Podaci o clanku:

S. Varosanec, Neke metode pribliznog korjenovanja

Zbornik radova 2. kongresa nastavnika matematike, Zagreb, 30.6.-2.7.2004.


NEKE METODE PRIBLIZNOG
KORJENOVANJA
prof. dr. sc. Sanja Varo
sanec,
PMF-Matemati
cki odjel, Zagreb
Prema sadasnjem nastavnom planu i programu nastave matematike kvadratno se korjenovanje obraduje u osmom razredu osnovne skole, netom
nakon obrade kvadriranja. Kvadratno korjenovanje opisujemo kao postupak nalazenja broja kojemu je poznat kvadrat, a kvadratni (drugi) korijen
definiramo na sljedeci nacin.
Definicija. Drugi ili kvadratni korijen iz pozitivnog broja a je pozitivan
broj ciji je kvadrat jednak a. Drugi korijen iz nule je nula.
Dakle, korjenuju se iskljucivo nenegativni brojevi, a rezultat je opet nenegativan broj. Nastavnim je planom predvideno obraditi neka osnovna svojstva korjenovanja, graf funkcije korjenovanja te opisati priblizno izracunavanje
korijena. Proucimo ovdje detaljnije neke metode pribliznog izracunavanja korijena.
Metoda tablica. U vecini udzbenika dana je tablica drugih korijena
nekog skupa brojeva, na primjer od 1 do 20 ili od 1 do 100. Od se ucenika
ocekuje da uvjezba koristenje te tablice, pa i da nauci procjenjivati pribliznu
vrijednost korijena onih brojeva koji nisu dani u tablici.
Upotreba ra
cunala. U danasnje vrijeme dzepno je racunalo postalo
uobicajeno, svakodnevno pomagalo. Velika vecina racunala imaju u sebi
ugradenu funkciju korjenovanja, koju pokrecemo pritiskom na tipku s oz
. Algoritam korjenovanja koji je ugraden u racunalo
nakom korijena
obicno se zasniva na metodi tangente koja ce biti opisana malo kasnije.
Metoda profinjenja.
Ovom metodom pronalazimo donje i gornje aproksi
macije broja a koristeci definiciju drugog korijena, te svojstva monotonosti
funkcija kvadriranja i korjenovanja.
Ilustrirajmo je na primjeru pronala
zenja

c
i
da
je
1
<
2
<
4,
slijedi
1
<
2 < 2.
nekoliko aproksimacija broja 2. Budu

U sljedecem cemo koraku ocjenu 2 h1, 2i profiniti promatrajuci brojeve

1.1, 1.2, . . . , 1.9 i njihove kvadrate. Napisimo tablicu kvadrata brojeva tih
brojeva.
x 1.1
1.2 1.3
1.4
1.5 1.6
1.7 1.8
1.9
x2 1.21 1.44 1.69 1.96 2.25 2.56 2.89 3.24 3.61
i pronadimo dva uzastopna
kvadrata izmedu kojih se nalazi broj 2. Sad je

ocito da je 1.4 < 2 < 1.5. Sljedeci je korak odrediti znamenku

stotinki.
Drugim rijecima trazimo donju d i gornju g aproksimaciju broja 2 tako da
2

je g d = 102 . Opet proucavamo tablicu kvadrata, ali ovaj put brojeva

1.41,1.42, . . ..
x 1.40
1.41
1.42
2
x 1.96 1.9881 2.0164

Dakle, 1.41 < 2 < 1.42. U sljedecem koraku trazimo donju i gornju
aproksimaciju cija je razlika 103 . To cemo postici promatranjem kvadrata
brojeva 1.411, 1.412, . . . , 1.419. U tablici redom ispisujemo njihove kvadrate
dok na naidemo na broj veci od 2.
x
1.41
1.411
1.412
1.413
1.414
1.415
2
x 1.9881 1.990921 1.993744 1.996569 1.999396 2.002225

Sad je 1, 414 < 2 < 1.415. Zelimo

li odrediti sljedecu decimalu promatrat cemo kvadrate brojeva 1.4141, 1.4142, itd. i ukljestiti broj 2 izmedu
dva susjedna kvadrata.
Ovim postupkom stvaramo niz donjih i niz gornjih
aproksimacija broja 2 pri cemu je razlika odgovarajucih gornjih i donjih
aproksimacija oblika 10n .
Pismeno korjenovanje. Ova metoda se zasniva na prikladnom zapisu kvadrata n-teroznamenkastog broja. Opisimo je na primjeru kvadrata
cetveroznamenkastog broja. Neka je abcd cetveroznamenkasti broj. Tada je
2

abcd

= (103 a + 102 b + 10c + d)2

= a2 106 + b2 104 + c2 102 + d2 + 2ab105
+2ac104 + 2ad103 + 2bc103 + 2bd102 + 2cd10
= a2 106 + b 104 (2a 10 + b) + c 102 (2 (10a + b) 10 + c)
+d(2 (a 102 + b 10 + c) 10 + d)
= a2 106 + (2a)b b 104 + (2ab)c c 102 + (2abc)d d.

(1)

Dakle, kvadrat cetveroznamenkastog broja moze se zapisati u tom ob2

liku. Pokazimo sada kako odrediti abcd ako je poznat njegov kvadrat abcd .
Postupak cemo ilustrirati na konkretnom
primjeru.

Primjer 1. Izracunajmo 14 175 225.

Rje
senje. Dakle, trazimo znamenke a, b, c, d takve da vrijedi 14 175 225 =
2
abcd . Zapisat cemo broj 14 175 225 u obliku (1). Prvo odredimo znamenku
a: 14 175 225 = 9 106 + 5 175 225. Dakle, a = 3. Zatim odredujemo redom
znamenke b, c, d.
3

14 175 225 =
=
=
=
=

9 106 + 5 175 225

9 106 + 67 7 104 + 485 225
9 106 + 67 7 104 + 746 6 102 + 37 625
9 106 + 67 7 104 + 746 6 102 + 7 525 5
3 7652 .

Ovaj se postupak shematizira ovako:

14|17|52|25 = 3765
9
517 : 67 = 7
469
4852 : 746 = 6
4476

37625 : 7525 = 5
37625
0

Heronov postupak. Ovaj se postupak zasniva na geometrijskoj interpretaciji kvadrata broja. Naime, ako je duljina stranice kvadrata jednaka a,
tada je njegova povrsina P = a2. Na taj je nacin kvadriranje brojeva usko
vezano s izracunavanjem povrsine kvadrata zadane stranice. Pri korjenovanju nalazimo se na neki nacin u obratnoj situaciji: poznata nam je povrsina
kvadrata, a trazimo njegovu stranicu. Ideja Heronovog postupka jest formirati niz pravokutnika jednake povrsine ciji clanovi sve bolje aproksimiraju
kvadrat iste povrsine. Duljine stranica tih pravokutnika su aproksimacije
duljine stranice kvadrata. Opisimo detaljnije taj postupak pri odredivanju
priblizne vrijednosti kvadratnog
Prvo uocimo
korijena iz broja2 a, a > 0.
2
prvu aproksimaciju x0 broja a za koju je (x0 1) < a x0 , te definirajmo
a
y0 = . Brojevi x0 i y0 su duljine stranica (duljina i sirina) pravokutnika cija
x0
je povrsina P = x0 y0 = a. Ako je x0 6= y0 , modificiramo pravokutnik tako
da mu malo smanjimo duljinu i povecamo sirinu tako da novi pravokutnik
opet ima povrsinu a. Najjednostavnije je za novu duljinu uzeti aritmeticku
x0 + y0
a
sredinu prethodnih stranica, tj. x1 =
. Tada je y1 = . I ovaj pra2
x1
vokutnik ima povrsinu P = a, a nesto bolje aproksimira kvadrat od prvog
4

pravokutnika. Ovaj postupak nastavimo dalje: duljina novog pravokutnika ce

x1 + y1
a
, a sirina y2 = , itd. Postupak zavrsavamo kad dobijemo
biti x2 =
2
x2
aproksimacije trazene tocnosti. Provedimo Heronov postupak za odredivanje
priblizne vrijednosti kvadratnog
korijena nekog konkretnog broja.

Primjer 2. Odredimo 15 koristeci Heronov postupak s tocnoscu na 5

decimala.
Rje
senje. Buduci da je 32 < 15 < 42 , za prvu aproksimaciju uzimamo
15
= 3.75. Njihova aritmeticka sredina je
broj 4, tj. x0 = 4. Tada je y0 =
4
druga aproksimacija:
x1 =

4 + 15
31
x0 + y0
4
=
=
= 3.875,
2
2
8
y1 =

15
31
8

120
3.870967.
31

Postupak nastavljamo dalje:

x2 =

x1 + y1
=
2

31
8

+
2

120
31

1921
3.872983,
496

15
7440
3.872982.
=
x2
1921
Buduci da smo trazili aproksimaciju
na 5 decimala ovo je i zavrsna iteracija

postupka. Dobili smo da je 15 3.87298.

y2 =

xn

yn

3.75

31
= 3.875
8
1921
3.872983
496

120
3.870967
31
7440
3.872982
1921

Metoda tangente. Problem odredi kvadratni korijen broja a mozemo

preformulirati ovako: Odredi pozitivno rjesenje jednadzbe x2 a = 0. Postoji nekoliko metoda odredivanja rjesenja jednadzbe f (x) = 0. Spomenimo
metodu raspolavljanja, sekante, tangente, iteracije i dr. Ovdje cemo opisati
metodu tangente poznatu i pod nazivom Newtonova metoda. Ova se metoda
5

koristi u IBM-ovom softveru medu ostalim i za izracunavanje drugog korijena. Neka je c jedino rjesenje jednadzbe f (x) = 0 u intervalu [t1, t2], te neka
su f 0 i f 00 neprekidne funkcije koje na tom intervalu ne mijenjaju predznak.
Neka je xn [t1, t2] bliska aproksimacija rjesenja c, tj. c = xn + hn . Koristeci
razvoj funkcije f u Taylorov red oko tocke xn imamo
f (x) f (xn ) + f 0 (xn )(x xn )
Stavimo li x = xn + hn i iskoristimo li da je f (c) = f (xn + hn ) = 0 dobivamo
0 f (xn ) + hn f 0 (xn )
hn

f (xn )
f 0 (xn )

Stoga za sljedecu aproksimaciju stavljamo

xn+1 = xn

f (xn )
f 0 (xn )

(2)

Time je dan jedan niz brojeva (xn ) koji tezi k broju c, tj. k rjesenju
jednadzbe f (x) = 0. Opisimo geometrijsku interpretaciju ovog niza iz koje
ce biti jasniji razlog naziva ove metode. Pretpostavimo da je f 00(x) > 0 za
x [t1, t2] i f (t1) < 0 < f (t2 ). Za x0 izaberimo upravo desni kraj intervala
[t1, t2], tj. x0 = t2. U tocki (x0 , f(x0)) povucimo tangentu na graf funkcije
f . Jednadzba te tangente glasi
y f (x0 ) = f 0 (x0)(x x0)
i njezin presjek s osi apscisa je tocka
x1 = x0

f (x0)
f 0 (x0)

Sad u tocki (x1, f(x1 )) povucimo tangentu na graf funkcije f . Jednadzba te

tangente glasi
y f (x1 ) = f 0 (x1)(x x1) ,
a njezin presjek s osi apscisa je tocka
x2 = x1
6

f (x1 )
.
f 0 (x1)

Ponavljanjem tog postupka na x-osi dobivamo niz tocaka x1, x2, x3 ,... opisanih
rekurzijom (2) koje teze tocki c. Da se stvarno radi o konvergentnom nizu
slijedi iz cinjenice da se radi o omedenom i monotonom nizu. Ovi dokazi se
mogu naci u udzbenicima iz matematicke analize i numericke matematike.
Primijenimo Newtonovu metodu na specijalnu jednadzbu x2 a = 0.
Tada je f (x) = x2 a, f 0(x) = 2x, f 00(x) = 2. Rekurzija (2) sada ima oblik
xn+1 = xn

x2n a
2xn

(3)

i niz (xn ) tezi broju a.

Ilustrirajmo ovu metodu na trazenju kvadratnog korijenabroja 15.
Primjer 3. Koristeci Newtonovu metodu izracunajmo 15 s tocnoscu
na 5 decimala.

Rje
senje. Ocito je 3 < 15 < 4, pa promatramo funkciju f (x) = x2 15
na intervalu [3, 4]. Stavimo da je x0 = 4. Tada je
x1 = x0
x2 = x1

31
x20 15
1
= 3.875
=4 =
2x0
8
8

)2 15
1921
x21 15
31 ( 31
31 961 960
8 31

=
3.8729838
=
=
2x1
8
28
8
496
496

x3 = x2

)2 15
1
x22 15
1921 ( 1921
1921
496 1921

=
=
=
2x2
496
2 496
496
21921496
=

7380481
= 3.8729833 .
1905632

Dakle, 15 3.872983.
Povezimo Heronov postupak i Newtonovu metodu u slucaju funkcije f (x) =
2
x a. U Heronovom postupku (n + 1)-vi clan niza (xn ) ima oblik
xn+1

xn +
xn + yn
=
=
2
2

a
xn

x2n + a
.
2xn

S druge strane, (n + 1)-vi clan niza (xn ) u Newtonovoj metodi ima oblik
xn+1

x2n a
2x2n x2n + a
x2n + a
= xn
=
=
.
2xn
2xn
2xn

Dakle, u oba se postupka radi o istom rekurzivnom nizu.

7