stanowicy ca wschodni poow
wojewdztwa. Tym sposobem po uorganizowaniu wojewdztwa Podolskiego w
wieku XVI, widzimy stopniowanie obszaru powiatw, zwikszajcych si ku
wschodowi w miar powikszenia pustynnoci kraju. To stosowanie si do
gstoci zaludnienia byo potrzeb praktyczn, na ktr zwracano uwag w caej
Polsce. Jeszcze roku 1583 w spisie dzieraw doywotnich, jakby dla dawnego
przypomnienia, policzone jest do Podola i starostwo trbowelskie z
wojewdztwa Ruskiego.
Rozlego trzech powiatw podolskich wynosia: Czerwonogrodzkiego mil
kwadratowych 48, Kamienieckiego 1111/2 i Latyczowskiego 188, razem caego
231
wojewdztwa okoo 348. W XVI wieku byo miast w tem wojewdztwie 37, a
mianowicie: w powiecie Czerwonogrodzkim 14, w Kamienieckim 12 i w
Latyczowskim 11. Wsi za ogem spis z roku 1578 przedstawia 650, a o pi
lat pniejszy (1583 r.) tylko 434, t. j. o 216 mniej. Cige napady Tatarw i
olbrzymie spustoszenia byy powodem wielkich rnic w wykazach
poborowych nawet z najbliszych sobie lat. Zaleao bowiem od tego, ile wsi
byo spalonych, a ile ocalao, ile gospodarstw byo zdolnych do opacenia
podatku. Tak np. znajdujemy w tem wojewdztwie nastpujc ilo pugw,
czy anw, z ktrych wzito pobr, razem we wszystkich powiatach: Roku 1563
z anw 2440, roku 1569 z anw 1422, roku 1576 z anw 1424, roku 1583 z
anw niespustoszonych 2021, a w roku 1588 z anw 2112. Stosunek liczby
zamkw do przestrzeni kraju by na Podolu odpowiednio do potrzeb nieco
wikszy ni na Woyniu, gdy bowiem wojewdztwo Woyskie w wieku XVI
posiadao zamkw 65, to o poow szczuplejsze Podolskie i znacznie mniej
zaludnione, liczyo zamkw obronnych 35.
Wojewdztwo Podolskie miao trzech wikszych senatorw, ktrymi byli:
biskup kamieniecki, wojewoda podolski i kasztelan kamieniecki. Starosta,
noszcy tytu generaa ziem podolskich, mia pod swoj jurysdykcy dwa
grody: Kamieniecki i Latyczowski. Niegrodowe starostwa byy:
Czerwonogrodzkie, Barskie, Chmielnickie, Kopajgrodzkie, Mukarowskie,
Poskirowskie i t. d. Sejmiki odbyway si w Kamiecu podolskim, na ktrych
obierano szeciu posw i dwch deputatw trybunalskich. Okazowanie zbrojne
232
szlachty, uchwa sejmu z roku 1563 naznaczone byo u miasteczka Balina.

Wojewdztwo Podolskie miao dwch sdziw pogranicznych, ktrzy wraz z
sdzi i pisarzem grodzkim, kamienieckimi, tudzie komisarzami, od Porty
Ottomaskiej wyznaczonymi, sdy pograniczne w sprawach obywatelw
polskich z tureckimi, wooskimi i tatarskimi sprawuj. Sdziowie ci pobierali od
skarbu po 2.000 zotych rocznej pacy. Starostowie pograniczni na Ukrainie i
Podolu, grodowi, czy nie grodowi, przysigali krlowi na wierno, a starostwa
ich nie mogy podpada cesyi na biaogowy. Herbem wojewdztwa byo zote z
promieniami soce w biaem polu. W roku 1772, przy pierwszym rozbiorze
Polski, powiat Czerwonogrodzki przeszed po rzek Zbrucz pod panowanie
Austryi; poniewa w traktacie podziaowym rzeka ta nazwana bya Podhorcem,
wadze austryackie zakazay mieszkacom uywa nazwy Zbrucz pod kar 25
z. reskich, dozwalajc tylko nazwy traktatowej.
Podole przedstawiao najprzd, rwnie jak Woy, grup kilkunastu wielkich,
magnackich fortun. Midzyboczyzna Sieniawskich nad grnym Bohem i
Bokiem obejmowaa przestrze 30 mil kwadratowych, wo Jazowiecka mil
kw. okoo 18, wo Grodecka 12, starostwo Barskie mil kw. 33, wo
Ladawska 9 mil kw. Takich jednak obszarw, jak na Polesiu woyskiem, wiele
tu by nie mogo.
Kamieniec (Camenecia, Camenecium), stolica wojewdztwa Podolskiego, by
ju zburzony przez Tatarw w roku 1241. Olgierd, oswobodziwszy Podole od
Tatarw, odda Kiemieniec ks. Korjatowiczom, ktrzy odbudowali miasto.
233
Pooony na skale w miejscu obronnem, obwarowany przez krlw polskich

murami, Kamieniec uwaany by za klucz Podola, ale raz zdobyty przez Port
Otomask w r. 1672, pozostawa w jej rku przez lat 27. Gdy naprno Jan III
przez cae swe panowanie usiowa odzyska Kamieniec z rk tureckich,
postanowi przynajmniej mie twierdz powysz na cigem baczeniu, nie
dopuszcza do niej ywnoci i poskramia czynione z niej wycieczki. Jako
hetman wielki koronny, Stanisaw Jabonowski, mimo doznawanych przeszkd
od Turkw, wznis przy ujciu Zbrucza do Dniestru szace ziemnej warowni,
ktr nazwano Okopem na grze w. Trjcy, blokad Kamieca
Podolskiego, za co Rzeczpospolita owiadczya wdziczno hetmanowi.
August II roku 1700 wyda przywilej na pobudowanie tu miasta w. Trjcy.
Pniej w czasie konfederacyi Barskiej, roku 1770, oblegany by w okopach w.
Trjcy Kazimierz Puawski, a po pierwszym rozbiorze Austryacy uprztnli
znaczn cz waw powyszych.
Do miejscowoci historycznych lub pamitkowych w wojewdztwie
Podolskiem nale midzy innemi: waniec przy ujciu waczyka do
Dniestru, miejsce bitew, wielokrotnych przepraw wojsk Rzeczypospolitej przez
Dniestr i niepomylnej ugody Jana Kazimierza z Tatarami (r. 1653) i
Chmielnickim. Paniowce nad Smotryczem, z zamkiem Potockich, miejsce kilku
walk z Turkami. Studzienica, przy ujciu Studenicy do Dniestru, miejsce synne
pieczarami w skaach, sadami i cudownym obrazem Matki Boskiej.
Czerwonogrd (Castrum Rubrum) nad Durynem w pobliu Dniestru, stolica
234
powiatu, grd staroytny, ktrego nazwa pochodzi niewtpliwie od

znajdujcych si tu obficie ska czerwonawych. Ju pierwej mwilimy, i by
to prawdopodobnie najznaczniejszy z grodw nazywanych w X i XI wieku
Czerwieskimi, od ktrych i nazwa Czerwonej Rusi powstaa. Zamek tutejszy
wzajemnie sobie wydzierali rozrodzeni licznie ksita Waregscy, a pki
Tatarzy w roku 1240 nie owadnli Podola. Jazowiec nad Olchowcem, gniazdo
monego i gonego rycerskiemi dziey domu Jazowieckich herbu Habdank.
Dwinogrd, przy ujciu Dwiniaczki do Dniestru, przez Nestora zwany
Zwenihorod, przez innych winihorod, niegdy grd znamienity. Zaleszczyki,
z trzech stron Dniestrem oblane, Stanisaw Poniatowski (ojciec krla) uczyni
osad fabryczn, gon wyrobami pcien, kamlotw, sukien i t. p. Latyczw,
przy ujciu Woka do Bohu, miasto stoeczne powiatu, synne cudownym
obrazem Bogarodzicy, koronowanym w roku 1778. Pilawce zostay nadane r.
1363 Prandocie Szczukockiemu przywilejem Kazimierza Wielkiego, ktry,
dwigajc Podole z pustkowia i upadku, i w przywileju powyszym powiada, e
chcc, aby ziemia podolska, bdca w stanie zupenego zniszczenia i
wyludnienia z powodu napadw Tatarw, osiedlon zostaa i t. d. Bar nad
rzek Rowem, miasteczko pierwej zwane Rw, nabyte przez krlow Bon i
przezwane na pamitk jej ksistwa woskiego Barem polskim (polonicum),
miao zamek, wzniesiony przez ni wielkim nakadem, do wstrzymywania
napadw nieprzyjaci. Bar sta si historycznym od zawizanej na zamku
tutejszym dnia 1. marca 1768 roku konfederacyi. Doktor Jzef Rolle, historyk, o
235
zameczkach podolskich napisa cae dzieo, a na tle stosunkw tej prowincyi

osnu tomw kilkanacie cennych prac swoich, syn za jego, Micha, wyda o
starostwie Barskiem ksik oddzieln.
Wojewdztwo Kijowskie.
Podug najdawniejszego z kronikarzy ruskich, Nestora, ziemia kijowska nad
Dnieprem zamieszkana bya przez plemi sowiaskie Polan. Zapewne tak
nazwani byli oni od tego, e zamieszkiwali pola, czyli byli rolnikami, rwnie jak
Polanie lechiccy nad Wart. Polanie kijowscy uciskani byli przez wojowniczych
Drewlan, a potem pacili danin Chozarom. W 864 roku dwaj Waregowie z
druyny Ruryka: Askold i Dir, pync Dnieprem do Carogrodu, pytali Kijowian:
Czyj se gradek?, a odebrawszy go Chozarom, lub przyjwszy sub u kahana
chozarskiego, panowa w nim zaczli. W roku 882 Oleg, opanowawszy Kijw
po zabiciu Askolda i Dira, przenis tu stolic swoj z Nowogrodu. Waldemar,
czyli Wodzimierz, przyjwszy roku 988 wiar chrzecijask, pobudowa w
Kijowie pierwsze cerkwie. Miasto zasyno wwczas handlem, ktry z caej
Rusi gromadzi tu futra i inne pody wywozowe, spawiane Dnieprem do morza
Czarnego i rdziemnego, a z Grecyi i Wschodu ciga zoto, adamaszki, wina
i t. d. Kijw by wanie w nawietniejszej epoce swego rozwoju, kiedy w zot
jego bram uderzy zwyciskim szczerbcem Piast polski, gwoli
symbolicznemu zwyczajowi zdobywcw.
Od czasu, w ktrym Jarosaw I wszystkie ziemie swoje pomidzy piciu synw
podzieli, pastwo Kijowskie zaczo si chyli ku upadkowi. W cigych
236
wojnach domowych godno tronu wielkoksicego upada. Kijw,

wielokrotnie zdobywany i upiony przez Rurykowiczw, wydzierajcych go
sobie nawzajem, zdobyty zosta nareszcie przez Mongow Batuhana w roku
1240; odtd, lat 80, paci z ca Rusi poudniow haracz baskakom
tatarskim. W takim stanie Gedymin, Wielki ks. litewski, pobiwszy ksit
ruskich, zaj Kijw i do pastwa litewskiego go przyczy. Odtd nastpcy
Gedymina, a mianowicie syn jego, Olgierd, wnuk, Wadysaw Jagieo, i dwaj
prawnukowie: Wadysaw Warneczyk i Kazimierz Jagielloczyk, powierzali na
prawie lennem rzdy ksistwa Kijowskiego, to jest Ukrainy, spokrewnionym z
sob ksitom ruskim i litewskim. Ostatni z tych ksit, Symeon Olelkowicz,
czujc si bliskim zgonu, posa roku 1470 Kazimierzowi Jagielloczykowi,
jako swemu zwierzchniemu panu, konia biaego i uk, ktrych w bojach
zwyciskich zaywa, polecajc w opiek modocianego syna swego, Bazylego.
Kazimierz chcia Bazylemu powierzy rzdy Kijowa, ale oparli si temu Litwini
z obawy, eby ta prowincya nie zamienia si w dziedzictwo, pozostajc tak
dugo w posiadaniu jednej rodziny. Krl mianowa przeto roku 1471 dla Kijowa,
ju nie ksicia, ale wojewod kijowskiego w osobie jednego z panw litewskich,
Marcina Gasztolda, i tym sposobem ksistwo przeszo na wojewdztwo.
Na sejmie lubelskim roku 1569 wojewdztwo Kijowskie wcielone zostao do
Korony i pozostawao przy niej do 30 stycznia 1667 roku, w ktrym to czasie
odstpiony zosta Kijw pokojem andruszowskim Rosyi na lat dwa. W roku
1686 zawarty zosta z Rosy traktat przez Krzysztofa Grzymutowskiego,
237
penomocnika Rzeczypospolitej, w widokach wcignienia Rosyi do aliansu

przeciwko Turcyi i odebrania od Turkw Kamieca z Podolem. Pokojem tym
ustpowaa Polska Rosyi Ukrain zadnieprsk, czyli cz wojewdztwa
Kijowskiego, pooon na lewym brzegu tej rzeki, jak rwnie na prawym
Kijw z okrgiem, okoo 30 mil kwadratowych rozlegym, i miastami:
Trypolem, Stajkami, Wasilkowem i Wyszogrdkiem. Tym sposobem
wojewdztwo Kijowskie zostao znacznie uszczuplone, a granice jego od roku
1686 do 1772 byy nastpujce: na pnoc wojewdztwo Brzesko-litewskie i
Miskie, na wschd Dniepr, poczwszy z pnocy od okolicy Lubecza, a
skoczywszy przy ujciu Taminy, z wyjtkiem okrgu Kijowa w ksztacie
klina, ktry na prawym brzegu tej rzeki stanowi posiado rosyjsk. Na
poudnie wojewdztwo Bracawskie, maa przestrze Podolskiego i od
Bracawskiego do Dniepru stepy Zaporoa, zwane dzikiemi polarni, a po
przyczeniu ich do Rosyi, Noworosy. cian zachodni stanowio
wojewdztwo Woyskie.
W niniejszem miejscu zaznaczy musimy, co waciwie znaczy wyraz
Ukraina i do jakich ziem go stosowano. Wyraz Ukraina powiada
Bartoszewicz rodowodem swoim bardzo atwo si tmaczy. Ukraina, to kada
ziemia na kraju czyli na kracu, u granicy, u kraju pastwa pooona. Krain
nazywa w roku 1350 biskup kujawski powiat, lecy na granicy ziem
krzyackich, na kraju czyli u kraju ziemi Dobrzyskiej. Nazwa ukrainy,
stosowana do ziem Kijowskich od czasu ostatecznego ich wcielenia (r. 1471) do
238
Litwy, nie miaa nigdy charakteru oficyalnego i oznaczaa jedynie tyle, co

ugranicze, poudniowy kraniec, kraj Wielkiego ksistwa Litewskiego od
strony ordycw. Urzdownie raz pierwszy zostaa ona uyt w 20 lat po
wcieleniu Kijowszczyzny do Korony w tytule gonej ustawy z roku 1589:
Porzdek ze strony Niowcw i Ukrainy, chocia i tu jako tylko imi
pospolite, a nie nazwa polityczna, urzdowa prowincyi. Wereszczyski, biskup
kijowski, za Zygmunta III pierwszy chyba (w znanej swej przestrodze
Rzeczypospolitej) uywa nazwy Ukraina w nieco cilejszem znaczeniu. Al.
Jabonowski powiada, e od owych czasw pod nazw Ukrainy, w rozlegem tej
nazwy znaczeniu, poczto w gbi Korony i Litwy rozumie szeroki, prawie
bezbrzeny obszar ziem, roztaczajcy si za Sucz i Murachw, to jest
granicami przyrodzonemi Woynia i Podola na dorzeczu Dniepru i Bohu a do
szlaku murawskiego i pl oczakowskich, a ktry aktem unii 1569 roku
przyczono do Korony. Obszar nietylko stepowy, ale obejmujcy i Polesie
naddnieprowe, urzdownie rozpadajcy si na dwa wojewdztwa: Kijowskie i
Bracawskie.
Powyej zaznaczylimy granice wojewdztwa Kijowskiego takie, jakie zasta
rok 1772, to jest od traktatu Grzymutowskiego z roku 1686 istniejce, dajce
si cile oznaczy. Nie mona jednak pomin wiadomoci o granicach
dawniejszych, znacznie obszerniejszych, lubo za Dnieprem i od Zaporoa
bardzo zmiennych i nieokrelonych. Zawojowane przez Gedymina ksistwo
Kijowskie nie miao wcale cisych granic. Dzielnica Kijowska leaa wwczas
239
na obydwch brzegach Dniepru, poczwszy od Polesia Mozyrskiego a do

limanu dnieprowego i Czarnego morza. Lecz granice od wschodu i zachodu,
przewanie stepowe i w kraju bd pustym, bd mao bardzo zaludnionym nie
przedstawiay nic pewnego. Na wschodzie zwaszcza giny w pustyni,
cigncej si ku szlakowi murawskiemu, majc niby rzek Orel za przedzia
od koczujcych Krymcw. Po zmianie ksistwa na wojewdztwo (1471 r.),
Tatarzy wprdce spdzili strae litewskie z Oreli, Tawani i uj Dniepru, a
granica, posunita dawniej a nad brzegi morza Czarnego przez Witoda,
zaczyna si teraz cofa lub falowa. Za to na pnocy, po odpadniciu w roku
1482 Czernihowa od Litwy, za Dnieprem przyby Kijowowi Lubecz z woci.
Nawet od Woynia i Bracawia Biskupszczyzna i Zwinogrodczyzna wci
byy sporne. Granic pnocn z oderwanym roku 1569 od wojewdztwa
Kijowskiego na rzecz Litwy powiatem Mozyrskim dopiero komisya 1622 roku
wyraniej zaznaczya.
O rozgraniczeniu za Dnieprem, gdzie si wojewdztwo Kijowskie na caej
pnoco-wschodniej linii z carstwem Moskiewskiem stykao, rozstrzygay ju
nie komisye, lecz faktyczna przewaga orna lub silniejszy napr kolonizacyi.
Pomimo odpadnicia w roku 1482 Czernihowa, Lubecz pozostawa stale przy
Kijowie i granica lubecko-czernihowska stale trzymaa si linii rwnolegej, o
kilka mil od Dniepru idcej poza nim, z pnocy na poudnie, od powiatu
Rzeczyckiego do rzeki Desny. Za panowania litewskiego Putywl nalea jeszcze
do Kijowa, zanim go posiad nieprzyjaciel, jak si skar jeszcze roku 1520
240
ziemianie kijowscy. Naturaln granic wschodni Kijowszczyzny od carstwa

moskiewskiego stanowi szlak murawski, snujcy si lini wododziau
Dniepru z Donem. Nie umieli jednak starostowie, ziemianie i kozacy kijowscy i
tej linii w swem rku utrzyma i stracili wczenie rda Suy, Psa i Worskli.
Samar za ju wypywa z ziemi tatarskiej, a od stepu Nogajskiego i
Perekopskiego granic byy Koskie wody, za za Porohami, sam Dniepr a
do swego limanu pyn w stepie tatarskim.
Za czasw litewskich wojewdztwo Kijowskie dzielio si na powiaty: 1)
Mozyrski, pniej od Kijowa oddzielony, 2) Lubelski, od siewierszczyzny
czernihowskiej po r. 1482 pozostay, 3) Czanobylski, 4) Owrucki na Polesiu
kijowskiem, 5) ytomierski, czasem do Woynia zaliczany, 6) Kijowski, 7)
Osterski nad Desn, 8) Kaniowski, w ktrego czci zadnieprskiej leao
starostwo Perejasawskie i 9) Czekarski, zajmujcy poudniow cz
wojewdztwa po obu brzegach Dniepru. Przy regulowaniu sdownictwa i
granic, wobec przygotowywanej unii krajw, zrobiono w roku 1566
zastrzeenie, aby, ze wzgldu na ze drogi i potrzeby ziemian, ksigi byy
rozoone w trzech miejscach, to jest Kijowie, ytomierzu i Owruczu. Tym
sposobem, po poczeniu wojewdztwa Kijowskiego z Koron, roku 1569
uorganizowano 3 powiaty: Kijowski, ytomierski i Owrucki, w ktrych powiaty
dawniejsze w liczbie 9 zostay w rodzaju niby okrgw. Sejmiki odbyway si w
trzech miastach powiatowych, a po odpadniciu Kijowa, w ytomierzu i
Owruczu, gdzie obierano jednak i nadal szeciu posw sejmowych (po dwch z
241
powiatu), dwu deputatw na trybuna i jednego komisarza do Radomia.

Senatorw wikszych byo w wojewdztwie trzech, to jest: biskup, wojewoda i
kasztelan, kijowscy. Starostwa grodowe byy dwa: ytomierskie i Owruckie.
Niegrodowe: Biaocerkiewskie, Bohusawskie, Czehryskie, Czerkaskie,
Kaniowskie, Korsuskie, Trechtymirowskie, Brusiowskie i inne. Wojewoda by
zarazem generaem ziem kijowskich. Zbrojne okazowanie odbywao si pod
ytomierzem w poniedziaek po Zielonych witkach. Gwagnin powiada, e
chorgiew herbowa wojewdztwa Kijowskiego bya zielona, o dwu rogach, i e
z jednej strony miaa w czerwonem polu pogo litewsk, a z drugiej w biaem
polu, czarnego niedwiedzia, z lew przedni nog do gry nieco podniesion.
Herb powyszy, wobec poczenia Kijowa z Koron, musia uledz zmianie, a
chorgiew ju tylko z jednej strony miaa niedwiedzia, z drugiej za miejsce
pogoni w czerwonem polu zaj anio biay, trzymajcy w prawej rce miecz
dobyty, na d kocem spuszczony, w lewej za pochw, ktrej koniec miecza
dotyka.
Podug moliwie cisych oblicze, podanych w dziele rda dziejowe przez
Aleks. Jabonowskiego, caa Ukraina polska przed rokiem 1686, to jest,
traktatem Grzymutowskiego, przedstawiaa powierzchni mil kwadratowych
4.700. W tej ogromnej rozlegoci, przewyszajcej dwukrotnie przestrze
dzisiejszej Kongreswki, a trzykrotnie Galicyi, dwa wojewdztwa ukrainne:
Kijowskie i Bracawskie, obejmoway mil kwadratowych 3.163, a tak zwane
dzikie pola, czyli stepy niowe i oczakowskie, mil kwadr. 1.537. Samo
242
wojewdztwo Kijowskie, to jest bez Bracawskiego i Dzikich pl, liczyo mil

kwadr. 2.5341/2, poszczeglnie za: powiat Owrucki 280, ytomierski 253, a
Kijowski 2.0011/2.
Wadysaw ubieski w swojej geografii, wydanej roku 1740, tak pisze o
wojewdztwie Kijowskiem: Kraj we wszystko obfitujcy, ale zawsze podlegy
buntom hajdamackim i najazdom tatarskim, dla czego tam miasta musz by
albo mocno obronne, albo zupenie zdezelowane. Co si tyczy hajdamakw, ci
z niesychan miaoci napadali na wsie, dwory, a nawet i miasta do koca
panowania Stanisawa Augusta. Pod wzgldem wygldu zewntrznego ziemie
ukrainne przedstawiay trzy odrbne charaktery: Polesie ukraiskie nad doln
Prypeci i jej dopywami: Usz i Sowieczn, stanowic pnocn Ukrain,
przedstawiao jeden zwarty przestwr borw podmokych, bdcy dalszym
cigiem Polesia woyskiego i Piskiego. Dalej ku poudniowi, w pasie
ytomierza i Kijowa, Ukraina przedstawiaa si jako kraj najbogatszy, najlepiej
zaludniony, rolniczy, majcy naprzemian zapola i szerokie jeszcze pasma
lasw. Wreszcie poudniowa Ukraina po obu brzegach Dniepru przechodzia w
bezbrzene stepy i dzikie pola, ku morzu Czernemu i Azowskiemu
rozpostarte.
Najwikszy przestwr dzikich prawdziwie pl mwi Aleksander Jabonowski
i rozlegych rwnin stepowych, wiosn tylko zielonych, przedstawia Ni
dnieprowy, po obu brzegach Dniepru, poniej rzek: Oreli i Taminy. W prawo i
w lewo od Porohw, by tu wiat pusty bezbrzenych, a jednak nie bez wd i
243
lasw. Cae dorzecze Samary okryte byo piknymi lasami, skd Kozacy brali
drzewo na swoje lekkie odzie, za inynier Rzeczypospolitej, Beauplan, w
wieku XVII bra materya do budowy Kudaku. Samo wejcie Dniepru w Dzikie
pola osania gony Czarny las, gdzie czsto Tatarzy w swoich wyprawach
upieskich koszem zapadali.
Gdy przewaga ora Olgierda, Witoda i pierwszych Jagiellonw zacza
sabn i cofa granice pastwa Litewsko-polskiego od brzegw morza
Czarnego ku pnocy, zowrogie ssiedztwo hord tatarskich zaciyo niebawem
nad rozkoszn ziemi ukrainn. Nieprzerwane pasmo jej nieszcz, rozlewu
krwi i aoby rozpoczyna w roku 1482 napad cara hordy perekopskiej,
Mengligireja, ktry zamieni w perzyn wszystk ziemi ukraisk, tak, e na
caym obszarze, zalanym fal zniszczenia, ocalay tylko 4 zamki: ytomierz,
Bracaw, Kaniw i Czerkasy. Odtd najazdy tatarskie przez dwa wieki z gr
stay si tem codziennym dziejw Ukrainy, ktrej prawie kada stopa ziemi
nawskr przesika krwi bohaterw, spieszcych tumnie i ochoczo z nad
Wisy na krwawe boje z bisurmany.
Tatarzy mieli prawie stae swoje szlaki, ktrymi od pl dzikich zapuszczali
swe zagony wgb Ukrainy. Szlak tatarski nie by drog ani gocicem
kupieckim, ale nosi wyczny charakter. Wszystkim wiadomy, by rzadko
widomym. Znanym by jego oglny kierunek, wymijajcy przeprawy przez
wiksze rzeki, ale nie byy znane nigdy poszczeglne jego zwroty. Szeroko
szlaku odpowiadaa sile czambuu. Pospolicie rozciga si on wszerz na
244
dwoje sztrzelanie z uka, ale nieraz, gdy sza caa horda, to i na mil par. W
pustyni oryentowano si mogiami. Szlaki gwne, po doprowadzeniu hordy lub
czambuu do okolic zaludnionych, jako celu kadej wyprawy, dzieliy si na
uboczne zagony, okrywajce sieci kraj cay lub upatrzone jego czci. Dopiero
na tych ubocznych szlakach odbyway si owy na zaskoczonych z nienacka
mieszkacw i ich dobro. Poniewa szlaki wiksze odpowiaday wododziaom
wikszych rzek Ukrainy, byo wic ich tyle, ile samych wododziaw,
mianowicie trzy: Szlak czarny, midzy dopywami Bohu i Dniepru;
Kuczmaski midzy Bohem i Dniestrem i Murawski midzy Dnieprem i
Donem. By jeszcze czwarty szlak Wooski za Dniestrem, ktry z Budziaku,
czyli nadmorskiej Bessarabii, prowadzi na Ru Czerwon, ale ten Ukrainy nie
dotyka. Trzy pierwsze miay za punkt wyjcia Perekop, od ktrego rozchodziy
si w rne strony.
Szlak Czarny, po tatarsku Dorna islach, rozpoczyna si waciwie dopiero
w Czarnym lesie, od ktrego i nazw swoj nosi, w uroczysku na
wierzchowiskach rzeki Inguu, gdzie Tatarowie zapadali koszem, dopki si
wszyscy nie zebrali. Szlak Kuczmaski, rozdzieliwszy si ze szlakiem
Czarnym u Martwych wd, przechodzi na praw stron Bohu przez brd,
zwraca si wododziaem Bohu i Dniestru a ku granicy podolskiej, gdzie na
wododziale z Rowem znajdowao si uroczysko Kuczman, skd bieg ju
Podolem ku Lwowu, omijajc Bar i Czarny Ostrw. Szlak Murawski od
245
Perekopu bieg midzy dorzeczami Dniepru i Donu wzdu wschodniej granicy

Ukrainy zadnieprskiej do Tuy i Moskwy.
Po napadzie Mengligireja na Ukrain, postanowi hospodar litewski i krl
polski, Kazimierz Jagielloczyk, umocni naleycie zamek kijowski, zebra tedy
wielkie wojsko, poczwszy od kniaziw Siewierskich a do woci podlaskich.
Na robot za kijowsk przychodzio po 20.000 toporw z woci podnieprskich.
Litwa miaa swj system obronny, t. zw. bojarszczyzny, czyli osadzanie dokoa
kadego zamku hospodarskiego si bojarami, a czasem i szlacht, z
obowizkiem utrzymywania i obrony tych zamkw, wysyania stray i czat w
pole i wystpowania zbrojno na kade zawoanie wojewody, czy starosty.
Wycignito tedy w poprzek Ukrainy cae jakby trzy linie obronne podobnych
zamkw z bojarami. Strae byy trzech rodzai: zamkowe, ostrogowe (miejskie)
i polne. Te ostatnie czuway w stepach, w pobliu szlakw i uusw tatarskich.
Na pograniczu Litwy i Korony kombinoway si strae litewskie i polskie. Od
wstpienia na tron krla Zygmunta I (r. 1507), jazda polska znajdowaa si ju
zawsze na stray Rusi i Podola w sile od 1.000 do 3.200 koni. W poowie XVI
wieku system obronny litewski okaza si ju przestarzaym, a wystpia
potrzeba zacinego onierza. Prby uorganizowania zbiegajcych si z Rusi,
Litwy, Moskwy i Polski nad dolny Dniepr przybyszw, zwanych z tatarska
Kozakami, okazay si zawodnemi. Poczto zatem czyni zacigi z ywiou
miejscowego i Polakw, oraz utrzymywa po zamkach puszkarzw. Za
najskuteczniejszy sposb zabezpieczenia Ukrainy uwaa Batory podbj Krymu,
246
co Zamojski podziela i co uskuteczniaby Polska, gdyby nie mier wczesna

Batorego, po ktrym Zygmunt III y przewanie ide odzyskania tronu
szwedzkiego.
Wojewdztwo Bracawskie.
Po przyczeniu Podola waciwego, czyli wojewdztwa Podolskiego, podczas
unii lubelskiej w roku 1569 do Korony, z Podola, niej pooonego nad
Dniestrem i Bohem, czyli Podola ukrainnego, utworzono wojewdztwo
Bracawskie z zamkami: Bracawiem, Winnic i Zwinogrodem. Gdy podczas
tego sejmu poczone zostao nastpnie z Koron wojewdztwo Kijowskie i
Bracawskie, polecono zaraz w roku nastpnym (1570) osobnej komisyi
ustanowienie granic nowego wojewdztwa. Poniewa na zachodzie
wojewdztwa Bracawskiego wiadom granic od Podola bya rzeka Murachwa,
a na poudnio-zachodzie od Wooszczyzny Dniestr, gwnem przeto zadaniem
tej komisyi bya granica pnocna od wojewdztwa Kijowskiego.
Wyprowadzon ona zostaa od pnoco-wschodniego kraca Podola, z okolicy
Uanowa, i skierowana Czarnym szlakiem, to jest wododziaem, pomidzy
Teterwi, Hniopiatem i Rastawic z jednej strony, a niwod, Denic i
dopywami grnej Rosi z drugiej. Dla umorzenia sporw granicznych, Stefan
Batory 1584 roku w przywileju dla miasta Korsunia, za lini graniczn dwch
wojewdztw ukrainnych (Kijowskiego i Bracawskiego) przeznaczy Uhorski
Tykicz (poczynajc od Woronnego), a ju przez to samo i Sine wody. Granica ta
pozostawaa jednak dugo sporn w okolicach Zwinogrodczyzny, jak rwnie
247
nieuchwytnej Biskupszczyzny jako pustyni, gdzie na Orzechowacu w

dorzeczu grnej Rosi, nadanej niegdy, moe przez Witoda, biskupom
kijowskim. Co do granicy poudniowo-wschodniej wojewdztwa
Bracawskiego, to Beauplan naznacza j na swej mapie, poczynajc od Dniestru,
znacznie niej Kuczurhanu przez Kujalnik i Teligu do Bohu, powyej ujcia
Czyczaklei, gdzie sta zamek turecki Baaklej u rzeki Suchej, std do Inguu w
punkcie, przez ktry prowadzi szlak Czarny, idcy ku Targowicy poniej
Czarnego lasu, odkd ju poczynaa si granica kijowska.
Pod koniec XVI wieku jak mwi Aleksander Jabonowski wiksz cz
wojewdztw ukrainnych zajmoway jeszcze dzikie pola, to jest pustynie, stepy;
ycie za polityczno-spoeczne skupiao si tylko w pasie rolniczym, t. j.
poleskim, w Kijowszczynie i na Pobou, bliej zamkw krlewskich w
wojewdztwie Bracawskiem. Ruch atoli osadniczy pocz ju ogarnia pustynie
owe, jedn po drugiej, nawet w pasie przy granicach poudniowych
wojewdztwa, ktry nazwano Pobereem.
Po unii lubelskiej i przyczeniu ziem ukrainnych do Korony mwi
Jabonowski posta si ich zmienia. Wystpuje na pierwszy plan, trybem
polskim, stan rycerski, szlachta, a wszystko poczyna si stosowa do jego
potrzeb. Starostowie, wojewodowie nawet, ju nie maj mocy nad nim, jak
pierwej, zdobywa on sobie wasne ziemstwo, sdy etc. Do jego te potrzeb
nagina si i podzia wojewdztw sdowo-administracyjny. Powiat przestaje by
rwnoznacznikiem obrbu przysdu zamkowego starostw, a staje si powoli,
248
faktycznie, zakresem terytoryalnym sdu ziemskiego szlachty. Utrzymuje si

zatem w starym obrbie tam tylko, gdzie ju bojarstwo miejscowe zdobyo sobie
prawa ziemian, szlachty, gdzie szlachta staa si ju potg nawet liczebnie. A
wic w wojewdztwie Bracawskiem dwa byy tylko zamki hospodarskie, czyli
wielkoksice i dwa powiaty: Winnicki i Bracawski. Po unii te same dwa
pozostay i nadal. Prbowano jeszcze od czasu do czasu wskrzesi trzeci powiat
Zwinogrodzki, o rubieach zupenie nieokrelonych (bo trudnych do okrelenia
w pustkowiach). Nie posiadamy te wyranie okrelonych granic midzy
powiatami: Winnickim i Bracawskim. W dukcie granicznym z roku 1546 jedno
tylko wyranie wskazano, e na tym rubieu przedziela powysze powiaty
szlak kuczmaski, przechodzcy tu pomidzy Nowosielcami a Noskowcami
(sobod).
Powiat Winnicki by najmniejszy, bo zajmowa najwicej zaludnion cz
pnoco-zachodni wojewdztwa Bracawskiego nad Bohem, posiada jednak
przestrzeni okoo 200 mil kwadratowych. Powiat Bracawski obejmowa ca
poudniow i wschodni cz wojewdztwa nad Dniestrem i Bohem, a
przestrze jego wynosia okoo 420 mil kwadratowych. Skada si on jednak z
dwch obwodw: Bracawskiego i Zwinogrodzkiego. Zwinogrodzki, ktry mia
obejmowa dawniej pustynie Sinych wd, po zburzeniu zamku w Zwinogrdce
zosta tylko nominalnym. Aleksander Jabonowski podaje rozlego obwodu
Bracawskiego na 2923 mil kwadr. a Zwinogrodzkiego na 1278. Ten ostatni
by jednak pierwej znacznie wikszym. Wobec poczucia potrzeby odbudowania
249
twierdzy Zwinogrodzkiej, utrzymywaa si te na Ukrainie gucha pami

dawnego obszaru Zwinogrodczyzny a do lasw kaniowskich i granicy
czerkaskiej (1570 r.). Gdy atoli zamek ten nie powstawa, obszar ten
podzielono za Batorego w roku 1584 pomidzy obydwa wojewdztwa ukrainne,
naznaczajc za lini rozgraniczenia midzy Kijowskiem i Bracawskiem rzek
Uhorski Tykicz. T cz wanie, ktra do wojewdztwa i powiatu
Bracawskiego odpada i w powiecie tym wschodni cz jego cznie z dawn
pustyni Umaniem stanowia, nazywa Aleksander Jabonowski obwodem
Zwinogrodzkim.
Zygmunt August, wcielajc na sejmie w Lublinie 1569 roku podolskie i
woyskie ziemie do Korony, zarcza pod dniem 26. maja obywatelom nowo
utworzonego wojewdztwa Bracawskiego, e wszelkie sprawy ich, tak u
sdw grodzkich i ziemskich, jako te za apelacyami na sd nasz przypadajce,
z pany radami koronnemi sdzi i odprawowa mamy i powinni bdziemy
statutem litewskim, przez nas im dziere poprzysionym, ktry im wcale
zostawujemy. Poczet wojewodw bracawskich rozpocz Roman ksi
Sanguszko, pierwszym za kasztelanem bracawskim zosta Jdrzej knia
Kapusta. Nadanie herbu nastpio roku 1589, o czem brzmi uchwaa sejmowa:
Pisarze ziemscy, gdy sprawy w trybunale odprawowane bd, maj ksigi
osobne mie, a wszystkie sprawy do tych ksig pismem ruskiem zapisowa,
dekreta i sprawy wszelkie take pismem ruskiem wydawa za pieczci
wojewdztwa. Herbowa piecz ma by p ksiyca a krzy. Tu objaniamy,
250
i na chorgwi bracawskiej umieszczony by w polu czerwonem krzy

kawalerski, majcy w rodku tarcz bkitn, na ktrej pksiyc.
Wojewdztwo Bracawskie miao dwch senatorw wikszych: to jest
wojewod i kasztelana bracawskich: posw na sejm wybierao szeciu, to jest
po dwch z powiatu, utrzymujc nominalnie, cho nie faktycznie, istnienie
powiatu Zwinogrodzkiego. Deputatw na trybuna lubelski wybierano dwch.
Niezalenie od tego, wojewdztwo Bracawskie, podobnie jak Podolskie, miao
swoich sdziw pogranicznych, ktrzy wraz z komisarzami od Porty
ottomaskiej i hana tatarskiego zsyanymi, rozsdzali sprawy i ktnie,
zachodzce midzy obywatelami tych dwch pastw pogranicznych.
Gdy na mocy konstytucyi sejmowej z roku 1598 przeniesione zostay sdy
ziemskie i grodzkie oraz sejmiki z Bracawia do Winnicy, wwczas to ostatnie
miasto poczo by uwaane za stolic wojewdztwa. Ziemstwu winnickiemu
naznaczono trzy, dla grodu za winnickiego cztery kadencye sdowe do roku.
Wobec wzrastajcego zaludnienia stepw, ustawa sejmowa z roku 1791
utworzya w wojewdztwie Bracawskiem czwarty powiat, Nadbohski i
powikszya odpowiednio liczb posw z szeciu na omiu, co wszake, z
powodu konfederacyi Targowickiej i rozbioru Rzeczypospolitej, nie przyszo do
skutku. Po nastpionym rozbiorze, z wojewdztwa Bracawskiego utworzono
najprzd guberni Bracawsk, ktra zostaa pniej na czas krtki nazwana
Woznesesk, a nareszcie utworzono z czterech wojewdztw istniejce dotd
251
trzy gubernie: Kijowsk, Podolsk i Woysk, pomnoywszy znacznie liczb

powiatw.
Wojewdztwo Bracawskie miao gleb najyniejsz ze wszystkich
wojewdztw caej dawnej Polski. Boh, pync krtem korytem przez rodek
wojewdztwa, przecina je na dwie prawie rwne czci, z ktrych zabiera
mnstwo rzek pomniejszych i strumieni, a mianowicie: Zhar, Sob i Sina woda,
czyli Siniucha, utworzona z poczenia Tykicza Gniego z Tykiczem Uhorskim.
Poudniowa cz wojewdztwa Bracawskiego, cignca si ponad Dniestrem i
stepami tatarskimi, zwaa si z dawna, jak ju to nadmienilimy powyej,
Pobereem, t. j. pobrzeem, pograniczem, ktre byo przewanie we wadaniu
dwch rodzin magnackich: Potockich i Koniecpolskich. Pola zasiewane tu s
przewanie kukurudz, a t. zw. basztany (z tureckiego bostan ogrd w polu)
pokryte s kawonami i melonami, winograd przyodziewa skay
naddniestrzaskie, dziko rosn brzoskwinie, morele i szparagi.
Na poudnie od Poberea i granic wojewdztwa Bracawskiego, na przestrzeni
midzy Dniestrem i Bohem, cigno si ku brzegom morza Czarnego tak zwane
Pole oczakowskie, inaczej jedysaskie. Nazwa pierwsza pochodzia od portu
nadmorskiego Oczakw, pooonego przy gardzieli limanu dnieprowego, druga
za od hordy Jedysaskiej Tatarw, koczujcych po stepach pola
oczakowskiego. Za Witoda i Wadysawa Jagielloczyka pole oczakowskie
naleao do Wielkiego ksistwa Litewskiego. Za Kazimierza Jagielloczyka
jeszcze Litwa, mimo faktycznego cofnicia si od brzegw Czarnego morza, nie
252
zrzekaa si wcale swych praw do caego pola oczakowskiego, usiujc

spdzi z niego Tatarw przemoc i zastrzegajc pniej sobie prawa swoje w
ukadach z Turcy. W roku np. 1542 tak udzielono nauk tym, ktrzy s
wysani na ukazanie granic z pastwy cara tureckiego: Jeli Turcy bd
mwi, i to tatarskie s pola, bo na nich zna groby tatarskie, odpowiedzie,
emy na on czas dopucili Tatarw Oczakowa uywa dla posug, ktre
Tatarowie na on czas nam czynili. Par lat pierwej w nauce, danej (r. 1540)
dzierawcy winnickiemu Kmityczowi o granicach midzy pastwy Jego krl.
m. i ziemi Woosk oraz Biaogrodem, bardziej jeszcze ostro wystpowano,
nakazujc powiedzie posowi sutaskiemu: My granic oczakowskich
ukazywa nie moemy, bo Oczakw jest krla Jmci i stoi na gruncie wasnym
Wielkiego ksistwa Litewskiego i z dawnych czas k'temu pastwu nalea i
trzymany by, czemu wiadcz i pisma dokonczalne z carami perekopskimi.
Na takich to niezmiernych przestrzeniach roztaczay si obszary dwch
wojewdztw ukrainnych: Kijowskiego i Bracawskiego, w epoce zjednoczenia
ich z Koron.
Podug spisu wsi z roku 1625 znajdowao si wwczas tyche w wojewdztwie
Bracawskiem 285, nie liczc tylko sadyb i chutorw, rozsianych pojedynczo.
Przez wiek XVII i XVIII osadnictwo i zaludnienie pusty posuwao si tak
szybko, i pod koniec bytu Rzeczypospolitej wojewdztwo Bracawskie liczyo
ju wsi okoo ptora tysica. Nadzwyczajnie szybk kolonizacy Ukraina
bracawska w tej epoce zawdziczaa walecznoci i energii stanu rycerskiego w
253
obronie swych wiosek. Gdy przed uni roku 1569 wojewdztwo Bracawskie
nie liczyo wicej zamkw i zameczkw nad 30, to w lat 50 po unii znajdujemy
powikszenie si ich liczby uderzajcem. Wprawdzie zamkw krlewskich
przybyo ju niewiele, ale za to powstaa ogromna liczba prywatnych. Za
najsilniejsz twierdz w wojewdztwie Bracawskiem uwaany by w wieku
XVII Huma. Pod oson za tylko zamkw polskich przemieniay si
otaczajce pustynie w rozlege i yzne role, pord ktrych rozrzucone byy
domki ze strzelnicami, gdzie ratowali si ucieczk wieniacy, zaskoczeni
znienacka przez Tatarw. Po unii strem granic od Tatarw by hetman
polny, ktry znajdowa si zwykle przy wojsku zacinem, a pniej
kwarcianem na kresach Podola i Ukrainy, wyrcza go za stranik trzech
szlakw tatarskich, zwany stranikiem koronnym. Za hetmastwa Jana
Zamojskiego kopyto tatarskie przez kilkanacie lat polskiej ziemi nie deptao,
hetmani za kiewski i Koniecpolski tak dzikie pola onierzem przejrzeli i
pomierzyli, i co tylko mg wiedzie stary kozak, to ju lada ciura onierski na
Ukrainie by tego wiadom. W XVIII wieku wojewdztwo Bracawskie liczyo
wiele wspaniaych rezydencyj magnackich, a pomidzy niemi sawn Zofijwk
Potockich o wier mili od Humania, opisan poematem Stanisawa
Trembeckiego.
Wojewdztwo Czernihowskie.
Czernihw, nad rzek Desn, dopywem Dniepru, jest jednym z najstarszych
grodw sowiaskich na Rusi kijowsko-zadnieprskiej, pierwsza bowiem o nim
254
wzmianka siga roku 907 z powodu traktatu, zawartego przez Wielkiego ksicia
Kijowskiego, Olega, z cesarzem bizantyjskim, Leonem. Jarosaw kijowski,
umierajc roku 1054 i dzielc swe dzierawy midzy synw, odda ziemie
siewierskie wraz z grodem czernihowskim wiatosawowi. Od mierci tego
wiatosawa Czernihw bywa nieraz przedmiotem sporw i walk o posiadanie
pomidzy rozrodzonymi ksitami domu Ruryka i stanowi podmurze Rusi
Siewierskiej przed hordami Poowcw, koczujcych na stepowem Zadnieprzu.
W roku 1238 Czernihw zosta przez Tatarw zdobyty i spalony, a ksi jego,
Micha Wsiewoodowicz, pojecha do Zotej Hordy, by wyjedna sobie jaryk,
czyli przywilej na ksistwo Czernihowskie, lecz zosta tam (roku 1246) zabity, a
ziemia czernihowsko-sierwierska rozdrobnia si na mae dzielnice pomidzy
jego potomkw, ktrzy, toczc cige pomidzy sob walki i wysugujc si
nieraz Tatarom, doprowadzili kraj do zupenego upadku. Korzystajc z
pooenia tego, ksi litewski, Olgierd (ojciec Jagiey), zdoby w drugiej
poowie XIV wieku ziemie czernihowsko-siewierskie i osadzi w waniejszych
jej grodach swoich synw: Dymitra na Czernihowie i Trubczewsku, Korybuta
na Bryasku i Nowogrodzie siewierskim; Starodub za odda synowcowi
swemu, Patrycemu Narymuntowiczowi. Odtd ziemia Czernihowska przez
ptora prawie stulecia pozostawaa pod panowaniem Litwy.
Upadek Rzeczypospolitych: Nowogrodzkiej i Pskowskiej, w latach 14711479,
otworzy wadcom Moskwy drog do podboju Rusi litewskiej. Gdy drobni
pograniczni ksita czernihowsko-siewierscy zaczli przechodzi w
255
poddastwo Moskwy, a skargi i reklamacye krla Kazimierza IV Jagielloczyka

okazay si bezskuteczne, zacza si w roku 1493 wojna midzy Iwanem III
Wasilewiczem a Litw, podczas ktrej, gdy hetman litewski, Konstanty z
Ostroga, ponis porak i dosta si do niewoli (roku 1499 pod Dorohobuem),
wiksza cz grodw czernihowsko-siewierskich, mianowicie Putywl
(Puciwi), Nowogrdek siewierski, Starodub i Czernihw zostay do Wielkiego
ksistwa Moskiewskiego przyczone. Tak tedy po ptorawiekowem
panowaniu Litwy, Czernihw dosta si znowu (na lat 119) pod wadz carw
pastwa Moskiewskiego. Dopiero bowiem rozejmem, zawartym roku 1618 w
Dywilinie, szerokie ziemie Rusi zadnieprskiej, a w ich liczbie i Czernihowska,
powrciy do Rzeczypospolitej, ale pozostaway przy niej ju tylko przez lat 59,
to jest do pokoju Andruszowskiego w roku 1667, w ktrym Czernihw odpad
do Moskwy, co zostao ostatecznie traktatem Grzymutowskim w roku 1686
potwierdzone.
Poniewa pokj Dywiliski by tylko zawartym na lat 16 rozejmem po wojnie
midzy Polsk i Moskw, Rzeczpospolita przeto nie uwaaa za stosowne przed
upywem tego czasu tworzy wojewdztwo z ziem czernihowskich, ktre
tymczasem tylko na lat 16 miaa sobie zapewnione. Uchwaa sejmu z roku 1633
mwi tylko: Grd i ziemstwo w Czernihowie postanawiamy i kasztelana,
podkomorzego i urzdy wszelkie ziemskie, powiatowe, porzdkiem koronnym,
ktre potym per electionem i bd, rozdalimy, i posw 2, ktrych w
Czerniechowie obiera bd, naznaczamy. Dopiero po traktacie Polanowskim,
256
zawartym w roku 1634, uchwal sejmow z roku 1635 utworzone zostao z

ksistwa wojewdztwo Czernihowskie, podzielone na dwa powiaty:
Czernihowski i Nowogrodzki. Uchwaa ta brzmi: Urzdnikw wszystkich w
Nowogrdku Siewierskim, tudzie grd i ziemstwo, a sejmik jeden zawsze i
popisy w Czerniechowie i kasztelana jednego naznaczamy. Posw dwu, jako w
Czerniechowie ordynowalimy, tak z Nowogrdka (Siewierskiego) drugich
dwu; deputatw jednego z Czerniechowa, a drugiego z Nowogrdka
naznaczamy. Starostwa grodowe byy dwa: Czernihowskie i Nowogrodzkie,
pierwsze z nich naleao do wojewody. Senatorw wikszych do senatu
koronnego dostao wojewdztwo dwch, a mianowicie wojewod i kasztelana
czernihowskich. Pierwszym wojewod czernihowskim mianowany zosta
Marcin Kalinowski w pamitk krwawych zasug jego; pierwszym za
kasztelanem zosta Mikoaj Kossakowski. Za herb na pieczcie i chorgiew
swoj otrzymao to wojewdztwo ora czarnego o dwch gowach pod jedn
koron.
Jak ju powyej nadmienilimy, rozejmem Andruszowskim z dnia 30. stycznia
1667 roku oddaa Rzeczpospolita Rosyi wojewdztwo Czernihowskie, a
ustpienie to stwierdzone zostao ostatecznie traktatem, zawartym przez
Krzysztofa Grzymutowskiego, wojewod poznaskiego, w dniu 3. maja 1686
roku. Pozostay tylko przy Polsce, na pamitk dziejow dla potomnych i z
zasady, tytuy urzdnikw ziemskich, a nawet liczb tytularnych posw
powikszono z 4 na 6, ktrymi mogli zostawa obywatele, majcy dziedziczne
257
posiadoci ziemskie w wojewdztwie Woyskiem i zbiera si na wybory i

sejmiki we Wodzimierzu na Woyniu. Ostatnim takim wojewod tytularnym
by Ludwik Wilga od roku 1783, a kasztelanem Felicyan ksi Czetwertyski
od roku 1792, za starost nowogrodzkim (siewierskim) od roku 1785 uczony
Tadeusz Czacki, podkomorzym czernihowskim Hieronim Gostyski, a
podkomorzym nowogrodzkim Ignacy Cieszkowski. Zamiowanie do podobnych
tytuw historycznych, cho nie majcych ju adnego znaczenia praktycznego,
byo w Polsce tak powszechnem, e nawet ony takich urzdnikw in partibus
nie zapominay podpisywa si odpowiednio. Krasicka np. na biletach
wizytowych z czasw Stanisawa Augusta nie omieszkuje tutuowa si
posowa czernihowska.
Prowincya W. Ksistwa Litewskiego
(Magnus Ducatus Lituaniae).
W oglnym skadzie Rzeczypospolitej od czasu unii lubelskiej (1569 r.) Wielkie
Ksistwo Litewskie stanowio obok Wielko i Maopolski trzeci prowincy. Co
trzeci sejm walny dawao marszakw sejmowych i kady trzeci sejm
odprawowa si by powinien w Grodnie.
Kraj ten, okoo sto mil, od granic ziemi Pskowskiej na pnocy, do Woynia na
poudniu, i tyle od granic ziemi Smoleskiej na wschodzie, do Poongi nad
Batykiem, dugi i szeroki, przecity ukonie szerokim pasem gstych jezior,
oblany by przez cztery wielkie rzeki: Niemen, Dwin zachodni, Dniepr i
Prype. Z tych trzy pierwsze znane ju byy w staroytnoci pod nazwami:
258
Chronos (Niemen), Rubon (Dwina) i Borysthenes (Dniepr u Herodota), zwany

od VI wieku Danapris, Danapros lub Danaprus. Gwn atoli artery serca
Litwy jest Niemen, spawny dla wicin od Stopcw, a synny z piknych
brzegw od Grodna. Ju za Zygmunta Augusta Maopolanin, Mikoaj Taro ze
Szczekarzewic, chory przemyski, staraniem swojem oczyszcza koryto
Niemna z gazw, szkodliwych dla eglugi, za co mu wdziczni ziomkowie
pomnik kamienny postawili, a wierszopis lski, Schraether, pami jego
usiowa w wierszu aciskim przekaza.
Obfito wd w poudniowej stronie Wielkiego Ksistwa Litewskiego od dawna
zachcaa przemylnych obywateli do kopania spawnych kanaw wodnych.
Istnieje dotd kana z jeziora Sporowskiego do miasta Bezdziea w
Kobryskiem. Syn Zygmunta III, krlewicz Wadysaw, o innym zamyla i na
to przekopanie konstytucy sejmow ju w roku 1631 wyjedna, ale napaci
ssiadw Rzeczypospolitej zniweczyy rozumne te zamysy polepszenia
wewntrznej gospodarki kraju. Dopiero wic za Stanisawa Augusta wykopany
zosta kosztem skarbowym za 40.000 dukatw kana, zwany Krlewskim,
Brzeskim lub Rzeczypospolitej, 10 mil dugi, ktry poczy Pin, wpadajc
do Prypeci, z Muchawcem, wpadajcym do Buga, a tem samem Batyk z
morzem Czarnem. Prawie jednoczenie Micha Ogiski, hetman Wielki
litewski, przez wykopanie wasnym kosztem siedmiomilowego kanau (zwanego
kanaem Ogiskiego), poczy Jasiok, wpadajc do Prypeci, ze Szczar,
259
uchodzca do Niemna. By jeszcze i czwarty stary kana, zwany Batowym lub

publicznym, z jeziora Turskiego od rde Prypeci do Muchawca kierowany.
Litwa, ktra jeszcze, gdy Piastowie panowali w Polsce, nie bya krajem
rolniczym, pod Jagiellonami tak szybko rozwina si i zakwita, e ju za
Zygmunta I zaopatrywaa w yto wszystkie zamki ukraiskie nad Dnieprem. Za
Jagiey floty zachodniej Europy, a zwaszcza portugalska i hiszpaska,
sprowadzay maszty z puszczy Biaowieskiej, spawiane Narwi i Wis do
Batyku.
Wielkie Ksistwo Litewskie przed rokiem 1772 skadao si z nastpujcych
wojewdztw: 1) Wileskiego, 2) Trockiego, 3) Ksistwa mudzkiego, 4)
wojewdztwa Poockiego, 5) Nowogrodzkiego, 6) Witebskiego, 7) Brzeskolitewskiego, 8) Mcisawskiego, 9) Miskiego i 10) Inflanckiego; ostatnie,
zwane niekiedy ksistwem, wsplnie do Litwy i Korony naleao.
Wojewdztwo Smoleskie, cho od roku 1667 przyczone zostao do Moskwy,
tytularnie jednak pozostao przy Litwie i w porzdku urzdowym pomidzy
ksistwem mudzkiem a wojewdztwem Poockiem wymieniane bywao.
Niezalenie od nazw urzdowych weszy do mowy potocznej nazwy z
charakterem etnograficznym. Tak np. wojewdztwa: Poockie, Witebskie,
Mcisawskie i cz Miskiego, zaczto w wiekach ostatnich nazywa
Biaorusi. Wojewdztwo za Nowogrodzkie i strony Grodzieskie, po
Podlasie, nazwano, bez wyjanionego powodu, Rusi Czarn. Obie te jednak
nazwy nie upowszechniy si nigdy w mowie ludu ziem powyszych. Bagniste
260
dorzecze Prypeci, zajmujce wiksz cz wojewdztwa Brzeskiego, cz

wschodnia Nowogrodzkiego, poudniowa Miskiego i pnocna Woyskiego,
zowie si Polesiem lub Polisiem. Cz poudniowa ksistwa mudzkiego,
pooona w klinie midzy Niemnem, Prusami i Szeszup, zwaa si traktem
Zapuszczaskim.
Herb Wielkiego Ksistwa Litewskiego, zwany Pogoni, przedstawia w polu
czerwonem, pod mitr (czapk) ksic, jedca w zbroi i hemie, z mieczem
do cicia podniesionym, i tarcz, na ktrej dwa krzye zote w jeden spojone.
Ko pod nim biay, rozpdzony, okryty czaprakiem czerwonym, dugim prawie
do kopyt potrjn zot frendzl. Piastowie przedstawiali nieraz na swoich
pieczciach postacie swoje na koniu cwaujcym. Naladowa to Olgierd i std
na jego pieczci z roku 1366 mamy pierwsz pago, ktra ma tego ksicia
wyobraa. Oczywicie na pogoni pogaskiej tarcza Wielkiego ksicia nie
miaa jeszcze krzyw, ktre dopiero po przyjciu chrzecijastwa dodano.
Poeta polski XVII wieku, Wacaw Potocki, dodanie krzyw na tarczy
przypisuje susznie Jagielle:
Jagieo, skoro skrzyde Krzyakom przystrzye,

Kawalerowi na tarcz da herb ich, dwa krzye.
Prcz tego by jeszcze inny herb Litwy, a waciwie domu Jagiellonw, zwany
kolumnami, przedstawiajcy trzy te supy z podstaw, w czerwonem polu.
261
Herbu tego uywa Witold i Zygmunt Kiejstutowicz, na tarczy Pogoni zamiast

krzya, a pniej Zygmunt August na pienidzach litewskich, Na pogrzebie
Zygmunta I niesiono dwie chorgwie. Na jednej bya Pogo, a na drugiej
Kolumny. Chorgiew Wielkiego Ksistwa Litewskiego (podug Gwagwina)
czteroktna, z szedziesiciu okci czerwonej kitajki, miaa z jednej strony
Pogo, a z drugiej Bogarodzic z Dziecitkiem, obraz w socu. Chorgiew za
hetmanw litewskich bya bkitna i z jednej strony miaa pogo w polu
czerwonem, a z drugiej posta w. Stanisawa, biskupa krakowskiego.
Wojewdztwo Wileskie.
Pooenie geograficzne i topograficzne przyczynio si, e dwa gwne grody
litewskie: Troki i Wilno, zaoone zostay w 31/2 milowem ssiedztwie. Gdy
wic stay si stolicami dwch braci, Kiejstuta i Olgierda, ktrzy si Litw
dzielili, granic dwch wielkich dzielnic poprowadzono pomidzy Trokami i
Wilnem.
Po Kiejstucie dziedziczy syn jego, Witold, po Olgierdzie Jagieo. Gdy zatem
przy zatwierdzeniu unii Litwy z Koron na sejmie Horodelskim za Wadysawa
Jagiey utworzone zostay w roku 1413 wojewdztwa: Wileskie i Trockie,
granica pomidzy niemi zostaa oczywicie ta sama, jaka bya pomidzy
dzielnicami Kiejstuta i Olgierda. Wilno, pooone przy zachodniej cianie
dzielnicy olgierdowej, znalazo si tem samem i przy zachodniej granicy swego
wojewdztwa. Na pnocy koo Rakiszek i Abel graniczyo wojewdztwo
Wileskie z pnoco-wschodnim cyplem Trockiego, dalej w okolicach
262
Dyneburga z Semigali, do Kurlandyi naleca, i na przestrzeni od okolicy

miasta Drysy do Drui oddzielaa je Dwina od wojewdztwa Poockiego.
Wschodni cian stanowia poudniowa cze wojewdztwa Poockiego, na
lewym brzegu Dwiny pooona, i pnocna cze wojewdztwa Miskiego.
Granica poudniowo-wschodnia od wojewdztwa Miskiego, prawie wszdzie
sucha, biega wododziaem pomidzy dopywami Berezyny i Wilii, tak, e
nawet rda obu tych rzek leay prawie na linii granicznej powyszych
wojewdztw. Poudniow granice wojewdztwa Wileskiego stanowio
wojewdztwo Nowogrdzkie, oddzielone od pierwszego w okolicach uj rzeki
Dzitwy i Berezyny mniejszej, rzek Niemnem. Ca zachodni, najdusza ze
wszystkich cian wojewdztwa Wileskiego, biegnc z pnocy od okolicy
Rakiszek, pomidzy rzek wita a Niewia, w stron ujcia witej do Wilii i
Wili od Skonul ku Trokom i Wilnu, prawie do ujcia Waki, dalej od Waki na
poudnie ku Rudnikom, Ejszyszkom, Szczuczynowi litewskiemu i Kamionce a
do granicy wojewdztwa Nowogrdzkiego stanowio wojewdztwo Trockie.
W czasach przedchrzecijaskich Litwa dzielia si na mae powiaty, zwykle od
zamkw obronnych, czyli grodw, biorce swoja nazw. Powiatem takim i
grodem ksicym zarzdza namiestnik ksicia, zwany ciwunem. Ksistwo
mudzkie jeszcze w XVIII wieku zachowao 14 podobnych ciwunw. Na
Litwie pozostali ciwunowie tylko w Trokach i Wilnie. Ciwun powiatu
Wileskiego dotrwa a do roku 1795 to jest do upadku Rzeczypospolitej.
Wojewdztwo Wileskie, zorganizowane na wzr wojewdztw polskich,
263
podzielone zostao na pi powiatw: Wileski, Oszmiaski, Lidzki,

Wikomierski i Brasawski. Tu nadmieni naley, i niewaciwie powiat
Brasawski nazywaj niektrzy Bracawskiem, Bracaw bowiem jest na Podolu
ukraiskiem, a Brasaw na Litwie. Senatorw wikszych miao wojewdztwo
Wileskie trzech, ktrymi byli: biskup, wojewoda i kasztelan wileski.
Pierwszym wojewod wileskim po utworzeniu wojewdztwa w Horodle by
Moniwid, ktry otrzyma wwczas herb Leliwa. Nie idzie zatem, eby i pierwej
nie byo wojewodw wileskich jako przywdcw rycerstwa miejscowego, a
metryka litewska wspomina nawet Kiegaj, wojewod wileskiego, ktry by
zarazem starost mudzkim. Od unii lubelskiej krzeso kasztelana wileskiego
stao midzy wojewodami sandomierskim i kaliskim. Herb wojewdztwa by
tene sam, co ksistwa Litewskiego, a mianowicie, na chorgwi czerwonej z
jednej strony Pogo, a z drugiej Kolumny czyli Supy. Tego samego herbu
zaywao i pi powiatw wileskich, z t tylko rnic, e chorgiew
wojewdzka miaa dwa koce, a powiatowe po jednym. Mundurem
wojewdztwa by kontusz granatowy, a upan i wyogi karmazynowe. Powiat
Oszmiaski dla odmiany uywa barwy zielonej, a Wikomierski szafirowej, ale
pniej oba te powiaty przyjy mundur wojewdzki.
Kady z powiatw sejmikowa u siebie, a cae wojewdztwo w Wilnie. Powiaty
obieray po dwch posw na sejmy i na sejmikach deputackich po dwch
deputatw na trybuna, czyli razem 10 posw i 10 deputatw. Jeden deputat
kadego powiatu wybierany by za kadency wilesk, a drugi na rusk, ktra
264
odbywaa si na przemian w Nowogrdku i Misku, a po pierwszym podziale w

Grodnie i Misku. Sdy ziemskie i grodzkie zasiaday w stolicy kadego
powiatu, tylko jeden powiat Oszmiaski sdzi si w Miadziolu. Starostwo
grodowe wileskie naleao do wojewody. Kady powiat mia swoich
urzdnikw ziemskich, ktrzy podug konstytucyi sejmowej z roku 1677 w
nastpujcym szli po sobie porzdku: Ciwun (tylko w wileskim powiecie, a w
innych Marszaek), Podkomorzy, Storosta, Chory, Sdzia ziemski,
Wojski, Stolnik, Podstoli, Pisarz ziemski, Podwojewodzi sdowy, Sdziowie
grodcy trzej, Pisarz grodzki, Podczaszy, Czenik, Horodniczy, Skarbnik,
owczy, Miecznik, Koniuszy, Obony, Stranik, Krajczy, Mostowniczy i
Budowniczy, Strukczaszy, Derewniczy, Regenci, ziemski i grodzki. Wogle
urzdw powiatowych byo na Litwie wicej, ni w Koronie, bo przy wielkiem
zamiowaniu do tytularnych godnoci, Litwini wprowadzajc u siebie urzdy
polskie, zachowali dawniejsze miejscowe.
Gwn rzek wojewdztwa wileskiego, opartego pnocnym kracem o
Dwin, a poudniowym o Niemen, bya Wilia, najznaczniejszy z dopyww
Niemna. W pnocnej poowie wojewdztwa, pooonej na pnoc rzeki Wilii i
Dzisny, kraina obfitowaa w ogromn liczb jezior, stanowicych cz
jeziorzystego stumilowego pasma kraju, cigncego si z pnoco-wschodu od
Inflant polskich i wojewdztwa Poockiego, w ukos wojewdztwa Wileskiego,
Trockiego, Prus ksicych, krlewskich, a do Kujaw i Wielkopolski. Baliski
powiada, i trzy czwarte caej przestrzeni i osad wojewdztwa Wileskiego
265
(mianowicie od strony pnoco-zachodniej) naley do dawnego plemienia

litewskiego. Dzi przestrze ta znacznie si zmniejszya i najwyej tylko w
poowie dawnego wojewdztwa Wileskiego lud mwi po litewsku, a w drugiej
poowie po biaorusku i po polsku. Linia graniczna tych jzykw nie da si
jednak nigdzie stale zakreli, lubo w poudniowej czci wojewdztwa rzeka
Dzitwa w powiecie Lidzkim przyjta bya niekiedy za granic ludu litewskiego
z biaoruskim. Powiaty: Brasawski, Oszmiaski i Lidzki, miay ludno od
wschodu biaorusk, od zachodu bd litewsk, bd sioa litewskie, pomiszane
z biaoruskiemi. Do Brasawia od strony Wilna jzyk litewski koczy si na
dwie mile przed Brasawiem; mwiono nim jeszcze okoo Drywiat, Widz i
Jezioros, dalej panowa ju biaoruski. W powiecie wileskim znowu i
poudniowej czci Wikomierskiego pomiszane s wsie, mwice po polsku i
po litewsku. Wogle jednak zanotowa tu potrzeba ciekawy fakt, i od roku
1803, t. j. od czasu rzdw genera-gubernatora Michaa Murawiewa na Litwie,
jzyk polski wrd ludu katolickiego tych okolic znacznie si rozszerzy, tak, e
s cae okolice, w ktrych stanowcz wzi przewag w ostatniej wierci wieku
XIX.
W okolicy, pokrytej ostro-falistemi wzgrzami, noszcemi nazw Ponar, przy
ujciu rzeki Wilny, czyli Wilenki do Wilii, ley Wilno, stolica Wielkiego
ksistwa Litewskiego i wojewdztwa. Stroma gra nad bystrym nurtem Wilenki
(zwana gr turz od zabitego na niej tura przez Gedymina) nadawaa si
wybornie do zbudowania warownego zamku, ktry te wznie tu rozkaza ten
266
potny dziad Jagiey. Przy zamkach tworzyy si wszdzie pierwsze miasta,

wic i Wilno zawdzicza swoje tu zaoenie grze zamkowej Gedymina w
pocztkach wieku XIV, lubo zamek drewniany mg istnie znacznie dawniej.
Gedymin, piszc w roku 1323 z Wilna listy swoje do Papiea, zakonw i miast
niemieckich, nazywa ju
Wilno miastem swojem krlewskiem. Wkrtce przeniesiona zostaa z Trok do
Wilna stolica pastwa litewskiego. W Wilnie roku 1325 stano owe pamitne
przymierze Gedymina z okietkiem, i z grodu tego pikna Aldona, wiodc z
sob radosne tumy uwolnionych jecw polskich, wyjedaa do Krakowa, aby
zasi obok Kazimierza Wielkiego na staroytnym tronie Piastw. Byli ju za
Gedymina OO. Franciszkanie apostoami w Litwie i mieli swj koci w
Wilnie. Syn Gedymina, Olgierd, wszystkim mieszczanom wileskim, bez
rnicy wiary, handlujcym w Litwie, nada przywilej, uwalniajcy ich od ca w
caem pastwie. Zaczli wic osiedla si w miecie rzemielnicy i kupcy z
innych krajw i tym sposobem powstaa cze ludnoci miejskiej sowiaska i
od niej fundacye cerkwi obrzdku wschodniego. Potnym na Litwie
ordownikiem chrzecijan by Piotr Gastold, najznaczniejszy z panw
litewskich, ktry z ramienia Olgierda rzdzi jako namiestnik w Litwie. On to,
pojwszy za on Ann Buczack, Polk i katoliczk, sam zosta katolikiem i
sprowadzi z Polski 14 Franciszkanw do nawracania pogan. Po roku 1345,
kiedy Olgierd wojowa na Rusi, a Gastolda wysa na Podlasie, podburzony lud
przez kapanw pogaskich zdoby klasztor i siedmiu Franciszkanw
267
zamordowa na rynku. Drugich za siedmiu, ktrzy ratowali si ucieczk,

schwytawszy, zamczono i rzucono z ysej Gry, na ktrej potem po chrzcie
Litwy wzniesiono trzy krzye na pamitk tego mczestwa.
Wilno syno posiadaniem w katedrze grobu w. Kazimierza, krlewicza
polskiego, wnuka Jagiey, obrazem cudownym Matki Boskiej Ostrobramskiej i
akademi jezuick, z ktrej utworzono potem za niadeckich i kuratoryi ksicia
Adama Czartoryskiego znakomity uniwersytet. W Wilnie zasiada trybuna
Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Marszaka trybunau obierali deputaci. Gdy
po skoczonej kadencyi wileskiej nastpowaa kadencya tak zwana ruska,
trybuna odprawowa sdy w Nowogrdku i Misku, a po roku 1772 w Grodnie,
gdzie przybywali deputaci, wybrani do kadencji ruskiej, przewodniczy jednak
ten sam marszaek, co w Wilnie. Na kadencyi wileskiej w Wilnie sdziy si
wojewdztwa: Wileskie, Trockie, Smoleskie, Poockie i Brzeskie. O nieca
mil powyej Wilna, na prawym brzegu Wilii syna z najpikniejszego na
Litwie pooenia wie Werki, letnie mieszkanie biskupw wileskich. Dobra te
zostay im nadane przez Wadysawa Jagie w roku 1887, paac za
wymurowa pod koniec XVII wieku Konstanty Brzozowski, biskup wileski.
Rozlegy powiat Oszmiaski w r. 1717 liczy 8.420 dymw. W Oszmianie
Murowanej, czyli Oszmiance, istnia do ostatnich czasw obszerny dwr
murowany, w ktrym Krzysztof Dorohostajski, marszaek wielki litewski,
zaoy w XVII wieku drukarni i wytoczy w niej dzieo swoje o koniach p. n.
Hippika. W Gieranonach, czyli Gieranojniach, istnia staroytny zamek, bdcy
268
siedliskiem starego i potnego rodu Gastoldw, wielce zasuonego w dziejach

Litwy owiat i wielkimi czynami. Boruny syny szkoami ksiy
Bazylianw.
Wikomierz, po acinie Vilcomiria, po litewsku Wikamergie (od wyrazw
litewskich wikas, wilk i merga, dziewka), jedna z najstarszych osad na Litwie
nad rzek wit. Chorgiew powiatu Wikomierskiego bya czerwona, na niej
z jednej strony Pogo, a z drugiej w. Micha. Do najbardziej pamitkowych
miejscowoci w dziejach Litwy naley wie Poboisko w okolicy Wikomierza,
gdzie za panowania Wadysawa Warneczyka (r. 1435 d. 1. wrzenia) Litwini
wsplnie z Polakami odnieli wielkie zwycistwo nad widrygie, ktry,
zebrawszy wielkie wojsko z Rusi, najemnych Czechw i Krzyakw inflanckich
zoone, usiowa obali rzdy namiestnicze Zygmunta Kiejstutowicza, i w tym
celu uderzy na Litw. Wielki ksi litewski, Zygmunt, zebrawszy bojarw
litewskich, wsparty 8.000 rycerstwa polskiego pod wodz Jakba z Kobylina,
wysa poczone wojska pod naczelnictwem syna swego, Michaa, na spotkanie
nieprzyjaci. Wspczesny Dugosz wyraa si o tej bitwie, i: Rycerstwo
polskie obyczajem przodkw zagrzmiao pie Bogarodzica, a przepiewawszy
kilka wierszy, spotkao si z nieprzyjacielem... widrygieo i Zakon inflancki
pobity zosta na gow; sam Wielki Mistrz, Frank Kirkshoff, poleg na placu, a,
jak zawiadczaj kronikarze, kilkanacie tysicy Niemcw tu zgino. Czem
Grunwald dla Zakonu pruskiego, tem Poboisko i Wikomierz stay si w
dziejach dla Kawalerw inflanckich, t. j. grobem ich uroku i potgi.
269
Wojewdztwo Trockie.
adne z wojewdztw litewskich nie miao tak dziwacznie wyduonej
przestrzeni swojej, jak Trockie. Cigno si bowiem pasem miejscami wskim
na mil kilka, ale dugim na mil 50, z pnocy od granic Kurlandyi na poudnie
do Narwi i Podlasia. Granic pnocn tego wojewdztwa stanowia Kurlandya i
Semigalia, cian wschodni wojewdztwo Wileskie i czci Nowogrdzkiego;
od poudnia leao Podlasie; na zachodzie take od rzeki Narwi do Augustowa
Podlasie, dalej Prusy ksice i ksistwo mudzkie a po Kurlandy. W
powyszych granicach utworzone zostao na sejmie Horodelskim roku 1413
wojewdztwo Trockie z dwch ksistw kiejstutowych: Trockiego i
Grodzieskiego. Nastpnie podzielone zostao na 4 powiaty: Trocki, Kowieski,
Upicki i Grodzieski. Pierwsze trzy, od granicy pruskiej przez Niemen do Trok i
pasem na pnoc do Kurlandyi cignce si, byy tak zwan Litw Wysz
(Aukstote), t. j. w grze mudzi nad Niemnem pooon. Powiat Grodzieski,
jeszcze wyej lecy, zamieszkay by przez Rusinw, ktrzy w dolinie Niemna
stykali si z plemieniem litewskim przy ujciu Haczy i wsi Warwiszkach okoo
4 mile poniej Grodna. Prcz tego za czasw Kiejstuta cz take Podlasia
naleaa do dzielnicy tego ksicia, do Rajgrodu po rzeki: Nett i Biebrz, jak
wiadczy rozgraniczenie w roku 1358 midzy Kiejstutem a Ziemowitem,
ksiciem mazowieckim, w Grodnie zdziaane. Po Kiejstucie od rokn 1388 do
1392 ksiciem trockim by Skirgielo, a po nim syn Kiejstuta, Witod, zostawszy
wielkim ksiciem litewskim, powrci do dziedzin ojcowskich. Utworzone w
270
Horodle wojewdztwo Trockie zatrzymao nadal t pnocn cz Podlasia,

ktra a w roku 1520, postanowieniem Zygmunta I w Toruniu, przywrcona
zostaa do wieo utworzonego wojewdztwa Podlaskiego.
Senatorw wikszych wojewdztwo Trockie posiadao dwch t. j. wojewod i
kasztelana trockich. Wojewoda siedzia w senacie zaraz po kaliskim, a kasztelan
midzy wojewod sieradzkim i czyckim. Pierwszym wojewod zosta w roku
1413 Jawnus herbu Zadora, a pierwszym kasztelanem Szymon Sunigajo.
Urzdnicy powiatowi ziemscy byli w wojewdztwie Trockiem tacy sami jak w
Wileskiem. Ciwun im przewodniczy w powiecie Trockim jak w Wileskim, a
w innych powiatach marszakowie. Kady powiat obiera po dwch posw na
sejm i po dwch deputatw na trybuna, czyli razem omiu posw i tylu
deputatw. Poowa deputatw zasiadaa na kadencyi wileskiej, a druga poowa
na ruskiej. Wojewdztwo i powiat Trocki sejmikoway w Trokach, powiat
Grodzieski w Grodnie, Kowieski w Kownie, tylko Upicki nie w Upicie, ale w
Poniewieu. Starostw grodowych byo cztery: Trockie, Grodzieskie,
Kowieskie i Upickie. Trockie naleao do wojewody.
Herbem wojewdztwa Trockiego bya Pogo litewska w czerwonem polu.
Powiaty miay chorgwie z taka sam Pogoni, tylko nie czerwone, ale modre, t.
j. bkitne. Mundurem sejmowym wojewdztwa by kontusz szkaratny, wyogi
zielone, upan biay. Poza sejmem szlachta trocka uwaaa za swoj barw
kontusz granatowy, upan i wyogi somiane, a powiat Upicki: kontusz
karmazynowy, wyogi granatowe, upan somiany.
271
Stolica wojewdztwa Troki, Nowe Troki, po acinie Trocum, wziy nazw od

litewskiego wyrazu trakas, znaczcego las wytrzebiony, nad jeziorem Trockiem,
w uroczem pooeniu, dzi z rozwalinami staroytnego zamku gotyckiego
wadcw Litwy. Jezioro, otaczajce zamek i t pierwotna stolic Litwy, zowie
si po litewsku Galwie, od wyrazu Gawa, znaczcego gowa. Gdy wobec
szybkiego wzrostu Wilna w XVI wieku Troki chyliy si do upadku, krlowie
polscy: Zygmunt I, Zygmunt August i Stefan Batory, wydali mieszczanom
mnstwo przywilejw, aby ich byt podtrzyma, ta jednak pieczoowito
monarchw nie zapobiega koniecznym przyczynom upadku. Stare Troki,
wioska z opactwem Benedyktynw, o p mili od Nowych Trok, jest miejscem
dawniejszej jeszcze stolicy Litwy, ni Wilno, bo posiadaa starszy, ni w Wilnie
i Nowych Trokach zamek stoeczny wielkich ksit. Wojewdztwo Trockie,
stawszy si w drugiej poowie wieku XIII i w XIV polem nieustannych walk z
Krzyakami, posiada z owych czasw mnstwo t. zw. pilokalni, czyli
umocnionych waem i przykopem gr zamkowych, przedstawiajcych odrbny
typ od starosowiaskich polskich grodzisk. Do waniejszych takich zamkw
naleay nad Niemnem Punie, ktre upamitni Syrokomla swoim poematem p.
n. Margier, take Liszkw z rozwalinami kamiennego zamku, Birsztany, Olita
i Merecz, ktremu Zygmunt August nada roku 1569 herb Jednoroec. W
Mereczu roku 1648 d. 20. maja o p do drugiej po pnocy, w podry z Wilna
do Warszawy, zmar jeden z najlepszych krlw polskich, Wadysaw IV.
Grodno, tak nazwane od grodu, czyli zamku, zbudowanego nad Niemnem, byo
272
dzielnic ksit sowiaskich a po zburzeniu jej przez Tatarw, okoo roku

1241, zajte zostao przez Erdziwia, ksicia litewskiego, ktry zamek tutejszy
(drewniany) odbudowa. Epoka politycznej i ekonomicznej wietnoci zacza
si dla Grodna pod Stefanem Batorym, ktry tu czsto przebywa i tu dnia 12.
grudnia 1686 roku ycie swoje zakoczy w sile wieku, bo w 54 roku ywota.
Ksistwo mudzkie.
(Samogitia).
Ju w pierwszej czci tej ksiki powiedzielimy, e nazwa mudzi pochodzi
od litewskiego wyrazu ziemaj nisko. Std lud tamtejszy nazywa siebie
emajtis mudzinami, a ziemi swoj Ziemajciej, Ziemajczis, czyli krain
nisz od Litwy, pooonej w grze Niemna, ktr nazywa Aukstote, to jest
wysz, od wyrazu litewskiego auksztas wysoki.
Ziemia mudzka graniczya na pnoc z krain pobratymczych Kuronw, t. j.
szczepem otewskim, od ktrego posza potem zniemczona nazwa Kurlandyi; na
wschd z waciw Litw, od ktrej znaczn cz granicy stanowia rednia i
dolna Niewiaa (od okolic Upity do Niemna). Na poudniu dolny Niemen
odgranicza mudzinw od pobratymczych plemion Prusw. cian zachodni
stanowi Baltyk, od ujcia Niemna ku pnocy, a do ujcia rzeki witej w
okolicy Poongi. Na tej to przestrzeni mieszka w pord odwiecznych lasw,
yjc z myliwstwa, rybowstwa, pszczelnictwa, pasterstwa i dzikich owocw
lud ubogi, bez miast, nieznany w dziejach, dopki nieludzka napa dwch
zakonw krzyowych, pruskiego i inflanckiego, ktre go wziy we dwa ognie,
273
nie wywioda go do bohaterskiej walki i nie przywizaa tem silniej do starych

wierze bawochwalczych, jakie tu jeszcze do wieku XV i XVI ukryway si
przed wiatem wiary Chrystusowej, czynic ze mudzi ostatni przytuek dla
pogastwa w Europie.
Historya mudzi wyczna powiada Micha Baliski nieduga jest, bo
tradycye ustne zagubione a podania kronikarskie ciemne lub niepewne.
Pniejsze za sprawy i walki, a nakoniec cywilizacya chrzecijaska, wsplne i
te same, co Litwy, z maymi odcieniami. Ta jednak gwnie zachodzia
rnica, e ksita litewscy, aby ocali wysz Litw, lub zjedna sobie
przyja i posiki niemieckie we wasnych wojnach domowych, oddawali
przedewszystkiem mud na pastw Krzyakw. Tak np. Witod ustpi ca
zachodni mud, to jest trzy czwarte czci tego kraju, Zakonowi, od Baltyku
po rzek Dubiss. Tym sposobem mud, gdyby nie Grunwald i poczenie
Litwy z Polsk, ulegaby podobnemu wynarodowieniu, jak plemiona pruskolitewskie w Prusiech krzyackich, do dolnej Wisy przedtem sigajce. Pokj
toruski, w dniu 1. lutego 1411 po wojnie grunwaldzkiej midzy Wielkim
mistrzem Henrykiem Plauen a Jagie i Witoldem zawarty, odda mud w
doywotnie posiadanie krla polskiego i Wielkiego ksicia. Zaraz po unii
horodelskiej roku 1413 sam krl z Witodem udali si na mud, aby j
dobrowolnie skoni do przyjcia wiary Chrystusowej. Kiegajo, uczyniony
starost caego kraju, obok piastowanej godnoci wojewody wileskiego, mia
czuwa nad zupenem dokonaniem nawrcenia, wsplnie z ustanowionymi
274
wjtami w 28 wociach, czyli powiatach (traktach), mud skadajcych.

Roku 1417 fundowan zostaa dyecezya mudzka. Zatargi atoli o tytu
wasnoci i granice mudzi zaatwione dopiero zostay ostatecznie z Zakonem
pruskim przez traktat w Wielkopolsce, nad jeziorem Mielnem roku 1422 dnia
17. wrzenia zawarty, a z Mistrzem inflanckim przez pokj w Chrystmemlu
roku 1431. Granice ksistwa mudzkiego, ustanowione powyszymi traktatami
i zachowane w wiekach nastpnych, przedstawiay tylko nad Baltykiem i
Niemnem wiksze rnice z przyrodzonemi granicami ziemi mudzkiej. Zakon
pruski pozosta tam w posiadaniu szerokiego mil kilka szmatu mudzi,
cigncego si nad morzem na poudnie od Poongi i po prawym brzegu dolnego
Niemna. Powyej za zaliczony zosta do ksistwa mudzkiego do znaczny
klin ziemi na lewym brzegu Niemna, od granicy wojewdztwa Trockiego do
granicy pruskiej i rzeki Szeszupy, synny urodzajnoci gleby.
Aleksander Jagielloczyk w przywileju swoim z dnia 22. sierpnia 1492 roku,
danym mudzi, zastrzeg wane dla jej mieszkacw na wzr polskich
swobody, a midzy temi, e za Niewia nie bdzie wysya Dzieckich, t. j.
sekwestratorw, e starost mudzkiego (wojewod) i ciwunw (zarzdzajcych
powiatami), ktrych sami sobie wybior, potwierdzi i t. d. Owiadczajc
przytem, e mud nie orem, lecz dobrowolnie z Litw si poczya,
przypuci mudzk szlacht do wszelkich przywilejw, posiadanych przez
litewsk. Zygmunt I, mdry i sprawiedliwy wadca, a szlachetny opiekun
ucinionych, aby ukrci naduycia po wsiach, wydal roku 1529 ustaw dla
275
ludu pospolitego ziemi mudzkiej, gdzie wyranie okrelone s obowizki

naczelnego Starosty mudzkiego i ciwunw powiatowych, tak wzgldem
szlachty jak kmieci, ktrych zbyteczne ciary i opaty zostay zniesione. Teme
postanowieniem nakazano dzierawcom dworw krlewskich sumienniejsze
postpowanie z ludem wiejskim i nadano stalsze zasady sdownictwu
miejskiemu (obacz Zbir Praw Litewskich, Pozna, roku 1841, strona 131).
Zygmunt August poszed dalej i, chcc ustali stosunki szlachty z wocianami,
rozmierzy kraj i rozwin gospodarstwo krajowe, nada mudzi dnia 1.
kwietnia 1557 r. ustaw ekonomiczn, zwan Sprawa Woczna, moc ktrej
Piotr Falczewski, ucze Andrzeja z czycy, dokona pod sterem Mikoaja
Czarnego Radziwia i Eustachego Woowicza, za pomoc rozesanych po kraju
miernikw i rewizorw, wielkiej reformy w gospodarstwie ziemiaskiem na
mudzi i Litwie.
Gdy inne dzielnice Litwy przybray nazwanie wojewdztw i podzia tyche na
powiaty (nie rnic si w tem od Korony), konserwatywni mudzini
pozostawili sobie podug woli swojej Ksistwo mudzkie z podziaem nie na
powiaty, ale na Trakty. Podzia ten pochodzi z czasw, nie tak zreszt tu
dawnych, kiedy w krainie lasami pokrytej szlaki tylko, czyli gocice, trakty,
czce z sob gwniejsze punkta, byy jedynie zaludnione. Gdy Litwa z
wojewdztwami przyja wojewodw, mud pozostawia sobie Starost
mudzkiego w teje, co oni, godnoci. Starosta sprawowa take w imieniu
krlewskiem wadz sdownicz z obowizkiem odbywania cztery razy do roku
276
sdw, do ktrych apelacya sza od ciwunw, zarzdzajcych traktami.

Traktw tych, czyli powiatw, z ktrych kady mia swj grdek na wzr
kasztelanii piastowskich, posiadao ksistwo mudzkie 28, a mianowicie: 1)
Ejragoa, 2) Wilki, 3) Wielona, 4) Rosienie, 5) Widukle, 6) Kroe, 7)
Tendziagoa, 8) Jaswony, 9) Szawle, 10) Wielkie Dyrwiany, 11) Mae
Dyrwiany, 12) Berany, 13) Uwenta, 14) Telsze, 15) Retow, 16) Pojury, 17)
Wieszwiany, 18) Korszew, 19) Szadw, 20) Gondinga, 21) Twery, 22)
Potumsza, 23) Biriniany, 24) Poonga, 25) Powende, 26) Mendingiany, 27)
Korklany i 28) Zokany. Trakt Zapuszczaski (zwany po litewsku Ugiris) lea
na lewym brzegu Niemna.
Ksistwo mudzkie miao senatorw wikszych, czyli krzesowych, trzech,
ktrymi byli: biskup, starosta i kasztelan mudzcy. Starosta mudzki by
mianowany przez krla z wybranych przez szlacht kandydatw, do czego
nawet wojewdztwa polskie prawa nie miay. Krzeso jego w senacie
Rzeczypospolitej stao midzy wojewodami: czyckim i brzesko-kujawskim.
Sejmikowaa mud w Rosieniach, obierajc trzech posw na sejm i czterech
deputatw na trybuna litewski, to jest po dwch na kadency wilesk i rusk.
Pod wzgldem sdowym podzielone zostao Ksistwo na dwie czci czyli
Repartycye: Rosiesk i Telszewsk, do Szawel pniej przeniesion. Kada z
tych dwch czci miaa swj oddzielny sd ziemski i grodzki. Do pierwszej
naleao traktw czyli powiatw 13, do drugiej 15. Starosta ma jurysdykcy nad
obu grodami: Rosieskim i Telszewskim.
277
Herb ksistwa mudzkiego wyobraa na biaej chorgwi Pogo litewsk w polu

czerwonem na jednej tarczy, a na drugiej niedwiedzia czarnego z bia obro,
wspitego na tylnych apach, w polu czerwonem. mud przyja za swj
mundur sejmowy kontusz szkaratny z niebieskimi wyogami i upan biay.
Ksistwo mudzkie przed wiekiem XV miast jeszcze nie posiadao. Miedniki,
inaczej Wornie (u Krzyakw Medeniken), z powodu zaoonej w nich
pierwszej katedry biskupiej mudzkiej, uwaane byy za stolic ksistwa.
Poonga, po litewsku Paanga, bya portem niegdy sawnym na Batyku, potem
przez Szwedw kamieniami zarzuconym. Sejmiki i sdy ziemskie, oraz
grodzkie, odbywane w Rosieniach, Telszach i Szawlach, wpyny na
utworzenie si tych gwniejszych miast na mudzi. Do najdawniejszych, bo ju
od XIII wieku wspominanych, na mudzi osad naleay: Miedniki, Rosienie
(po litewsku Rosejnej), Kroe (po litewsku Kraej) nad Kroent, Ejragoa i
Wielona nad Niemnem. Ten ostatni grd by w dziejach mudzi najwicej
historycznym. W klinie ksistwa mudzkiego, na lewym brzegu Niemna, na t.
zw. Trakcie Zapuszczaskim, leay stare zameczki: Kidule, Giegudyszki i
Szaki, tudzie nowsze miasteczka: Wierzbow, Wadysaww i wie kocielna
Bogosawiestwo.
Od starych zamkw bray nazw pierwotne powiaty mudzkie. W roku 1390
spotykamy nazwy nastpujcych siedmiu powiatw: Miednicki, Kotyniaski,
Knetowski, Kroski, Widuklewski, Rosieski i Ejragolski. Z tych pierwsze
trzy nie byy znane w pniejszych czasach. Obok niezbyt licznej szlachty
278
monej, posiadaa mud sporo szlachty szaraczkowej, dziedzicznej, bardzo

dawnej, zamieszkujcej zacianki i okolice, ktrych nazwy zwykle od
rodowych nazwisk osiadej w nich szlachty wziy pocztek. Tak np. w
Rymgajach mieszkali pierwotnie Rymgajowie, w Dowborach Dowborowie, w
Pisudach Pisudzcy, w Jamonciach Jamontowie, w Tyszkach Tyszkowie, w
Kondratowiczach Kondratowiczowie i t. d. Gdy podczas sejmu wielkiego
uchwalonym zosta (dnia 6. kwietnia 1789 roku) podatek dochodowy pod
nazw: Ofiara wieczysta prowincyw obojga narodw na powikszenie si
krajowych, uoone zostay w tyme roku ksigi skarbowe, z ktrych
widzimy, e najwicej okolic czyli wiosek czstkowej szlachty posiaday
powiaty Telszewski i Rosieski. W pierwszym byo takich okolic 57, w drugim
37. Z oglnej liczby 28 maych powiatw mudzkich, 15 poudniowozachodnich posiadao razem okolic 304, w ktrych znajdowao si gospodarstw
szlachty dziedzicznej okoo 1350. Przeciciowo zatem wypadao na jedn
okolic 45 fortun. W najwikszej ze wszystkich okolicy, Towkinawkie,
mieszkao szlachty domw 27, w Pisudach byo wacicieli 15, w Janowdowie
16, w Bujwidach siedziao panw Bujwidw 5. Do nazwisk rodzin
najliczniejszych w ogle naleay: Godwojsz, Borodzic, Wojdyo, Syrtowtt,
Blinstrub, Strumio, Giedmin, Wysocki, Malinowski, Konopiski, Dauksza,
Wojzgiad, Jagieo, Skirgajo, Kierzgajo i Dbrowski.
Wojewdztwo Smoleskie.
279
W wieku IX Smolesk nad grnym Dnieprem by gwnem miastem narodu

sowiaskiego Krywiczw. W wieku XI zosta stolic udzielnego ksistwa,
ktre w wieku XIV stao si hodowniczem Litwy, w roku za 1404 Witod
przyczy je zupenie do Wielkiego ksistwa i zamieni z czasem na
wojewdztwo. Za Zygmunta I zdoby Smolesk r. 1514 Wielki ksi
moskiewski, Wasyl Iwanowicz, a krl ustpi go Moskwie traktatem z roku
1522. Odtd przez lat 89 Smolesk nalea do Moskwy. W roku 1611 odzyska
go Zygmunt III i przywrci dawne wojewdztwo, ktre, jako wojewdztwo
polskie, faktycznie istniao tylko przez lat 56, gdy w roku 1654, za Jana
Kazimierza, opanowa Smolesk car Aleksy Michaowicz, a rozejm
Andruszowski roku 1667 zezwoli na przyczenie Smoleska do Rosyi, co
ostatecznie potwierdzi traktat Grzymutowskiego w roku 1686.
Senatorw krzesowych miao to wojewdztwo trzech, to jest: biskupa,
wojewod i kasztelana smoleskich. Dzielio si na dwa powiaty: Smoleski i
Starodubowski. Starostwo grodowe smoleskie naleao do wojewody. Herb
wojewdztwa jest: laska zota, czyli bero, w tarczy szarej, na chorgwi
czerwonej. Jako wojewdztwo tytularne dla pamitki historycznej nie przestao
istnie do koca Rzeczypospolitej, odprawujc sejmiki swoje, tak zwane
egzulanckie, w Wilnie: wojewdztwo w kociele OO. Bernardynw, a powiat
Starodubowski u Karmelitw Bosych pod Ostr Bram. Na sejmikach tych
wybierano z kadego powiatu po dwch posw sejmowych i po dwch
deputatw na trybuna. Mundur wojewdztwa by kontusz karmazynowy, upan
280
i wyogi granatowe. Powiat Starodubowski dla odrnienia uywa kontusza

szafirowego, a upana i wyogw barwy somianej. Przedostatnim biskupem
tytularnym smoleskim by znany dziejopis Adam Naruszewicz, a ostatnim
Tymoteusz Gorzeski.
Wojewdztwo Poockie.
Poock, po acinie Polocia, Polocium, przy ujciu rzeki Pooty, na prawym
brzegu Dwiny zachodniej pooony, do najstarszych naley grodw Rusi. W
wieku XII na udzielnem ksistwie Poockiem panowali potomkowie Wszesawa
Braczysawicza z domu Wodzimierza I, ksicia kijowskiego, ale ju okoo roku
1225 Mendog, ksi litewski, sta si panem Poocka. W roku 1357 rzdzi
ksistwem Poockiem Andrzej, syn Olgierda. Witod wcieli hodownicze
ksistwo do Litwy i rzdzi niem przez starost, czyli swego namiestnika.
Okoo roku 1500 starostowie zasiedli w senacie pod tytuem wojewodw
poockich i wtenczas ksistwo otrzymao nazw wojewdztwa Poockiego.
Wojewdztwo to przecinaa rzeka Dwina na dwie prawie rwne czci. Na
pnocy graniczyo z dawn rzeczpospolit Pskowsk, do posiadoci carstwa
Moskiewskiego ju nalec, ca wschodni cian na pnoc i na poudnie od
rzeki Dwiny stanowio wojewdztwo Witebskie, a poudniow wojewdztwo
Miskie, zachodni za na pnoc od Dwiny wojewdztwo Inflanckie, a na
poudnie Wileskie.
Senatorw krzesowych miao wojewdztwo dwch, t. j. wojewod i kasztelana
poockich. Po ostatecznej unii roku 1569 wojewodom poockim miejsce w
281
senacie obu narodw po wojewodach Lubelskich wyznaczono. Ziemianie

pooccy mieli nadto ten sam przywilej, co i mudzcy, ktrego nawet Korona nie
posiadaa, e wybierali sami kandydatw na swego wojewod, z ktrych krl
jednego na t godno potwierdza. Wojewoda ten by zarazem starost
grodowym poockim. Wojewdztwo, nie bdc ani bardzo rozlegem ani
ludnem, a posiadajc stolic w porodku swej przestrzeni, nie zostao
podzielonem na powiaty, miao wic sd ziemski i grodzki tylko w Poocku,
gdzie te sejmikowao, obierajc dwch posw na sejm i dwch deputatw na
trybuna litewski, t. j. jednego na kadency wilesk, drugiego na rusk. Od
roku 1773, po odpadniciu przy pierwszym podziale pnocnej poowy
wojewdztwa do Rosyi, cz poudniowa, pozostawiona Polsce, sejmikowaa
w Usaczu, jako rodkowym swoim punkcie. Herbem wojewdztwa bya Pogo
litewska w biaem polu, albo, jak inni chc, na czerwonej chorgwi, dodaje
Niesiecki. Mundur poocki by ten sam, co i smoleski, t. j. kontusz
karmazynowy, upan i wyogi granatowe.
Stefan Batory, odebrawszy roku 1579 Poock z rk Iwana Gronego, zaoy tu
w roku nastpnym synne kolegium Jezuitw, ktrego pierwszym rektorem by
wielki kaznodzieja narodowy, Piotr Skarga. Za Zygmunta III arcybiskupstwo
poockie obrzdku greckiego, po unii z kocioem rzymskim w Brzeciulitewskiem roku 1596 dopenionej, zamienio si na grecko-unickie. Poock ze
wspaniaymi kocioami i klasztorami, na wyniosym brzegu Dwiny pooony,
przedstawia si z lewego jej brzegu, jak prawdziwe jakie miasto stoeczne, a
282
istotnie za czasw polskich by gwnem miastem handlowem nad Dwin w

pnocnej Polsce.
Wojewdztwo Nowogrdzkie.
Kraina sowiaska nad grnym Niemnem, po upadku Wielkiego ksistwa
Kijowskiego, rzdzona przez udzielnych ksit, w XII wieku napastowana
przez Litwinw, w roku 1241 spustoszona przez straszny najazd Tatarw
Batuhana pod wodz Kajdana, zajt zostaa nastpnie jako prawie pustynia
przez ksicia litewskiego Erdziwia i do Litwy odtd przyczona. Od owych
czasw rzdzona bya przez namiestnikw, ktrzy okoo roku 1500 tytu
wojewodw nowogrdzkich uzyskali i w senacie obu narodw po wojewodach
bezkich miejsce zajli. Wojewdztwo Nowogrdzkie przedstawiao, rwnie jak
Brzesko-litewskie, dugi okoo mil 50, szeroki na mil kilkanacie i mniej, pas
ziemi, cigncy si z zachodu od grnej Narwi i puszczy Biaowieskiej na
wschd do poczenia si rzeki Ptyczy z Prypeci. Wojewdztwo Nowogrdzkie
graniczyo na pnoco-zachd z powiatem Grodzieskim wojewdztwa
Trockiego, na pnoc z wojewdztwem Wileskiem i Miskiem. Cz granicy
od wojewdztwa Wileskiego, na pnoc Nowogrdka, stanowi Niemen. Na
wschodzie leao take rozlege wojewdztwo Miskie, a linia ta graniczna
biega bd korytem rzeki Ptyczy, bd w pobliu jej brzegw. Od poudnia na
caej dugoci graniczyo wojewdztwo Nowogrdzkie z Brzeskiem. Zachodni
kraniec wojewdztwa Nowogrdzkiego dotyka prawie Podlasia nad Narwi,
283
gdzie schodzi si z pnocnym kracem wojewdztwa Brzeskiego i

poudniowym Trockiego.
Wojewdztwo dzielio si na trzy powiaty: Nowogrdzki, Wokowyski,
Sonimski, oraz ksistwo Suckie, ktrego cz stanowio znowu ksistwo
Kobylskie. Kady z tych powiatw sejmikuje u siebie, wybierajc po dwch
posw na sejm i dwch deputatw na trybuna. Senatorw jest dwch tylko:
wojewoda i kasztelan nowogrdzcy. Urzdnicy ziemscy znajduj si w kadym
powiecie, pod przewodnictwem podkomorzego w powiecie nowogrdzkim, a
marszakw w innych powiatach. Starostwa grodowe byy trzy: Nowogrdzkie,
Sonimskie i Wokowyskie, Nowogrdzkie naleao do wojewody. Ekonomie:
Nowogrdzka i Sonimska naleay do dbr stou krlewskiego. Herb
wojewdztwa skada si z dwch tarcz, na jednej pogo litewska zwyczajna, a
na drugiej anio czarny w czerwonem polu z rozwinitemi skrzydami, z lew
rk na d spuszczon, a praw wspart na biodrze. Przyjtym za Stanisawa
Augusta mundurem wojewdztwa by kontusz psowy czyli szkaratny, a upan
i wyogi czarne; powiaty jednak Sonimski i Wokowyski uyway barw innych.
Pnocna cz wojewdztwa, a mianowicie powiat Nowogrdzki i ksistwo
Suckie, naleaa do najyniejszych okolic Litwy. Od Nowogrdka w stron
Niewiea cign si malownicze wzgrza i pikne miejscowoci, jak:
Tuhanowicze, wite, Worocza. Z wiey kocielnej w Woroczy wida cay
prawie rozlegy pniejszy powiat Nowogrdzki. Nowogrdek (po acinie parva
Novogardia) posiada zbudowany na grze zamek Mendoga. Ksi ten, celem
284
rozszerzenia posiadoci litewskich ku poudnio-wschodowi, zaoy w

Nowogrdku stolic swego pastwa, a dla lepszego zabezpieczenia si przed
wojnami krzyowemi, tutaj roku 1252 przyj wiar chrzecijask podug
wyznania rzymskiego, i ukoronowanym zosta (wraz z on Mart) na krla
litewskiego z upowanienia papiea, Innocentego IV. Tu przy miecie,
naprzeciw zwalisk zamku, wznosi si gra, zwana dotd Mendogow.
Ustanowiony roku 1581 trybuna Wielkiego ksistwa Litewskiego kadency
swoj, ktra zwaa si rusk, odbywa przez 22 niedziel naprzemian z
Miskiem. Uchwaa jednak sejmowa z roku 1775 przeniosa tutejsz kadency
do Grodna. Kadencya ta ruska zasiadaa pod tyme marszakiem, co i w Wilnie,
lecz z innymi deputatami, to jest przez powiaty ruskie, a nie litewskie
wybranymi.
Niewie, miasto gwne ordynacyi tego nazwiska domu ksit Radziwiw,
z wielkim i warownym zamkiem, ktry by zwykym pobytem ordynatw. Bya
tu galerya obrazw, synny skarbiec, biblioteka i archiwum, w ktrem
przechowywano orygina aktu unii lubelskiej. Szczorse, siedziba monej
rodziny Litaworw Chreptowiczw, z ktrych Joachim Chreptowicz, kanclerz
wielki litewski, wymurowa tu wielki palc i zgromadzi w nim cenny
ksigozbir polski. Kleck, o 21/2 mili od Niewiea, gwne miasto ksistwa i
ordynacyi Kleckiej, ustanowionej przez trzech braci Radziwiw: Olbrachta,
Mikoaja-Krzysztofa i Stanisawa (w Grodnie dnia 16. sierpnia r. 1586), razem z
Niewiesk i Oyck, a przez sejm roku 1589 zatwierdzonej. Lachowicze z
285
zamkiem, przerobionym przez Jana Karola Chodkiewicza, dziedzica tych dbr,

na najwarowniejsz na Litwie fortec. Zamek ten, bdcy historyczn po
Chodkiewiczu pamitk, mieszkalny jeszcze na pocztku XIX wieku, dozwolili
dziedzice rozebra pniej ydom lachowickim na ceg do szabanikw.
Wschodni cz wojewdztwa Nowogrdzkiego stanowio ksistwo KopylskoSuckie, jeszcze na pocztku XV wieku niejako hodownicze wzgldem Litwy,
cignce si prawie od rde Niemna na pnocy, a pod Petrykw i ujcie
Ptyczy do Prypeci na poudniu. Ksita Kopylscy, nazywajcy si pniej
Suckimi, pochodzili od Wodzimierza Olgierdowicza, ktremu da te ksistwa
Witod, jako bratu stryjecznemu, gdy pastwo litewskie na nowo urzdza. W
powiecie Sonimskim syny cudownym obrazem Bogarodzicy i klasztorem
Bazyliaskim yrowice. Zygmunt III nada Sonimowi za herb lwa zotego z
krzyem podwjnym w bkitnem polu. Wokowysk nad Wokowyj posiada
na wzgrzu za miastem zamek z wysokim okopem, czyli grodzisko, dotd
panujce nad okolic, a sigajce prawdopodobnie czasw, kiedy ksita
litewscy, po spustoszeniu tych okolic przez Mongow, roku 1241 zajwszy je,
usiowali obwarowa silniej przed dalszymi ich najazdami. Powtrne poselstwo
panw polskich, wyprawione dla dokoczenia ukadw o tron polski z Jagie,
zastao go (roku 1386) w Wokowysku i tu na zamku dnia 12. stycznia zawaro z
nim umow, moc ktrej prostoduszny Litwin uznany zosta przez Polakw i
przeznaczony na krla polskiego i ma Jadwigi.
Wojewdztwo Witebskie.
286
Witebsk (po acinie Vitebscum), nad Dwin przy ujciu do niej Widby, by
jednym ze znaczniejszych grodw ksistwa Poockiego, a w drugiej poowie XII
wieku stolic osobnej dzielnicy Dawida Rocisawowicza. Gdy potem Mendog
litewski wysa by synw swoich na podbijanie Rusi, jeden z nich, Wikind, czy
Wigund, mia zdoby Witebsk i osi w nim okoo roku 1239. Pewne atoli i
stale posiadanie Witebska przez Litw datuje si od Gedymina, ktrego syn,
Olgierd, oeniony z Mary czy Juliann, ostatni ksiniczk witebsk,
odziedziczy t dzielnic zapewne w posagu. Wwczas to, okoo roku 1342,
Witebsk wcielony do Wielkiego ksistwa Litewskiego, miewa ju odtd tylko
starostw, czyli namiestnikw ksicych, ktrzy z pocztkiem wieku XVI
otrzymali godno wojewodzisk. W przywileju z roku 1503 nada krl
Aleksander Jagielloczyk miastu swobod wyznania i prawo wyboru wojewody
wedle starego obyczaju, kogo Witebszczanie zapragn, tudzie uwolnienie od
myt w caem pastwie litewskiem, i wiele innych korzyci i dobrodziejstw, co
wszystko Zygmunt I roku 1509 w zupenoci potwierdzi. Krl przyrzeka
kadego niemiego Witebszczanom wojewod oddali, a da innego, ktry,
pierwszego dnia po przyjedzie na swj urzd, wykona przysig Witebskowi,
e bez prawa i sdu w niczem kara ich nie bdzie, a gdy wyjedzie na owy,
nie bdzie na postojach wyciska od nikogo darw. Wojewoda witebski w
senacie obojga narodw mia miejsce po wojewodzie pockim, a kasztelan
witebski, ktry by drugim swego wojewdztwa senatorem, mia krzeso po
287
kasztelanie pockim. Pierwszym z obieralnych wojewodw witebskich by Jerzy

Chlebowicz, ostatnim bodaj Prozor, ojciec zasuonego Karola, obonego.
Wojewdztwo Witebskie graniczyo na pnoc z ziemi Pskowsk, na wschd z
wojewdztwem Smoleskiem, na poudnie z wojewdztwem Mcisawskiem i
Miskiem, zachodni za cian najdusz stanowiy wojewdztwa: Poockie i
Miskie. Dwina przecinaa Witebszczyzn na dwie poowy, podobnie jak
wojewdztwo Poockie, tylko, e w tamtem pnocna cz bya nieco wiksz,
w Witebskiem za byo przeciwnie. Poudniowo-wschodni cz wojewdztwa
oblewa Dniepr. Poniewa Witebsk lea w porodku wojewdztwa, nie
posiadajcego wiele miast i licznej szlachty, cae wic wojewdztwo stanowio
naprzd jeden powiat sdowy, dopiero pniej doczony zosta osobny powiat
Orszaski nad Dnieprem, ktry pierwej nalea do wojewdztwa Smoleskiego,
ale po odpadniciu Smoleszczyzny od Polski w wieku XVII, pozostawiony
przy Rzeczypospolitej nosi nazwisko ziemi Orszaskiej; ostatecznie za za
Stanisawa Augusta z powiatem Witebskim zacz skada wojewdztwo
Witebskie, istniejce do pierwszego rozbioru t. j. do wrzenia roku 1772. Cz
jednak poudniowa powiatu Orszaskiego, nie objta tym rozbiorem,
pozostawaa przy Polsce jeszcze przez lat 20, t. j. do podziau drugiego.
W Witebsku i Orszy byy starostwa grodowe, z ktrych pierwsze naleao do
wojewody witebskiego. Ekonomia orszaska naleaa do dbr stoowych
krlewskich. Sejmikowao wojewdztwo w Witebsku a ziemia Orszaska i
powiat w Orszy, obierajc tu i tam po dwch posw sejmowych i dwch
288
deputatw trybunalskich. W Witebsku zasiada sd ziemski i odbyway si

elekcye wojewodw. Po pierwszym rozbiorze, gdy z wojewdztwa Witebskiego
zosta tylko skrawek orszaski, oba powiaty, t. j. nominalny ju tylko Witebski i
prawie nominalny Orszaski, sejmikoway przez lat 20 w pogranicznem
wojewdztwie Miskiem w miasteczku Choopieniczach. Herb wojewdztwa
wyobraa zwyk Pogo litewsk, tylko w zotym rzdzie, w polu czerwonem
na chorgwi zielonej. Zygmunt III w przywileju z roku 1597 nadajc liczne
swobody i dobrodziejstwa miastu, postanowi take herb czyli piecz miejsk z
wyobraeniem w. Weroniki na bkitnem polu, a pod ni miecz goy czerwonej
barwy. Na chorgwi miejskiej bya take w. Weronika. Zasugiwali te
mieszczanie witebscy na troskliw opiek rzdu cigem powicaniem si dla
sprawy publicznej. Oni to roku 1602 podczas nagego napadu kozactwa,
dowodzonego przez jakiego Dubin, nietylko zamek krlewski obronili i z
miasta napastnikw wyparli, ale samego Dubin z jego starszyzn pojmali.
Podobnie roku 1605 jeden z przedniejszych obywateli witebskich, Marko
linicz ytka, na czele 500 Witebszczan dzielnie pod Felinem w pnocnych
Inflantach nieprzyjaci porazi, za co szlachectwo z nazwiskiem Feliskiego
otrzyma.
W dziejach wojen Litwy i Polski z Moskw, do historycznych miejscowoci
naleaa Orsza. Gdy Wielki ks. Wasil Iwanowicz zaj znaczn cze Litwy,
Orsza opara si jego sile. Zygmunt I na czele wojsk koronnych, przez Mikoaja
Firleja dowodzonych, i litewskich pod Konstantynem Ostrogskim, przez wzicie
289
Toropca i porak u Orszy dnia 18. lipca 1508 roku, skoni wojska
moskiewskie do odwrotu. Do wielkich bitew naleao zwycistwo odniesione tu
dnia 8. wrzenia 1514 roku przez Konstantyna ksicia Ostrogskiego nad
przewanemi siami przeciwnikw pod wodz Buhakowa-Golicy i Iwana
Czeladnina, u rzeki Kropiwny, opodal Orszy.
Pod koniec Rzeczypospolitej szlachta orszaska z wojewdztwa Witebskiego
przyja jako mundur swego powiatu kontusz zielony, a wyogi i upan biae.
Wojewdztwo Brzesko-litewskie.
Po Dirze, Olegu, Igorze, witosawie i Jaropeku, szsty z rzdu skandynawski
czyli waregski konung, t. j. ksi, wadca Kijowa, prawnuk Ruryka, pierwszego
zdobywcy szerokich ziem sowiaskich, a syn wiatosawa, by Waldemar,
przezwany przez lud sowiaski Wodzimierzem. W Chersonie od Grekw
ksi ten wiar chrzecijask przyj i do Kijowa, bdcego ogniskiem swej
wadzy, takow wprowadzi, kazawszy posg sowiaskiego Peruna przywiza
do ogona koniowi i okadanego kijami przez dwunastu drabw do Dniepru
zacign. On te utrwaliwszy panowanie swoje w ziemiach od Dniepru do
Bugu, osadzi w nich trzech z pomidzy licznych swoich synw. Te ich trzy
dzielnice byy: woyska, oddana Wsiewodowi, gdzie by zaoony grd
Wodzimierz, drewlaska z Owruczem, oddana witosawowi i poleska z
Turowem, w ktrym osiad witopek, zi naszego Bolesawa Chrobrego.
Dzi byoby to upoledzeniem dla ksicia osadzi go na Polesiu. Ale w czasach
gdy rolnictwo nic prawie jeszcze nie znaczyo, a ywia nard gwnie ryba i
290
zwierzyna, bogaciy za futra i skry, gdy najlepszemi drogami byy rzeki, a

najsilniejsz twierdz moczary Polesie majce najwicej wd i kniei
przedstawiao wwczas dzielnic jedn z lepszych. Wsiewod woyski i
witosaw drewlaski musieli wczenie zej ze wiata, skoro o nich nic
latopisowie nie podaj. witopek jeden przey braci i torowa drog
wpywowi polskiemu na Woy. Biskup pomorski z Koobrzegu, Reinbern,
osobisty przyjaciel Bolesawa Wielkiego przywiz on witopekowi do
Turowa. Kraje zabune wieo nawrcone, a zwaszcza Polesie, byy jeszcze
nieuprawion rol dla chrzecijastwa. Reinbern pierwszy apostoowa tu
przyjecha. Dytmar powiada, i m ten w wyszej ksztacony umiejtnoci
przez rozumnych mistrzw, dostpi pasterskiej dostojnoci drog zasugi. On
pierwszy zniszczy tu bawany pogaskie i tpi ogniem witynie
bawochwalcw. Nowotn ponk zaszczepia Bogu w nazbyt dzikiem
drzewie. Wodzimierz biskupa koobrzeskiego oraz witopeka i
Bolesawwn polsk kaza uwizi, niedugo jednak sam zakoczy ycie, a
wwczas witopek zapanowa w Kijowie. Bolesaw Chrobry pierwszy raz
stan nad Bugiem, chcc powetowa krzywdy z czasw Mieczysawa I w
grodach Czerwieskich, zabranych Lachom przez Wodzimierza, zamyla
przytem o skupieniu ludw sowiaskich w jedno wielkie pastwo. Wszdzie po
drodze witali go Woynianie z wielkiem poszanowaniem i podarunkami, a jak
zapewnia wspczesny Dytmar, caa kraina obrcia si do zwycizcy.
291
Pniej po mierci Jarosawa, twrcy Prawdy ruskiej, ziemie miedzy Bugiem i

Dnieprem przechodziy dug dob podziaw i rozdrobnienia na liczne
ksistwa, wrd ktrych ksistwo Turowskie, obejmujce prawie cae rodkowe
Polesie z Piskiem, zmieniao cigle swoich ksit a do roku 1316 do 1320, w
ktrym wcielone zostao przez Gedymina do Litwy. Syn Gedymina, Kiejstut,
otrzyma w dziale ca zachodni cz Litwy, t. j. pniejsze wojewdztwo
Trockie, Podlasie i Polesie brzeskie. Do Polesia tego musia i Pisk nalee, s
bowiem wyrane lady panowania Zygmunta, syna Kiejstutowego w Pisku.
Tym sposobem w jedn dzielnic brzesk czono Polesie brzeskie, piskie i
turowskie, cignce si po obu brzegach Muchawca oraz grnej i redniej
Prypeci. Gdy potem podczas unii lubelskiej roku 1569 regulowano
wojewdztwa, Brze, ktry z okolicznym krajem zarwno jak Podlasie, nalea
do Kiejstutowej dzielnicy Trockiej, z powodu nadmiernej dugoci teje, zosta
od Trok oddzielonym. Wwczas to utworzono wojewdztwo Brzeskie w
granicach, ktre do drugiego podziau Polski dotrway. Caa rodkowa i
wschodnia cz tego 50 mil dugiego wojewdztwa, byo to wanie dawne
ksistwo Turowskie z Piskiem, gdzie panowaa niegdy ze witopekiem cra
naszego Bolesawa Wielkiego. I z tego to powodu niniejszy ustp o
wojewdztwie Brzeskiem zaczlimy od wiadomoci o ksistwie Turowskiem.
Naturalnie o tosamoci zupenej ich rubiey nie moe by nigdy mowa na
Polesiu, gdzie jeszcze w kilka wiekw pniej, nawet majtki prywatne nie
miay czsto postanowionych cile swoich granic.
292
Wojewdztwo Brzeskie z roku 1569 graniczyo od pnocy na caej swej

dugoci, poczwszy od rde rzeki Narwi a pod Petrykw nad Prypeci, z
wojewdztwem Nowogrdzkiem, na wschd z powiatem Mozyrskim
wojewdztwa Miskiego i Owruckim Kijowskiego. Na poudnie sucha granica z
wojewdztwem Kijowskiem, Woyskiem i ziemi Chemsk cigna si ze
wschodu od okolic Owrucza na zachd a do granicy wojewdztwa Lubelskiego
u rzeki Piwonii w okolicy Parczewa. Zachodni granic stanowio wojewdztwo
Podlaskie od Parczewa a po miasto Narewk nad rzek Narwi. Zawarte w
powyszych granicach wojewdztwo Brzeskie dzielio si na dwa olbrzymie
powiaty: Brzeski i Piski. Oba te powiaty w swoich stolicach maj starostwa
grodowe i u siebie sejmikuj, obierajc kady po dwch posw i po dwch
deputatw trybunalskich. Senatorw krzesowych byo dwch, t. j. wojewoda i
kasztelan brzesko-litewscy. Wojewoda zasiada krzeso po rawskim. Do dbr
stoowych krlewskich naleay w tem wojewdztwie dwie ekonomie: Brzeska
z Kobryniem i Piska. Okazowanie zbrojnego rycerstwa odbywao si w obu
miastach powiatowych. Herbem wojewdztwa Brzeskiego bya Pogo w polu
czerwonem, tylko e ubir na koniu i rycerzu nie by biay, ale bkitny.
Wojewdztwo to dla rozrnienia od Brzesko-kujawskiego nazywano bd
Brzesko-litewskiem bd Brzeciaskiem.
Miasta znaczniejsze byy: Brze litewski, przy ujciu Muchawca do Buga,
pamitny synodem unii kocielnej z roku 1596, Pisk, bdcy jakby stolic
Polesia, Turw, znany ju w wieku X, dawna stolica ksistwa Turowskiego,
293
Biaa-radziwiowska z paacem Radziwiw i szkoami, zwanemi akademi,

zostajc pod wadz wszechnicy krakowskiej, ktra tu dosyaa ze swego
ramienia profesorw, Kode hrabstwo sapieyskie, Woczyn z paacem
ksit Czartoryskich, Kamieniec litewski ze staroytn wie zamkow, ktrej
liczne wieki skruszy jeszcze nie zdoay.
Pnoco-zachodni kt wojewdztwa Brzeskiego zajmowaa puszcza
Biaowieska, ktrej naley si w ksice niniejszej oddzielny ustp. W czasach
przedjagielloskich caa kraina litewska przedstawiaa jedn olbrzymi, rzekami
tylko i pasmami jezior poprzecinan puszcz. Dopiero udzielajcy si z Polski
do Litwy potny ruch rolniczy w wieku XIV, odsaniajc pomidzy lasami
pola, wytwarza pewne granice i nazwy dziewiczych puszcz oddzielnych.
Monarchowie, do ktrych naleao wycznie prawo oww na grubszego
zwierza w caym kraju, zaczli si opiekowa puszczami, pozostajcemi w ich
rku. Do najcelniejszych takich puszcz naleaa, pooona przy rdach Narwi i
Narewki, nazwana w wieku XV, zapewne od jakiej biaej wiey ksicego
myliwskiego zameczku, puszcza Biaowieska. Znajdowaa si ona na
wododziale europejskim, bo wody jej ciekay z jednej strony do Narwi i Bugu,
to jest Batyku, a z drugiej przez Prype i Dniepr do morza Czarnego. Wyborna
gleba lena i wilgo umiarkowana wytworzyy w tej puszczy bujniejszy, ni
gdzieindziej, porost drzew rozmaitych i wszelkiej rolinnoci. Warunki
powysze, w poczeniu ze znacznym obszarem lenym i opiek, dan przez
krlw polskich, spowodoway, e puszcza Biaowieska staa si ostatniem w
294
Europie, a bodaj dzi i na caym starym ldzie schroniskiem ubrw, w stanie

pierwotnej dzikoci zostajcych.
Maszty z borw Biaowiey musiay by ju w rednich wiekach wysoko na
zachodzie cenione, skoro w archiwach hiszpaskich i portugalskich dochoway
si z pocztku XV wieku relacye kupcw tamtejszych o drogach spawu drzewa
okrtowego po Narwi i Wile do Gdaska i portw atlantyckich. Dugosz i
Bielski pisz, e Jagieo z Witodem w roku 1409 przez om dni polowali w
Biaowiey, gwnie w celu zaopatrzenia si w miso dla wojska przed
zamierzon wielk wojn przeciw Krzyakom. Jako ubiwszy ogromn moc
zwierzyny, kazali j nasoli i w beczkach spawi Narwi i Wis do Pocka, a
zapasy te przyday si bardzo roku nastpnego w wojnie grunwaldzkiej. W roku
znw 1426, podczas strasznego morowego powietrza w Polsce i na Litwie,
szukali tu przed niem schronienia Witod i Jagieo razem z onami. Wtedy to
krl, polujc, zama sobie nog w goleniu, skutkiem upadku konia, a miao to
sta si w miejscowoci, zwanej Jelenie gry. Prawdopodobnie w owych
czasach powstaa tu pierwsza wie w puszczy, zapewne gdzie dzi w stray
Browskiej jest miejscowo, zwana Star Biaowie, od ktrej o wier mili
ley znw uroczysko, zwane Zamczyskiem.
Po Jagielle i Witodzie zjedali tu na owy wszyscy monarchowie polscy.
Przybywa Zygmunt I i Zygmunt August w przejazdach z Korony do Litwy.
Stefan Batory, zawoany myliwy, nieraz tu z Grodna dojeda, a z pobytu jego
pozostaa pamitka w nazwie Gry Batorowej, pooonej w stray
295
Hajnowskiej. Jan Kazimierz polowa roku 1650 take w tych lasach, na

pamitk za wielkich oww Augusta III w roku 1752 postawiono nad
brzegiem Narewki kamienny obelisk ze szczegowem wyliczeniem nazwisk
dygnitarzy i ubitej przez nich zwierzyny. Stanisaw August, powracajc z sejmu
grodzieskiego roku 1784, polowa tu przez trzy dni. Uporzdkowanie i
pomierzenie puszczy Biaowieskiej miao nastpi po raz pierwszy za Zygmunta
Augusta, a uskuteczniane byo take za Wadysawa IV, podobnie jak podzia
puszczy Rudnickiej koo Wilna. Ostatecznie urzdza te lasy za Stanisawa
Augusta gonej pamici podskarbi nadworny litewski, Antoni Tyzenhauz,
zarzdzajcy dobrami stoowemi krlewskiemi, do ktrych Lenictwo
Biaowieskie naleao.
Rzeka Narew ma swoje rda na wschodnim kracu puszczy, ktrej stanowia
pnocn granic od powiatw: Grodzieskiego i Wokowyskiego. Zachodn
cian puszczy tworzyo wojewdztwo Podlaskie. Rzeczka Narewka
przepywaa rodkiem obszaru puszczy, ktry obejmowa 23 mile kwadratowe i
podzielony by na 12 stray, majcych nastpujce nazwy: Augustowska,
Narewska, Browska, Hajnowska, Leniaska, Starzyska, Stopowicka,
Krukowska, Okolnicka, wietliczaska, Podbielska i Dziadowlaska. Strae te
pooddzielane byy od siebie t. zw. duktami, czyli przeciciami, na 12 okci
szerokiemi, idcemi w kierunku promieni od rodkowego punktu puszczy,
ktrym bya dzisiejsza wie Biaowiea. Zaprowadzeni w kocu XVI stulecia
stranicy nie pobierali adnej pensyi, ale kady z nich posiada osad roln,
296
ktra, wraz z obowizkami, z ojca na syna przechodzia. Oprcz nich mieszkali

w puszczy osocznicy, ktrych obowizkiem byo naprawianie drg w puszczy,
stawanie do obawy podczas oww i przygotowywanie stogw siana dla
ubrw na zim. Wiele osad, czyli t. zw. bud, zaoonych byo pierwotnie w
puszczy przez mazurw, ktrzy, trudnic si wypalaniem potau i smoy,
rozchodzili si z Mazowsza i osiadali po lenych zaktkach Litwy i Rusi.
Wierszopis, Jdrzej Zbylitowski, wyda w roku 1589: Pisanie satyrw puszcz
litewskich, ktre tak zaczyna:
Z gstych lasw, gdzie Narew cicho zdawna biey

I od strumieniw, ktre biegn z Biaowiey i t. d.
Poemat ten przypisany zosta Annie, krlewnie szwedzkiej, zamieszkujcej

zamek brodnicki, siostrze Zygmunta III, a crce krla Jana szwedzkiego i
Katarzyny Jagiellonki, prawnuczki Wadysawa Jagiey.
Wojewdztwo Mcisawskie.
Mcisaw (Mscislavia) nad rzek Wiechr, wpadajc do niedalekiej Soy,
zaoony zosta prawdopodobnie pod koniec wieku XII, a nazwany tak od
Mcisawa Romanowicza z linii smoleskiej, ktrego by dzielnic. Odtd,
wydzierany sobie nawzajem przez rozmaitych ksit, dosta si nareszcie w
wieku XIV pod panowanie Litwy i za Olgierda by udzielnem jej ksistwem
hodowniczem, w ktrem panowa trzeci syn Olgierda, Langwenis, po chrzcie
297
Symonem nazwany. Dom tych ksit na Mcisawiu dotrwa do czasw

Zygmunta I, ale ju w roku 1538 rzdzi ksistwem starosta. Zwyk kolej
rzeczy starosta zosta przemianowany na wojewod, a ksistwo na
wojewdztwo, co nastpio za Zygmunta Augusta. Pierwszym za wojewod
mcisawskim by Jerzy Ocik, herbu trby. Drugim senatorem krzesowym tego
wojewdztwa by kasztelan mcisawski. Wojewdztwo nie byo podzielone na
powiaty, sejmikowao w Mcisawiu, gdzie obierano dwch posw na sejm i
dwch deputatw na trybuna. Starostwo grodowe byo mcisawskie i sdy
ziemskie w Mcisawiu. Wojewdztwo Mcisawskie graniczyo na pnoc z
Witebszczyzn i Smoleszczyzn, na wschd take ze Smoleszczyzn i innemi
ziemiami carstwa (Sura, Starodub). W dalszym cigu od poudnia lea powiat
Rzeczycki wojewdztwa Miskiego, a od wschodu rozdzielaa te dwa
wojewdztwa wpadajca do Dniepru rzeka Dru. Herbem wojewdztwa bya
Pogo litewska w polu czerwonem na chorgwi tej. Mundurem za
wojewdzkim: kontusz granatowy, wyogi niebieskie i upan koloru
somianego, pomimo, e wojewdztwo to w roku 1772 przestao istnie, jako
przyczone do Rosyi w czasie pierwszego rozbioru.
Wojewdztwo Miskie.
Misk (Minscum) nad wisocz, dopywem Berezyny, jeden z najstarszych
grodw Rusi litewskiej, by ju w roku 1067 stolic dzielnicy ksicej, ktra w
wieku XII najedana przez Litw, staa si w nastpnym jej lennoci, a z
pocztkiem wieku XIV zupenem Litwy dziedzictwem. Jagieo fundowa tu
298
okoo roku 1390 pierwszy katolicki koci farny, a na sejmie horodelskim roku
1413 utworzy wojewdztwo Miskie, w pewnych granicach ustalone, ktre
jednak dopiero okoo roku 1500 zostao ostatecznie urzdzone i podzielone na
wielkie trzy powiaty: Miski, Mozyrski i Rzeczycki. W powiecie Rzeczyckim
odrniano ziemi Rohaczewsk. Kazimierz Jagielloczyk w gonym
przywileju swoim z roku 1441 dla miast litewskich pomieci i Misk, ktry tym
sposobem po raz pierwszy otrzyma pewien rodzaj swobd municypalnych
zachodnio-europejskich. Aleksander za Jagielloczyk przywilejem z roku 1496
nada miastu prawo magdeburskie, ktre nastpni monarchowie potwierdzajc,
nowe przydawali wolnoci i dobrodziejstwa.
Wojewdztwo Miskie cigno si mil pidziesit kilka wzdu rzek Berezyny
i Dniepru w kierunku z pnoco-zachodu ku poudnio-wschodowi. Berezyna, 40
mil duga, miaa w obrbie tego Wojewdztwa swoje rdo i ujcie wraz ze
wszystkimi swoimi dopywami. Graniczyo to wojewdztwo od pnocowschodu z Poockiem, Witebskiem i Mcisawskiem, a przekroczywszy Dniepr i
So, sigao na znacznej przestrzeni ziem Czernihowskich i kracem
poudniowo-wschodnim rzeki Snow. cian poudniow stanowia za Dnieprem
Czernihowszczyzna, a z tej strony Dniepru w okolicach nad Prypeci
wojewdztwo Kijowskie. W widach Prypeci i Dniepru nie dochodzio
wojewdztwo Miskie do poczenia si tych rzek, bo czyy si one ju w
wojewdztwie Kijowskiem, ale zato powyej powiat Mozyrski przekracza poza
Prype, prawie do rzeki Sowieny. Tutaj to za Prypeci od wschodu rzeka
299
Ubort odgraniczaa na pewnej przestrzeni powiat Mozyrski od wojewdztwa

Brzeskiego, jak rwnie Ptycz na lewym brzegu Prypeci od wojewdztwa
Nowogrdzkiego. Dalej granic wschodni zamykao wojewdztwo
Nowogrdzkie i Wileskie. Na pnocnym kracu Polesia, w okolicach
miasteczka Uzdy, w powiecie Miskim bra swj pocztek Niemen, gwna
rzeka litewska.
Wojewdztwo miao dwch senatorw krzesowych, t. j. wojewod i kasztelana
miskiego, ktrzy roku 1569 przy ostatecznej unii Litwy z Koron wprowadzeni
zostali do senatu obojga narodw i zasiedli: pierwszy po wojewodzie
pomorskim, a drugi po kasztelanie gdaskim. Powiaty sejmikoway w miastach,
od ktrych wziy swe nazwiska, wiec w Misku, Rzeczycy i Mozyrzu,
wybierajc z kadego powiatu po dwch posw sejmowych i dwch deputatw
na trybuna litewski. Sejmik za caego wojewdztwa odbywa si w Misku.
Grody czyli starostwa i sdy grodzkie byy trzy w stolicach powiatowych. Na
mocy ustawy sejmowej z roku 1599 trybuna gwny litewski, zasiadajcy do
powyszego roku tylko w Wilnie, zacz odtd zjeda na sdy kolejno w
jednym roku do Nowogrdka, a w drugim do Miska. Kadencya taka trwaa od
poniedziaku po Trzech Krlach przez 22 niedziel nieprzerwanie i nazywaa si
kadency rusk, poniewa sdziy si w niej wojewdztwa na Rusi litewskiej
pooone: Miskie, Nowogrdzkie, Witebskie i Mcisawskie. Marszaek
zjeda ten sam, ktry prezydowa na kadencyi wileskiej, a tylko zmieniali si
deputaci. Od roku 1775, skutkiem odpadnicia czterech wojewdztw
300
biaoruskich do Rosyi, kadencya ruska trybunau litewskiego przeniesiona

zostaa do Grodna, co szkodliwie wpyno na dobrobyt Miska. W tyche
czasach, to jest po zniesieniu zakonu Jezuitw, utworzona zostaa staraniem
Komisyi Edukacyjnej roku 1773 szkoa akademicka podwydziaowa w Misku.
Kadorocznie na w. Jzef dnia 19. marca odbyway si w Misku, gone na
ca Litw, tak zwane kontrakty.
Herbem wojewdztwa Miskiego, jak prawie wszystkich wojewdztw
Wielkiego Ksistwa Litewskiego, bya Pogo cielistej barwy w czerwonem polu
na tej chorgwi. Kady powiat mia swoj wasn o takich samych barwach
chorgiew, ale o jednym kocu. Mundur obywatelski wojewdztwa by
kontusz karmazynowy, upan i wyogi granatowe, tak, jak wojewdztwa
Smoleskiego. Powiat Rzeczycki do takiego kontusza przyj upan i wyogi
biae.
Inflanty i Ksistwo albo Wojewdztwo Inflanckie.
Kraj, przez Polakw nazywany Inflantami, po acinie Livonia, po niemiecku
Liefland, po otewsku Widzzemme, obejmowa przestrze mil kwadratowych
1.092 i graniczy na pnoc z pooon przy zatoce Fiskiej Estoni (dzi
gubernia Rewelska), na wschd z jeziorem Pejpus, ziemi Pskowsk i
wojewdztwem Poockiem, na poudnie z Kurlandy i Semigali, na zachd z
morzem Baltyckiem, a waciwie tylko zatok Rygsk. Granic Inflant
poudniow od Kurlandyi, poczwszy od miasta litewskiego Drui, stanowia na
dugoci okoo mil trzydziestu rzeka Dwina, a tylko okolice jej ujcia do zatoki
301
Rygskiej po obu brzegach tej rzeki byy inflanckie. Lud tej krainy, zwaszcza ku
poudniowi nad rzekami Dwin i jej dopywem Ewikszt, jest szczepem
litewskim i nosi nazw otyszw. Jzyk jego, jakkolwiek pobratymczy, rni
si jednak znacznie od litewskiego, (tak naprzykad jak polski od rosyjskiego), a
to z powodu zetknicia si otyszw z Finnami i pomiszania tych plemion w
rodkowych i pnocnych Inflantach.
Kraj powyszy wraz z Kurlandy, to jest ziemi na poudnie zatoki Rygskiej,
Inflant i Dwiny od Baltyku pod Dyneburg i Druj cignc si, od wieku XIII
podlega niemieckiemu zakonowi Rycerzy Mieczowych, zaoonemu w czasach
wojen krzyowych i osiedlonemu tutaj w celu zwalczania bawochwalstwa. Gdy
jednak wobec trzech potnych ssiadw: Szwecyi, Moskwy i Polski,
utrzymanie niezawisoci pastwa nadbaltyckiego, pozbawionego narodowych
podstaw bytu, stao si rzecz bardzo trudn; gdy Estonia, oderwawszy si od
Inflant, oddaa si w poddastwo Szwecyi; gdy wdanie si cesarza Ferdynanda I
do cara Iwana II nie wzio pomylnego skutku: nic ju nie pozostawao
Mistrzowi Gottardowi Kettlerowi i stanom inflanckim, jeno szuka ratunku u
krla polskiego. Jako Kettler podda dobrowolnie, za zgod miast i rycerstwa,
Inflanty Zygmuntowi Augustowi aktem uroczystym, w Wilnie dnia 28. listopada
1561 roku dokonanym, zapewniwszy sobie panowanie nad Kurlandy i
Semigali, jako nad lennem ksistwem Korony polskiej. Tego roku 26. grudnia
na sejmie grodzieskim Zygmunt August wiekuist uni Inflant z Litw
stwierdzi, nadajc tyme przywilejem ziemi inflanckiej tytu ksistwa i herb:
302
gryfa biaego, wspitego na przednie nogi w czerwonem polu, z koron zot na

gowie, trzymajcego miecz dobyty u podniesionej nogi prawej, majcego na
piersi zwizane litery imiom krlewskich S. A. Gryf mia by nadany na
pamitk herbu Jana Hieronima Chodkiewicza, administratora Inflant, ktry w
sprawie poczenia ich z Polsk wielkie pooy zasugi.
Wypadek ten sta si nastpnie powodem do krwawej i dugiej walki o
posiadanie Inflant midzy Polsk a carami Moskwy, potem Szwecy. Or
Stefana Batorego zdoa osign Inflanty stanowczo, ktre podzielono po
traktacie roku 1582 na trzy wojewdztwa: Derpskie czyli Dorpackie,
Wendeskie i Parnawskie. W Wenden zaoono katedr katolick w miejsce
arcybiskupstwa ryskiego i biskupstw derpskiego i parnawskiego, ktrych
duchowiestwo przed niedawnym czasem przyjo luteranizm i ludowi takowy
narzucio. Miasto powysze, przez starych autorw niemieckich zwane Wende,
u polskich niekiedy Wenda, u otyszw Kie, po estosku Wenno-lin, leao o
13 mil od Rygi, w pobliu lewego brzegu rzeki Aa, zwanej inaczej Gawi, i byo
zdawna rezydency czyli stolic Rycerzy Mieczowych. Gdy Zygmunt August
roku 1566 podzieli Inflanty na cztery powiaty, Wenden zostao jednego z nich
stolic oraz siedliskiem starostwa wendeskiego i rezydency kasztelana,
wybieranego z miejscowej szlachty. Konstytucy z roku 1582 Batory podzieli
Inflanty na trzy prezydya, ktre od roku 1598 za Zygmunta III przezwano
wojewdztwami, a jednego z nich stolic byo wanie miasto Wenden. Drugiem
miastem wojewdzkiem by Dorpat, w kronikach i dokumentach aciskich
303
zwany Tarbatum lub urbs Tarbata, w jzyku miejscowym estoskim Tarto-lin,

niegdy zwany Jurjewem, nad rzek Embach. Poniewa Dorpat w czasie wojen
zupenemu uleg zniszczeniu, Batory poleci kanclerzowi, Janowi
Zamoyskiemu, opatrzenie porzdku w tem miecie i jego okolicach, nada
kanclerzowi starostwo Dorpackie i po-Tyzenhanzenowskie dobra Veltzen w
powiecie Dorpackim. Z tego to czasu pochodz, w okolicy Dorpatu czsto
napotykane, portrety Jana Zamoyskiego, ktrego imi u mieszkacw
tamtejszych dotd jeszcze w wielkiem jest poszanowaniu. W tym czasie i
Jezuici zaoyli tu swoje synne kolegium, a ich wspaniay tum gotycki
zabrzmia potnym gosem kacego tam Piotra Skargi. Trzeciem miastem
wojewdzkiem w Inflantach za Zygmunta III zostaa Parnawa, miasto
nadmorskie, na pnocy zatoki Ryskiej pooone.
Wobec niesychanej podliwoci ssiadw na Inflanty, utrzymanie si Polski
przy tym kraju naraao j na cige wielkie wojny i, nawet pomimo zwycistw
Zamoyskiego i Chodkiewicza, stawao si rzecz wtpliw. Tem bardziej za
Jana Kazimierza, gdy klski i niepowodzenia ze wszystkich stron zwaliy si na
Rzeczpospolit, kwestya unii inflanckiej zostaa prawem silniejszego
rozwizana. Jako traktat oliwski roku 1660 zwrci Polsce tylko poudniowy
kraniec Inflant, midzy Dwin, Ewikszt i wojewdztwem Poockiem
pooony. Z oglnej przestrzeni Inflant, 1.092 mil kwadratowych wynoszcej,
pozostaa przy Polsce okoo cz ich pita, na 209 mil kwadratowych
obliczana, a waciwie okoo 230240 rozlega, reszt zatrzymaa Szwecya.
304
Sejm warszawski 1677 roku zrobi ostateczn ordynacy Inflant polskich,

nadajc im tytu ksistwa i wojewdztwa z naznaczeniem dostojestw
senatorskich trzech: biskupa, wojewody i kasztelana inflanckich, jakote
urzdnikw i sdw ziemskich. Tak postanowione i utrzymane przy Polsce
wojewdztwo graniczyo od pnoco-wschodu z guberni Pskowsk, a od
poludnio-wschodu z wojewdztwem Poockiem. Od poudnia i zachodu z
Kurlandy przez Dwin; cian za pnoco-zachodni w dolinie rzeki
Ewikszty i jeziora ubaskiego stanowiy Inflanty Szwedzkie, to jest owe,
blisko cztery razy rozleglejsze, ktre si wwczas Szwecyi dostay, a pniej
utworzyy guberni Rysk w posiadaniu Rosyi. Poniewa sejm unii Lubelskiej
w roku 1569 uzna Inflanty za wspln wasno Litwy i Korony, z kancelaryi
zatem krlewskiej wszystkie przywileje dla tej prowincyi wychodziy pod
dwiema pieczciami: koronn i litewsk. Traktat oliwski z oglnej przestrzeni
tego kraju przyzna Polsce powiat Dyneburski, zamieniajc go na ksistwo czyli
wojewdztwo. Dlatego te w wojewdztwie tem nie byo ju pniej powiatw,
tylko cztery t. zw. trakty, biorce swoje nazwy od starostw i zamkw, a
mianowicie: Dyneburgski, Rzeycki, Lucyski i Marienhauski. Nie by to
podzia administracyjny, ale raczej topograficzny, powstay z powodu czterech
gwnych zamkw obronnych, koo ktrych skupiaa si ludno w pierwszych
czasach chrzecijastwa i gdzie po rozwizaniu Zakonu mieczowego
starostowie osiadszy, zastpili w pewnym wzgldzie wadz komturw i
wjtw.
305
Herb, nadany caym Inflantom przez Zygmunta Augusta, pozostawiony zosta

Inflantom polskim, czyli wojewdztwu. Starostwo grodowe byo Dyneburgskie,
niegrodowe za byy: Lucyskie, Rzeyckie i Marienhauskie. Sejmiki odbyway
si w Dyneburgu, jako miecie stoecznem wojewdztwa, na ktrych obierano
szeciu posw na sejm obojga narodw, ale tylko dwch z Inflant polskich.
Oprcz nich byo dwch z Korony i dwch z Litwy tylko tytularnych,
nominowanych przez krla na pamitk odpadych od Polski Inflant
szwedzkich, ktrzy nie byli obowizani by na sejmie. Deputatw trybunalskich
nie wybierano wcale, bo apelacya z Inflant nie sza do trybunaw, tylko do
asesoryi koronnej. Wiebierano zato dwch komisarzw na komisy skarbow do
Grodna, ktrzy co dwa lata na sejmie kreowani, zasiadali w Komisyi skarbowej
Wielkiego Ksistwa Litewskiego.
Po rozdzieleniu Inflant przez traktat oliwski na Szwedzkie i Polskie, te ostatnie,
rzdzone z pieczoowitoci, dwigny si po klskach wojen i zakwity
pomylnoci mieszkacw. Przeciwnie Inflanty Szwedzkie pod despotycznym
rzdem Karola XI wielkiego doznaway ucisku, a gdy szlachta, widzc si
wyzut z dbr, nadanych jej przed rzdami szwedzkimi, wysaa do Sztokholmu
deputacy, proszc o zachowanie jej praw, krl szwedzki rozkaza posw tych
uwizi i sdzi o obraz majestatu. Skazano ich na mier, ale potem Karol w
drodze aski, zamieni t kar na doywotnie wizienie, z ktrego po latach
szeciu uwolnieni zostali. Cz szlachty w Inflantach polskich pochodzi z
rodw niemieckiego rycerstwa Mieczowcw, jak: Borch, Plater, Hilzen, Zyberg,
306
Weissenhof, Tyzenhaus, Grotus, Mohl, Denhof, Rejtan, Manteufel i inni. Druga

cz, jak: Szadurscy, Karniccy, Benisawscy, Sokoowscy, Kubliccy,
Wereszczyscy i t. d., naleaa do tych rodzin polskich, ktre za zasugi dla
kraju otrzymay tu nadania, albo te z Litwy tu osiady. Gdy podczas wojen za
Jana Kazimierza kraj cay lea w gruzach, szlachta inflancka jak twierdzi
Hilzen dla sejmikw i obrad swoich bya przymuszona szuka miejsca a w
Poswolu na Litwie w powiecie Upickim. Gdy za przy pierwszym podziale roku
1772 wojewdztwo Inflanckie w caoci do Rosyi odpado, a tylko zostay przy
Polsce jego tytuy i urzdy ziemskie, szlachta inflancka jeszcze roku 1789
odbywaa sejmiki swego wojewdztwa w Kurlandyi, na lewym brzegu Dwiny,
naprzeciw Dyneburga, na ce, ktra do tego miasta, zatem do jej wojewdztwa
naleaa w przeszoci.
Kurlandya.
Ju w rozdziale o Inflantach powiedzianem byo, e Kurlandya (t. j. ziemia
Kuronw) zarwno z Inflantami opanowana bya od wieku XIII przez zakon
Kawalerw Mieczowych, ktrych ostatni Wielki Mistrz, Gottard Kettler,
rozwizawszy zakon, podda Inflanty Polsce i sam od roku 1561 zosta
wieckim ksiciem lennego wzgldem niej ksistwa Kurlandyi i Semigalii.
Ksi Kurlandzki przysiga na wierno krlowi i Rzeczypospolitej, a
konstytucya sejmowa, w roku 1736 uchwalona, obowizywaa go, aby w czasie
wojny dostawia Polsce 500 infanteryi czyli piechoty i 200 jazdy. Od sdw
kurlandzkich ostatnia apelacya sza do krla i Rzeczypospolitej na sdy
307
relacyjne. Religia w ksistwie panujca luterska. Ksistwo Kurlandzkie dzielio

si na Kurlandy, Semigali i powiat Piltyski. Kurlandya dzielia si na dwa
oberhauptmannschafty: Goldinga i Tukum, a stolic miaa w Goldyndze.
Semigalia miaa take dwa oberhauptmannschafty: Mitawa i Seelburg ze stolic
w Mitawie, gdzie bya rezydencya ksit kurlandzkich. Powiat Piltyski, jako
nalecy pierwej do Inflant, uwaa si za oddzielny organizm od ziemi
Kurlandzkiej. Kraj cay przedstawia ksztat nieregularnego klina, dugiego
prawie mil 60, rozszerzonego nad Baltykiem, z ostrym wierzchokiem u
miasteczka Drui nad Dwin. Pnocn jego granic stanowia zatoka Ryska i
caa szeroko Inflant z rzek Dwin; poudniow mud i Litwa, a zachodni
Baltyk z dwoma portami: Windaw i Libaw. Rzeki Windawa i Aa
(poudniowa) miay obok Dwiny handlowe znaczenie dla Kurlandyi, ktra w
wieku XVII prowadzia rozlegy handel morski i posiadaa powan flot
kupieck na wodach morskich.
CZ III.
Koci Dyecezye Klasztory w dawnej Polsce.
Dyecezye i biskupstwa w okresie Piastw.
W wiekach dawnych ycie kocielne z pastwowem czyo si najcilej we

wszystkich kierunkach. Caa cywilizacya i wszystkie warunki jej postpu
powiada uczony niemiecki Zeissberg leay wtedy zawarte jedynie i wycznie
308
w chrzecijastwie. Koci przynosi ludom nieowieconym pierwiastki

owiaty i ludzkoci, uobyczajenia, braterstwa i okieznania instynktw
zwierzcych; zagrzewa do wielkich czynw, uwica rodzin i prac.
Wszystkie szkoy, uniwersytety, szpitale i instytucye dobroczynne byy
obsugiwane w rednich wiekach wycznie przez duchowiestwo. Tylko
duchowni zajmowali si naukami, pisaniem i gromadzeniem ksig, a nawet
przewanie: malarstwem, budownictwem i ogrodnictwem, byli statystami i
dziejopisarzami, dyplomatami i prawoznawcami, a prawo pastwowe i
kocielne stanowiy tylko dwa odamy jednego organizmu. Wobec podobnego
stanowiska, jakie zajmowa w przeszoci Koci, koniecznem tu jest podanie
geograficznych wiadomoci o tak potnym czynniku cywilizacyjnodziejowym, a mianowicie o jego dyecezyach biskupich, zakonach i ich
prowincyach.
Mieczysaw I, przyjmujc chrzest w roku 966, yczenie swoje otrzymania
biskupstwa dla Polski mg przedoy tylko cesarzowi Ottonowi, to te z
ramienia ottonowego przyby do Polski, nad Wart, pierwszy biskup, Jordan, w
roku 966 lub 967. Data wic powysza uwaan jest za zaoenie biskupstwa
Poznaskiego, lubo Jordan nie by waciwie biskupem poznaskim, lecz
wogle polskim, biskupem wszystkich chrzecijan, jakich w pastwie Mieszka
znalaz lub nawrci. Tytu za biskupa poznaskiego otrzyma dlatego, e w
Poznaniu bya jego gwna siedziba. Nastpca Jordana, Unger (od roku 982 do
1012), jeszcze w roku 1000 by jedynym biskupem na ca Polsk. W chwili
309
mierci Mieszka (r. 992) zakres dziaania biskupa polskiego musia obok
Wielkopolski obejmowa Kujawy i lsk. Czy za rozciga si na Mazowsze,
ziemi Krakowsk i Sandomiersk, nic o tem na pewno nie wiadomo.
Mieczysaw, umierajc, podzieli pastwo swoje, zwyczajem sowiaskim,
midzy synw. Rycho jednak zaj Bolesaw (Chrobry) dzielnice braci; przed
rokiem 997 Pomorze, a niedugo potem ziemi Krakowsk. I on, podobnie jak
ojciec, uwaa chrzecijastwo za konieczny warunek pomylnego rozwoju
pastwa, stara si wic nadzwyczaj gorliwie o utwierdzenie i rozwj Kocioa
w swych dzielnicach. Aby wyzwoli go z pod wpywu niemieckiego (nalea
bowiem do prowincyi magdeburskiej), Bolesaw nawiza stosunki wprost z
Rzymem i udawa si do klasztorw woskich o misyonarzy. Na jednym z
synodw rzymskich uchwalono, w miejsce magdeburskiej, zaoy dla Polski
now, jej wasn metropoli, i przyjto plan Bolesawa podziau jego kraju na
dyecezye. Gaudenty uzyska sakr biskupi i ju jako arcybiskup gnienieski
wymieniony jest w Rzymie w grudniu roku 999, kiedy wybiera si z Ottonem
III w drog do grobu w. Wojciecha do Polski. Zorganizowanie nowej
prowincyi kocielnej i oznaczenie granic dyecezyi nastpio podczas zjazdu
Ottona w Gnienie, w marcu roku 1000. Wwczas odby si i synod kocielny,
gdy Ottonowi towarzyszyli kardynaowie.
Po wprowadzeniu na arcybiskupstwo gnienieskie Gaudentego, odby si akt
konsekracyi nowych biskupw: Poppona dla Krakowa, Jana dla Wrocawia i
Reinberga dla Koobrzega na Pomorzu. Wtedy te okrelono granice biskupstwa
310
Poznaskiego, obejmujcego dotd ca Polsk, lecz Ungera, biskupa

poznaskiego, ktry nie godzi si na uszczuplenie swych praw, pozostawiono i
nadal w zwizku metropolitalnym magdeburskim. Tak wic Otton III z
Bolesawem Wielkim podzielili Polsk roku 1000 na pi biskupstw:
Poznaskie, Gnienieskie, Krakowskie, Wrocawskie i Koobrzeskie czyli
Pomorskie. Podzia ten dyecezyalny odpowiada podziaowi politycznemu i
szczepowemu. Dyecezya Wrocawska obejmowaa ziemie lskie (a
mianowicie wymienione pniej roku 1155 kasztelanie: Ryczyn, Cieszyn,
Goeszyce, Odmuchw, Warta, Niemcy, Gramolin, Strzygo, widnica, Wlom,
Godzinice, Sobolewsk, Gogw, Seitsch, Milicz i Gradinice); Krakowska:
ziemi krakowsk, wilick i sandomiersk; Koobrzeska: pomorska ze
wschodni granic po Wis. Przy dyecezyi Poznaskiej w czasie tworzenia
roku 1000 Gnienieskiej (jak mniema profesor Abraham) pozostawiono
ziemie mazowieckie, z ktrych pniej powsta archidyakonat Warszawski. Do
dyecezyi Gnienieskiej w roku 1136 naleay nastpujce kasztelanie:
Gniezno, Ostrw na jeziorze Lednicy, ekno, Nako a do rzeki Plitwicy, Ld,
Kalisz, Czestram, Ruda, Znin, cz kasztelanii Milicz poza rzek Bober,
Sieradz, Spicymierz, Maogo, Rosprza, czyca, Welborz, arnow, Skrzynno,
Chrzstw a do Wisy. Plan podziau Polski na dyecezye i ustanowienia
metropolii wyszed najprawdopodobniej z inicyatywy Bolesawa Wielkiego,
jako wadcy pastwa i waciwego fundatora katedr.
311
Pragnc budow Kocioa polskiego wzmocni, prosi Bolesaw wracajcego do

Woch Ottona o przysanie stamtd zakonnikw, ktrzyby, zakadajc klasztory,
w pracy okoo ugruntowania chrzecijastwa w Polsce pomocnymi by mogli.
Jako na wezwanie Ottona dwch towarzyszy witego Romualda: Jan i
Benedykt, owiadczyli swoj ku temu gotowo, a cesarz, zaopatrzywszy ich w
potrzebne ksigi i sprzty kocielne, wyprawi do Polski. Z nimi mia si
rwnie poczy mody, peen arliwoci religijnej zakonnik, Bruno. Lecz, gdy
pierwsi dwaj, oczekujc w podry na Brunona, ponieli mier mczesk,
Bruno zyska w Polsce stay punkt oparcia i podstaw do swej dziaalnoci,
zakoczonej take mierci roku 1009.
By moe powiada uczony badacz stosunkw kocielnych w Polsce e
Bolesaw jeszcze to lub owo biskupstwo inne ufundowa, ale dowodu na to
dotd nie ma adnego. Dziaalno jednak jego syna, Mieczysawa II, w
sprawach kocioa polskiego nie musiaa by skp w rezultaty, skoro na
zachodzie staa si gon w owych czasach. Matylda, siostra cesarzowej Gizeli,
nazywa Mieszka II zaoycielem wielu kociow. Zdaje si, e mnogie
kocioy, ktrych erekcye przypisywano w pniejszych czasach
Mieczysawowi I, powstay z fundacyi jego wnuka, Mieczysawa II. W wietle
podobnych o nim wzmianek nabiera pewnej wiarogodnoci wiadomo Kroniki
Wielkopolskiej, e Mieszko II zaoy biskupstwo kujawskie. Celem zaoenia
tego biskupstwa byo zapewne chrystyjanizowanie Pomorza, gdy biskupstwo
koobrzeskie, pomimo gorliwej pracy Reinberna, wrd ludu zupenie jeszcze
312
pogaskiego, nie mogcego si pogodzi z absolutn wadz Piastw i now ich

wiar, utrzyma si nie mogo. Nic dziwnego, e stao si to na Pomorzu, skoro i
we waciwej Polsce nie byo wiele lepiej. Po mierci Mieszka II, jeszcze
podwczas w Polsce yli zapewne starcy, ktrzy pamitali ksit, skadajcych
bogom rodzinnym ofiary, a w wita pogaskie, po powiconych gajach i
uroczyskach, nieraz si zbieray gromady ludu, niezadowolone z nowego stanu
rzeczy, wyczekujce stosownej chwili do zrzucenia gniotcego jarzma adu,
wprowadzonego siln organizacy pastwow i kocieln. Niepowodzenia i
klski, ktre zewszd spaday na Mieszka II, podsycay coraz wicej ch
przewrotu, a gdy i Mieszka nie stao, reakcya, gwnie przeciw kocioowi
skierowana, gron podniosa gow. A wic biskupi i kapani pomordowani,
kocioy opustoszae, oto obraz, jaki przed nami roztaczaj wiadomoci z tych
czasw. Wzniesiona szczodr i rozumn doni trzech pierwszych
chrzecijaskich Piastw (dziada, syna i wnuka) budowa kocioa polskiego
runa w gruzy i wtpi naley, czy wrd tej zawieruchy ostaa si cho jedna z
polskich katedr. Czesi, korzystajc z tych wewntrznych zamieszek w Polsce,
przedsiwzili upieski na ni najazd, majc gwnie na celu bogactwa
kociow katedralnych.
Zadanie prawego dziedzica tronu, ktremu wdziczna potomno w
najbliszych zaraz czasach daa przydomek Odnowiciela, nie musiao by
atwem. Co jedna chwila ywioowego przewrotu zniszczy potrafi, to eby
naprawi, potrzeba zawsze potem pracy wielu pokole. Zreszt Kazimierz nie
313
owadn od razu ca Polsk, ale musia stopniowo dzielnic jedn po drugiej z

rk anarchii odbiera i do posuszestwa zmusza, a lsk dopiero ku kocowi
swych rzdw odzyska. To te wiadomem jest na pewno istnienie za
Kazimierza Odnowiciela tylko dwch katedr: wrocawskiej i krakowskiej.
Gnieniesk konsekrowano dopiero za jego nastpcy, a nazwiska nowych
arcybiskupw gnienieskich i biskupw poznaskich posiadamy dopiero z
koca XI wieku. Wysani do Polski legaci przez najwikszego z papiew,
Grzegorza VII, ktry zasiada na stolicy apostolskiej od roku 1073 do 1085,
odbudowali dawn organizacy kocieln, z t, jak si zdaje, zmian, e w
miejsce katedry kruszwickiej, czyli kujawskiej, utworzono biskupstwo pockie
w ziemi, ktra bya siedliskiem buntu przeciw Kazimierzowi. Gdy w roku 1112
Gallus pisa swoj kronik, powici j episkopatowi polskiemu, wymieniajc:
arcybiskupa gnienieskiego Marcina, biskupa pockiego Szymona,
poznaskiego Pawa, krakowskiego Maura i wrocawskiego yrosawa.
Gdyby biskupw polskich byo wwczas wicej, toby uczony kapan nie ublia
im, pomijajc milczeniem.
Dalsza organizacya dyecezyalna bya ju dzieem Bolesawa Krzywoustego, a
pierwsze wzmianki o biskupstwach: pomorskim, wocawskim i lubuskiem (za
Odr) z ostatnich lat jego rzdw pochodz. Pierwszym znanym biskupem
wocawskim jest Swidger, ktry w roku 1113 wraz z pierwszym znanym
biskupem lubuskim, Bernardem, dokona powicenia kocioa klasztornego
panien Premonstratentek w Strzelnic kujawskiem. Poniewa dyecezya kujawska
314
najprzd miaa swoj katedr w Kruszwicy, ktra za biskupa Onolda odrodzia

si we Wocawku, dochowaa si przeto w starych dokumentach pewna
pltanina w nazywaniu tej dyecezyi i jej biskupw. Biskupstwo wocawskie i
lubuskie powstao niewtpliwie w roku 1124. Pierwsza prba Bolesawa
Krzywoustego wysania na zawojowane Pomorze w roku 1122 biskupa
Bernarda, Hiszpana, na misy apostolsk wrd Pomorzan, wypada
niepomylnie. Wtedy zwrci si Krzywousty do dawnego swego nauczyciela,
witobliwego biskupa bamberskiego, Ottona, z propozycy apostolstwa na
Pomorzu. Otto chtnie przyj wezwanie, a praca jego nie bya bezowocn, bo
niemal w p roku dokona nawrcenia Pomorza. W gwnych miastach,
Szczecinie i Wolinie, pierwsze stany kocioy, a umieszczeni tam duchowni
mieli dalej prowadzi dzieo, tak pomylnie rozpoczte. Chwila to bya
stanowcza do dalszego rozwinicia organizacyi Kocioa polskiego w ziemiach
od niedawna pozyskanych, a tem samem silniejszego zwizania ich z Polsk.
Wwczas to dla wschodniej czci Pomorza, przyczonej do Polski, zaoy
Bolesaw biskupstwo we Wocawku, a dla czci ziemi Lutykw, odzyskanej
na Niemcach, biskupstwo w Lubuszu. Ustanowieniem biskupstwa lubuskiego i
wczeniem go do metropolii gnienieskiej, chcia Krzywousty skutki prawne
darowizny tej ziemi przez cesarza arcybiskupstwu magdeburskiemu
ubezwadni. Tak samo przez zobowizanie ksicia pomorskiego, Warcisawa,
do opaty na rzecz katedry gnienieskiej, pragn Krzywousty zaznaczy, e
Pomorze pod wzgldem kocielnym podlega metropolii gnienieskiej i e
315
biskupstwa na tej ziemi zaoone, maja by biskupstwami polskiemi. Papie

Innocenty II konsekrowa Adalberta, wybranego przez Bolesawa Krzywoustego
i ksicia Warcisawa na biskupa pomorskiego. Byo to ostatnie biskupstwo,
ktre na obrbie metropolii gnienieskiej (w wieku XII) powstao.
Jest rzecz najpewniejsz, e za czasw Krzywoustego jeszcze w Polsce
podziau na parafie i okrgi plebaskie nie byo. Nawet w Czechach, ktre
wczeniej, ni Polska, poczy rozwija swoj organizacy kocieln, w
pierwszej poowie wieku XII panowa jeszcze brak kociow parafialnych,
skoro lagat papieski, Guido (roku 1143), zachca biskupw, aby je zakadali.
Pierwotnie kocioem parafialnym w obrbie dyecezyi bya katedra biskupia. O
istnieniu odrbnych parafij w jednej dyecezyi a po koniec wieku XII nie doszy
do nas adne wiadomoci. Najprzd sami biskupi i ksita musieli si stara o
budowanie kociow po grodach znaczniejszych. Opactwa i klasztory
budoway potem kocioy filialne tam, gdzie pierwej nie byo adnych.
Najwicej jednak przyczynia si ofiarno prywatna ludzi monych, ktrzy w
dobrach swoich i przy dworach stawiali witynie i uposaali przy nich swoich
kapelanw. Gdy pan mony wybudowa koci i osadzi przy nim kapelana,
biskup udziela temu prawo administrowania sakramentw chrztu i
maestwa, tak, jak to udziela filiom klasztornym w swojej dyecezyi. W wieku
XII obok kociow ksicych, biskupich i klasztornych istniay tylko
kapelanie panw, ktre wraz z poprzedniemi pod koniec powyszego stulecia
zaczy si przeksztaca w parafie z oznaczonemi granicami, naturalnie
316
obszerniejsze od dzisiejszych. Oglny szereg biskupstw za doby i pod

panowaniem Piastw, to jest w epoce od Mieszka I i wprowadzenia
chrzecijastwa do wstpienia na tron Wadysawa Jagiey, przedstawia si w
porzdku alfabetycznym nastpujcym:
1. Biskupstwo Chemiskie, tak nazwane od miasta Chemna (Culm) w
Prusiech polskich. Obejmowao ziemi Chemisk i Michaowsk, ktrych
ludno, rdzennie polska, nic nie majca z Prusami wsplnego, ochrzczona za
Mieczysawa I, poddan zostaa potem wadzy duchownej biskupstwa
pockiego, zaoonego w wieku XI. Gdy mnich z klasztoru oliwskiego,
Chrystyan, nawracajcy pogan pruskich (do metropolii arcybiskupa
gnienieskiego zaliczonych), mianowany zosta roku 1212 biskupem pruskim
in partibus, to jest bez dyecezyi i katedry, ktra w kraju pogaskim za Oss
utrzyma si jeszcze nie moga wwczas Konrad, ksi mazowiecki, darowa
mu (r. 1222) cz ziemi Chemiskiej, a Gedko, biskup pocki, odda mu swoj
wadze duchown nad t ziemi, od miejsca, gdzie Drwca z Prus wypywa.
Odtd biskup pruski zaoy sobie stolic w Chemnie. Skoro za Krzyacy
porobili pniej szerokie zdobycze w krainie pogan pruskich nad rzekami
Passarg i Preglem, ziemie przez nich podbite, podzielone zostay roku 1243 na
trzy dyecezye: sambiesk, pomezask i warmisk. Czwart za utworzono
wtedy z ziemi Chemiskiej i Michaowskiej z dodaniem Lubawskiej na
wschodnim kracu, gdzie leay dobra biskupa chemiskiego. Gdy
arcybiskupstwo Rygskie zostao metropoli nad Inflantami, Estoni i Prusami,
317
czyli nad caym krajem nadbatyckim, od ujcia Wisy a do odnogi Fiskiej i

rzeki Narwy, trzy dyecezye waciwe pruskie przeszy pod wadz arcybiskupa
ryskiego, oprcz jednej Chemiskiej, ludno polsk posiadajcej. Dyecezya ta
przez czas pewien naleaa jeszcze do metropolii gnienieskiej, dopki Zakon
krzyowy nie zdoa w Rzymie przeprowadzi poddanie jej pod wadz
duchown Rygi. Odtd biskupw chemiskich wywicano ju tylko z
duchowiestwa krzyackiego, a po wojn trzynastoletni z Zakonem i powrt
ziemi Chemiskiej do Polski.
2. Biskupstwo Chemskie, aciskie, powstao, jak si zdaje, z pierwotnego
projektu utworzenia biskupstwa ukowskiego dla Nadbua i zabunej krainy
Jadwingw za Bolesawa Wstydliwego. W wieku XIV spotykamy kilka
wzmianek o biskupach chemskich, bez bliszych wszake wiadomoci o samej
ich dyecezyi.
3. Biskupstwo Chemskie, ruskie, miao najpierw posiada siedlisko swego
wadyki w Uhrowesku, a je Daniel, krl halicki przenis okoo roku 1223 do
Chema, lubo samo miasto Chem wznioso si nieco pniej, a mianowicie po
roku 1233. Szereg wiadomych wadykw tutejszych poczyna si od Cyryla,
ktry, po usuniciu si Mongow, obrany by przez ksit Rusi metropolit w
roku 1243.
4. Arcybiskupstwo Gnienieskie, jak ju powyej widzielimy, zaoone byo
w roku 1000, a pierwszym jego arcybiskupem zosta Gaudenty, czyli po polsku
Radzyn, brat rodzony lub towarzysz witego Wojciecha w Polsce. Po mierci
318
Mieszka II, zburzone przez Czechw i przez ruch ludowy pogaski w Polsce,
ustalio si dopiero za czasw Bolesawa miaego i jako metropolia wadao
caym Kocioem polskim. Odtd arcybiskup gnienieski potwierdza i wici
wszystkich biskupw, jako swoich sufraganw, zwoywa sobory, rozgrzesza
od kltw, naoonych przez innych biskupw, sdzi w apelacyi sprawy
duchowne i t. d. Stanowisko jego byo wielkie nietylko w Kociele, ale i w
pastwie, zwaszcza, gdy pastwo polskie rozpado si na liczne dzielnice
midzy wnukw Krzywoustego. Wwczas to byy chwile, e arcybiskup
wikszym otacza si majestatem, ni najpotniejszy ksi rozdrobnionej
Lechii. W katedrze gnienieskiej mwi Bartoszewicz w osobie arcybiskupa
polskiego spoczywaa jedno, ktrej w narodzie, na dynastye podzielonym, nie
byo. Arcybiskup ponad wszystkimi ksity piastowskimi rozciga swoj
wadz, karci i naprawia. Swobody Kocioa rozszerzy i narodowo
utrzyma, zagroon mocno w XIII wieku przez napyw niemczyzny. Mia te
dobra szerokie i wpyw prawny, uznany wszdzie: i w radzie ksicej, w ktrej
prezydowa, i w kapituach. Z powodu, e posiada olbrzymie dobra owickie na
Mazowszu w granicach dyecezyi pockiej, by z urzdu kanonikiem (canonicus
natus) w powyszej dyecezyi i bra tam miejsce pierwsze zaraz po praatach.
Ksi wielkopolski, Wadysaw Odonicz, w roku 1232 uwolni dobra
arcybiskupstwa gnienieskiego z pod jurysdykcyi sdw krajowych, zrzek si
w tych dobrach prawa polowania, przysugujcego panujcym w caym kraju,
oraz pozwoli arcybiskupom bi wasn monet. Arcybiskup Henryk I z Brenu
319
w pocztkach XIII wieku, przywilejem Inocentego III, otrzyma wadz

metropolitaln nad caemi Prusami (jeszcze bawochwalczemi) do czasu, w
ktrymby Prusy wasnego nie zyskay pasterza. Kiedy z maych dzielnic
zjednoczya si znowu Polska, ale znaleli si w niej obok krla mniej potni
udzielni ksita, wadza arcybiskupa nowego blasku nabraa, gdy powiedziano
w przywileju, danym za Jarosawa ze Skotnik roku 1360, e arcybiskup
starszym jest w godnoci od wszystkich ksit, e jest owszem pierwszy ksi
primus princeps.
5. Biskupstwo Kamienieckie, aciskie, na Podolu. Kamieniec nad rzek
Smotryczem z ca prowincy ju za panujcego w Polsce okietka roku 1320
ulega wadzy duchownej biskupw krakowskich. Tem bardziej musia ten
wpyw zachodni si rozszerzy, gdy Kazimierz Wielki wypar z ziem
naddniestrzaskich przemoc Tatarw. Ludwik, krl polski i wgierski, w roku
1375 osobne tutaj dla Podola dwign biskupstwo i na stolic katedry
przeznaczy Kamieniec.
6. Biskupstwo Kamieskie, aciskie, powstao na Pomorzu po kilku innych,
po Koobrzeskiem i po Woliskiem. Do Kamienia przenis si roku 1176
biskup Konrad razem z mieszkacami Wolina po wielkiem spustoszeniu
Pomorza przez Duczykw. Biskup kamieski zasiada niegdy na synodach
gnienieskich i w radach ksit piastowskich. Wtenczas z pomidzy innych
biskupstw polskich jedno Kamieskie miao przywilej, e uwolnione zostao od
opaty witopietrza. Na katedrze kamieskiej rzadko zasiadali Polacy, a
320
najczciej ksita pomorscy, lscy i niemieccy. Jeden z tych ostatnich, Jan

saski, ktry umar roku 1373, wyama si z pod wadzy arcybiskupw
gnienieskich i wyrobi sobie na to stosowny przywilej, a odtd biskupi
kamiescy byli bez metropolity, zalec wprost od Rzymu.
7. Biskupstwo Koobrzeskie w starym Koobrzegu na Pomorzu, zaoone roku
1000 pod wadz arcybiskupstwa gnienieskiego, podupado roku 1015.
8. Biskupstwo Krakowskie. Pierwszym biskupem by Poppon od roku 1000.
Wadysaw Herman uposay katedr krakowsk w 24 kanonikw, a Bolesaw
Krzywousty do tej ogromnej liczby doda jeszcze 20. Kiedy ustaliy si stosunki
hierarchiczne w Polsce, biskup krakowski szed najpierwszy, zaraz po
arcybiskupie gnienieskim i poprzedza tym sposobem na zjazdach i synodach
kujawskiego i wrocawskiego. Z wrocawskim jednak toczy spory o
pierwszestwo, ktre ostatecznie dla siebie i nastpcw wywalczy Iwo
Odrow.
9. Biskupstwo Kujawskie. Poniewa najstarszem i najznakomitszem miastem
ksicem na Kujawach bya Kruwica nad Gopem, rzecz zatem bardzo prosta,
e pierwsza katedra biskupia tej dyecezyi stana nie gdzieindziej, tylko w
Kruwicy, jak to zawiadcza Dugosz. Poniewa za Bolesawa Chrobrego
dyecezyi kujawskiej jeszcze nie byo, a syn jego, Mieczysaw II, zasyn jako
gorliwy ordownik Kocioa w Polsce i zaoyciel wielu wity, z ktrych
liczne wieki przetrwaa jego fundacyi kolegiata w Kruwicy, susznie zatem
utrzymuje prof. Abraham, e Mieczysaw II by najpewniej zaoycielem
321
biskupstwa Kujawskiego w Kruwicy. Kruwica, zburzona potem w czasie

wojny midzy Wadysawem Hermanem i synem jego, Zbigniewem, w roku
1096, nigdy ju do pierwotnego znaczenia nie przysza. I to, jak si zdaje, by
jeden z powodw do zaoenia nowej stolicy dla biskupstwa Kujawskiego we
Wocawku. Drug przyczyn byo podbicie Pomorza przez Bolesawa
Krzywoustego, ktry ugruntowanie chrzecijastwa we wschodniej, to jest
gdaskiej jego czci, uczyniwszy specyaln misy biskupw kujawskich, na
stolic ich obra Wocawek, jako majcy najlepsz komunikacy korytem Wisy
z pnocn, t. j. pomorsk czci dyecezyi. Nastpio to w roku 1124, t. j.
wkrtce po zhodowaniu Pomorza dla Polski; dochoway si bowiem
wiadectwa, e w roku powyszym Krzywousty zaoy biskupstwo
wocawskie czyli wadysawskie (Wocawek po acinie Vladislavia).
Poszanowanie tradycyi narodowej, wicej pierwotn katedr kruwick ze
staroytnym grodem nadgoplaskim, uderza w biskupstwie wocawskiem przez
ca dob Piastw. Pierwsze miejsce w tem biskupstwie zajmuj zawsze praaci
i kanonicy kruwiccy. Biskup kujawski, Micha Godziemba, na synodzie w
Inowocawiu roku 1233 przywraca archidyakonat kruwicki. W kadym akcie
urzdowym biskupw kujawskich s pomidzy wiadkami, obok czonkw
kapituy wocawskiej, zawsze praaci i kanonicy kruwiccy, tak, e wyglda to,
jakby biskup kujawski mia dwie poczone z sob dyecezye: kruwick i
wocawsk. W ten sposb Kruwica do koca doby Piastw i XIV wieku
wiecia jeszcze w historyi Kocioa polskiego, jakby katedralna. Dyecezya
322
Kujawska obejmowaa nietylko Kujawy i Pomorze nadwilaskie, cignce si

od pnocnej granicy Kujaw po Batyk, ale take wskim pasem wycignita
bya ku poudniowi a po Wolborz, w okolicy Piotrkowa. Maciej Goaczewski,
zmary w roku 1360 znakomity biskup kujawski, ktrego posta naley do
dziejw kraju, jeszcze za okietka zapewni sobie trzecie zaraz miejsce w
senacie, t. j. pierwsze po biskupie krakowskim. On to przez lat 25 pracowa nad
budow wspaniaej dzisiejszej katedry wocawskiej, ktr nastpcy jego
dopiero wykoczyli.
10. Biskupstwo Lubuskie nazw swoj wzio od miasta Lubusza nad Odr w
ziemi lechickiej, ktr przyczy do Polski Bolesaw Chrobry w latach 1007
1012. Biskupstwo atoli zaoy tu dopiero (jak ju wyej wzmiankowalimy)
Bolesaw Krzywousty w roku 1124 dla czci ziemi Lutykw zaodrzaskich,
odzyskanej na Niemcach, chcc przez wczenie tego biskupstwa do metropolii
gnienieskiej ubezwadni skutki prawne darowizny tej ziemi przez cesarza
niemieckiego arcybiskupstwu magdeburskiemu. Gdy pniej Polska w dobie
podziaw midzy potomkw Krzywoustego stracia si pastwow, a
Bolesaw lski, modszy syn Henryka Brodatego, odda musia ziemi Lubusk
margrabiom brandeburskim, Niemcy przenieli stolic biskupi z ubusza do
[...]stenwaldu, czy te Raceburga, biskupi za lubuscy ustpili do Polski z
zamiarem apostoowania na Rusi. Henryk Brodaty, zarzdzajcy dzielnic
krakowsk i sandomiersk, osiedli ich w Sandomierskim, gdzie dano im
opactwo Opatowskie po Cystersach, dawniej za posiadali ju dobra Biskupice
323
pod Sandomierzem, ktrych nazwa std wanie pochodzia, e do biskupw

(lubuskich) naleay. Biskupi ci, nie posiadajc potem adnej dyecezyi ani za
Odr, ani na Rusi, byli ju tylko in partibus biskupami na Lubuszu i Rusi i z
tytuem tym do koca wieku XV przetrwali, lubo na pocztku XIV wieku
biskup lubuski, Stefan, twierdzi, e poprzednicy jego rezydowali we
Wodzimierzu woyskim, gdzie nawet miay by ich groby.
11. Biskupstwa uckie (ruskie i aciskie). uck, jako gwne miasto Woynia,
by siedliskiem wadzy biskupiej obu obrzdkw: greckiego i rzymskiego.
Biskupstwo ruskie w ucku wspomniane jest po raz pierwszy za metropolity
kijowskiego, Macieja, na pocztku wieku XIII. Biskupstwo aciskie
przeniesione tu zostao z Wodzimierza ju za Jagiellonw, w okresie zatem
Jagielloskim moe tylko o niem by mowa (obacz biskupstwa
Wodzimierskie).
12. Biskupstwo ukowskie, o ktrem susznie powiedzia Bartoszewicz, i
pierwej upado, nim nastao. W wieku XIII ziemia ukowska z dawna naleaa
do dyecezyi krakowskiej i jeszcze za Bolesawa Krzywoustego miaa w
ukowie zamek i kasztelana jako stranic dla Maopolski przed napadami
pogan litewskich i jawieskich. Bolesaw Wstydliwy, pogromiwszy
Jadwigw, ufundowa Templaryuszw w ukowie. Przybyli tu i
Franciszkanie, przysani z Krakowa na zalecenie Innocentego w roku 1254, aby
nawraca za Bugiem pogan podlaskich. Postanowiono wic zaoy biskupstwo
ukowskie, aby, jako blizkie ziem podlaskich, rozpostaro w takowych swoj
324
dziaalno misyjn. Franciszkanin Bartomiej, rodem Czech, pracujcy gorliwie

nad nawracaniem pogan, przeznaczony by na biskupa ukowskiego. Gdy
jednake Kazimierz, ks. kujawski, przeciw woli papieskiej ustpi swojej czci
Podlasia Krzyakom, a Mendog litewski poczy si z Zakonem dla nowych
wsplnych napadw na Polsk, wwczas zamiar ustanowienia biskupstwa
ukowskiego dla Podlasia upad.
13. Biskupstwo Minieskie (Minijskie), w Mysznach. Niemcy po zdobyciu
ziem sowiaskich nad Elb i midzy Elb a Odr, w dzisiejszej Saksonii i
Brandeburgii, zaraz w tych stronach zaoyli (w X wieku) trzy biskupstwa: w
Merzeburgu, w Cycy i w Mysznach. Gdy ziemie, ktre naleay do duchownej
wadzy biskupstwa Minieskiego, a mianowicie uyce i okolice midzy
uycami a Odr pooone, zostay podbite przez Bolesawa Chrobrego,
biskupstwo Minieskie zaczto podlega metropolii Gnienieskiej i zalicza
si do biskupstw polskich. Pniej, pomimo, e ziemie tego biskupstwa za
Mieczysawa II odpady od Polski, nie zrywao ono do dugo jednoci z
Kocioem polskim, jeszcze w roku 1170 pod wadz metropolitaln Gniezna
pozostajc.
14. Biskupstwo Pockie, przeznaczone dla caego Mazowsza, zaoone zostao
w drugiej poowie XI wieku. Do Mazowsza tego naleaa i ziemia Chemiska,
ale biskup pocki, Ginter (Gedko), pozwoli po oddaniu tej ziemi na czasowe
uposaenie Zakonu krzyackiego, na utworzenie z niej biskupstwa
Chemiskiego. Biskupstwo Pockie od najdawniejszych czasw dzielio si na
325
trzy archidyakonaty: pocki, putuski i dobrzyski. Biskup pocki posiada w

okolicach Putuska, midzy Narwi i Bugiem, rozlegle puszcze i nadania z
ksicem udzielnem prawem, a pierwszy praat jego kapituy, proboszcz
pocki, mia rwnie w okolicach Putuska, z prawami wadzy ksicej, ziemi
Sielusk. W Pocku bya sawna staroytnoci kollegiata w. Michaa z
grobami Wadysawa Hermana i Bolesawa Krzywoustego, oraz zwokami
ksit mazowieckich. (Druga kollegiata bya potem w Putusku, zaoona przez
biskupa Giyckiego w roku 1449).
15. Biskupstwo Pomorskie, najprzd przez Bolesawa Chrobrego fundowane
roku 1000 w Koobrzegu, zaniko okoo roku 1015. Po niem szo zaoone przez
Bolesawa Krzywoustego woliskie, czyli juliskie, podlegajce zawsze
metropolii gnienieskiej, przeniesione roku 1176 do Kamienia (obacz
biskupstwo Kamieskie).
16. Biskupstwo Poznaskie. O biskupstwie tem mwilimy obszerniej na
pocztku niniejszego rozdziau o biskupstwach polskich wogle. Tutaj doda
jeszcze winnimy objanienie o przyczynach nadzwyczajnej nierwnoci i
fantastycznoci granic biskupstwa poznaskiego i innych. Warszawa np., to jest
archidyakonat czerski, do ostatnich chwil naleaa do biskupstwa poznaskiego,
kiedy Pozna od Warszawy przegradzay trzy inne biskupstwa: Pockie,
Kujawskie i Gnienieskie. Oczywicie nic innego nie byo tego przyczyn, jak
tylko to, e biskupstwo poznaskie, jako ze wszystkich najstarsze, bo za
Mieczysawa I jeszcze zaoone, obejmowao pierwotnie ca Polsk
326
mieczysawow i z niego dopiero byy wykrojone pniejsze biskupstwa, a to,

co nie zostao wykrojone, podlegao nadal biskupstwu Poznaskiemu, cho
zostao odcite. Rozmaite uszczuplenia terytoryalne, zacieniajce przestrze
wadzy biskupiej poznaskiej, trway od ustanowienia czterech nowych
biskupstw przez Chrobrego w roku 1000 (Gnienieskie, Krakowskie,
Wrocawskie i Pomorskie) a do wieku XIII. Od wieku powyszego biskupstwo
poznaskie ju si nie dzieli, rozgranicze jednak cisych z ssiedniemi
dyecezyami dugo jeszcze nie miao.
17. Biskupstwa przemyskie: aciskie i ruskie. W Przemylu by koci
parafialny, aciski w. Piotra od roku 1212 (w tem miejscu, gdzie potem stan
koci pojezuicki, podniesiony pniej na katedralny). Biskupstwo tutejsze
aciskie zostao zaoone roku 1375 przez krla Ludwika, wgierskiego i
polskiego. lady biskupstwa Przemyskiego ruskiego, napotykane s od
pocztkw wieku XIII i odtd bez przerwy idzie szereg biskupw, ktrzy raz od
Przemyla zw si przemyskimi, to znowu od Sambora samborskimi.
Odpowiednio do tego i biskupstwo tutejsze ruskie zwao si raz Przemyskiem,
to znowu Samborskiem, a nawet by czas, w ktrym miao stanowi dwie
oddzielne katedry: przemysk i samborsk. Okoo roku 1254 spotykamy raz
pierwszy biskupa samborskiego, ktrym by Abraham.
18. Biskupstwo Turowskie, ruskie, powstao w XII wieku, a nazw swoja
wzio od Turowa na Polesiu i ksistwa Turowskiego, na ktrym panowa zi
Bolesawa Wielkiego, nim zasiad na tronie kijowskim.
327
19. Biskupstwa Wodzimierskie: ruskie i aciskie. Wodzimierskie ruskie

byo jedn z najstarszych katedr tego obrzdku po metropolitalnej kijowskiej, a
wadyka wodzimierski mia pierwsze miejsce po arcybiskupie kijowskim, za
nim szed ucki, a potem arcybiskup poocki. Do tego biskupstwa nalea
poprzednio Chem, Przemyl i Halicz, pki w owych miastach nie powstay
udzielne wadyctwa. Pierwszym wiadomym wadyk wodzimierskim jest
wity Stefan, zmary w roku 1094. Biskupstwo Wodzimierskie aciskie
stano kanonicznie roku 1375 za krla Ludwika wraz z Chemskiem i
Przemyskiem, przeniesione potem do ucka.
20. Biskupstwo Wrocawskie, jedno z czterech zaoonych roku 1000 przez
Bolesawa Wielkiego. Po mierci Mieczysawa II, gdy ywioy bawochwalcze
podniosy w Polsce gron burz, a mode chrzecijastwo przechodzio cik
prb, korzysta z tych zamieszek ksi czeski, Brzetysaw II, i zrobi pamitn
wypraw upiesk (r. 1039) do Gniezna. Wwczas to Czesi zajli Wrocaw,
ktry dopiero roku 1054 zosta Polsce powrcony. Przez cig tych kilkunastu lat
zaburze domowych i najazdu obcego biskupi wrocawscy, ratujc si ucieczk,
zakadali swoje rezydencye w Smogorzewie i zamku Razinie, czy Ryczynie, i
std mniemano w wiekach pniejszych, e biskupstwo wrocawskie nie we
Wrocawiu miao pierwotn stolic, a nazywao si Smogorzewskiem lub
Ryczyskiem, powrt za do Wrocawia uwaano za istotny pocztek
biskupstwa. Istotnie dopiero po tych zaburzeniach zaczyna si od roku 1052
kanoniczny szereg niewtpliwych biskupw wrocawskich, ktrzy odrazu
328
zajmuj znakomite stanowisko w dziejach kocioa polskiego i zatrzymuj je,

(pomimo pniejszego rozdziau politycznego), prawie przez ca dob
panowania dynastyi Piastw w Polsce.
Gwniejsze zakony i klasztory w okresie Piastw.
Benedyktyni. S lady, e jeszcze przed zaoeniem klasztorw
benedyktyskich za Bolesawa Chrobrego, a nawet urzdownem
wprowadzeniem chrzecijastwa przez Mieczysawa I, pierwszymi
misyonarzami, ktrzy przygotowywali Lechitw do przyjcia nowej wiary, byli
Benedyktyni, z Czech i Wgier przybywajcy, zatem z mow sowiask
obznajomieni. Do ich zakonu naleeli w: Wojciech i brat jego Gaudenty,
Andrzej rawek, arcybiskup Bruno, rwnie jak piciu braci Polakw: Barnaba,
Jan, Mateusz, Izaak i Krystyn, ktrzy za Bolesawa Chrobrego pod miastem
Kazimierzem wielkopolskim mier mczesk ponieli. Pierwsi zakonnicy
benedyktyscy, celem zblienia si do pogastwa, ukrywajcego si w zakaach,
osiadali w miejscach ustronnych jakby pustelnicy. Zdaje si, e pierwsze w
Polsce ich opactwo zaoone byo pod koniec X wieku w widach, czyli przy
zczeniu si dwch rzek, Obry i Paklicy, w miejscu, nazwanem std
Midzyrzeczem, w Wielkopolsce. Bolesaw Chrobry fundowa klasztory
Benedyktynw w Tycu (powyej Krakowa nad Wis) i w ziemi
Sandomierskiej na ysej-grze, nazwanej potem witokrzysk od
przechowywanego w tutejszym klasztorze relikwiarza z drzewem krzya
witego. Klasztor tyniecki, ktrego opat nazywany abbas centum villarum (stu
wsi, posiadanych przez klasztor) nosi tytu arcy-opata i uwaa si za
przeoonego wszystkich klasztorw benedyktyskich w prowincyi
Gnienieskiej. Kade opactwo starao si o zakadanie nowych klasztorw,
tudzie kociow filialnych, z ktrych powstaway zwyke parafie. Tak
powstao opactwo Orowskie na lsku w zalenoci od Tyca, 12 miast
329
wasnych posiadajce. Zdaje si, e za wpywem opactwa ysogrskiego

powstao take w ziemi Sandomierskiej opactwo Sieciechowskie, bdnie
fundacyi Bolesawa Wielkiego przypisywane, uposaone bowiem zostao w
kocu XI wieku przez sawnego Sieciecha, od ktrego i nazwa Sieciechowa
wzia pocztek. Inne opactwa tej reguy powstay jeszcze za doby Piastw:
roku 1065 w Mogilnie, cztery mile od Gniezna, roku 1113 w Lubieniu
wielkopolskim, Pocku i t. d. Pracowito benedyktyska w przepisywaniu
ksig, zastpujca pniejsz dziaalno drukar, staa si przysowiowa po
wszystkie wieki. Jak zapewnia uczony niemiecki, Zeissberg, Benedyktyni na
ysej-grze ju na pocztku XII wieku zajmowali si dziejami krajowemi, a po
Benedyktynach lubieskich dochoway si z tego wieku roczniki kronikarskie.
Kanonicy regularni laterascy byli drugim zakonem, ktry po Benedyktynach
przyby do Polski umacnia wiar chrzecijask i szerzy humanitaryzm
zachodnio-europejski. Trzy najwaniejsze ich fundacye byy: w Trzemesznie,
Wrocawiu i Czerwisku. Klasztor w Trzemesznie o 11/2 mili od Gniezna ma
by fundacya jeszcze Mieczysawa I. We Wrocawiu na wyspie piaskowej
osadzi ich synny za Bolesawa Krzywoustego magnat polski Piotr Wast,
nazwany w pniejszych czasach bdnie Duninem, zaoyciel dwch
najznakomitszych klasztorw lskich, a mianowicie powyszego i
Premonstratecw w klasztorze w. Wincentego, na tak zwanym Elbingu pod
Wrocawiem. Fundacya czerwiska w Mazowszu pockiem, na prawym brzegu
Wisy, sigaa take pierwszej poowy XII wieku. Pniej uzyskali ju tylko
Kanonicy regularni dwa opactwa: Mstowskie i egaskie, nie liczc prawie tej
samej reguy zakonu Augustyanw, ktry, sprowadzony do Polski przy kocu
wieku XIII, rozpowszechni si w caym kraju.
Cystersi. aden zakon nie cieszy si w Polsce takim rozwojem, jak Cystersi,
poczwszy od ich przybycia w roku 1140, przez lat 140. Pochop sprowadzania
ich do Polski dal Janisaw, biskup wrocawski, zaoeniem pierwszego
cysterskiego opactwa w powyszym roku w miejscowoci, zwanej Zbrzenica
330
pod Jdrzejowem w dyecezyi krakowskiej. Dalej powstay opactwa

gwniejsze: w Ldzie (Ld) nad Wart w Wielkopolsce okoo roku 1145, w
knie przeniesione pniej do Wgrowca (Wielkopolska), w Sulejowie nad
Pilic roku 1172, w Wchocku roku 1188 (dyecezya krakowska), w
Koprzywnicy pod Sandomierzem, fundacya z roku 1185 Kazimierza
Sprawiedliwego, w Kacicach pod Somnikami, fundacya z roku 1222 biskupa
krakowskiego Iwona, przeniesiona wkrtce do wsi Mogiy (gdzie mogia
Wandy); w Ooboku wielkopolskim roku 1213; w Obrze nad rzek Obr w
dyecezyi poznaskiej roku 1231 (filia opactwa knowskiego); w Gocichowie,
ktry przezwano Paradyem, roku 1234; w Ludzimierzu fudacya z roku 1235,
przeniesiona po kilkunastu latach do Szczyrzyc. W Bledzewie, Przemcie,
Szpetalu naprzeciw Wocawka, w Byszewie na Kujawach, ktry przezwano
potem Koronowem, i t. d. Na lsku oddano Cystersom (r. 11631175) klasztor
w Lubiu, ktrego fili zosta jeden z najznakomitszych ich klasztorw w
Henrykowie (r. 1227). Drug fili Lubia byo zaoone w roku 1246 opactwo
kamienieckie. Starszym za od obu tych filij lubiskich by klasztor Cystersek
w Trzebnicy, zaoony przez Henryka I, ksicia lskiego, na prob maonki
jego, w. Jadwigi. Koszta ukoczonej roku 1219 budowy wynosi miay 30.000
grzywien, czyli okoo 15.000 funtw srebra, co na owe czasy stanowio sum
potn. Zakonnicy pobliskiego klasztoru w Lubiu odlewali sami oowiane
pyty na dach gmachu trzebnickiego i dzwony, za co otrzymali od ksicia dwie
wioski.
Z pomidzy tych wszystkich klasztorw cysterskich dodawa szczeglniejszego
blasku jdrzejowskiemu stosunek jego ze w. Bernardem, ktrego wasnorczny
list troskliwie tam przechowywano. Tutaj take pisa swoj kronik, zostawszy
Cystersem, biskup krakowski, Wincenty Kadubek, i tu ycie w roku 1223
zakoczy. (List w. Bernarda wraz z rkopisami Kadubka zgorzay przy
poarze klasztoru roku 1800). Wielki wpyw cywilizacyjny tego zakonu w
Polsce polega jednak nie tyle na dziaalnoci jego literackiej, ile na pracowitem
331
zagospodarowaniu ziemi i zasiedlaniu pustych przestrzeni kolonistami. Z tem

wszystkiem doba zakadania opactw cysterskich i ich filij okoo roku 1280
zakoczya si. Przyczyn tego byo trzymanie si Cystersw w odrbnoci
cudzoziemskiej i niech w przyjmowaniu Polakw do swych zakonw.
Pierwsi Cystersi sprowadzeni byli do Polski z Francyi i Niemiec. Nazw zakonu
wzili od gwnego swego opactwa we Francyi, Citeaux, po acinie Cisterium,
ktrego zwierzchnictwu podlegay wszystkie klasztory, stanowice w Polsce
jedn prowincy. Opat w Cisterium zwa si generaem zakonu, a wadz jego
wykonywa wikaryusz generalny, inaczej wizytator, przeoony nad
wszystkimi klasztorami w granicach Polski, lska i Prus, a pniej i Litwy. Do
klasztorw polskich przybywali cigle za doby Piastw zakonnicy Francuzi i
Niemcy, i to byo powodem, e pod koniec XIII wieku zakon, chocia wzorowy,
straci w narodzie swoj wzito, ktr pozyskay dla siebie zakony ebrzce
Dominikanw i Franciszkanw.
Miechowici, inaczej Templaryusze i Boogrobcy. Do najstarszych i
najznakomitszych w Polsce klasztorw nalea Miechowski, zaoony przez
Jaks herbu Gryf, pana maopolskiego, ktry w pielgrzymce do Jerozolimy roku
1162 pozna Kanonikw przy kociele grobu w., tak zwanych Templaryuszw
szpitalnych (obowizkiem ich bya suba przy Grobie Zbawiciela i dogldanie
chorych pielgrzymw) i uprosi patryarch, zastpujcego im miejsce opata, aby
mu da kilku braci do Polski. Dla nich to odda Jaksa na uposaenie trzy wsie:
Miechw, Zagurzyn i Komorw, wystawiwszy w Miechowie klasztor i kaplic,
ktr w wieku XIII przebudowano na wspaniay koci. Przeoeni
zakadanych pniej klasztorw filialnych tej reguy zwali si proboszczami, a
zgromadzenia probostwami. Fundacye takich klasztorw z wieku XIII
znajdoway si w Gnienie, Sieradzu, Sandomierzu i kilku innych miejscach.
Klasztor miechowski wydal take za czasw Kazimierza Wielkiego jedn
jeszcze latorol: klasztor w. Jadwigi na przedmieciu krakowskiem Stradomiu,
w ktrym Boogrobcy zajmowali si pilnie kopiowaniem starych rkopisw.
332
Nazw Boogrobcw przyjli dopiero Miechowici od roku 1312, to jest od

czasu zniesienia Templaryuszw wojujcych.
Dominikanie polscy sigaj czasw zaoyciela zakonu, samego w. Dominika.
Gdy bowiem w. Dominik naucza w Rzymie, przyby tam roku 1218 Iwo
Odrow, biskup krakowski, z kilku kapanami polskimi, midzy ktrymi byo
dwch synowcw jego, Jacek i Czesaw. Ci wstpili zaraz do nowicyatu w.
Dominika, a po roku, przyjwszy z jego rk habit i powrciwszy do Krakowa,
zamieszkali przy parafialnym kociele w. Trjcy w domku drewnianym. Od
roku 1220 zaczynaj si w Polsce dzieje Dominikanw, ozdobione
nadzwyczajnemi dzieami w. Jacka. Roku 1223 biskup Iwon wobec Leszka
Biaego, caego duchowiestwa krakowskiego i tumw ludu odda Jackowi i
jego zgromadzeniu koci w. Trjcy, z ktrego parafia krakowska zostaa
przeniesion do nowo zbudowanego kocioa Panny Maryi przy rynku. Tak
wic koci w. Trjcy z klasztorem, przy nim zbudowanym, w pobliu ulicy
Grodzkiej, by pierwszem gniazdem pierwszego zgromadzenia zakonu
kaznodziejskiego na ziemi polskiej. Polska narodowo pierwszych
Dominikanw, wobec cudzoziemskiego pochodzenia Cystersw, a przewanie i
Benedyktynw, wywoaa taki zapa w narodzie, e w cigu lat kilku po
fundacyi krakowskiej powsta cay szereg podobnych klasztorw w Polsce, tak,
e w roku 1228 na posiedzeniu kapituy dominikaskiej w Paryu genera
zakonu, Jordan, by zniewolonym do omiu znajdujcych si ju w wiecie
chrzecijaskim prowincyi swego zakonu przyczy dziewit prowincy
Polski. Zakon kaznodziejski, zaraz od pocztku swego istnienia, rozwin
wszechstronniejsz dziaalno, anieli bya dziaalno poprzednich zakonw.
Do najdawniejszych klasztorw dominikaskich w Polsce nalea w. Jakba
pod Sandomierzem, w ktrym spoczywa jego zaoycielka Adelaida, crka
Kazimierza Sprawiedliwego, pod kamieniem grobowym, w caoci do naszych
czasw dochowanym, a stanowicym jeden z najstarszych zabytkw
rzebiarstwa w Polsce. Przed napadem Mongow, t. j. przed rokiem 1241,
333
powstay klasztory dominikaskie: w Owicimiu, Gdasku, Poznaniu, Pocku,

Sochaczewie. Po najedzie mongolskim, w Sieradzu roku 1260, w Brzeciu
kujawskim roku 1264, w Warce roku 1279, w Toruniu roku 1263, w Tczewie
roku 1289, we Wronkach roku 1279. Za czasw Henryka II Pobonego
sprowadzili si take Dominikanie do lska, gdzie biskup wrocawski,
Wawrzyniec, odda im najprzd koci w. Wojciecha we Wrocawiu nalecy
niegdy do klasztoru Kanonikw regularnych na wyspie piaskowej. W
Przemylu jeszcze za czasw w. Jacka stan ze skadek pobonych ludzi
zbudowany klasztor dominikaski z kocioem. Do Lwowa sprowadzia zakon
kaznodziejski okoo roku 1270 maonka ksicia ruskiego, Lwa. W Haliczu
zaoy roku 1238 w. Jacek Odrow, w Kijowie roku 1228 Wodzimierz
Rurykowicz, ksi kijowski, nawrcony przez w. Jacka na wiar katolick. W
Kamiecu Podolskim fundowali Dominikanw okoo roku 1370 ksita
Korjatowicze.
Franciszkanie, drugi po Dominikanach wielki zakon jamuniczy, zaoony by
przez w. Franciszka z Assyu, ktremu przez pokor i zamiowanie ubstwa
da on nazwisko Braci Mniejszych, Fratres Minores, i dlatego nazywany
take Minorytami. Bolesaw Wstydliwy, na prob matki swojej Grzymisawy,
ksiniczki ruskiej, sprowadzi Franciszkanw z Pragi Czeskiej do Krakowa w
roku 1232 i zbudowa dla nich pierwszy koci i klasztor naprzeciw
Dominikanw, po drugiej stronie ulicy Grodzkiej, w ktrym od roku 1237
zamieszkali. W teme jeszcze stuleciu powstay mskie klasztory
Franciszkanw: w Trzcinie, w Zawichocie, w Kaliszu zaoony roku 1257
przez Bolesawa Pobonego, ksicia kaliskiego, i maonk jego bogosawion
Jolant, siostr w. Kunegundy; w Nowem miecie Korczynie, fundowany roku
1271 przez Bolesawa Wstydliwego i maonk jego, w. Kunegund; w
Nowym Sczu, Lelowie i Nieszawie (r. 1240), w Pyzdrach (r. 1270), w
Radomsku (r. 1297). Ziemowit, ksi mazowiecki, fundowa Franciszkanw
roku 1316 w Dobrzyniu, a krl Wadysaw okietek na pamitk walnego
334
zwycistwa, odniesionego pod Powcami nad Krzyactwem, wznis im klasztor

i koci roku 13311332 w pobliskim Radziejowie na Kujawach.
Trzy witobliwe niewiasty: Grzymisawa, matka, Salomea, siostra, i Kinga,
ona Bolesawa Wstydliwego, day pocztek wprowadzeniu do Polski panien
Franciszkanek, ktre od zaoycielki zakonu w. Klary nazyway si
Klaryskami. Na usilne proby wymienionych niewiast Bolesaw zaoy roku
1258 klasztor Klarysek w Zawichocie. Kiedy za w nastpnym zaraz roku
(1259) Tatarzy w czasie drugiego na Polsk napadu zniszczyli oba klasztory
franciszkaskie, to jest mski i eski, przeniesiono Klaryski roku 1261 z
Zawichosta do Skay pod Krakw. Tu Salomea po mierci ma, Kolomana,
niegdy krla halickiego, otrzymaa z rk biskupa Prandoty welon zakonny i tu
zmara roku 1268 ze saw witej. Zwoki jej w rok potem przeniesiono do
klasztoru Franciszkanw w Krakowie, gdzie te w 10 lat pniej pochowany
zosta brat jej, Bolesaw. Poniewa jednak i Skaa nie bya dosy bezpiecznym
miejscem pobytu dla zakonnic, przeniesiono wic Klaryski w pocztku XIV
wieku do w. Andrzeja w Krakowie, zakonnicy za pozostali w Zawichocie. Za
przykadem siostry mowskiej posza te Kinga (crka Beli IV), usunwszy si
po mierci maonka (Bolesawa Wstydliwego) do zaoonego przeze klasztoru
Klarysek w Starym Sczu. Tu przebywaa z ni razem jej siostra Jolanta, wdowa
po Bolesawie Pobonym, ksiciu kaliskim i gnienieskim. Po skonie wszake
Kingi roku 1292, Jolanta powrcia do Gniezna i wstpia do tamecznego
klasztoru Klarysek, fundowanego przez jej maonka, gdzie zgasa roku 1298.
Mylnie byoby powiada Zeissberg z mniejszej, w porwnaniu z
Dominikanami, liczby klasztorw franciszkaskich wnosi o mniejszem ich
znaczeniu dla tych krajw wschodnich. Owszem, jest to epoka, w ktrej synny
Jan Plamo di Carpine odprawia poselstwo do chana tatarskiego roku 1245, w
towarzystwie Polaka, zakonnika reguy Minorytw, imieniem Benedykta, ktry
przyczy si do poselstwa we Wrocawiu. Jak o tej podry, ktra odwrcia
niebezpieczestwo, groce modym latorolom Kocioa wogle, a zakonu w
335
szczeglnoci, ze strony Tatarw, dochowaa si godna uwagi relacya, tak te

obydwom pokrewnym zakonom (w. Dominika i Franciszka) zawdziczamy
cenne wiadomoci o napadzie tatarskim w roku 12411242. S lady bardzo
wczesnej dziaalnoci literackiej zakonu franciszkaskiego w Polsce.
Franciszkanie polscy, jak wiadomo, stanli na czele misyi apostolskiej jeszcze
za Olgierda na Litwie. Po Wicie, uczniu w. Jacka, ktrego papie mianowa
pierwszym biskupem Litwy, a ktry podobno take by biskupem lubelskim,
pozosta znajdujcy si niegdy w bibliotece klasztornej Franciszkanw
krakowskich, list do papiea Innocentego IV O aosnem pooeniu chrzecijan
na Litwie.
Paulini. Na samym schyku epoki, poprzedzajcej jagiellosk, bo w roku 1382,
Wadysaw, ksi Opolski, namiestnik Ludwika, krla polskiego i
wgierskiego, siostrzeca ostatniego z Piastw na tronie polskim, osiedli zakon
Paulinw pustelnikw na Jasnej Grze (Clarus Mons) w Czstochowie przy
kaplicy, zbudowanej w roku powyszym dla cudownego obrazu Najwitszej
Panny. Tym sposobem zakon ten, sprowadzony z Wgier, otrzyma pierwszy
swj w Polsce klasztor, pooony w wojewdztwie Krakowskiem, powiecie
Lelowskim.
Dyecezye i biskupstwa za Jagiellonw i krlw elekcyjnych.
Liczba biskupstw w rnych czasach bya rozmaita, wic i starszestwo

wieckie w senacie i duchowne byo midzy niemi rne. Za Piastw po
arcybiskupstwie gnienieskiem szo najprzd biskupstwo krakowskie, potem
wrocawskie i kujawskie, dalej poznaskie i pockie. Biskupstwa: pomorskie,
warmiskie, lubuskie, raz naleay, drugi raz nie naleay do Polski. Dopiero
panowanie Jagiellonw stanowi tutaj epok. Do senatu polskiego wchodzi
336
biskup warmiski, ucki, przemyski, chemiski, chemski, kijowski i

kamieniecki. Na Litwie dwa tylko s biskupstwa: wileskie i mudzkie. Z
powodu unii lubelskiej organizuje si roku 1569 senat Rzeczypospolitej. Zasiada
w nim dwu arcybiskupw i trzynastu biskupw podug nastpujcego
starszestwa: 1. prymas arcybiskup gnienieski, 2. arcybiskup lwowski, 3.
biskup krakowski, 4. kujawski, 5. poznaski, 6, wileski, ktry ma z
poznaskiem alternat, 7. pocki, 8. warmiski, 9. ucki, ktry ma alternat z
warmiskim, 10. przemyski, 11. mudzki, 12. chemiski, 13. chemski, 14.
kijowski, 15. kamieniecki. Stefan Batory w Inflantach zakada biskupstwo
wendeskie, Zygmunt III smoleskie, te wchodz do senatu i zajmuj z kolei
szesnaste i siedmnaste miejsce. Biskup wendeski od pokoju oliwskiego nazywa
si inflanckim.
Oprcz aciskich byway u nas, przed uni kocieln, gste biskupstwa ruskie
greckiego obrzdku na Rusi. Powstaway one i upaday nieraz, nie wiadomo,
kiedy. Pierwszorzdny znawca tych stosunkw, J. Bartoszewicz, powiada, e
pomidzy uni lubelsk i brzesk, t. j. w latach 15691596 kolej biskupw
greckich bya taka: 1. metropolita arcybiskup kijowski, 2. wodzimierskobrzeski, 3. ucko-ostrogski, 4. arcybiskup poocki, 5. biskup lwowski, 6.
arcybiskup smoleski, 7. biskup przemysko-samborski, 8. chemsko-beski, 9.
pisko-turowski. Gdy powysze biskupstwa greckie przystpiy do unii z
Kocioem aciskim, powstay nowe biskupstwa greckie dla tych Rusinw,
ktrzy nie przystpili do unii. Tak za Wadysawa IV powstao wadyctwo
337
mohylewskie, ktre pniej mcisawskiem i biaoruskiem nazywano. Wreszcie

sejm wielki, czteroletni, postanowi w Rzeczypospolitej arcybiskupstwo i trzy
biskupstwa greckie, konstytucya ta jednake nie wesza w ycie skutkiem
ostatnich podziaw. Nareszcie oprcz ruskich byway u nas i ormiaskie
biskupstwa, z tych lwowskie trwao od czasw Kazimierza Wielkiego,
zamienione potem w arcybiskupstwo, i mohylewskie nad Dniestrem na Podolu,
zaoone ju po upadku Rzeczypospolitej. Sejm czteroletni uchwa z dnia 11.
czerwca 1790 roku zapowiedzia ogromne zmiany w urzdzeniu i granicach
dyecezyalnych. Poniewa niektre dyecezye byy bardzo wielkie w stosunku do
innych, postanowiono wic porwna mniej wicej rozlego dyecezji i
dochody biskupw ze wzgldu na sprawiedliwo i szkodliwy zwyczaj
przenoszenia si biskupw z dyecezyi do dyecezyi.
Biskupstwa i dyecezye wszystkich obrzdkw, istniejce w dobie Jagielloskiej
i do ostatnich lat bytu Rzeczypospolitej, przedstawiaj si w porzdku
alfabetycznym, jak nastpuje:
1. Biskupstwo Biaoruskie, dyzunickie, przez krla Wadysawa IV w roku
1633, gdy katedr poock zajli unici, ustanowione dla tych, ktrzy do unii
kocielnej nie przystpili, miao stolic swoj w Mohilewie, pniej zwao si
mcisawskiem, ale pod koniec XVII wieku tak zmniejszao, e prawie upado.
2. Biskupstwo Chemiskie z pod rzdw krzyackich, wskutek pokoju
toruskiego z Krzyakami w roku 1466, powrcio znowu pod wadz
arcybiskupa gnienieskiego i odtd stanowi jego sufragani. Biskup chemiski
338
by przez jaki czas prezesem senatu pruskiego w Rzeczypospolitej, primus

praeses, potem odda to pierwszestwo biskupowi warmiskiemu. Dyecezya nie
bya wielka, zajmowaa dwa wojewdztwa: Malborskie i Chemiskie; za
czasw Niesieckiego liczya zaledwie 160 kociow parafialnych. W roku 1772
biskupstwo to dostao si pod panowanie krla pruskiego i odtd niemczeje.
Chwilowo odetchno, gdy weszo w skad Ksistwa Warszawskiego (1807
1815 r.), a biskup chemiski by znowu po staropolsku senatorem i pite
miejsce zajmowa do r. 1809, a pniej szste w senacie Ksistwa
Warszawskiego.
3. Biskupstwo Chemskie, aciskie, powstao w wieku XIV. Pierwszym
biskupem mia by mianowany roku 1359 przez Innocentego VI Franciszkanin
Tomasz. Atoli szereg staych senatorw biskupw chemskich rozpoczyna si od
roku 1417. Stolica dyecezyi przenosia si w roku 1473 z Chema do
Hrubieszowa, a w roku 1490 z Hrubieszowa do Krasnegostawu, lecz biskup
przemieszkiwa zwykle w Skierbieszowie, miasteczku niedaleko Chema.
Wadysaw Jagieo chcia oddzieli ziemi Lubelsk od dyecezyi krakowskiej,
jako zbyt odleg, i podda j pod wadz pastersk biskupa chemskiego, Jana z
Opatowic, i ju na to papie Marcin V by zezwoli, ale wkrtce, na prob
Zbigniewa Olenickiego, biskupa krakowskiego i kardynaa, zezwolenie swoje
odwoa. Dyecezya za chemska w dawnych granicach do roku 1773 pozostaa.
W roku 1761 liczono w tej dyecezyi kociow 83. Przy pierwszym rozbiorze
kraju biskup chemski straci wiksz cz swojej dyecezyi, a katedr przenis
339
do kocioa pojezuickiego w Krasnymstawie. Na sejmie wielkim przeniesiono

ostatecznie katedr chemsk z Krasnegostawu do Lublina i z czci
krakowskiej i chemskiej utworzono dyecezy lubelsk, ktra obejmowaa
odtd wojewdztwo Lubelskie z ziemi ukowsk, ziemi Styck z
wojewdztwa Sandomierskiego i Chemsk. Std biskup lubelski zosta
nastpc dawniejszego chemskiego.
4. Biskupstwo Chemskie, ruskie, za Zygmunta III zostao unickiem; w roku
1795 dostao si pod rzd austryacki, a w roku 1809 powrcio do Ksistwa
Warszawskiego i wtedy (r. 1810), mianowany biskupem, Dbrowa
Ciechanowski, jako biskup unicki, zasiad w senacie najprzd Ksistwa, a potem
Krlestwa kongresowego. Do dyecezyi tej naleeli wszyscy unici w
Kongreswce, ktrych ludno w roku 1857 wynosia gw 217.000 w 270
parafiach.
5. Arcybiskupstwo Gnienieskie. W dalszym cigu tego, comy powiedzieli o
tem arcybiskupstwie w okresie Piastw, przechodzimy tu do czasw
nastpnych. Za Wadysawa Jagiey Micha Trba, znakomity arcybiskup
gnienieski, wyrobi sobie na soborze Konstancyeskim godno prymasa.
Gdy bowiem byo wtedy w Polsce dwch arcybiskupw (gnienieski i
lwowski), chodzio o to, ktry z nich ma by w godnoci starszym. Odtd Trba
i nastpcy jego nazywali si prymasami Korony i Litwy. Pniej postanowiono
pierwszestwo prymasa przed kardynalstwem i dla uszanowania tej dostojnoci
narodowej zalecono nawet, aby aden biskup polski nie stara si o
340
kardynalstwo, by tym sposobem unikn kolizyi prawa narodowego z

kanonicznem. W roku 1462, przy wcieleniu do korony ksistwa Rawskiego, w
ktrem leay dobra owickie arcybiskupw gnienieskich, prymas uwolniony
zosta przez krla od pacenia jednej grzywny zota, jak dotd skada do
skarbu ksit mazowieckich na oznak zalenoci dbr swoich. Odtd by
prymas udzielnym ksiaciem na tych dobrach, jak biskup krakowski na
Siewierzu, i odtd prymasi zaczli te uywa niekiedy tytuu ksicego, a si
to pniej za krlw obieralnych i prymasostwa Uchaskiego w stay zwyczaj
zamienio. Dwr utrzymywali prymasi polscy prawie krlewski, przemieszkujc
zwykle w Skierniewicach, ktre byy faktycznie stolic ksistwa owickiego.
Bliej std mieli do Krakowa i Warszawy, ni z Gniezna, ktre odwiedzali
rzadko, a, dostawszy si na prymasostwo, odbywali uroczysty tak zwany ingres,
czyli wjazd, pierwej do owicza, ni do Gniezna. W Skierniewicach tedy
zawsze bawiy tumy dostojnych goci, bo senatorowie przyjedali odwiedza
pierwszego ksicia, a obok nich czsto i deputaci ziemian z najdalszych
kracw Litwy i Ukrainy. Obszar dyecezyi arcybiskupstwa Gnienieskiego
stanowiy wojewdztwa: Kaliskie, Sieradzkie, czyckie i Rawskie, ziemia
pomorska i Kaszuby. W dyecezyi tej byo kolegiat wieckich 12, zakonne 3,
archidyakonatw 7, w ktrych roku 1628 znajdowao si kociow 863, nie
liczc zakonnych. Sufraganw byo dwch: gnienieski i owicki, praatw
siedmiu. Ostatnim prymasem Rzeczypospolitej by Micha Poniatowski, ksi
herbu Cioek, brat krla, zmary roku 1794; po nim Ignacy Krasicki, biskup
341
warmiski, poeta, nie by ju prymasem, ale arcybiskupem i ksiciem. Za

Ksistwa Warszawskiego prymasostwo zostao odnowione, ale po wcieleniu
Gniezna do Prus, w roku 1815, Niemcy odebrali arcybiskupom nawet ich tytu
ksicy.
Katedra, wystawiona w Gnienie na grze, zwanej Lechow, pod wezwaniem
Wniebowzicia Najwitszej Panny, zniszczona przez Czechw w roku 1039,
odbudowana zostaa w roku 1094 przez arcybiskupa Marcina, z chrem,
powiconym w. Wojciechowi, i grobowcem tego patrona Polski. Dzisiaj jest
to jedna z najcenniejszych wity narodowych, mauzoleum pamitek
ojczystych.
6. Biskupstwo Inflanckie, gdy cae Inflanty naleay do Polski, nazywao si
Wendeskiem od miasta Wenden, w ktrem znajdowaa si stolica biskupia. Ale
kiedy, po zawartym pokoju w Oliwie roku 1660, pozostaa przy Polsce tylko
troch wicej ni pita cz Inflant, a cztery pite wraz z miastem Wenden
odpado do Szwecyi, wwczas biskupstwo musiao przemianowa si z
Wendeskiego na Inflanckie. Urzdownie zmiana tytuu biskupa wendenskiego
na inflanckiego nastpia w roku 1678. Nadto dla wikszej powagi krl Jan III w
roku 1685 doda mu tytu piltyskiego od powiatu tego nazwiska w Kurlandyi,
ktry przed pokojem oliwskim nalea do Inflant. W Krasawiu, dobrach
Platerw, zaoono w poowie XVIII wieku seminaryum inflanckie i wzniesiono
katedr dla biskupstwa. W roku 1768 sejm zatwierdzi fundacy katedry i
seminaryum. Do dyecezyi inflanckiej zaliczali si wszyscy katolicy, zamieszkali
342
w Kurlandyi i Inflantach szwedzkich. Pierwszy podzia kraju w roku 1772

przydzieli wojewdztwo Inflanckie wraz z Krasawiem do Rosyi. W Polsce
zostao tylko tytularne krzeso biskupa inflanckiego w senacie, wic
postanowiono utrzyma biskupa z funduszw dyecezyalnych wileskich i
mudzkich ze stolic w Wilnie. Ostatecznie biskupstwo to zostao zwinite w
roku 1798 i Inflanty przyczone do metropolii mohilewskiej, a Kurlandya do
biskupstwa wileskiego, przy ktrem ustanowiony sufragan kurlandzki, w roku
1847 oddany pod wadz biskupa mudzkiego.
7. Biskupstwo Kamienieckie. e Podole od pocztku liczyo si do Korony,
std i biskup liczy si do senatorw koronnych. Dyecezya podolska bya uboga
i nieludna. Biskupi posiadali miasto Szarogrd na Podolu, ale Marcin
Biaobrzeski zamieni z kanclerzem Janem Zamojskim Szarogrd na Prag pod
Warszaw w roku 1583. Odtd Praga, a do roku 1794, naleaa do biskupw
kamienieckich, take probostwo w osicach, drugie w ziemi rawskiej, i
kolatorstwo parafii zambrowskiej w omyskiem. Gdy roku 1672 Podole i
Kamieniec zdobyli Turcy, biskup z duchowiestwem przenis si do Lwowa,
gdzie stolica dyecezyi podolskiej przez lat 26, to jest do pokoju karowickiego i
odzyskania Podola pozostawaa. W wieku XVIII biskupstwo to posiadao tylko
40 kociow i dzielio si na 4 dekanaty: dunajewski, satanowski, midzyboski
i jazowiecki. Wedug konkordatu z roku 1847 dyecezya podolska obejmowaa
guberni podolsk.
8. Biskupstwo Kamieskie na Pomorzu nadodrzaskiem, tak nazwane od
343
miasta Kamienia, pooonego w okolicy zatoki Szczeciskiej, pozostajce do

roku 1375 pod wadz duchown Gniezna, za Jagiey wciga si znowu niby w
jedno polsk. Biskup kamieski, Magnus, ksi saski, przyjecha do
Wadysawa Jagiey do Wolborza roku 1422 i ofiarowa si Polsce przeciw
Krzyakom. Marcin Wejher za Zygmunta Augusta by ostatnim katolickim
biskupem w Kamieniu, zaliczajcym si do biskupw polskich. Po jego mierci
zniemczeni ksita pomorscy, Barnim i Filip, rzucili si, jak na up, na
wasnoci kocielne. Barnimowi dostao si 12 klasztorw z dobrami, z tych 6
panieskich; Filipowi za 9, midzy ktrymi 3 panieskie. Ten upadek
biskupstwa Kamieskiego i jego duchownej cznoci z Polsk sta si zarazem
wyrokiem zagady dla narodowoci polskiej na Pomorzu zachodniem. Tytu
wprawdzie biskupstwa Kamieskiego pozosta jeszcze do dugo, bo siedm
pokole ksit pomorskich, poczwszy od Filipa, aby uprawni grabie,
tytuowao si biskupami kamieskimi. Pierwszy z nich przywaszczy sobie
tytu nastpujcy: Filip, ksi szczeciski, pomorski, kaszubski i Wendw,
ksi Rugii, hrabia Gutzkowa, biskup kamieski i pan kraju lauenburgskiego i
bytowskiego.
9. Biskupstwo Kijowskie, aciskie. Szereg biskupw kijowskich liczy si od
Henryka, Dominikanina, w roku 1321. Nastpni biskupi podobno byli take
Dominikanie, ktrzy mieli swj koci w Kijowie i w tym kociele, bo nie byo
katedry, odprawiali swoje naboestwo. Wadysaw Jagieo by waciwie
fundatorem biskupstwa kijowskiego, ktre zaliczao si do Litwy i byo
344
najmodsze w hierarchii kocielnej. Po unii lubelskiej biskup kijowski wszed do

senatu Rzeczypospolitej. Kiedy za czasw Wadysawa IV, po ustanowieniu
wojewdztwa Czernihowskiego, katolicyzm zacz si szerzy na Zadnieprzu,
wtedy biskupi kijowscy poczli si tytuowa biskupami kijowskimi i
czernihowskimi, a nawet siewierskimi. Lecz gdy zapowiaday si wietne czasy
dla biskupstwa, wypady rozruchy Chmielnickiego, ktre pokryy popioami
wikszo fundacyi i kociow. Traktatem grzymutowskim z 1686 roku odpad
ostatecznie Kijw, w ktrym straci biskup swoj katedr. Biskup Zauski,
sawny autor dziea Epistolae historico familiares, zamierza fundowa katedr
kijowsk w Biaejcerkwi, dla obronnoci miejsca, i robi, co tylko mg, ale
zostaa mu jeno maa czstka dyecezyi. Wojna turecka, najazdy tatarskie, bunty
chopskie Paleja i rozboje hajdamackie burzyy wszystko. Dopiero biskup
Samuel Oga, w poowie XVIII wieku, sta si odnowicielem biskupstwa,
przebudowawszy koci parafialny w ytomierzu na katedr dyecezyaln.
Drugi Zauski, sawny zaoyciel biblioteki narodowej w Warszawie,
uregulowa stosunki dyecezyalne, postanowi archidyakonat czernihowski,
odwiedzi Kijw i Pieczary, z wielk czci przyjmowany przez metropolit
ruskiego i gubernatora. Po roku 1798 biskupstwo kijowskie, poczone z czci
dyecezyi uckiej, przybrao nazw biskupstwa ytomierskiego.
10. Metropolia Kijowska, ruska. Po zaprowadzeniu na Rusi wiary
chrzecijaskiej przez wielkiego ksicia kijowskiego Wodzimierza I, okoo
roku 989, hierarchia kocielna tame skadaa si pierwotnie z jednego
345
metropolity i szeciu biskupw, z Grecyi przybyych. Pierwszym metropolit

kijowskim by Micha, rodem z Syryi, drugim Leonty, Grek, trzecim Teopemt,
ktry ochrzci mia koci Jaropeka i Olega, braci Wodzimierza, zmarych w
pogastwie. Gdy metropolici kijowscy zaczli czciej przesiadywa we
Wodzimierzu nad Klam i w Moskwie, ni w Kijowie, duchowiestwo
litewsko-ruskie, za spraw wielkiego ksicia Witoda, obrao metropolit
kijowskim roku 1414 ihumena Grzegorza I i wywicio go w Nowogrdku.
Rozdzia ten metropolii wschodniej na kijowsk i moskiewsk nastpi w roku
1415.
11. Biskupstwo Krakowskie. Za Jagiellonw biskup krakowski zasiada trzecie
miejsce z kolei w senacie, to jest szed po prymasie i arcybiskupie lwowskim, a
przed biskupem kujawskim. W roku 1443 Zbigniew Olenicki, biskup
krakowski, kupi od Wacawa, ksicia cieszyskiego, za 6.000 grzywien srebra
ziemi i ksistwo Siewierskie z prawami panujcego i wcieli to ksistwo do
biskupstwa. Tym sposobem znaczenie biskupstwa znacznie podroso, a biskupi
krakowscy przyjli odtd tytu ksit siewierskich i uywali go a do upadku
Rzeczypospolitej. By to pierwszy biskup i pierwsze biskupstwo w Polsce z
tytuem ksicym rzeczywistym. Biskup krakowski by na Siewierzu w caem
znaczeniu tego sowa panujcym, mia prawo miecza (jus gladii), wasne
wojsko, swoj monet, swoje sdownictwo, kanclerza i oddzielny dwr i rzd
ksicy. Rzeczpospolita nic si w te rzdy nie wdawaa, zostawiajc moc
wadzy rnorodnym ciaom narodowym. Dyecezya krakowska z pocztku bya
346
ogromna, bo naprzykad w XIV wieku sigaa od lska i rzeki Pilicy do

Kamieca podolskiego i za Karpaty, gdy ziemia Spiska do niej jeszcze
naleaa. Biskupi krakowscy zwykle przesiadywali w Kielcach, Iy lub
Bodzentynie, gdzie posiadali swoje paace, najczciej jednak w Kielcach. Gdy
kapituy innych biskupstw wysyay na trybuna koronny po jednym deputacie,
to krakowska wysyaa dwch. Wedug spisu, uczynionego w roku 1711,
biskupstwo krakowskie dzielio si na sze archidyakonatw, z tych w
krakowskim byo kociow parafialnych 371, w sandomierskim 59, w
zawichostskim 167, w lubelskim 127 i w sdeckim 208. Pierwsze uszczuplenie
dyecezyi nastpio przy pierwszym rozbiorze kraju, wykrojono bowiem dla
Galicyi z dyecezyi krakowskiej biskupstwo Tarnowskie. Dalej na sejmie
czteroletnim dwignito nowe biskupstwo Lubelskie, do ktrego wcielono ca
wschodni zawilask przestrze dyecezyi krakowskiej, niemniej zniesiono
wadze ksit Siewierskich. Biskup Feliks Turski by ostatnim ksiciem
Siewierskim. Po utworzeniu krlestwa Kongresowego i wolnego miasta
Krakowa, dyecezya krakowska podzielona zostaa raz jeszcze na dwa
biskupstwa: Sandomierskie i Krakowskie. To ostatnie obejmowao
wojewdztwo krakowskie w Kongreswce (czyli pniejsz guberni Kieleck)
i wolne miasto Krakw z jego okrgiem.
12. Biskupstwo Kujawskie. Tradycye tego biskupstwa, sigajce staroytnej
Kruwicy, a w podaniach narodu wice si z wprowadzeniem chrzecijastwa
do Polski, przyczyniy si zapewne, e Wadysaw Jagieo podwoi znaczenie
347
tego biskupstwa, zrwnawszy jego prawa z prawami arcybiskupstwa

gnienieskiego. Dyecezya dzielia si na trzy archidyakonaty: kujawski,
kruwicki i pomorski. Znaczenie tego ostatniego podnioso si, kiedy od roku
1638 przydzielono do biskupstwa kujawskiego dwa powiaty pomorskie:
Lauenburski i Bytowski. Biskupi kujawscy mieszkali zwykle w Wolborzu pod
Piotrkowem, std koci parafialny w Wolborzu rycho si zmieni w kolegiat.
Na Pomorzu, od dawnych lat, biskup utrzymywa sufragana gdaskiego, pniej
przyby drugi sufragan pomorski. Po utworzeniu Kongreswki i ksistwa
Poznaskiego w roku 1815, trzy dekanaty kujawskie: kruwicki, gniewkowski i
inowrocawski, odpady do dyecezyi poznaskiej, w Kongreswce za dyecezya
Kujawska obejmowaa nowo utworzone wojewdztwo Kaliskie i przydzielony
do niego, pod wzgldem duchownym, obwd Wocawski z wojewdztwa
Mazowieckiego, a to gwnie ze wzgldu na znajdujc si we Wocawku
katedr kujawsk. Std poszo i nazwanie biskupa i biskupstwa Kujawskokaliskiem.
13. Biskupstwo Lubelskie utworzone zostao roku 1790 na sejmie wielkim,
przez poczenie w jedn dyecezy wojewdztwa lubelskiego, ziemi
ukowskiej i Styckiej z ziemi Chemsk. Oprcz katedry w Lublinie
posiadao biskupstwo kollegiat w Zamociu.
14. Biskupstwo Lwowskie, ruskie, nieprdko po upadku metropolii halickiej
stano za przywilejem krlw polskich. Od Makarego Tuczapskiego, ktry
zosta wadyk w roku 1539 i podda si zupenie metropolicie kijowskiemu,
348
zaczyna si cigy szereg rzeczywistych wadykw lwowskich. Metropolita

kijowski poczy w swojej osobie dwie metropolie, kijowska i halick.
Wadykowie lwowscy byli tedy z pocztku sufraganami metropolity
kijowskiego, jako metropolity Halicza, niedugo atoli podnieli si wasn moc
na stopie dyecezyalnych wadykw, a w. Jur znowu, jak dawniej, zosta
rodzajem ich katedry.
15. Arcybiskupstwo Lwowskie, aciskie. Kazimierz Wielki, zajwszy Ru,
pobudowa w niej wiele kociow aciskich, nastpca za jego, Ludwik
Wgierski, prosi Grzegorza XI o urzdzenie hierarchii duchownej. Wwczas
papie zesa na miejsce komisy z biskupw polskich w roku 1375, ktrzy
postanowili arcybiskupstwo Halickie i podwadne mu trzy biskupstwa:
Przemyskie, Wodzimierskie i Chemskie. Jednoczenie z postanowieniem tej
hierarchii, Wadysaw, ksi Opolski, namiestnik Rusi, ktry nadal miasteczko
Tusta arcybiskupom, pisa do Rzymu z prob, aby katedr metropolitaln z
Halicza przeniesiono do Lwowa, jako do miasta znaczniejszego i
obronniejszego. Halicz, mwi, jest bez murw i blisko Tatarw, jest ogniskiem
niezgody i t. d. Papie pisa do konsystorzw i biskupw polskich o rad,
poczem do przeniesienia stolicy metropolitalnej przyszo dopiero za
Wadysawa Jagiey. Szeciu arcybiskupw od roku 1375 siedziao w Haliczu,
sidmy dopiero, Jan z Rzeszowa, zosta od roku 1416 pierwszym arcybiskupem
lwowskim. Pniej pod wadz arcybiskupa lwowskiego dostay si jeszcze trzy
nowe dyecezye: Kamieniecka, Kijowska i Bakoska, czyli Wooska, odczono
349
za to Wodzimiersk, to jest pniejsz uck, do metropolii Gnienieskiej.

Arcybiskupami lwowskimi bywali: Grzegorz z Sanoka, Jan Dugosz, Jan Dymitr
Solikowski, znakomici uczeni i gorliwi pasterze. Gdy za arcybiskupa Wacawa
Sierakowskiego Lww dosta si pod panowanie austryackie, arcybiskup
lwowski otrzyma tytu prymasa Galicyi i Lodomeryi i, jako taki, prezydowa na
sejmach krajowych obyczajem polskim. Ale po mierci arcybiskupa Pischteka,
wskutek przedstawie namiestnika Stadiona, czczy ten tytu dany by
metropolicie ruskiemu. Od roku 1375 po schyek wieku XIX na stolicy
metropolitalnej w Haliczu i wie Lwowie zasiadao arcybiskupw aciskich 42.
Jeden z pierwszych, Jakb Ruchem, herbu Strzemi, arcybiskup jeszcze halicki,
jest bogosawionym.
16. Arcybiskupstwo Lwowskie, ruskie, czyli metropolia halicka, lwowska,
powstao w wieku XIV, wwczas, kiedy Ru posza w podzia midzy Polsk i
Litw. Biskupi haliccy i przedtem, ze wzgldu na oddalenie Kijowa, zaczli si
nazywa metropolitami Rusi Czerwonej, mianowicie przez cay wiek XIII.
Kazimierz Wielki dla Rusi Czerwonej postanowi metropoli halick nad
biskupstwami ruskiemi: Chemskiem, Turowskiem, Przemyskiem i
Wodzimierskiem. Wobec patryarchatu caej Rusi, metropolia halicka na
pocztku XV wieku ustaje, zosta tylko biskup halicki obrzdku ruskiego, a
metropolita dla Rusi w Kijowie. Potem i biskupstwo halickie ustao,
przeniesione do Lwowa. Dopiero pod rzdami Austryi, po mierci biskupa
Mikoaja Skorodyskiego w roku 1805 ustanowiona zostaa grecko-katolicka
350
metropolia, czyli arcybiskupstwo unickie we Lwowie, a pierwszym

arcybiskupem Lwowskim by Antoni Angieowicz od roku 1806 do zgonu w
roku 1814, drugim Lewicki od roku 1816 do 1858.
17. Arcybiskupstwo Lwowskie, ormiaskie. Kazimierz Wielki, zarczajc
Ormianom prawa i swobody, oraz wolno religii katolickiej, obrzdkiem i
jzykiem ormiaskim sprawowanej, wyznaczy w roku 1367 Lww na stolic
ich biskupa, ktrym by od roku 1365 Jan ze krwi krlewskiej. Za Zygmuntw
gminy ormiaskie byy na Rusi Czerwonej, Podolu, Woyniu, Litwie i w
ksistwach Naddunajskich. Za Niesieckiego byo jeszcze kociow ormiaskich
16; we Lwowie, oprcz katedry, byy jeszcze dwa probostwa: w. Anny i w.
Krzya, w Kamiecu podolskim trzy, i po jednem w ucku, Zamociu,
Horodence, niatynie, Brzeanach, Stanisawowie, Tymienicy, Zoczowie,
Jazowcu i ycu.
18. Biskupstwo uckie, aciskie, zaoone roku 1375 przez Ludwika
wgierskiego we Wodzimierzu na Woyniu, nazywao si pierwej
wodzimierskiem, dopiero czwarty z kolei biskup woyski, Andrzej ze Spawki,
przenis katedr z Wodzimierza do ucka. Byo we Woszech biskupstwo,
zwane lucensis, dla odrnienia wic od tamtego papie poleci nazywa uck
po acinie Luceoria i std biskupstwo, ktre powinno byo nazywa si take
lucensis, nazwano luceoriensis. Biskup ucki przed rokiem 1569 zasiad w
senacie litewskim, po unii za lubelskiej zaj w senacie koronnym miejsce po
biskupie warmiskim, z ktrym mia jednake alternat sejmow. Dyecezya
351
ucka odznaczaa si nadzwyczajn swoj rozlegoci, obejmowaa bowiem z

czasw litewskich cae wojewdztwa: Woyskie, Brzesko-litewskie, Podlaskie
i Bracawskie, jednem sowem pas ziemi, sto mil dugi, poczwszy od granicy
prusko-podlaskiej, koo Rajgrodu i Augustowa, a skoczywszy w stepach na
Pobereu. Najwicej miaa w sobie ksistw ruskich i litewskich, oraz moc
ksit, jako to: Ostrogskich, Zasawskich, Zbaraskich, Winiowieckich,
Poryckich, Dubrowickich, Koreckich, Klewaskich, Oyckich, Koszyrskich i t.
d. Dwa w niej byy probostwa infuackie: w Oyce i w Kodniu, i dwch
oficyaw: ucki i brzeski. Dekanatw byo 13, zasiadao za praatw
dziewiciu w kapitule, ktra dwa razy na rok si zbieraa, co rok za obieraa
jednego czonka na trybuna koronny. Po drugim podziale kraju prawie caa
dyecezya dostaa si za kordon rosyjski i rozdwoia na cz uck w cesarstwie
i brzesk w Kongreswce. W czci polskiej zosta biskup, sawny dziejopis,
Adam Naruszewicz, ktry zleci zarzd czci zakordonowej Cieciszowskiemu,
biskupowi kijowskiemu. Biskupi uccy podlegali najprzd zwierzchnictwu
arcybiskupw lwowskich, potem gnienieskich, a po drugim rozbiorze
mohilewskich. W roku 1798 nuncyusz Litto z dwch dyecezyi: Kijowskiej i
zakordonowej uckiej, zwiza now, ytomiersk. Waciwie adna z tych
dyecezyi nie upada, tylko odtd miay nazw ucko-ytomierskiej i jednego
biskupa ucko-ytomierskiego, ktry mia dwie katedry: w ucku i w
ytomierzu, i dwie kapituy katedralne. Byo te dwch sufraganw: ucki i
ytomierski, a od konkordatu z roku 1847 i trzeci, kijowski.
352
19. Biskupstwo uckie, ruskie, istniejce od pocztku wieku XIII, miao

katedr swoj, zbudowan przez ksicia litewskiego, Lubarta, na zamku uckim,
w ktrej znajdowa si grb samego Lubarta i groby wielu innych ksit
litewskich i ruskich. Pierwszym biskupem unickim w ucku by Eustachy
Maliski, zmary w roku 1620, ostatnim Jan Krassowski od roku 1826.
20. Biskupstwo mohilewskie, dysunickie, zaoone przez krla Wadysawa IV,
przezywao si rozmaicie od miast: Mohilewa (biaoruskiego), Mcisawia,
Orszy i Witebska, do ktrych rozcigao swoj jurysdykcy. Zwao si take
wogle biaoruskiem (obacz biskupstwo biaoruskie).
21. Biskupstwo Piskie, ruskie. Na Polesiu bywali zdawna wadykowie
turowscy, ale gdy ustali, Witod, wielki ksi litewski, dwign biskupstwo
Piskie, do ktrego przyczy dawne Turowskie, tak, e wadykowie poczli si
nazywa: piscy i turowscy. Z pocztku wadykw piskich nazywano tylko
turowskimi, potem Pisk wzi gr nad Turowem. Szereg wadykw piskich
rozpoczyna si z pocztkiem wieku XV. Uni przyj Leoncyusz Poczycki w
Brzeciu roku 1589. Po upadku Rzeczypospolitej biskupstwo Piskie zostao
zniesionem. Istniao cztery wieki. Ostatnim biskupem piskim i turowskim by
Jzefat Buhak.
22. Biskupstwo Pockie, aciskie. Oprcz praatw zasiadao w kapitule
pockiej 24 kanonikw, a kady prymas polski by z urzdu pierwszym
kanonikiem pockim. wietne to bardzo stanowisko biskupw pockich za
udzielnego ksistwa mazowieckiego, powikszyo si jeszcze po wcieleniu
353
Mazowsza do Korony. Jeeli dawniej biskup rozpociera wadz w

rozdrobnionych dzielnicach Mazowsza i, niby prymas mazowiecki, rzdzi
krajem w czasie maoletnoci ksit lub pierwszym by ich doradc, to w
Polsce wstpi do senatu, bywa kanclerzem, postpowa na biskupstwo
krakowskie, a nawet na prymasostwo. Biskupami pockimi bywali ksita
mazowieccy, a nawet krlewicze polscy. Proboszcz pocki, Jdrzej Opaliski, w
roku 1598 przywaszczy sobie tytu ksicia sieluskiego na zasadzie rozlegych
dbr sieluskich, nalecych do probostwa, i bawi si naprawd w udzielno,
rzdzc drobn szlacht sielusk. Biskupi poccy przesiadywali zwykle w
Putusku, a Hieronim Szeptycki w poowie XVIII wieku przyj tytu ksicia
putuskiego. W roku 1762 biskupstwo pockie liczyo 16 dekanatw i 311
kociow.
23. Biskupstwo Poznaskie. Kapitua poznaska skadaa si z 10 praatw
(proboszcz, dziekan, trzech archidyakonw, kantor, kustosz, scholastyk,
kanclerz) i 24 kanonikw. Na zwyczajne posiedzenia zbieraa si co tydzie, na
nadzwyczajne dwa razy do roku. Sufragana znajdujemy ju w roku 1469,
kociow parafialnych w wieku XVIII liczya dyecezya poznaska 590. Po
drugim podziale cae biskupstwo Poznaskie, prcz Warszawy, dostao si pod
panowanie krla pruskiego. Gdy wkrtce potem rzd pruski, zajwszy
Warszaw, utworzy biskupstwo Warszawskie, dyecezya poznaska stracia
Warszaw ostatecznie. Bulla papieska z roku 1821, urzdzajc na nowo koci
katolicki w Prusiech z resztek dwch dyecezyi: Poznaskiej i Gnienieskiej,
354
utworzya jedn z zachowaniem oddzielnych kapitu i katedr pod rzdem

jednego pasterza, ktry nazywa si arcybiskupem poznaskim i gnienieskim.
W skutku teje bulli trzy dekanaty arcybiskupstwa Gnienieskiego: kamiski,
tucholski i czuchowski, odeszy do biskupstwa Chemiskiego, przybyy za od
biskupstwa Kujawskiego: kruwicki, inowrocawski i gniewkowski.
24. Biskupstwo Przemyskie, aciskie. Koci katedralny zaoy tu dopiero
Wadysaw Jagieo. W senacie Polski jagielloskiej biskup przemyski siedzia
smy z rzdu, niej warmiskiego, a przed chemiskim, po unii lubelskiej
siedzia midzy uckim a mudzkim. Dekanatw liczya dyecezya 9: przemyski,
mociski, kronieski, dynowski, samborski, jarosawski, rzeszowski, sanocki i
leajski. Biskupi przemieszkiwali pospolicie w miecie Brzozowie. Przez
swych, wysoko wyksztaconych biskupw, Piotra z Bnina i Andrzeja
Krzyckiego, Przemyl w swoim czasie by siedliskiem wyksztacenia
humanitarnego. W roku 1772 przesza dyecezya pod rzdy austryackie.
25. Biskupstwo Przemyskie, ruskie. Biskupi przemyscy nosili zwykle drugie
miano biskupw Samborskich. Poniewa tolerancya religijna w
Rzeczypospolitej nie narzucaa dysunitom unii, widzimy wic w dyecezyi
przemyskiej, tak, jak we wszystkich prawie innych na Rusi, po dwch
biskupw, jednoczenie rzdzcych, kady swoj owczarni. Unici mieli
biskupa swego, dysunici za wadyk, ktry do unii nie przystpi. Taki stan
podwjnego kocioa trwa w dyecezyi przemyskiej, od roku 1612, cae lat 80.
Ostatnimi wspzawodnikami byli: Maachowski, unita, i Winnicki, dysunita.
355
Gdy Maachowski w roku 1692 umar, Winnicki przystpi do unii i tym

sposobem rozdwojenie usun.
26. Biskupstwo Smoleskie, aciskie. Krl Zygmunt III, dobywszy
Smoleska, w roku 1611 zaoy tame osobne biskupstwo smoleskie,
aciskie. Sejm zatwierdzi t fundacy i roku 1618 przeznaczy dobra na
utrzymanie biskupa. Przez lat atoli 20 rzdzili t dyecezy administratorowie.
Dopiero Wadysaw IV, po nowej wojnie smoleskiej, ustaliwszy w tamtych
stronach granice Rzeczypospolitej, wprowadzi na biskupstwo roku 1637 Piotra
Parczewskiego. Biskup smoleski, jako najmodszy, zasiad ostatnie, to jest
siedmnaste, miejsce w senacie duchownym; wcielony do metropolii
gnienieskiej (r. 1633), liczy si do senatorw litewskich i by te tylko
naznaczany z pord Litwinw. Po odpadniciu Smoleska w roku 1667 do
Rosyi, caa dyecezya skadaa si z czterech parafij katolickich i nie miaa ju
kapituy ani katedry, alumni smolescy wychowywali si w seminaryum
krasawskiem w Inflantach polskich, biskupi mieszkali w Warszawie, gdzie
sejm Mokronowskiego wyznaczy im wsparcia rocznego zp. 20.000. W roku
1788 zosta biskupem smoleskim uczony autor historyi narodu polskiego,
Naruszewicz, nastpca za jego, Tymoteusz Gorzeski, by ostatnim, a z kolei
kanonicznie omnastym biskupem Smoleskim, mianowany w roku 1805
biskupem poznaskim.
27. Biskupstwo Warmiskie, zaoone w Prusiech krzyackich, roku 1243,
zachowujc w pewnej mierze niepodlego udzielnego ksistwa, rzdzonego
356
przez biskupw, pozostawao pod zwierzchnictwem Zakonu krzyowego przez

lat 223, to jest do roku 1466, w ktrym, po wojnie trzynastoletniej Kazimierza
Jagielloczyka, poczyo si dobrowolnie z Polsk i naleao do niej przez lat
306, to jest do pierwszego podziau (1772), przez ktry dostao si pod
panowanie pruskie Hohenzollernw. Przez traktat toruski roku 1466 i uni
ziem pomorsko-pruskich z Polsk, biskupi warmiscy zyskali bardzo wiele, bo
pozbywali si uciliwego zwierzchnictwa Zakonu, a stawali si niby
prymasami polskiego Pomorza, prezydujc z urzdu na generaach pruskich,
czyli sejmach prowincyi, zoonej z trzech wojewdztw: pomorskiego,
chemiskiego i malborskiego, do ktrego i ksistwo Warmiskie si zaliczao.
Ukadem piotrkowskim z roku 1512 zawarowano, e po mierci kadego
biskupa kapitua przele krlowi cakowit list swoich czonkw, e z tej listy
krl naznaczy cztery osoby, z ktrych znowu kapitua wybierze sobie biskupa.
Hozyusz wysoko podnis znaczenie biskupstwa Warmiskiego, pierwszy by
na tej katedrze kardynaem. Po nim szli kardynaowie, synowiec krla Stefana,
Jdrzej Batory, i krlewicz Jan Olbracht, syn Zygmunta III. Czwartym
kardynaem na tej katedrze by Micha Radziejowski. Kiedy biskupstwo
Sambieskie w Prusiech krzyackich przyjo luteranizm, biskup warmiski
obj wadz duchown nad pozostaymi tam katolikami i, dodawszy sobie tytu
sambieskiego, przybra do swojej dyecezyi Krlewiec i rozszerzy j a po
Niemen. Dyecezya niewielka miaa w roku 1762 kociow 90. Ostatnim
biskupem nominacyi polskiej by gony pisarz, uczony i poeta, Ignacy Krasicki,
357
z porzdku, to jest od 1243 roku, trzydziesty smy biskup warmiski,

przeniesiony w roku 1795, przez krla pruskiego, na arcybiskupstwo
gnienieskie.
28. Biskupstwo Wendeskie, aciskie. Stefan Batory, po zawarciu pokoju z
Moskw w roku 1582, odzyskawszy Inflanty, ktre si dobrowolnie podday
Zygmuntowi Augustowi, urzdzajc ten kraj z Janem Zamojskim i Jerzym
Radziwiem, kardynaem biskupem wileskim, postanowi jedno na cae
Inflanty biskupstwo, ktre nazwa wendeskim od miasta Wendenu, po
otewsku zwanego Kie, nad rzek Aa, gdzie znajdowaa si katedra. Pierwszym
biskupem by mianowany sawny filolog, starzec, Jdrzej Patrycy Nidecki. Gdy
jednake Wenden wpada czsto w rce Szwedw, biskupi wiksz cz
swoich rzdw przepdzali w Polsce. Od roku 1622 Szwedzi ju nog nie
wyszli z Inflant. Szenking (nastpca Nideckiego), za ktrego (r. 1621)
biskupstwo wendeskie przyczone zostao do metropolii gnienieskiej, nie
doczeka si ju powrotu do katedry i umar w opactwie sulejowskiem.
29. Biskupstwo wileskie, aciskie, zaoone roku 1387, w stolicy Litwy, po
przyjciu wiary chrzecijaskiej przez Wadysawa Jagie. Krlowa Jadwiga
wiele si take przyczynia do fundacyi namow i nakadem. Poniewa Litwa
nie miaa jeszcze adnej cywilizacyi ani zakadw naukowych, ta pani zacna,
miujca swj nard, znacznym kosztem zaoya w Pradze czeskiej, jako
pierwszorzdnem ognisku naukowem Europy, burs dla utrzymania dwudziestu
uczcych si modych Litwinw. Tym sposobem pierwsze gruntowniejsze
358
promienie wiata zawdziczaa Litwa szlachetnej wnuczce Piastw. Dobrogost,

biskup poznaski, upowaniony zosta bull papiesk (12. marca 1387 r.) do
urzdzenia biskupstwa litewskiego i postanowienia biskupa. Pierwszym
biskupem litewskim za Jagiellonw zosta Polak, Andrzej Wasilko. Katedr
wystawiono w pobliu gry zamkowej wileskiej pod nazwaniem patrona
Polski, w. Stanisawa, Litwa bowiem, wwczas witych swoich jeszcze mie
nie moga. Biskupstwo byo niezmiernie wielkie, bo obejmowao ca Litw,
pniej bowiem dopiero nastao mudzkie i podzielio si z wileskiem. Biskup
wileski zaj pierwsze miejsce w senacie litewskim, a dyecezya jego,
podzielona na 26 dekanatw, rozcigaa si od granic Mazowsza do Dwiny i
Dniepru. Biskupstwo Wileskie, poniewa nie byo arcybiskupstwem, musiao
zatem podlega wadzy metropolitalnej gnienieskiej.
Zygmunt Stary w przywileju z roku 1508, oznaczy ogln liczb praatw i
kanonikw wileskich na 18. Kociow i altaryi byo za Niesieckiego 440;
kapitua miaa za herb trzy korony, jak krakowska, na trybuna litewski
wybieraa a dwch deputatw. Obszerno dyecezyi bya powodem, e
wczenie bardzo biskupi uywa zaczli sufraganw, ktrych byo trzech a od
roku 1798 czterech: wileski, trocki, kurlandzki i brzeski. Samo Wilno liczyo
sze parafij, a kociow wszystkich, oprcz kaplic, 22. Na konfederacyi
generalnej za bezkrlewia, w roku 1764, stana formalna uchwaa, eby prosi
stolic apostolsk o podniesienie Wilna na arcybiskupstwo. (Gdy roku 1772
cz biskupstwa wileskiego zadwiska i zadnieprska odpada do Rosyi,
359
cesarzowa Katarzyna II ukazem z dnia 14. grudnia 1772 roku ustanowia dla
tych ziem biskupstwo biaoruskie, zamienione roku 1783 na archidyecezy
mohylewsk. Roku 1793 wcielono do tej archidyecezyi anektowane
wojewdztwo miskie. Roku za 1798 z woli cesarza Pawa, przybyy na jego
koronacy z Rzymu nuncyusz Litta zorganizowa w obrbie wczesnej gubernii
miskiej dyecezy misk, ktra istniaa do roku 1869). Po roku 1847 dyecezya
wileska rozcigaa si na dwie gubernie: wilesk i grodziesk. W wileskiej
byo parafii 197, w grodzieskiej 127.
30. Biskupstwo mudzkie, zwane po acinie samogitiensis, mednicensis,
zaoone byo przez Wadysawa Jagie. Po sejmie horodelskim roku 1413
przyjecha Jagieo z Witodem na mud, wieo odzyskan od Krzyakw, i w
Miednikach zgaszono wity ogie pogan, pozabijano czczone przez nich we i
poburzono bawochwalcze otarze. Wkrtce w tem siedlisku bawochwalstwa
mudzkiego stan koci parafialny pod wezwaniem w. mczennikw:
Aleksandra, Ewancyusza i Teodula, a za nim om kociow innych w rnych
stronach mudzi. W Roku 1416 sobr konstancyeski zatwierdzi fundacy
biskupstwa mudzkiego, podlegego metropolii Gnienieskiej. W roku 1417
zjechali do Miednik: Jan Rzeszowski, biskup lwowski, i Piotr Krakowczyk,
biskup wileski, i tam powiecili may koci katedralny i pierwszego biskupa.
Pierwiastkowo byo przy katedrze szeciu kanonikw skromnie uposaonych,
bo kraj posiada nader mao ludnoci i pienidzy. Jeszcze w roku 1555 katedra
bya postawiona z drzewa, dopiero kiedy si spalia, Kazimierz Pac, biskup
360
mudzki, wasnym kosztem wybudowa w roku 1691 katedr dzisiejsz. Przed

uni roku 1569 biskup mudzki zasiada drugie miejsce w senacie litewskim, a
po unii w senacie polskim siedzia miedzy biskupem przemyskim i
chemiskim. Seminaryum dyecezyalne w Kroach zaoy okoo roku 1570
biskup Pitkiewicz. Miasteczko Miedniki, w ktrem znajduje si, katedra,
nazywane jest take Worniami. Biskupstwo w roku 1794 przeszo pod
panowanie rosyjskie, skutkiem za konkordatu z roku 1847 dyecezya zamknit
zostaa w granicach dwch gubernii: kowieskiej i kurlandzkiej; w gubernii
kowieskiej jest dekanatw 17, w Kurlandzkiej 2 (kuroski i semigalski).
Gwniejsze zakony i klasztory za Jagiellonw i krlw obieralnych.
Benedyktyni. Wadysaw Jagieo z krlow Jadwig sprowadzi

Benedyktynw sowiaskich do Krakowa. Witod roku 1405 zaoy opactwo
benedyktyskie w Starych Trokach i sprowadzi do niego zakonnikw z Tyca.
Mazowsze, poniewa nie posiadao paskich fortun, wic te i w fundacye
klasztorne byo ubogiem. Miao np. wogle tylko dwa opactwa: Kanonikw
lateraskich w Czerwisku i Benedyktynw w samem miecie Pocku, nie liczc
probostwa Benedyktynw lubiskich z Wielkopolski w Jeowie. Benedyktyni
poccy, wskutek rozkazu papieskiego w roku 1781, oddali swj koci i
klasztor na uytek seminaryum dyecezyalnego, otrzymali za w roku 1802 na
wasno klasztor po Jezuitach w Putusku. By to ostatni klasztor
benedyktyski w Krlestwie, ktry do roku 1830 mia szko, a w roku 1864
361
zosta zniesiony. W Wielkiem Ksistwie Litewskiem, oprcz klasztoru w

Starych Trokach, mieli Benedyktyni drugi w Horodyszczu pod Piskiem,
fundowany r. 1659, trzeci pod Niewieem witego Krzya, zaoony roku
1673, czwarty w Misku z roku 1700. Dziaalno cywilizacyjna zakonu
Benedyktyskiego od wieku XIV bardzo podupada i dopiero niejakie starania
okoo jej podwignicia widzimy w roku 1709, przez zaoenie kongregacyi
benedyktysko-polskiej. W roku 1815 ulego zniesieniu opactwo Tynieckie,
ktre si pod panowanie Austryi dostao, a roku 1819 tene sam los spotka dwa
opactwa w Krlestwie: witokrzyskie i Sieciechowskie.
Cystersi. Pomidzy klasztorami cysterskimi w wieku XV kwit szczeglniej
staroytny konwent w Mogile. yjcy wwczas dwaj zakonnicy, Mikoaj i Jerzy
z Sambora, ozdabiali rkopisy miniaturami. W kronice opactwa mogilskiego
przechowaa si wiadomo o zacitym sporze w kwestyi praw klasztoru
pomidzy krlem Kazimierzem Jagielloczykiem a opatem mogilskim,
Hirszbergiem. Po roku 1793 widzimy prowincy Cystersw polskich
podzielon. Odtd w czci, odpadej do Austryi, leay klasztory: jdrzejowski,
sulejowski, wchocki, koprzywnicki, mogilski i szczyrzycki, stanowice
prowincy, tak zwan obojga Galicyi. W prowincyach, zabranych przez
Prusy, pozostao nieco wicej klasztorw, to jest Bledzew, Koronowo, Ld,
Obra, Oliwa, Oobok, Owisko, Parady, Pelplin, Przemt i Wgrowiec,
skadajcych prowincy Prus i Polski. Kasata Cystersw w Krlestwie Polskiem
nastpia w roku 1819. Na Litwie po roku 1832 zosta tylko jeden klasztor w
362
Kimbarwce. W Prusiech poznoszono klasztory i opactwa cysterskie w latach

1823 do 1836. Pozostay tylko w Galicyi dwa klasztory mskie w Mogile i
Szczyrzycu.
Augustyanie, czyli Kanonicy regularni witego Augustyna wprowadzeni
zostali do dawnej Polski przy kocu wieku XIII. Najpierwszy klasztor wystawi
im na Pomorzu w Chojnicach ksi pomorski witopek (roku 1265).
Przemysaw wybudowa dwa klasztory: W Starogrodzie i Bydgoszczy (r. 1295).
Kazimierz Wielki wznis trzy witynie temu zgromadzeniu: w Krakowie (r.
1348), w Wieluniu (r. 1350) i w Olkuszu (r. 1369). Ziemowit, ksi
Mazowiecki, wspczesny Kazimierzowi Wielkiemu, fundowa klasztory: w
Warszawie, Rawie i Ciechanowie. Spytek, wojewoda krakowski, roku 1381
wystawi klasztor w Ksiu. Oprcz tych, mieli jeszcze Augustyanie klasztory,
zaoone w wieku XV: w Pilnie, Reszlu i Parczowie. W wieku XVI: w
Krasnym Stawie, Grodnie, Brzeciu litewskim, w Eleuzynie, Podgrodziu,
Czerniczewie i t. d. Ukazem z dnia 28. padziernika (8. listopada) 1864 roku
zniesione zostay w Krlestwie Polskiem klasztory Augustyanw: w Warszawie,
Rawie, Ciechanowie i Krasnym Stawie, a ze znajdujcego si w Wieluniu
utworzono jedyny klasztor etatowy.
Dominikanie. Z Wadysawem Jagie udao si wielu Dominikanw polskich
dla nawrcenia Litwy, gdzie i klasztory potem budowa dla nich zaczto. e
zakon kaznodziejski bra ywy udzia w naukowych dnociach owych czasw,
wiadczy o tem (jak twierdzi Zeissberg) najprzd budowa biblioteki klasztornej
363
w Krakowie, na ktr Jadwiga z Pilicy zapisaa w roku 1403 grzywien 120.

Dalej i ta okoliczno, e w matrykuach uniwersytetu jagielloskiego midzy
suchaczami znajdujemy czsto zapisanych zakonnikw tego zgromadzenia, jak
rwnie i mimochodem podana przez Dugosza wiadomo, i w roku 1463
wybuch w klasztorze poar, podczas gdy kilku zakonnikw zajmowao si
alchemi. Odpowiednio do kierunku praktycznego, jaki sobie wytkn ten
zakon, pielgnowano w nim przewanie przedmioty realne. Roku 1635 zmar
Waleryan, prowincya zakonu i po dwakro przeor klasztoru krakowskiego,
synny matematyk, autor napisanej w roku 1615 Nekrografii. Poar Krakowa
(roku 1850), w ktrym zgorzaa staroytna i bogata biblioteka dominikaska,
zniszczy nieocenione skarby dla dziejw cywilizacyi w Polsce. Dominikanie
polscy ju za Kazimierza Wielkiego chlubili si z posiadania yciorysu
najsynniejszego ze swych braci, bogosawionego Jacka. O rkopisach
pargaminowych u Dominikanw w Lublinie i Wilnie mamy ju wzmianki w
wieku XV. Wielu Dominikanw byo spowiednikami krlw, inni w obozach
zachcali do mstwa, a potem, jako wiadkowie czynw rycerskich, przy
naboestwach dzikczynnych opowiadali z ambon waleczno wodzw i
rycerstwa. Inni znowu przemawiali w czasie sejmw i trybunaw, zachcajc
do mioci kraju i sprawiedliwoci. Gdy w roku 1594 przyby do Polski genera
Dominikanw, Hippolit, korzystay z obecnoci jego klasztory lskie
(wrocawski, gogowski i widnicki) i uprosiy, e oddzieli je od prowincyi
czeskiej i utworzy oddzieln lsk. Tene genera, zjechawszy do Lwowa,
364
utworzy roku 1595 z siedmiu klasztorw na Rusi prowincy rusk, ale ta roku
1601 zamieniona zostaa na wikaryat kongregacyi ruskiej, ktry w roku 1612
dostpi godnoci prowincyi, a pierwszym prowincyaem, zatwierdzonym
przez papiea, zosta Grzegorz z Przemyla.
Roku 1644, na kapitule w Rzymie, klasztory litewskie zapragny oddzieln
stanowi prowincy, a stolica apostolska przychylia si do ich yczenia. Dotd
byy dwie prowincye: pierwsza polska, do ktrej naleay: mud, Litwa,
Prusy, Pomorze z Kaszubami i Inflanty; druga ruska, obejmujca, oprcz
wszystkich Rusi; Modawi, Siedmiogrd i Tatary. W roku 1647 urzdzon
zostaa prowincya trzecia Dominikanw, litewska. Prowincya polska,
istniejca od roku 1228, miaa w roku 1720 klasztorw mskich 43, rezydencyj
3, klasztorw surowszej reguy czyli obserwantw 12, eskich 10. Prowincya
ruska, tak zwana w. Jacka, zaoona roku 1612, liczya w roku 1720
klasztorw mskich 69 i eskich 3. Prowincya litewska, zaoona roku 1647,
zwana w. Anioa Stra, najstarszy klasztor w swoich granicach miaa zaoony
w Wilnie roku 1501. Pniej najwicej fundacyi nastpio tu w wieku XVII, a
do r. 1818 liczya klasztorw mskich 38, rezydencyj 4, misyi 3 i klasztor eski
1. Kitowicz w pamitnikach swoich pisze o Dominikanach, i byli dobrzy
szkolnicy, dobrzy spowiednicy i dobrzy kaznodzieje. Litewscy Dominikanie
utrzymywali do roku 1832 gimnazya w Grodnie, Zabiaach i Kalwaryi
mudzkiej, szkoy powiatowe w Mereczu, Uszaczu, Niewieu, Nowogrdku,
Wierzboowie i Sejnach, parafialne za przy kadym swoim klasztorze.
365
Franciszkanie. Gdy Wadysaw Jagieo zaoy biskupstwo w Wilnie,

pierwszym biskupem litewskim zosta Polak, Franciszkanin, Andrzej Wasilko, a
tym sposobem zakon franciszkaski stan na czele misyi apostolskiej w
ziemiach litewskich; jednoczenie powstao na Litwie kilka klasztorw teje
reguy. Przez dugi czas Franciszkanie polscy i czescy stanowili jedn
prowincy. Od roku 1517 do 1625 prowincya polska istniaa ju tylko w
granicach dawnej Polski, obejmujc nadto Ru i Litw, ktre, jeszcze w roku
1430, uwaane jako osobne wikaryaty, pniej poczone z prowincy polsk
zostay. W roku 1625 Franciszkanie odprawili w Rzymie kapitu generaln, na
ktrej uchwalono utworzy z klasztorw na Rusi i Litwie oddzieln prowincy,
co stolica apostolska potwierdzia. Prowincya polska przed rokiem 1773
obejmowaa klasztorw mskich 30 i eskich 4, uywaa wikszej pieczci
staroytnej, na ktrej jeszcze i Czechy wymienione byy, a dzielia si na cztery
kustodye: gnieniesk, chemisk, krakowsk i lubelsk. W roku 1686
prowincya ruska podzielon zostaa na dwie osobne: rusk i litewsk.
Prowincya ruska skadaa si z czterech kustodyi: Lwowskiej, Przemyskiej,
Zamojskiej i Modereckiej, obejmujcych razem 27 klasztorw. Prowincya
litewska miaa take cztery kustodye: Wilesk, Grodziesk, Kowiesk i
Poock z 30 klasztorami. W roku 1832 nastpia kasata klasztorw
franciszkaskich na Litwie z wyjtkiem dziesiciu, ktre pniej zniesione
zostay. W roku 1860 byy jeszcze na Litwie dwa klasztory franciszkaskie w
Wilnie i Grodnie, a na Woyniu jeden w Medereczu. W Krlestwie Polskiem
366
nastpia kasata Franciszkanw w roku 1864 z pozostawieniem jednego

klasztoru w Kaliszu.
Bernardyni. Kilkomiesiczny pobyt Jana Kapistrana w Krakowie (od sierpnia r.
1453 do maja 1454) da podniet do wprowadzenia do Polski zakonu
bernardyskiego, ktry waciwie by tylko gazi dawno ju znanego i
zamieszkaego w tym kraju zakonu Franciszkanw. Z aski kardynaa Zbigniewa
Olenickiego zaoony zosta klasztor na Stradomiu w Krakowie i zajty przez
80 braci. W roku 1454 drugi powsta w Warszawie, a potem cay szereg
klasztorw w Polsce, na Litwie i Rusi. Pierwszy klasztor we Lwowie wkrtce po
zaoeniu spalony zosta przez inowiercw. Niebawem jednak podnis si z
popiow. Jeszcze w XV wieku zasynli cnotami i powiceniem: w klasztorze
krakowskim Szymon z Lipnicy, we lwowskim Jan z Dukli, w warszawskim
Wadysaw z Gielniowa. Z dziaalnoci rocznikarsk, czyli pisaniem
rocznikw, spotykamy si w konwencie bernardyskim w Lublinie, ktry w
roku 1456 zaoyli dwaj rajcy tego miasta. To samo spotykamy w konwencie
Przeworskim, zaoonym roku 1465 przez Spytka Tarnowskiego, i w owickim,
zaoonym roku 1468 przez Jana Gruszczyskiego, gdzie prowadzono
rkopimienne kroniki. Z pocztku Bernardyni polscy naleeli do prowincyi
austryacko-czeskiej. Dopiero roku 1467, na kapitule w Krakowie, dokonano
rozdziau prowincyi na trzy wikaryaty. Wikaryat polski obejmowa Koron, Ru
i Litw, a liczy wwczas klasztorw 12. W roku 1517 byo ju klasztorw 26, a
mianowicie: w Wielkopolsce 13, w Maopolsce 5, na Rusi 4 i w Litwie 4.
367
Wprowadzenie Bernardynw do Litwy nastpio w roku 1468. Pierwszy ich

klasztor stan roku powyszego w Kownie nad samym Niemnem. W roku
nastpnym krl Kazimierz Jagielloczyk pobudowa im klasztor nad Wilenk w
Wilnie. Trzeci z kolei klasztor fundowa Gasztold roku 1480 na wyspie
narwianej w Tykocinie na Podlasiu, ktre podwczas do Litwy naleao;
czwarty roku 1494 Aleksander Jagielloczyk w Grodnie. W roku 1530 nastpi
rozdzia prowincyi polskiej na polsk i litewsk, a roku 1571 zniesienie tego
rozdziau. Na kapitule warszawskiej w roku 1628 ogoszono znowu podzia
prowincyi polskiej na cztery: wielkopolsk, maopolsk, litewsk i rusk,
ktre liczyy razem 57 klasztorw. Kasata klasztorw nastpia najprzd pod
panowaniem pruskiem, wszystkich bez wzgldu. Na Litwie i Rusi istniao
jeszcze do roku 1864 konwentw 13, po roku 1864 jeszcze kilka. W
Kongreswce przy kasacie roku 1864 pozostawiono klasztorw 5 do wymarcia.
Jezuici. Pierwszy konwent Jezuitw fundowa w Warmii roku 1564 biskup
Hozyusz. Po nim Noskowski, biskup pocki, zaoy jezuickie kolegium w
Putusku, gdzie po 400 modziey pobierao nauki. Trzeci dom Jezuitw roku
1569 sprowadza do Wilna biskup Protaszewicz. W roku 1582 staje w tem
miecie seminaryum dla kleru unickiego, fundacyi Grzegorza XIII, a krl Batory
podnosi je do godnoci pierwszej i jedynej akademii w Litwie. Roku 1571
otrzymuj Jezuici kolegium w Poznaniu, a ks. Jakb Wujek zostaje rektorem tej
osady. Prymas Karnkowski oddaje im roku 1583 kolegium w Kaliszu, a
arcybiskup lwowski, Sokoowski, sprowadza ich r. 1585 do Lwowa. Zygmunt
368
August oddal Jezuitom w Wilnie koci farny w. Jana. Batory wprowadzi ich
r. 1580 do Poocka, r. 1582 do Rygi, r. 1583 do kocioa w. Barbary w
Krakowie, r. 1584 do Grodna i t. d. W r. 1772, to jest na rok przed kasat
zakonu, Jezuici w Polsce podzieleni zostali na cztery prowincye: wielkopolsk,
maopolsk, mazowieck i litewsk. W dugim szeregu znakomitych autorw i
kaznodziejw tego zakonu, pierwsze miejsce zajmuje Piotr Skarga Pawski,
ktrego ywoty witych za ycia jego dziewi razy byy drukowane; po dzi
dzie kady studyowa je musi, kto chce dobrze wada polskim jzykiem. W
ostatnich latach istnienia Zakonu synli w kraju Jezuici: Wyrwicz, Bohomolec i
uczony autor historyi narodu polskiego, Naruszewicz. Kasata Zakonu
jezuickiego nastpia r. 1773, to jest po pierwszym rozbiorze, i dlatego nie
nastpia w caej Polsce przedrozbiorowej jednoczenie. Gdy bowiem Stanisaw
August zastosowa si niezwocznie do breve Klemensa XIII, to Fryderyk II w
zaborze pruskim przeprowadzi kasat dopiero w roku 1780, a cesarzowa
Katarzyna pozostawia Jezuitw na Biaej Rusi, jak byli za rzdw
Rzeczypospolitej. Rwnie wzgldnym okaza si dla nich cesarz Pawe I, ktry
w r. 1811 szko ich poock podnis do stopnia akademii i otworzy im misye
za Wog, na Kaukazie, w Rydze i Odesie, a dopiero namwiony przez
Siestrzencewicza, wydali Jezuitw ze swego pastwa roku 1820.
Pijarzy. Zakon w. Jzefa Kalasantego, czyli zgromadzenie szk pobonych
(Scholarum Piarum) sprowadzi do Polski krl Wadysaw IV, szczeglny
Pijarw opiekun. Pierwsze kolegium otrzymali w Warszawie przy ulicy
369
Dugiej (gdzie za Kongreswki koci ich przemieniony zosta na sobr

prawosawny). Kolegium ich w Krakowie zaoone zostao r. 1664, w Chemie
r. 1667, w owiczu r. 1668, w Piotrkowie r. 1673, w Radomiu r. 1680, w
Wieluniu r. 1691, w ukowie r. 1696, w Radziejowie r. 1728, w Opolu r. 1743 i
tu przemieszkiwa najznakomitszy z Pijarw polskich, ksidz Stanisaw
Konarski. Istnieli jeszcze pijarzy: w omy, Szczuczynie omyskim,
Drohiczynie, Lidzie, Lubieszowie, Wilnie, Wikomierzu, Midzyrzeczu
koreckim i t d. Za Stanisawa Augusta Pijarzy liczyli w dwch prowincyach,
polskiej i litewskiej, 26 kolegiw i rezydencyj.
Bazylianie. Zakon w. Bazylego podug regu, potwierdzonych przez papiey w
wieku IV i V po Chrystusie, rozszerzy si nietylko na wschodzie, ale i na
zachodzie. Przeoony klasztoru nazywa si pierwotnie archimandryt, a gdy
si klasztory pomnoyy, kady dom mia swego ihumena (z greckiego wdz,
naczelnik). Po wprowadzeniu wiary chrzecijaskiej na Ru, Bazylianie znaleli
tam dobre przyjcie. Skutkiem unii politycznej roku 1569 i unii kocielnej r.
1595 w dyecezyach ruskich, nalecych do Polski, liczba klasztorw
bazyliaskich powikszya si znacznie. Zarwno zwolennicy jak przeciwnicy
unii widzieli w Bazylianach najlepsze poparcie swej sprawy. Do poowy XVII
wieku na Litwie i Biaorusi zaoono 45 klasztorw unickich, na poudniowej
za Rusi do 55 dysunickich. Metropolita kijowski, Jzef Welamin Rutski, celem
naprawy zakonu Bazylianw, zebrawszy jego przeoonych na kapitu do
Nowogrodowicz r. 1617, zaprowadzi reform zakonu, a wszystkie te uchway
370
stolica apostolska zatwierdzia. Klasztory Bazylianw na Rusi litewskiej

stanowiy odtd jedn kongregacy Przenajwitszej Trjcy (zatwierdzon
przez Urbana VIII roku 1624). Prawdziw epok stanowi synod, odbyty r. 1720
w Zamociu, ktry zaprowadzi szkoy dla zakonnikw i dla wieckiej
modziey we wszystkich klasztorach, liczcych wicej ni dwunastu
zakonnikw. Skutkiem tych postanowie duchowiestwo zakonne tak si
odrodzio i podnioso, e w 20 lat potem Bazylianie kierowali najpomylniej
prawie caem wychowaniem modziey katolickiej na Rusi. Metropolita
Szeptycki zwoa roku 1739 synod do Lwowa, gdzie utworzon zostaa nowa,
niezalena od litewskiej, prowincya koronna ruska, pod tytuem Opieki Najw.
Panny. Na kapitule w Dubnie r. 1743 poczono obie prowincye w jedn
kongregacy Najwitszej Trjcy. Kada prowincya miaa odtd oddzielnego
prowincyaa, ale obie wybieray wsplnego protoarchimandryt. Bazylianie,
podnoszc si sami, podnosili zarazem wieckie duchowiestwo i lud cay,
oddajc przez to wielkie usugi Kocioowi. Lud z caej Litwy dy na
naboestwa i spowied do Bazylianw w yrowicach, a z caej Rusi
poudniowej do Poczajowa. Po reformie roku 1743 poczli Bazylianie zakada
szkoy na szersz stop, oddajc na ich utrzymanie wiksz cz swoich
funduszw. We wszystkich klasztorach prowadzono szkoy nisze, a: w Wilnie,
Lwowie, wierzniu, awrowie, Kamiecu, Poocku, Witebsku, ucku,
ydyczynie, Chemie, Zahajcach, Zamociu, Trbowli, Zbarau, Satanowie,
Poczajowie, Krzemiecu, Zagrowie, yrowicach, Lubarze, Borunach i t. d.
371
wykadano filozofi, retoryk i nauki gimnazyalne. Po kasacie zakonu Jezuitw

Rzeczpospolita oddaa wiele szk jezuickich Bazylianom, np. w Brzeciu,
Nowogrdku, Grodnie, Misku, Bracawiu, Dubnie, Ostrogu, Winnicy, Barze,
ucku, ytomierzu, Lublinie, Owruczu, Antopolu, Wilnie i t. d.
Po pierwszym rozbiorze kraju r. 1772 pozostao w Polsce 40 klasztorw
bazyliaskich, ktrych wszystkie przywileje zatwierdzi sejm r. 1775. Dla
lepszego nadzoru nad klasztorami uchwalono na kapitule w Torokaniu r. 1780
rozdzieli prowincy litewsk na litewsk i biaorusk, a rusk na polsk i
halick. Odtd dla kadej z tych prowincyi by oddzielny protoihumen,
wszystkie za po dawnemu zostay pod jednym protoarchimandryt. Po
ostatnim podziale kraju zniesion zostaa roku 1796 godno
protoarchimandryty. Po mierci cesarzowej Katarzyny, za cesarza Pawa,
wystarali si Bazylianie o wznowienie protoarohimandryi i wcielenie prowincyi
biaoruskiej do litewskiej. Cesarz Aleksander I, ukazem z dnia 5. maja, 1804 r.,
znis na nowo protoarchimandry, a za cesarza Mikoaja I w roku 1827
nastpia kasata 40 klasztorw bazyliaskich z pozostawieniem jednak szk,
ktre utracili w r. 1831. Dnia 16. lutego 1832 r. zosta zniesiony urzd
prowincyalski. Reszta pozostaych klasztorw zaliczon zostaa w roku 1839 do
kocioa wschodniego. Utrzymay si tylko w Kongreswce, w dyecezyi
Chemskiej, 4 klasztory unickie do roku 1865: w Chemie, Biaej, Zamociu i
Lublinie i pity w Warszawie przy ulicy Miodowej do roku 1872. W Austryi
(Galicyi) Bazylianie pozostali przy swoich prawach do roku 1782, poczem
372
zniesiono ubosze ich klasztory: swaryczowski, pacykowski, kryoski, jazenicki,

pitrycki, zadarowski, czortkowski, bielecki, anowicki, ukski, biesiedzki,
lwowski w. Jana, derewczyski, horpidski i buczyski. Z pozostaych 14
mskich i 2 eskich utworzono r. 1785 jedn prowincy halick, dla ktrej
przywrcono r. 1802 (patentem cesarskim z 29. kwietnia) dawne ustawy, o ile te
nie sprzeciwiay si politycznym prawom pastwa austryackiego.
Kapucyni. Krl Jan III na podzikowanie Bogu za swoje zwycistwa nad
Turkami i Tatarami, speniajc uczyniony lub, sprowadzi w roku 1681 z
Woch pierwszych Kapucynw do Warszawy, a udajc si roku 1683 na
wypraw pod Wiede, w otoczeniu rodziny i dostojnikw dnia 23. lipca pooy
kamie wgielny pod koci kapucyski przy ulicy Miodowej. Jadc przez
Krakw, gdy modli si u Karmelitw na Piasku przed cudownym obrazem
Najwitszej Maryi Panny, lubowa znowu fundacy Kapucynw w Krakowie,
a krlowa fundacy Sakramentek w Warszawie. Fundacya krakowska nastpia
ju po mierci Sobieskiego z ofiar prywatnych. Pniej poszy inne w Lublinie,
Lubartowie, omy, Zakroczymiu i t. d. Gdy w roku 1754 byo ju w Polsce 9
klasztorw i 9 rezydencyj, Benedykt XIV wynis kustody polsk do godnoci
prowicyi, ktra jednak do roku 1761 pozostawaa pod nadzorem zarzdu
prowincyi czeskiej. Po pierwszym rozbiorze kraju klasztory galicyjskie zczone
zostay w oddzieln kustody. W roku 1853 prowincya polska skadaa si
jeszcze z 7 klasztorw w Kongreswce, 4 w cesarstwie i 6 w kustodyi
galicyjskiej.
373
Trynitarze. Gdy Saraceni stali si postrachem ludw chrzecijaskich, powsta

w wieku XII zakon, ktry mia na celu ratowanie jecw i wydostawanie ich z
rk fanatycznych barbarzycw. Zakon ten powitany by z zapaem, bo do
przedsiwzicia podobnego potrzeba byo bohaterskiej odwagi i wielkiego
powicenia. Papie Innocenty III zatwierdzi uroczycie zakon Trynitarzy. Do
Polski przybyli Trynitarze bardzo pno. Jeden z pierwszych ich klasztorw
fundowany by w Warszawie na Solcu roku 1693 z kocioem, zamienionym w
roku 1865 na parafialny. Mieli take klasztory we Lwowie, Wilnie (Trynopol
nad Wili), w Kamiecu podolskim i ucku. Ksidz Adam, Trynitarz, wyda
ciekaw ksik: Zebranie wszystkich redempcyj, ktre prowincya Polska
zakonu Najw. Trjcy od wykupienia niewolnikw w krajach wieckich i
tatarskich od r. 1688 do 1783 czynia. Pokazuje si z tego, e dziaalno
Trynitarzy polskich rozpocza si w r. 1688. W ogle przez lat 437, t. j. do r.
1695 wszyscy z Europy Trynitarze wykupili niewolnikw na Wschodzie 30.732.
KONIEC.
Podstawa tekstu: Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Krakw 1903
Ze zbiorw Wirtualnej Biblioteki literatury Polskiej
Instytut Filologii Polskiej
Uniwersytet Gdaski
Gdask 2003
dla edycji elektronicznej: Marek Adamiec
374

Geografia Historyczna Ziem Dawnej Polski - Zygmunt Gloger

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Geografia Historyczna Ziem Dawnej Polski - Zygmunt Gloger

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZYGMUNT GLOGER:

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

Niski stan mapografii i topografii za czasw istnienia dawnej Polski by

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

materya geograficzno-historyczny, zawarty w trzech obszernych dzieach: 1)

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

umieli przez to samo odrnia szczepw i zwykle zapisywali tylko

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

siebie ujarzmionych, a jedni tylko Madziarowie (Wgrzy) zdoali zachowa

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

dlatego, e aden nard pierwotny i nieowiecony nie posiada organizacyi

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

Hunnw, Awarw, Bugarw, Gotw i Wgrw na Sowiaszczyzn

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

narodowym i rozwin w nard samodzielny, jedyny w Sowiaszczynie, ktry

Dunaju, skd uchodzili przed ciemistwem ludw pastwa rzymskiego,

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

Siewierzan, Drewlan, Radymiczw, Chorwatw, Dulebw i Tywercw,

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

lechickie (Radymicze i Wiatycze) nad Dniepr grny. Na polesiu woyskiem

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

XVIII wieku nazw Biaorusinw, wyry gbokie pitno w jego jzyku,

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

z dyalektw litewskich. Kroniki naprzykad przytaczaj, e raz krzyak Herman,

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

ich rolnicze. Czsto za pomagali ornie Litwinom i Jadwingom, jako

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

graniczne midzy Mazowszem i Rusi, zajmujce przestrze pniejszego

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

Drohiczyn i czstymi napadami srodze dokuczali Polsce i Rusi. Roku 1243

Podug Dugosza nazwa Woynia pochodzi od zamku Woy, istniejcego

niegdy we wsi Grdku, przy ujciu Huczwy do Buga. Atoli jzykoznawcy

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

Ukrainy kijowskiej nad Dnieprem, a Podole nad Dniestrem wzgldem Rusi

Plemiona lechickie i ich ziemie.

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

pasterzy. Musia wic by wynikiem kilkuwiekowego uspoecznienia rolnikw,

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

Dziadoszanw, nad dolnym Bobrem, a Bobranw nad grnym, Lachw

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

dla nich biskupstwo w Koobrzegu. Cz wschodnia lechickiego Pomorza

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

Sieradza, mieszkali nad grn Wart, odgraniczeni od czycan bagnistym

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

Lachw, poprzestajcych na tem jednem nazwisku. Takimi za byli Lachowie

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

Lechitw, tego nikt podobno ju dzisiaj nie zbada2). Godzi si tylko

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

Uczony Brckner twierdzi, i Mazur od mazania, mycia (moe umazania

smo) nazwany by uszczypliwie przez ssiednich Lechitw, jak Prus od

IV, 6378, Jan Karowicz i wielu innych.

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

chleb, miso, mid i pastwiska. Daniny, wybierane przez Mieszka,

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

i wiosn, po wikszej czci proso. Ubieraj si w szerok odzie, ktrej tylko

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

granic Lechii z Czechami, Moraw i Sowacy, ale granica ta, w miar

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

historycznych, nie jest wyjaniony. W wiekach dawniejszych Krakw, jak i

Geografia historyczna ziem dawnej Polski

midzy ludnoci polsk i prusk. Granica ta, poczwszy od morza gdaskiego,