http://www.echip.com.vn/echiproot/weblh/traodoi/2001/kienthuc/tasciidu.

htm

Từ ASCII đến Unicode.

kpham2@erols.com
(Xin cám ơn bạn Minh Sơn ở TP HCM đã dịch bài viết này từ Anh ra Việt).

Bài viết này là để giúp các bạn có trình độ máy tính trung bình hiểu được Unicode và UTF-8 rõ
ràng hơn. Sau khi đọc xong, các bạn sẽ biết được lịch sử của Unicode, nó có các dạng thức nào,
UTF-8 là gì và tại sao luôn đi đôi với Unicode.

Khi tổng hợp nên tài liệu này, để cho đơn giản, tôi đã bỏ qua nhiều khía cạnh hơi phức tạp của
Unicode như các đề tài về mã tổ hợp, mã dựng sẵn. Nếu có thiếu sót, mong các bạn thông cảm.
Thêm vào đó, bài viết không bàn về cách cài đặt/sử dụng Unicode font trong các hệ điều hành
hay phần mềm. Về chuyện này, các bạn có thể tham khảo trang web của Lê Hoàn hay các thư
trao đổi về Unicode.

Một vài điều cần lưu ý:

Trong bài viết, tôi chỉ dùng hệ thập lục phân (hệ 16) để chỉ giá trị của các mã. Ví dụ, khi tôi nói kí
tự "a" có mã là 61, bạn phải hiểu rằng đây là 61 trong hệ thập lục phân (bằng 97 hệ thập phân).
Lí do là trong các bảng mã, các mã thường có dạng thập lục phân chứ ít khi có dạng thập phân.

Ở cuối bài, tôi có một bảng mã Unicode cho các kí tự Việt nam các bạn tham khảo. Nếu muốn
xem toàn bộ bảng mã Unicode (dưới dạng file PDF) vào http://www.unicode.org. Trong đó, click
"Code Charts" và bạn sẽ thấy nhiều "trang mã". Toàn bộ các kí tự tiếng Việt có thể được tìm thấy
ở các trang Latin-1 Supplement, Latin Extend A và Latin Extend B, và Latin Extended Additional.
Bạn có thể in các trang mã nếu muốn.

Cuối cùng, bạn có thể bỏ qua các phần mình đã biết và đi thẳng đến nơi tôi nói về UTF-16, UTF-
8. Tuy nhiên, tôi cho rằng nếu bạn hiểu rõ hơn về các bảng mã ASCII và ANSI thì sẽ hiểu rõ hơn
sự ra đời và phát triển của Unicode.

Một số định nghĩa hữu ích:

-Bảng mã: Một tập hợp nhiều kí tự khác nhau. Một ví dụ là bảng mã chuẩn ASCII (American
Standard Code for Information Interchange - Mã chuẩn Hoa kỳ trong Trao đổi Thông tin) bao gồm
128 kí tự, phần lớn là các kí số, kí tự tiếng Anh, những ký tự đặc biệt và thông dụng như các dấu
cộng, trừ, phần trăm... Unicode là một bảng mã chuẩn khác, gồm có hàng ngàn các kí tự gồm
tiếng Anh và quốc tế bao gồm cả các kí tự Việt nam. Cũng có một vài bảng mã tiếng Việt (không
chuẩn) như TCVN-ABC, VNI, VISCII, chúng chỉ có tối đa là 256 kí tự .

- Mã: Một số nguyên dương đại diện cho một kí tự trong một bảng mã. Mã của một kí tự thay đổi
tùy theo bảng mã. Ví dụ, trong bảng mã tiếng Việt TCVN-ABC, kí tự "ầ" có mã C7. Trong bảng
tiếng Việt VISCII, "ầ" có mã là A5. Trong bảng Unicode, "ầ" có mã là 1EA7 (=7847 thập phân).

Lưu ý là mã của một kí tự cho thấy vị trí của kí tự trong bảng mã. Ví dụ, trong bảng Unicode, "ầ"
nằm ở vị trí 7847 . Mỗi kí tự Unicode chỉ được "gắn" một mã duy nhất. Ví dụ, trong Unicode, bạn
không thể tìm thấy kí tự "ầ" tại bất kỳ chổ nào khác ngoài vị trí 7847. Các máy tính chỉ biết một kí
tự qua mã của nó. Ví dụ, khi bạn đánh Unicode dùng một bộ gõ tiếng Việt và bạn muốn nhập chữ
"ầ", bộ gõ tìm cách gửi mã 1EA7 (sau khi đã được mã hóa dưới dạng nhị phân) đến bộ xử lý
trung ương của máy tính.
http://www.echip.com.vn/echiproot/weblh/traodoi/2001/kienthuc/tasciidu.htm

- Font Unicode: Một font được gọi là font Unicode khi nó cung cấp cấu hình của các kí tự trong
bảng mã Unicode. Một font file (tập tin font) dùng mã của một kí tự để chỉ định cấu hình cho kí tự
đó. Ví dụ, khi phải thể hiện kí tự "ầ" trên màn hình dùng font Arial, phần mềm sẽ lục tìm mã 1EA7
trong font file Arial.ttf và xác định cấu hình tương ứng. Nếu một font như VNI-Times không hổ trợ
Unicode, nó sẽ không có cấu hình cho mã 1EA7 vì nó chỉ có mã lớn nhất là FF (=255 thập phân).
Vì vậy, nó không thể hiển thị kí tự "ầ" và nó không được gọi là font Unicode. Tương tự như vậy,
các font Arial, Times New Roman, Tahoma của các hệ điều hành như Windows 95 hoặc
Windows 98 không có cấu hình cho các kí tự Unicode; do đó bạn phải "cập nhật" chúng bằng
cách tải và cài đặt các font Unicode với các tên tương tự vào máy nếu bạn muốn đọc mail hay
duyệt các web site dùng Unicode font.

- Chuỗi bit: Một chuỗi các số nhị phân, như 01100001. Do máy vi tính chỉ "đọc" được số nhị
phân, dữ liệu phải được chuyển đổi thành các chuỗi bit trước khi được nhập vào máy. Mỗi kí số
trong một số thập lục phân luôn được biểu diễn bằng bốn 4 số nhị phân. Ví dụ, 6 = 0110, 1 =
0001, F = 1111, 7 = 0111, 61 = 01100001, 7F=01111111.

- Mã hóa (encoding): Cách biểu diễn một kí tự trong dạng một chuỗi bit. Tùy theo cách mã hóa,
một kí tự có thể được biểu diễn khác nhau.

"UTF-16" là một kiểu mã hóa các kí tự Unicode trong đó mỗi kí tự được biểu diễn dưới dạng một
chuỗi 16-bit tương đương với giá trị của mã. Ví dụ, trong UTF-16, "ầ" được mã hoá thành một
chuỗi 16-bit: 0001111010100111 (= 1EA7), tương đương với mã gốc của "ầ" trong bảng
Unicode.

"UTF-8" là một kiểu mã hóa khác cho các kí tự Unicode, trong đó mỗi kí tự được biểu diễn dưới
dạng MỘT hay NHIỀU chuỗi 8-bit, có thể KHÔNG tương đương với mã gốc. Ví dụ, trong UTF-8,
"ầ" được mã hóa thành ba chuỗi 8-bit (cũng có thể gọi là một chuỗi 24 bit)
111000011011101010100111 (= E1BAA7) không tương đương với mã gốc là 1EA7. Tại sao
cần UTF-8. Chúng ta sẽ biết sau.

- Giải mã: Sau khi hệ điều hành nhận được một kí tự (ví dụ đọc từ một file) đã được mã hóa, nó
phải giải mã để lấy lại mã gốc của kí tự trong bảng mã trước khi vào font file để tìm cấu hình và
thể hiện kí tự trên màn hình. Một font file chỉ dùng các mã gốc chứ không dùng dạng đã mã hóa.

Hệ ASCII/ANSI: các hệ điều hành chỉ dùng các bảng mã ASCII hay ANSI. Ví dụ: Windows 95
dùng bảng mã ANSI. Các hệ ASCII và ANSI luôn luôn dùng một đơn vị dữ liệu là 8 bit (1 byte).

QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN: từ ASCII đến ANSI cho đến Unicode.

1. Bảng mã ASCII: 7-bit, cho phép 128 mã (2 mũ 7) Còn có tên khác là ISO 646-IRV. ASCII là bộ
mã đầu tiên lúc máy tính được
phát minh
Mã cho phép: từ 0 đến 7F
Mã nhỏ nhất: 0, dùng cho kí tự NUL (null: trống trơn, không có gì).
Mã lớn nhất 7F (=thập phân 127, =nhị phân 01111111). Được dùng cho phím DEL (delete-xoá).
(lưu ý: mặc dù đơn vị dữ liệu là 8 bit, chỉ có 7 bit cuối được dùng, )

Ví dụ: Trong bảng ASCII, kí tự "a" có mã là 61.

Khuyết điểm: chỉ có 128 kí tự được cho phép. Mọi người cần nhiều mã hơn, nhất là sau khi hệ
DOS và máy tính cá nhân xuất hiện. Vì vậy, người ta phải nghĩ ra bộ mã ANSI.

2. Bảng mã ANSI : 8-bit, là bảng mã ASCII mở rộng; cho phép 256 mã (2 mũ 8).
Các tên khác: ISO-8859-1, LATIN-1.
Mã cho phép: từ 0 đến FF
http://www.echip.com.vn/echiproot/weblh/traodoi/2001/kienthuc/tasciidu.htm

Mã nhỏ nhất: 0, dùng cho kí tự NUL.

Mã lớn nhất 255 = FF ( =thập phân 255, =nhị phân 11111111 ) .
(lưu ý: tất cả 8 bit trong đơn vị dữ liệu được dùng)

Ví dụ: trong bảng ANSI, kí tự "ô" của tiếng Việt có mã là F4. (các bộ mã tiếng Việt đều dựa trên
ANSI với nhiều sửa đổi)
Lưu ý: 128 kí tự đầu tiên (các mã từ 0...7F) giống nhau trong ASCII và ANSI.
Ví dụ, ký tự "a" có mã là 61 trong cả hai bảng ASCII và ANSI. Nói cách khác, ASCII là tập con
của ANSI.

Ưu điểm: số lượng mã cho phép đã được tăng đến 256. Do đó, bây giờ bảng mã có chỗ cho các
kí tự khác bên cạnh tiếng Anh.
Khuyết điểm: Vẫn chưa đủ chỗ cho các kí tự quốc tế. (Tàu, Hàn Quốc, Ä Rập, Do Thái...,quá
nhiều!) Vì vậy, người ta phát minh ra Unicode 16-bit.

3. Bảng mã Unicode 16-bit: Cho phép 65536 mã. (2 mũ 16)

Các tên khác: ISO-14646, UCS-2.
Mã cho phép: từ 0 đến FFFF Mã nhỏ nhất: 0, dùng cho NUL
Mã lớn nhất 65535 = FFFF (= thập phân 65535, = nhị phân 1111111111111111 )

Ví dụ: trong bảng Unicode, kí tự "â`" của tiếng Việt có mã là 1EA7.

Lưu ý: 256 kí tự đầu tiên (các mã từ 0...255= FF) giống nhau trong ANSI và Unicode. Ví dụ, ký tự
"a" có mã là 61 trong cả ba bảng ASCII và ANSI và Unicode. Nói cách khác, ANSI (cũng như
ASCII) là tập con của Unicode.

Ưu điểm: đủ chỗ chứa toàn bộ các kí tự của các dân tộc trên thế giới.
Khuyết điểm: Hầu hết các máy tính vẫn còn dùng bộ mã ASCII, do đó chúng không nhận ra các
mã lớn hơn 7F. Và còn một vấn đề lớn hơn là, các hệ ASCII và ANSI, vốn chỉ xử lý dữ liệu theo
từng chuỗi 8-bit, sẽ lầm lẫn khi xử lý các kí tự Unicode được mã hóa dưới dạng 16-bit (UTF-16).
Các hệ ASCII/ANSI sẽ diễn dịch MỘT kí tự Unicode 16-bit thành HAI kí tự 8-bit. Ví dụ, kí tự "a"
dạng 16-bit sẽ được dịch thành HAI kí tự: kí tự thứ nhất là NUL (00000000), và kí tự thứ hai là kí
tự ASCII "a" (01100001). Chẳng hạn, khi bạn muốn thể hiện hàng chữ : "ABCDEF" được mã hóa
UTF-16, có khả năng bạn sẽ nhìn thấy " A B C D E F" trên màn hình. (trên màn hình, các kí tự
NUL có thể được thể hiện thành các ô trống hay là các ô vuông, tùy theo máy).
Vấn đề này cần phải được giải quyết. Chúng ta vẫn muốn dùng bảng mã Unicode nhưng cần mã
hoá các kí tự theo cách nào đó mà các hệ ASCII có thể nhận ra các kí tự của chúng ta. Cách mã
hoá UTF-16 rõ ràng là có vấn đề cho các hệ điều hành phổ biến hiện nay vẫn đang dùng chuẩn
ASCII/ANSI. Ðó là lý do người ta sáng chế ra cách mã hoá UTF-8.

4. Nguyên tắc mã hoá UTF-8:

- Một kí tự Unicode sẽ được mã hóa thành một hay nhiều chuỗi 8-bit để các hệ ASCII hay ANSI
có thể nhận diện.
- Ðể tương thích với ASCII, các kí tự Unicode thuộc bảng mã ASCII (mã từ 0 đến 7F) được mã
hóa thành một chuỗi 8-bit tương đương với giá trị nhị phân của mã. Vì bảng ASCII chỉ có thuần
các kí tự tiếng Anh, điều này cũng có nghĩa là các hệ ASCII có thể đọc các văn bản tiếng Anh
viết bằng Unicode UTF-8 một cách dễ dàng, không cần phải chuyển đổi gì.
- Tất cả các kí tự Unicode có mã lớn hơn 7F được mã hoá thành HAI hoặc BA chuỗi 8-bit (byte)
phù hợp với nguyên tắc trong bảng phía dưới.
- Trong UTF-8, byte đầu tiên của một kí tự Unicode sẽ chỉ định có bao nhiêu byte đi kèm theo
dành cho kí tự đó. Như vậy nếu một hệ ASCII/ ANSI sau khi đọc được byte thứ nhất của một kí
tự UTF-8 thì sẽ biết có bao nhiêu byte đi kèm cho kí tự đó. Ðiều này giúp cho nó trong việc giải
mã (để lấy trở lại mã Unicode) cho kí tự.
http://www.echip.com.vn/echiproot/weblh/traodoi/2001/kienthuc/tasciidu.htm

Dưới đây là hai bảng mã hoá UTF-16 và UTF-8 cho các kí tự Unicode. Trong cáccbảng, một chữ
"x", "y" hoặc "z" có thể là một bit 0 hoặc một bit 1.

Bảng A: Cho mã có giá trị từ 0 đến 7F (các kí tự ASCII):

mã UTF-16 UTF-8
---- -------------------- -----------
byte 1 byte 2
0-7F 00000000 0xxxxxxx 0xxxxxxxx

Bảng B: cho mã từ hex 80 trở lên:

mã UTF-16 UTF-8
------- ------------------- -------------------------------
byte 1 byte 2 byte 1 byte 2 byte 3
80-7FF 00000yyy yyxxxxxx 110yyyyy 10xxxxxx
800-FFFF zzzzyyyy yyxxxxxx 1110zzzz 10yyyyyy 10xxxxxx

Theo bảng A::

- Nếu mã NHỎ HƠN hoặc BẰNG 7F thì được mã hoá thành 8-bit tương đương với dạng nhị
phân của mã.

Theo bảng B:
- Nếu mã LỚN HƠN 7F và NHỎ HƠN hoặc BẰNG 7FF thì được mã hoá thành 2 chuỗi 8-bit.
- Nếu mã LỚN HƠN 7FF thì được mã hoá thành 3 chuỗi 8-bit.

Ví dụ: Mã hoá kí tự Unicode tiếng Việt "ầ" (mã = 1EA7) dùng UTF-8:

1) Ðầu tiên viết mã thành 1 chuỗi 16-bit (UTF-16): 0001111010100111 tương đương với 1EA7.
2) Cắt chuỗi 16-bit thành hai byte: byte 1 là: 00011110 và byte 2 là: 10100111.
3) 1EA7 lớn hơn 7FF và nhỏ hơn FFFF. Theo bảng trên, dùng dòng cuối cùng để chuyển đổi
(nghĩa là dạng mã hóa UTF-8 của bạn cho kí tự "ầ" sẽ có 3 chuỗi 8-bit (3-byte) .
4) Đối chiếu với byte 1 và byte 2 trong dòng cuối của cột UTF-16, bạn sẽ có: zzzz = 0001; yyyyyy
= 111010; và xxxxxx = 100111.
5) Đối chiếu với byte 1 và byte 2 trong dòng cuối của cột UTF-8, bạn sẽ có dạng UTF-8:
byte 1 là: 1110zzzz = 11100001. (=E1)
byte 2 là: 10yyyyyy = 10111010 (= BA)
byte 3 là: 10xxxxxx = 10100111 (=A7).
Tổng hợp lại, kí tự "ầ" đã được mã hóa dưới dạng UTF-8 là: E1BAA7.

Lưu ý rằng bây giờ bạn có 3 byte cho kí tự ầ, khác với kí tự gốc chỉ có 2 byte. Nếu bạn theo
nguyên tắc trên, bạn có thể viết các trình mã hoá/giải mã UTF-8 cho hệ thống của mình.

Thêm vài ví dụ UTF-8

kí tự/ mã UTF-8
---------------- ---------------
a 97 97
A. 7840 225, 186,160;
A(` 7856 225, 186,176;
E^` 7872 225, 187,128;
O^’ 7888 225, 187, 144;
O*~ 7904 225, 187, 160
http://www.echip.com.vn/echiproot/weblh/traodoi/2001/kienthuc/tasciidu.htm

Bảng Unicode cho các kí tự Việt Nam.

225 a'
224 a`
7843 a?
227 a~
7841 a.
7855 a(' a(` a(? a(~.
7857
7859
7861
7863
7845 a^' a^` a^? a^~ a^.
7847
7849
7851
7853
250 u' u` u? u~ u.
249
7911
361
7909
7913 u*' u*` u*? u*~ u*.
7915
7917
7919
7921
233 e' e` e? e~ e.
232
7867
7869
7865
7871 e^' e^` e^? e^~ e^.
7873
7875
7877
7879
243 o' o` o? o~ o.
242
7887
245
7885
7889 o^' o^` o^? o^~ o^.
7891
7893
7895
7897
7899 o*' o*` o*? o*~ o*.
7901
7903
7905
7907
237 i' i` i? i~ i.
236
7881
297
http://www.echip.com.vn/echiproot/weblh/traodoi/2001/kienthuc/tasciidu.htm

7883
253 y' y` ...
7923
7927
7929
7925
259 a( a^ u* e^ o* o^
226
432
234
417
244
273 d-
193 A' A` A? A~ A.
192
7842
195
7840
7854 A(' A(` A(? A(~ A(.
7856
7858
7860
7862
7844 A^' A^` A^? A^~ A^.
7846
7848
7850
7852
218 U' U` U? U~ U.
217
7910
360
7908
7912 U*' U*` U*? U*~ U*.
7914
7916
7918
7920
201 E' E` E? E~ E.
200
7866
7868
7864
7870 E^ E^ E^ E^ E^
7872
7874
7876
7878
211 O' O` O? O~ O.
210
7886
213
7884
7888 O^' O^` O^? O^~ O^.
7890
7892
http://www.echip.com.vn/echiproot/weblh/traodoi/2001/kienthuc/tasciidu.htm

7894
7896
7898 O*' O*` O*? O*~ O*.
7900
7902
7904
7906
205 I' I` I? I~ I.
204
7880
296
7882
221 Y' Y` Y? Y~ Y.
7922
7926
7928
7924
258 A( A^ U* E^ O* O^
195
431
202
416
212
208 D-