Recep Tayyip Erdoan niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

1 (2012), ss. 131-150.

MODERN PSKOLOJDE VE TASAVVUFTA YALNIZLIK

Muhammed Kzlgeit
Yrd. Do. Dr., Recep Tayyip Erdoan . lahiyat F., Din Psikolojisi

zet: Yalnzlk, modern psikolojide pek ok kuram tarafndan farkl olarak ele
alnmakla birlikte psikolojik bir kavram olarak olumsuz bir anlamda ilenmitir. Bu yaklama kar tasavvufta ise bir eitim arac olarak tecrbe edilmi ve
farkl bir nitelikte uygulanmtr. Bu makalede, yalnzln modern psikoloji ve
tasavvuf tarafndan kavramsallatrmalar ve bir kavramdan yola karak
ksmen iki medeniyetin yalnzlk tecrbeleri sunulacaktr.
Anahtar kelimeler: Yalnzlk, tek banalk, halvet, uzlet, tasavvuf, psikoloji

Loneliness in Modern Psychology and Sufistic Experience

Abstract: Loneliness is used and thought by a lot of theorems in modern psychology at the same time loneliness is utilized negative as a psychological
theory. On the contrary of this approach, loneliness is experienced by means
of training and applied in a different quality in Tasawwuf. Creating conceptualization of loneliness by means of modern psychological and tasawwuf and by
using a theorem loneliness of experiences of two civilizations will be provided in
this article.
Key words: Loneliness, aloneness, khalwah, oozlah, tasawwuf (Islamic mysticism), psychology

:




. ( )
. :

132

Muhammed Kzlgeit

Giri
Her kavram, ilgili olduu anlam alanna ait stlah anlamn zihinlerde artrd gibi, ait olduu dnyann hayata bak asn
ve medeniyet tecrbesini de yanstmakta ve bilinaltmzda farknda
olmadmz anlamlar artrmaktadr. Bu balamda yalnzlk,
modern bat dnyasnn zihinsel ve duygusal tecrbesinin niteliini
anlamak zere bir iaret olarak kabul edilebilecei gibi, slm medeniyeti manev tecrbesinin tasavvuf ats altnda nev-u nem
bulan hayat algsnn anlalmasnda da bir iaret olabilir.
Yalnzlk, insanlk tarihi kadar kadim bir kavram, yalnzln
fark edip Havvay isteyen Ademin hissettii bir duygu, Edebiyata,
Felsefeye ve Sanata renk veren bir olgu. nsanlarn kemle ermi
rnlerinin hasat an, toplum tarafndan dlanma, bir tecrit veya
yasayla belirlenmi bir ceza/mahkumiyet. Ayrca amzn getirdii
ba dndrc deiimle, insanlar son yllarda en ok etkileyen bir
durum
Yalnzlk ngilizcede, zellikle "loneliness" ayrca solitude", "desolation" ve "privacy" gibi kelimelerle ifade edilmektedir.1 Arapada
ise, infird ve vahdet2, uzlet 3 ve halvet kavramlar ile karlanmaktadr.4

Websters Ninth New Collegiate Dictionary, Merriam-Webster Inc. USA-1991, s.

703; Redhouse, Yeni ngilizce-Trke Szlk, Redhouse Yaynevi, stanbul1979, s. 580.
bn Manzr, Celaluddin Muhammed B. Mkerrem El-Ensari El-Msr, Lisnl
- Arab, Beyrut-1968/1388, C.3, s.331-333; ez-Zebidi, Muhammed b. Murtaza, Hseyin el-Vasit el-Hanef, Tacl-Arus min Cevahirul-Kamus, Matbaatl-Hayriyye, Msr-1888/1306, C.2, s. 449-450.
bn Manzr, Lisnl - Arab, C.. 11, s. 440; Rasim Efendi, Seyyid Mustafa,
Tasavvuf Szl Istlht- nsan- Kmil, nsan Yaynlar, stanbul-2008, s.
784; Ethem Cebeciolu, Uzlet, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,
Anka Yaynlar, stanbul-2005, s. 672.
bn Manzr, Lisanul-Arab, C. 14, ss. 237-242; Sleyman Uluda, Halvet,
slm Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, c.15, s. 386-387; Ethem Cebeciolu,
Halvet, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 249.

Modern Psikolojide ve Tasavvufta Yalnzlk

133

Trkede ise yalnzlk, yalnz olma durumu, kimsesizlik

kimse bulunmama durumu, sszlk, tenhalk ve ince ayrmyla
tek banalk anlamnda kullanlmaktadr.5
Modern psikolojide yalnzl tanmlamaya alanlar, yalnzl
alma alanlarna veya benimsedikleri kuramsal yaklamlara gre
tanmlamlardr. Fakat bu alanda en itibar gren tanmlama Peplau ve Perlman tarafndan yaplmaktadr:
Peplau ve Perlman gre yalnzlk, kiinin sosyal ilikilerinde niceliksel ya da niteliksel bir ekilde ortaya kan, ho olmayan bir
tecrbedir. Bu tanmlama, bilimsel bak asyla uyuan (temel) noktay paylamaktadr: Birincisi yalnzlk, kiinin var olan
sosyal ilikisi ile arzulad sosyal iliki arasndaki (niceliksel ya da
niteliksel) farkllklar kincisi yalnzlk, sbjektif bir tecrbe olup
objektif toplumsal izolasyonla ayn anlamda deildir. Kii tek bana
olmad halde yalnz olabilir veya kalabalklar iinde yalnzl hissedebilir. ncs, yalnzlk tecrbesi kiisel geliimi tevik etmesine ramen- iticidir ve onu tecrbe etmek actc ve bunaltcdr. 6
Ernest ve Cacioppoa gre yalnzlk, dierleri ile yakn iliki kurma arzusunu yanstan bilisel, duyusal ve davransal eleri de
barndran bir duygu durumudur Bilisel dzeyde, kiinin ilikilerine dair arzu ettikleri ile u anki ilikilerinden elde ettikleri deerlendirilmekte, analizler yaplmaktadr. Duyusal dzeyde, yaplan
analiz ve deerlendirmeler sonucu bireyin yaad olumlu ya da
olumsuz (genelde olumsuz) duygulanmlar yer almaktadr. Davransal dzeyde de bu deerlendirme ve duygulanmlarn eitli ekilde ifade edilmesi kastedilmektedir.7

TDK Trke Szl, Trk Tarih Kurumu Basm Evi, Ankara-1988, C.2,
s.1586; lhan Ayverdi, Misalli Byk Trke Szlk, Kubbealt Neriyat, stanbul-2005, s. 3356.
Peplau, L. A., Miceli, M. - Morasch, B., Perspectives on Loneliness: In L. A.
Peplau - D. Perlman (Eds.), Loneliness: A Sourcebook Of Current Theory, Research And Therapy, New York-1982, ss. 3-4.
Ernest, J.M., ve Cacioppo, J.T., Lonely Hearts: Psychological Perspectives on
Loneliness, Applied and Preventive Psychology, 1999, ss. 8,1-22den Seval
mamolu, Gen Yetikinlikte Kiileraras likilerin Cinsiyet, Cinsiyet Rolleri
Ve Yalnzlk Algs Asndan ncelenmesi, Marmara niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul-2008. s. 91.

134

Muhammed Kzlgeit

Rook ise yalnzl; bireyin dierleri tarafndan anlalmad, onlara yabanc kald ya da onlar tarafndan reddedildii ve/veya
zellikle sosyal btnleme duygusu ve duygusal yaknlk kurmak
iin olanaklar sunan arzu edilen etkinlikleri gerekletirmek iin
uygun sosyal arkadalklarn yokluu durumunda yaanlan, sreen duygusal zorlanma/rahatszlk durumu olarak tanmlamaktadr.8
Yaplan tanmlar, yalnzlk tecrbesinin farkl ynlerine dikkat
ekmekle birlikte, baz ortak noktalara da iaret etmektedir. Bu
ortak noktalardan biri, yalnzlk yaantsnn olduka znel bir yaant olmasdr. Yalnzlk tecrbesi toplumdaki birok kii tarafndan yaanlsa da, her birey yalnzl kendi znel gereklii iinde
yaamakta ve yanstmaktadr. Bu balamda yalnzlk, tek bana
olma ya da sosyal soyutlanma ile e anlaml deildir. Bireyler tek
banayken yalnzlk yaamayabiliyorken, kalabalklar iindeyiken
kendilerini olduka yalnz hissedebilirler. Dier bir ortak nokta,
yalnzln hemen hemen her zaman naho, olumsuz bir yaant olmasdr. Yalnzlk, bazen bireyin kemle ermesine ve orijinal eserler
ortaya karmasna bir vesile ve onu zgrlne kavuturan pozitif
bir unsur olsa da istenilmeyen yalnzlk durumu, bireyde duygusal
zorlanmaya neden olan naho duygularn yaanmasna sebep olmaktadr. Bir dier ortak nokta, bireyin mevcut ilikileri ile sahip
olmak istedii ilikileri arasndaki farkn bir kaygya dnecek dzeyde olmas ve bunun da yalnzla sebebiyet vermesidir.9
Yaam-yalnzlk ilikisi balamnda yalnzlk olgusuna bakldnda grlecektir ki insan, yalnz olduunun, doadan ayr olduunun bilincinde olan ve kendini bir bakas araclyla gerekletirme aray iinde olan tek varlktr. Bunun iin insan yaam,

Mc Whirter, Benedict T., Loneliness: A Review of Current Literature, With Implications for Counseling and Research, Journal of Counseling & Development,
USA-1990, C. 68, say. 4, s. 418.
Suedfeld, Peter A Loneliness as a Healing Experience: In L. A. Peplau - D.
Perlman (Eds.), Loneliness: A Sourcebook Of Current Theory, Research And
Therapy , New York-1982, s. 54-56, Baki Duy, Bilisel-Davran Yaklama
Dayal Grupla Psikolojik Danmann Yalnzlk ve Fonksiyonel Olmayan Tutumlar zerine Etkisi, (Yaynlanmam Doktora almas), Ankara-2003, s.
18.

Modern Psikolojide ve Tasavvufta Yalnzlk

135

kkten yalnzlk olarak deerlendirilir.10 Anne karnnda, btnn

bir paras olarak, sarlp sarmalanmay ve snrsz bir hazz yaayan ocuk, skc ve korku dolu bir deneyimle anne karnndan ayrlrken yalnzln alglar. Rank, insann her zaman anne karnndaki
sorumluluktan uzak, ilk hazz aradn ve anneden ilk ayrlla beraber yaad yalnzlk kaygsn srekli bilinaltnda tadn belirtir. Ona gre, kayglarmzn kayna olan yalnzlk, doduumuz
gnden balayarak bizi rahatsz eder. 11 Ayrca kendisini aile ierisinde bulan birey, yaamn ilerleyen evrelerinde, bir aile ve cemiyet
kurmakla fiziksel yalnzlktan uzaklasa da yalnzlk her an, kendine has zaman ve mekanlarda onu bulur ve sonra tek banalkla
yalnzla daha da yaklar. En sonunda yalnz bana kalakalr ve
yalnz geldii gibi yalnz gider.12
Yalnzlk (loneliness) denildiinde, tek banalk (aloneness) ve
yapayalnzlk (lonesomeness) gibi kavramlar akla gelmekte ve bunlar, yer yer ayn anlamda kullanlmaktadr. Fakat bu kavramlar
arasnda nanslar ve farkl ierikler bulunmaktadr. Ayrca yalnzlk, sanatsal yaratclk iin gerekli olabilen ve iddetli bir duygusal
ac yaantsyla ilikili olmas mutlaka gerekmeyen bir durum olan
kendi banalktan ayrlr.13
1.2. Tek Banalk
Tek bana olma, kiinin kendisinin dndakilerle iletiimsel ayrlk ve tek bana olmann objektif durumu olarak tanmlanmaktadr. Nitekim Larson, yalnzlk ve bir bana olmay u ekilde karlatrmaktadr: Tek bana olma, dierlerinden iletiimsel ayrlk ile
tanmlanan tek banalktr. Yalnzlk ise, tek bana olma veya olmama durumunda ortaya kan daha znel koullardr. Tek bana
olmann objektif durumu, dierlerinden rahatlkla ayrlabilme, sb10

11

12
13

M. Ruhat Yaar, Yalnzlk, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elaz2007, C. 17, say. 1, s. 239.
Rank, Otto, Doum Travmas, (ev. Sabir Ycesoy), Metis Yaynlar, stanbul2001, ss. 57-58.
Yaar, Yalnzlk, s. 239
Rait Tkel, Yalnzlk zerine Notlar, Psikanaliz Yazlar -Yalnzlk zel
Says-, Sonbahar-3, Balam Yaynlar, stanbul-2001, s. 16.

136

Muhammed Kzlgeit

jektif durumu ise yalnzlktr. Tek bana olma, kiinin kendini anlamas ve kendine dnmesi adna fonksiyonel olarak grlr ve bireyin varlna bir anlam katt dnlr. Fakat Larson, yaamn herhangi bir dneminde, tek bana ok zaman geirmenin,
yalnzla neden olabileceini de eklemektedir. 14
Tek banalk, geirilen zaman, tecrbe edilen durum ve yararlar
balamnda; gn iinde yaanlan ve dakikalarla ifade edilen ksa
sreli tek banalk, daha uzun sreli ve genelde saatlerle llen
planlanm tek banalk ve gnlerce sren ok uzun zamanl tek
banalk olmak zere e ayrlmtr.
Gn iinde yaadmz ksa sreli tek banalk, bazen sosyal etkinliklerden bir sreliine ayrlmak, kafamz toplamak ve gelecek
etkinliklere hazrlanmak dncesiyle tecrbe ettiimiz zaman dilimleridir. Ksa sreli tek banala kendini yenileme veya duygusal yenilenme de denilmektedir. Ancak insanlar bazen birka
dakikadan fazla tek bana kalmaya gereksinim duyarlar. Genelde
kiisel sorunlar zmek, nemli karalar vermek ve zellikle din,
deerler, kiisel kimlik ve yaamdaki hedefler gibi konularda bir
karara varmak zere planlanm tek banala ihtiya duymaktadrlar. Fakat tek bana geirilen zamann olumlu etkileri olsa da
bu, tek bana geirilen zamann fazla olmasnn her zaman yararl
olaca anlamna gelmemektedir. nk ok fazla kendi bana
kalan genler, sosyal iletiimin salayaca yararlar yaayamayabilirler. Buna karn bazlar iin tek banaln yararlar, uzun sre
yalnz geirilen dnemlerin sonunda ortaya kar. Gnlerce belki de
haftalarca sren uzun sreli tek banalk, kiinin ruhsal ve zihinsel adan gelimesini, yaratcln artmasn salayabilir. Bu balamda, Betrix Potter, Rudyard Kipling ve Carl Jung gibi baz baarl
kiilerin baarlarnn altnda, uzun sreli inzivaya ekilerek i dnyalarn inceleyip eser veya kuramlarn vcuda getirme olduu sylenebilir.15

14

15

Buchholz, Ester S, Catton, Rochelle, Adolescents' Perceptions Of Aloneness

and Loneliness Journal Article by Adolescence, 1999, Vol. 34, ss. 203-204.
Jerry M., Burger, Kiilik, Psikoloji Biliminin nsan Doas in Syledikleri,
(ev. nan Deniz Erguvan Sarolu) Kakns Yaynlar, stanbul, 2006, ss.
503-505.

Modern Psikolojide ve Tasavvufta Yalnzlk

137

2. Tasavvuf Bir Eitim Arac Olarak Yalnzlk

Yalnzlk, hemen hemen ilh veya lh olmayan btn dinlerde,
mitolojilerde ve peygamberlerin hayatlarnda karlalan bir olgudur.16 lk yalnzlk anlats kutsal metinlerde cennetten dle
karmza kar. lk insann, gnahna karlk olarak dedii bir
bedel olan yalnzlk eini bulmayla son bulur. Burada, affedilme
yalnzln son bulduu birliktelik olarak grlmektedir. O evrensel
btnlkten kopma nasl kt grlmse, yalnz olma da bu balamda bir gnah gibi olumsuz grlmektedir. Bununla birlikte Yahudilikin tezkiyeye nem veren yorumunda murakabe esnasnda
sessizlie ve yalnzla vurgu yaplmas, Hz. Musa (a.s.)nn krk
gn Tur Danda Allah(c.c.)la bulumas, Hz. sa (a.s.)nn da ayn
ekilde krk gn17 Filistin lnde geirmesi yalnzlk tecrbesine
rnek olarak gsterilebilir. slm geleneinde ise yalnzlk, tasavvuf
bir eitim metodu olarak uygulanm ve pozitif bir anlamla ilenmitir. Kaynan Hz. Peygamber (a.s.)in peygamberlik ncesi uzleti,
peygamberlii dneminde -Kuran emirle18 - itikaf uygulamalar19 ve
uzleti tavsiye eden hadislerinden20 alan yalnzlk, uzlet, halvet, ile,
erbain ve vahdet-infird gibi eitli kavramlarla ifade edilmitir.21

16

17

18
19

20

21

Annemarie Schimmel, slmn Mistik Boyutlar, Kabalc Yaynevi, stanbul2004, ss. 21-23.
Matta, Bap 4/1-3; Luka, Bap 4/1-2, Kitab- Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, Kitab- Mukaddes irketi, stanbul-1997.
Bakara, 2/125, 187.
Buhar, Muhammed bin smail, el-Cmius-Sahih, Daru bn-i Kesir, Beyrut1407/1987, tikf, 1; Mslim, bn Haccc el-Kueyr, Sahhu Mslim, Darul-Marife, H.1426/2005, tikf,5; ener, Mehmet, tikf slm Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, stanbul-2001, C. 23, ss. 457-459.
Hz. Peygamber (a.s.)a insanlarn en faziletlisi sorulduunda, Mal ve can ile
Allah yolunda cihad eden kiidir cevabn vermitir. Sonra kimdir denilince
Bir vadide uzlete ekilip Rabbine kulluk eden ve insanlar, kendi errinden
koruyan kiidir buyurmulardr. (Buhar, Rikak, 34); Yaar Nuri ztrk,
Tasvvufun Ruhu ve Tarikatlar, Yeni Boyut Yaynlar, stanbul-1990, ss. 101102.
Muhasibi, Haris, er-Riye Li Hukkillah, Tahk. Abdulkadir Ahmet Ata, DarulKitabil-lmiyye, Beyrut, ths, ss. 475-478; Gazal, Ebu Hmid Muhammed b.
Muhammed, hyu Ulmid-Din, Darul-Fikr, Dmek-2006, (Altnc Kitap), C.
2, ss. 1255-1299; Sleyman Uluda, Halvet, slm Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, C.15, ss. 386-387; Ahmed Yldrm, Din, Dnyevleme ve Zhd, Aratrma Yaynlar, Ankara-2005, ss. 24-63.

138

Muhammed Kzlgeit

Hz Muhammed (a.s)in peygamberlik ncesi dnemde, tek banal ve zahidne bir hayat tarzn tercih ettiini, Hz. Aie
(r.aha)nin u rivayetinden anlyoruz: Raslullahn, ilk vahiy balangcnda kalbine yalnzlk sevgisi brakld/Peygambere (a.s.) yalnzlk sevdirildi. O, Hir Dandaki maarada yalnzla ekilip, orada tehanns ederdi.22 Hz. Peygamber (a.s.)in, bu yaam tarzna
peygamberlii dneminde de sistemli bir ekilde devam ettii, hayat
hikayesinin anlatld ve snnetinin aktarld kitaplarda aka
grlmektedir.23 Bunun en somut rneklerinden biri, Peygamber
(a.s.)in bazen gecenin te birini, bazen yarsn bazen de te ikisini teheccd/gece namazyla geirmesi, 24 Medineye hicretinden
vefatna kadar, Ramazan aynn son on gnnde mescitte itikfta
bulunmasdr.25 Hz. Peygamberin bu ve benzeri uygulamalar, slm
dinine has manevi bir hayat tarznn olumasna nclk etmitir 26
Hicri nc ve drdnc yzylla birlikte, bireysel olarak tecrbe edilen, genel anlamda insann sonsuzluuna yardmc olmayan
her eyden uzak durmas, yalnzl tercihi olarak tanmlanan zahitlik,27 tasavvuf bal altnda ilenmeye, teori ve pratik anlamda
kurumsallamaya balamtr.28 Bu kurumsallamayla birlikte, bi-

22

23

24
25

26

27

28

Buhari, Bedul-Vahy, 3; Sleyman Ate, slm Tasavvufu, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul-2004, ss. 12-13; Tehanns, ailesine dnmeden ald azkla yetinip birka gece ibadet etmesidir. Ahmed Sofuolu, Camiu's-Sahih-i Buhari
ve Tercmesi, tken Yaynlar, stanbul-1987, C.1, ss. 145-147.
Bkz. Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, (ev. Salih Tu), rfan Yaymclk, stanbul-1993, C.2, s. 751-755; Yldrm, Din, Dnyevileme ve
Zhd, ss. 102-141; Cengiz Gndodu, Abdulmecid-i Sivasi Hayat, Eserleri ve
Tasavvufi Grleri, (Baslmam Doktora Tezi), Atatrk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Erzurum-1997, s. 8-13.
Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, s. 46.
Buhar, tikf, 1; Mslim, tikf, 1-5; Muammer Yakr, Unutulan Snnetlerden tikf, Hner Yaynevi, Konya-2008, ss. 39-40; ener, tikf, TDV
slm Ansiklopedisi, C. 23, ss. 457-459.
bn-i Haldun, Ebu Zeyd Abdurrahman ibn-i Ebi Bekr, ifausSil,/Tasavvufun Mahiyeti, Haz: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul-1998, ss. 34-35; ztrk, Tasvvufun Ruhu ve Tarikatlar, s. 130.
Gazal, hyu Ulmid-Din, C. 2, ss. 1257-1258; bn Ebid-Dny, el-Uzle velnfird, mukaddime ss. 6-7; ztrk, Tasvvufun Ruhu ve Tarikatlar, s.129;
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, (ev. Ekrem Demirli), Litera Yaynclk, stanbul-2007, C. 6, s. 157.
Osman Trer, Ana Hatlaryla Tasavvuf Tarihi, Seha Yaynlar, stanbul-1998;
s. 82; Yaar Nuri ztrk, Kuran- Kerim ve Snnete Gre Tasvvuf (slmda

Modern Psikolojide ve Tasavvufta Yalnzlk

139

reysel zahidne yaam, bir anlamda yalnzlk olarak ifadelendirilebilecek tecrbe, artk tasavvufi bir eitim metodu olarak pozitif bir
anlamda ilenmeye balanacaktr.29
Bylece tasavvuf, yalnzl deta pozitif bir anlam alannda yourmaya balam ve kendi yolunun yolcular iin, aama aama
kaydedilmesi ve her bir durumun farkl tecrbe younluunda yaanmas iin farkl isimlerle -uzlet, halvet, ile, erbain- ifade etmitir.
2.1. Uzlet
Arapadaki uzaklatrmak anlamndaki a-z-l fiilinden tretilen uzle, kiinin nceden iinde bulunduu bir durumdan kendisini soyutlamas, ayrlmas, ban kesmesi, uzaklamas ve
halktan uzaklap onlardan ayr yaamas anlamna gelir. 30
Tasavvuf terbiyede mride, balangta uzlet tecrbe ettirilir.
Bu, halk onun errinden veya o halkn errinden kurtulsun diye
deildir. Bu, kt ahlktan uzlet (ayrlmak)tir. Uzlet uygulamas,
hayatn ak ierisinde kk zaman dilimlerinde i murakabe, i
muhasebe iin yaplr. Bylece mridin, tasavvuf terbiyede belli bir
dzeye gelmesi hedeflenir. mr boyu uzlette kalan sf parmakla
saylacak kadar azdr. Uzletin gerei u ifadelerle aktarlmtr31:
Hz. Peygamber (a.s.)e insanlarn en faziletlisi sorulduunda,
Mal ve can ile Allah yolunda cihad eden kiidir cevabn vermitir.

29

30

31

Rh Hayat), FAV Yaynlar, stanbul-1989, s. 11; Ate, slm Tasavvufu, ,

ss. 112, 187; Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, s. 42-60.
Ebu Talib El-Mekk, Kalplerin Az [Ktul-Kulb], (ev. Yakup iek, Dilaver
Selvi), Semerkand Yaynlar, stanbul-2003, C.2, s.445-446.
bn Manzr, Lisnl - Arab, Beyrut-1968/1388, C.11, s.440; Rasim Efendi
Seyyid Mustafa, Tasavvuf Szl Istlht- nsan- Kmil, nsan Yaynlar,
stanbul-2008, s.784; Cebeciolu, Uzlet, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri
Szl, ss. 672; Yaar Nuri ztrk, Kuran- Kerim ve Snnete Gre Tasvvuf, s. 423; Gndodu, Abdulmecid-i Sivasi Hayat, Eserleri ve Tasavvufi Grleri, ss. 284-285; Selahattin Glba, Kuran Kerimde Anlan Baz Peygamberlerin Yalnzlk Deneyimleri, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara-2006, s. 17.
Uzletin faydalar iin bkz. bn Ebid-Dny, Mukaddime blm el-Uzle velnfird, ss. 7-10; Gazal, hyu Ulmid-Din, C.2, s. 1265-1284; bn Arab,
Ftht- Mekkiyye, C. 7, ss. 130-133; Cebeciolu, Uzlet, s.672.

140

Muhammed Kzlgeit

Sonra kimdir? denilince Bir vadide uzlete ekilip Rabbine kulluk

eden ve insanlar, kendi errinden koruyan kiidir. 32
Hasf b. sm, Hz. mer (r.a.)dan u sz nakletmitir: Uzletten
nasibinizi alnz..33
Bir zaman yz virme dnya ehline uzlette ol
Akl- fikrn bir yere cem it yzne ek nikb 34
Niyz-i Msr
Tek bana Ycenin talebiyle ilgilen
Ne fikir ne olumsuzlama ne de beden olsun 35
bn Arab
Nie bir lfet idelm uzlet
ekelm halvet eyh eiinde36
Yunus Emre

2.2. Halvet
Yalnzlk, yoksun olmak anlamnda h-l-v fiilinden tretilen
halvet kelimesi kiinin kendisi veya bir bakas ile yalnz kalmas
Hakkla olmak iin halktan ayrlp yalnz kalma veya tenhaya
ekilmek ve hibir kimsenin ve dnya malnn bulunmad bir yerde ruhun Allahla konumas anlamlarnda da kullanlmtr. Tasavvuf bir terim olarak halvet, zihinsel konsantrasyonu ve baz zel
zikirlerle riyazetleri gerekletirmek zere; eyhin mridini, karanlk, d dnyadan soyutlanm bir yere, belli bir sreyle koymas,
bylece mridin, kalbini yanl inanlardan ve kt huylardan te-

32
33
34
35
36

Buhar, Rikak, 34.

bn Ebid-Dny, el-Uzle vel-nfird, s. 56.
Cebeciolu, Uzlet, s.672.
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. 7, s. 130.
Cebeciolu, Uzlet, s. 672.

Modern Psikolojide ve Tasavvufta Yalnzlk

141

mizlemesine imkn salanmas olarak tanmlanmtr. 37 Nitekim

Mekk, halveti kalpten halka ait korku ve beklentilerin boaltlmas,
btn dncenin Yce Yaratcnn emrettii ilerde toplanmas ve
sebat zere azmin kuvvetlendirilmesi olarak tanmlar.38
Hz. Musann, Turdaki krk gnlk Allah (c.c.) ile olan zel grmesinden ve Medyende Hz. uaybn yannda kald mddette
geirmi olduu riyztlardan esinlenerek, halvet genelde krk gne
hasredilmitir.39 Bu krk gne bal kalnarak, halvete erban ve ile
de denmitir. Ayrca halvetin nasl uygulanaca dbl-Halve
balklar altnda uzun uzun anlatlmtr.40 rnein bn Arabi halveti u ekilde betimler:
Arzuladm ile halvet oldum, deildi bizden bakas
Benden baka olsayd, halvet mmkn olmazd
Nefsinde kendisinden bakas olmazsa
Onu var edene kar cmert davranr41
Halvet, btn tarikatlarn ve insanla ulv deerler kazandrma
kaygsnda olan bireylerin, Allaha vuslat yani tefekkrde sreklilii
salayabilme zelliine ulaabilmek iin, geici sreli olarak, zaman
zaman bavurduu bir uygulamadr. Hedef; zihnin Allah dndaki
her eyden syrlmas, zihn safln elde edilmesidir. 42 bn Arab,
halvetin bu zelliklerine dikkat ekerek, halveti yalnzlktan u ekilde ayrr: Baz kimseler ise yaratklarla nsiyet yalnzlnn ken37

38
39

40

41
42

bn Arab, Ftht- Mekkiyye, c. 7, ss. 123-129; Rasim Efendi, Tasavvuf

Szl Istlht- nsan- Kmil, s.476-477; Seluk Eraydn, ile slm
Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, stanbul-1993, C. 8, ss. 315-316; Cebeciolu,
ile, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 146; Sleyman Uluda Seluk Eraydn, Erbain, slm Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, stanbul1995, C. 11, ss. 270-271.
El-Mekk, Kalplerin Az [Ktul-Kulb], C.1, s. 392.
ihbuddn Shreverd, Gerek Tasavvuf [Avrifl-Merif], (ev. Dilaver Selvi), Semerkand Yaynlar, stanbul-1999, s. 262-263.
bn Manzr, Lisanul-Arab, c. 14, s. 237-242; Sleyman Uluda, Halvet,
slm Ansiklopedisi TDV Yaynlar, C. 15, ss. 386-387; Cebeciolu, Halvet,
Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 249; Gndodu, Abdulmecid-i Sivasi Hayat, Eserleri ve Tasavvufi Grleri, s. 130; Glba, Kuran Kerimde Anlan Baz Peygamberlerin Yalnzlk Deneyimleri, s. 18-19.
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, c. 7, s. 123.
Cebeciolu, Halvet, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 250.

142

Muhammed Kzlgeit

dilerine hakim olmas nedeniyle halveti tercih eder. Yaratklar ki

buna ev halk da dahildir- grmeyle iinde bir daralma bulunur.
yle ki hareketten de sknt duyar ve dinginlii arar. Bu durum
kendisini halvete ynlendirir. () btn bunlar ne bir makam ne de
rutbe kazandran eylerdir Halvet sahibi sadece Rabbi hakknda
bilgi arar. Allah bu bilgiyi maddenin dnda verebilecei gibi bazen
de madde iinde verir.43 Bu balamda, geriye doru bakldnda,
insanln en byk hamleleri bireyin ruhunda ve tekbanalkta
mayaland ve bu anlamda yalnzln kendini bilmenin bir teknii
olarak kullanld grlecektir. Sokratesin ie bak, Eflatunun
maaras, Dantenin ve Buddhann yaam bu rneklerin sadece
bazlardr.
Muhasibnin
el-Vasays,
Gazalnin
hys,
Mevlnann Mesnevisi, Dantenin lh Komedyas, Nietzschenin,
svire dalarnda Sils Maria tepelerinde zmrt inziva dedii yalnzlnda kaleme ald Zerdt Byle Buyurdu kitab, bu hallerde
vcuda gelmi eserlerdir.44
Halvet ve uzlet kavramlar mana yaknlndan, yer yer e anlamda kullanlmtr. Fakat iki kavramn pratikte farkl uygulama
alanlar bulmas, halvet ve uzletin birbirinden farkl olduunu gstermektedir. Dolaysyla, halvet ve uzlet kavramlar karlatrldnda, halvette fiil/somut bir yalnzln ve ritellik yn ar basan
bir tecrbenin varlndan bahsedilebilir. Uzlette ise meknsal ve
fiil bir yalnzlk art koulmakszn duygusal ve zihinsel olarak toplumdan ayrl sz konusudur. Halvet kavramyla birlikte, dblHalve, Halvet-i Sr ve Halvet-i Hakik Halvet der Encmen,
Halvetgah gibi sistemli bir yapy tanmlayan kavramlarn kullanlmas da vardmz sonucu destekleyen kullanmlardr. Ayrca
halvetteki yalnzlk vurgusu kiinin bir bakasyla ya da Hakkla
yalnz kalmasna, -yani iki kiilik bir yalnzla-45 uzletteki yalnzlk
vurgusu ise tam bir teklie bal olmaktadr. Dolaysyla her iki kavram psikolojide, tekbanalk kavramna daha yakn gelmektedir.
43
44

45

bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. 7, s. 128.

Yaar Nuri ztrk, Kuran- Kerim ve Snnete Gre Tasvvuf, s. 421; , M. Ruhat, Yaar, Yalnzlk, C. 17, Say: 1 s. 242.
Nitekim, halvetin bu kullanm, Fkh bir terim olarak Halvet olarak ilenmitir. Bkz. Orhan eker, Halvet, slm Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, stanbul-1997, C. 15, ss. 384-386 .

Modern Psikolojide ve Tasavvufta Yalnzlk

143

Bu balamda bireyin kendi bana olmas eer sistemli, programl

ve zellikle planlanm ise uzun sreli tek banalk dolaysyla halvet; eer sistemli olmaktan ziyade bireysel ve daha ksa zaman dilimlerinde inzivaya ekilme eklinde ise ksa sreli tekbanalk yani
uzlet anlamna geldii sylenebilir.
Modernitenin somut yaamda tezahr eden sonularndan birisi
bireyin gelenekler ve geleneksel deerler olmakszn varlyla yalnz
kalmasdr. Daha nceki alarda bireye ynn gsteren, ona varlnn amacn iaret eden rehberler, modernite ile birlikte ortadan
kalkmtr. Modern zamanlarda birey, varl ile arada kendisini
denetleyen hibir messese olmadan kar karya gelmitir. Artk
bireyin bir varlk olarak yerine getirmesi gereken grevleri vardr ve
birey, bunlar yalnzl ierisinde stlenmek, yerine getirmek zorundadr. Bireyin bir varlk olarak gerekletirmesi gereken en temel grevi, kendisindeki varl var klmas, onu zamana eklemlemesidir. Dier bir ifadeyle birey, varm demek, varlnn sorumluluunu stlenmek zorundadr. Hemen daima bir bunalmn elik
ettii bu sorumluluk, bireyin kendisinin halletmesi gereken birok
kayg/korkuya da sebep olur.46 Sanayilemeyle birlikte yaanlan
byk dnya bunalm gibi iktisad daralmalarla da sonulanan
bu sre, psikolojik algy ruhsal problemlerin oluumunu da etkilemitir. Dolaysyla modern psikolojide karlalan ruhsal problemlerin, modernite ncesi dnemde, bu nitelik ve younluuyla
tecrbe edilmedii belirtilebilir. Nitekim Arkun, intihar hakknda
u tespitte bulunmaktadr: Bat dillerinde suicide (kendini katletme) kelimesi yerine, Trkede intihar kelimesinin kullanm Tanzimatladr.47 Yine Bahadr, anlam araynn gnmzde tecrbe edilen dzeyde bir ruhsal problem olarak alglanmasnn yeni
olduuna deinir.48 Ayrca yalnzln da negatif anlamda kavramlam olmas ve ruhsal bir problem olarak alglanp psikologlar
46

47

48

Ouz cal,Varolusal Sorunlar, Birey Ve Yeni Hayat, TBAR, 28, 2010, 313324, s. 314.
Nezahat Arkun, ntiharn Psikodinamikleri, Baha Matbas, stanbul-1963, s.
3;Muhammed Kzlgeit, Yalnzlk Umutsuzluk ve Dindarlk likisi, Atatrk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Erzurum 2011, ss. 4-26.
Abdulkerim Bahadr, nsann Anlam Aray ve Din, (Logoterapik Bir Aratrma), nsan Yaynlar, stanbul-2002, ss. 131, 133.

144

Muhammed Kzlgeit

tarafnda teorik ve klinik tedavi yollarnn aratrlmas bu duygunun daha ziyade modern bir tecrbe olduunu gstermektedir. Bu
duruma en somut rnek ise yalnzlkn modern Arapadaki elvahdetn-nefsiyye ile karlk bulmasdr.

2.3. Vahdet-nfird
Modern psikolojinin kulland yalnzlk kavramnn karl olarak Arapada el-infird ve el-vahdet kavramlar kullanlmaktadr. nfirad kavram ayn zamanda bu alanda yazlm ilk eserlerden
biri olan bn-i Ebid Dnyann el-Uzle vel-nfird kitabnn ismi
olmutur. El-vahde kelimesi ise, modern Arapada kendisine ennefsiyye kelimesi ilave edilerek el-vahdetun-nefsiyye eklinde
yalnzln karl olarak kullanlmaktadr. Ayrca her iki kelimenin
anlam, zellikle slm literatrnde Allah Telann vahdaniyeti
balamnda kelam bir konu olarak ilenmi ve bu isimler esma-i
hsndan saylmtr.
nfird ve vahdet kelime olarak "ei olmamak, tek olmak,
kendini ekmek, ayr tutmak, tecrit etmek" anlamnda kullanlmaktadr. el-Vahdet kavramyla da el-infird anlam kastedilmektedir. Dolaysyla er-reculul vahd ifadesinden yalnz bana bir
adam veya grnte (nicel olarak) yalnz kalan adam anlam
kastedilmektedir. 49 Ayrca infird ve vahdet kelimelerinde, bireyin, kendisine ynelebilecek basklardan kurtulma amacyla irad
bir eylem olarak kendini insanlardan uzaklatrmann ve yalnzlatrmann bilinlilik hli ifade edilmektedir. El-vahdetnnefsiyyenin de kiinin kendisini insanlardan ve madd eylerden
uzaklatrmas, yabanileme/yabanclama anlamna gelen ihsasu
bil-vahet kavramlaryla anlam ilikisi ierisinde olduu belirtilmektedir.50
49

50

bn Manzr, Lisnl - Arab, Beyrut-1968/1388, C. 3, ss. 331-333; ez-Zebid,

Tacl-Arus min Cevahirul-Kamus, C.2, ss. 449-450; el-Malik, Ahmed Sv,
Haiyetus-Sav al Tefsiri Celleyn, Darul-Fikr, Beyrut-1993, C. 2, s. 41.
eyb, Abdulkadir Taha, e-ur bil-Vehdetun-Nefsiyye ve Alkatuh bi Badi
Simtil-ahsiyye Led Ayneti Min Tlibti Cmiati Ummul-Kur Bi MekketlMubareke, (Yaymlanmam Doktora Tezi) Cmiati Ummul-Kur, Mekke1426/2005, s. 12.

Modern Psikolojide ve Tasavvufta Yalnzlk

145

El-vahdetn-nefsiyye kavramnn modern Arapada oluturulan yeni bir kavram olduu tespiti, psikolojik anlamda ruhsal bir
sorun olan yalnzlkn medeniyetimiz iin yeni bir olgu olduunu
belirtmek iindir. Bundan kast, bu duygunun hi yaanmad deildir. Burada belirtilmek istenen, -uzlet, halvet ve dier tek banalk tecrbelerini de dndmzde- slm medeniyetinin, yalnzl, modern dnyann yaad younluk ve anlamda ruhsal bir
sorun olarak tecrbe etmediidir. Deien dnyayla birlikte toplumlar ve bireyler deimekte, insann varlna anlam katan deerler
de bu deiimden payn almaktadr. Kreselleen ve daha effaf
olma gayreti iinde olan dnya kresel bir yapya brnrken, teknolojisini, salk alanndaki baarlarn, kltrel niteliklerini, yaam biimlerini ve hatta modasn aktarrken; heveslerini, hrslarn,
bunalmlarn, ksacas ruhsal problemlerini de aktarmaktadr. Deerlerin yozlamas, dinin terakkiye mani sloganlaryla dinin bireysel tecrbe alanlarndan dahi srlmesi, ilm ve edeb anlamda bir
orakla sebep olduu gibi, bireysel tecrbelerin de ykma uramasna neden olmu, ulv ve akn tecrbelerin yaanmasna mani
olmutur. Bu boluk da hakikate benzeyen fakat hakikati tahrip
eden taklitlerle doldurulmutur. Bu ise, durumun bir psikolojik
vaka olmasna neden olmutur.

Sonu
Grld zere yalnzlk tecrbesi, yalnzln olumlu veya
olumsuz alglanmasna bal olarak farkl tanmlanmaktadr. Ayrca, farkl medeniyet tasavvuruna, deerlere ve kltrel yapya sahip
toplumlar tarafndan farkl anlamlandrlmakta ve tecrbe edilmektedir. Bat dnyasnda yaplan almalarda, yalnzln kayg, stres,
mitsizlik hatta intihar gibi olumsuz duygularla ilikili olduu ve
ruhsal bir sorun olarak ilendii grlmektedir. Yine Batda, tek
banalk anlamnda bir yalnzln ya da tasavvuf yalnzlk halinin,
genelde din adamlarnn ve baz dnrlerin belli dnemlerde bavurduklar bir tecrbe olduu, bireyin eitiminde sistematik bir
eitim arac olarak kullanlmad bilinmektedir. Buna karn, yalnzln tasavvufta bir eitim metodu olarak ilendii, psikolojik

146

Muhammed Kzlgeit

anlamda pozitif bir tecrbeye iaret ettii, tasavvuf literatrnde

yalnzlk kavramnn sistematize edilme niteliinden de anlalmaktadr. Bu bakmdan yalnzlk deneyiminin kltrel dnyadaki anlamlarnn toplumdan topluma ve ayn toplumda da zamandan zamana farkllk gsterebilecei grlmektedir. Dolaysyla yalnzl,
bireyin, hem sosyal bir varlk olu nitelii ve hem de psikolojik salk btnl balamnda irdeleyen ve konuyu bireyin bizatihi kendisi ve onun toplumla ilikisi boyutunda ele alan almalarn bu
olgular, medeniyet tasavvuru ve din/dindarlk balamnda da ele
almas gerekmektedir. Ayrca farkl medeniyetlerin zelde de tasavvufun tecrbe dnyasndan elde edilecek bilgilerin, ehlinden ve aslna uygun olma artyla, modern dnyada psikolojik bir sorun veya
ruhsal bir hastalk olarak yaanan yalnzlk gibi durumlarla ba
etmede bavurulabilecek bir alan olarak dnlebilecei sylenebilir.

Modern Psikolojide ve Tasavvufta Yalnzlk

147

KAYNAKA
Arkun, Nezahat, ntiharn Psikodinamikleri, Baha Matbas, stanbul1963.
Ayverdi, lhan, Misalli Byk Trke Szlk, Kubbealt Neriyat,
stanbul-2005.
Bahadr, Abdulkerim, nsann Anlam Aray ve Din, (Logoterapik Bir
Aratrma), nsan Yaynlar, stanbul-2002.
Buchholz, Ester S., Catton, Rochelle; Adolescents' Perceptions of
Aloneness and Loneliness, Journal Article by Adolescence, 1999,
Say. 34, ss. 203-214.
Buhar, Muhammed bin smail, el-Cmius-Sahih, Daru bn-i Kesir,
Beyrut-1407/1987.
Burger, Jerry M. Kiilik, Psikoloji Biliminin nsan Doas in Syledikleri, (ev. nan D. Erguvan Sarolu) Kakns Yaynlar, stanbul-2006.
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka
Yaynlar, stanbul-2005.
eker, Orhan, Halvet, slm Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, stanbul-1997, C. 15, ss. 384-386 .
Duy, Baki, Bilisel-Davran Yaklama Dayal Grupla Psikolojik
Danmann Yalnzlk ve Fonksiyonel Olmayan Tutumlar zerine
Etkisi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara-2003.
Eraydn, Seluk, ile, slm Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, stanbul-1993, C.8, ss. 315-316;
Gazal, Ebu Hmid Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmid-Din,
Darul-Fikr, Dmek-2006.

148

Muhammed Kzlgeit

Glba, Selahattin, Kuran Kerimde Anlan Baz Peygamberlerin

Yalnzlk Deneyimleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara2006
Gndodu, Cengiz, Abdulmecid-i Sivasi Hayat, Eserleri ve Tasavvufi Grleri, (Baslmam Doktora Tezi), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum-1997.
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, (ev. Salih Tu), rfan
Yaymclk, stanbul-1993
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, (ev. Ekrem Demirli), Litera Yaynclk, stanbul-2007.
bn Ebid-Dny, Abdullah b. Muhammed, el-Uzle vel-nfird, (Tah.
Ebu Ubeyde Mehur b. Hasan), Darul-Vatan, Riyad-1997-1417.
bn-i Haldun, Ebu Zeyd Abdurrahman ibn-i Ebibekr, ifausSil,/Tasavvufun Mahiyeti, Haz: Uluda, Sleyman, Dergah Yaynlar, stanbul-1998.
bn Manzr, Celaluddin Muhammed B. Mkerrem El-Ensari ElMsr, Lisnl - Arab, Beyrut-1968/1388.
mamolu, Seval, Gen Yetikinlikte Kiileraras likilerin Cinsiyet,
Cinsiyet Rolleri Ve Yalnzlk Algs Asndan ncelenmesi, Marmara niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul-2008.
Kitab Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, Kitab Mukaddes irketi, stanbul-1997.
Kzlgeit, Muhammed, Yalnzlk Umutsuzluk ve Dindarlk likisi,
Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yaymlanmam
Doktora Tezi), Erzurum-2011.
Mc Whirter, Benedict T., Loneliness: A Review of Current Literature, With Implications for Counseling and Research, Journal of

Modern Psikolojide ve Tasavvufta Yalnzlk

149

Counseling & Development, USA-1990, C. 68, say. 4, ss. 417422.

Muhasibi, Haris, er-Riye Li Hukkillah, (Tahk. Abdulkadir Ahmet
Ata), Darul-Kitabil-lmiyye, Beyrut, ths.
ztrk, Yaar Nuri, Kuran- Kerim ve Snnete Gre Tasvvuf
(slmda Rh Hayat), FAV Yaynlar, stanbul-1989.
--------, Tasvvufun Ruhu ve Tarikatlar, Yeni Boyut Yaynlar, stanbul-1990.
Rasim Efendi, Seyyid Mustafa, Tasavvuf Szl Istlht- nsan-
Kmil, nsan Yaynlar, stanbul-2008.
Suedfeld, Peter Aloneliness as a healing Experience: In L. A. Peplau D. Perlman (Eds.), Loneliness: A Sourcebook Of Current Theory,
Research And Therapy, New York-1982.
Shreverd, ihbuddn, Gerek Tasavvuf [Avrifl-Merif], (ev.
Dilaver Selvi), Semerkand Yaynlar, stanbul-1999
TDK Trke Szl, Trk Tarih Kurumu Basm Evi, Ankara-1988.
Peplau, L. A., Miceli, M. - Morasch, B., Perspectives on Loneliness:
In L. A. Peplau - D. Perlman (Eds.), Loneliness: A Sourcebook Of
Current Theory, Research And Therapy, New York-1982.
Redhouse, Yeni ngilizce-Trke Szlk, Redhouse Yaynevi, stanbul-1979.
Rank, Otto, Doum Travmas, (ev. Sabir Ycesoy), Metis Yaynlar,
stanbul-2001.
Tkel, Rait, Yalnzlk zerine Notlar, Psikanaliz Yazlar -Yalnzlk
zel Says-, Sonbahar-3, Balam Yaynlar, stanbul-2001.
Schimmel, Annemarie, slmn Mistik Boyutlar, Kabalc Yaynevi,
stanbul-2004.

150

Muhammed Kzlgeit

ener, Mehmet, tikf, slm Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, stanbul-2001, c.23, ss.457-459.
eyb, Abdulkadir Taha, e-ur bil-Vehdetun-Nefsiyye ve Alkatuh bi Badi Simtil-ahsiyye Led Ayneti Min Tlibti Cmiati
Ummul-Kur Bi Mekketl-Mubareke, (Yaymlanmam Doktora
Tezi) Cmiati Ummul-Kur, Mekke-1426/2005.
Trer, Osman, Ana Hatlaryla Tasavvuf Tarihi, Seha Yaynlar, stanbul-1998.
Uluda, Sleyman, Halvet, slm Ansiklopedisi, TDV Yaynlar,
C.15, ss.386-387.
Uluda Sleyman - Eraydn Seluk, Erbain, slm Ansiklopedisi,
TDV Yaynlar, stanbul-1995, C.11, ss. 270-271.
Yaar, M. Ruhat, Yalnzlk, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elaz-2007, C. 17, say. 1, ss. 377-260.
Yldrm, Ahmed, Din, Dnyevleme ve Zhd, Aratrma Yaynlar,
Ankara-2005.
Websters Ninth New Collegiate Dictionary, Merriam-Webster Inc.
USA-1991.
ez-Zebidi, Muhammed b. Murtaza, Hseyin el-Vasit el-Hanef, Tacl-Arus

min Cevahirul-Kamus,

1888/1306.

Matbaatl-Hayriyye,

Msr-