Download as pdf
Download as pdf
You are on page 1of 364
eno i oe 6 A 134) NW , THO! PHONG’ aN + | i LOI NOI DAI Cuén sdch nay ¢6 hai phan co ban : Nghién ctu vé- su phat trién ctia gido duc Nho hoc va nghién ctu-vé ché 49 thi c Nho hoc qua cdc thai ky lich sk Viet Nam. Vé noi dung thir nhét lau nay ngudi ta luu y nhiéu dén viée nghién. ctu téng thé, con nghién ctu riéng vé sy phat trién gido due Nho hoc thi qué ft. Khé khan lén nhét trong qua trinh nghién ctu la chu truong phat trién gido duc timg théi ky duge str sdch néi toi qua it, cde sO ligu, cdc. chi tiéu phét trién hau nhu khéng 6, néu cé sé ligu gidn tiép minh hoa cho sy phat trién do thi cung so sai, noi dung lai khong nhat quan gay khé khan cho su xem xét “danh gia. Toi da c6 ging thoat ra khéi khé khan nay bang nhung cut ligu gidn tiép, nhung sé ligu cé lien quan dé c6 thé 6 can ct " -xét don va suy dodn khi can, Mong wdc cao nhat cia téi trong van dé nay la dua ra duge nhung ¥ kién ban dau, mét bute tranh tong quat tuy cdn don gidn vé sy phat trién gido duc Nho hoc, coi dé 1a mét vi du cu thé, mot y kién dé phan tich, nhan xét, tu d6 c6 thé cung nhau tim ra chan ly. Vé noi dung thit hai, hién nay sit sch chép ¢ nhiéu quyén khae nhau rai rdc méi noi mot it, tap trung 6 may quyén : Lich triéu hién chiong logi cht (phin Khoa muc chi, quan chifc chi, nhan vat chi), Kién van Tiéu luc, Quéc tridu Huong khoa luc, Céc nha khoa bang Viét Nam 1075 - 1919, Lich triéu tap ky va may bé- lich sit nhu Viét sit luge, Dai Viét sit Ry toan thu, Dai Viet st ky tuc bién, Viét su thong gidm cuong muc, Dai Nam thuc luc cung véi sdch Kham dinh Dai Nam Hoi dién sy 1é... N6i chung cdc sdch nay déu ké viéc lam, su kien khong phan tich nhiéu vé ly do tai sao lam nhu - thé, hoc kinh nghiém ctia triéu dai nao cia Trung Quéc, vi sao dang thye hién chi truong mé cdc khoa thi nay lai bé di mé khoa thi khéc v.v... ma nhimg didu nay chung ta lai can biét dé danh gia dung dan, sau sde. Vé noi dung nay t0i c6 gAng lam mAy viéc sau : - Tap hop cae doan néi vé thi cu va nhung thi c6 lién quan chép rai rde trong stt sch cdc ché xép theo timg loai van dé, theo thi ty thei gian, nam thang dé 6 cdi nhin téng quat vé timg van dé cho c6 hé théng, nhat quan. Trong ting van dé néu cé thé duge thi 3 ‘hem lam ban tam goi la thong ké. Nhing ban théng ké nay tuy con so sai, khong khoa hoc eang goi y cho chung ta suy nghi nhiéu diéu. - Trén co sé tap hgp tu ligu va nhing ban théng ké so bd, chua khoa hoc néi trén toi cf ging néu lén mot sé phan tich buée dau, lién hé téi nhitng diéu cé lién quan khac dua ra mét sé nhan xét, goi y dé ban doc ty suy nghi tim hiéu thém va rit ra két luan. Trong phuong phap lam viéc, toi cd gang luén bam sat vao nhiing tai ligu sé sdch da ghi chép, dting c6 chon loc, ché nao néu lén nhan xét cia minh thi cd gdng tim tu ligu chting minh cho xc dang, ché nao suy dodn thi néi ré la suy doan trén co sé cac tu liéu lich sux nao, c6 hét sttc tranh nhimg cach suy luan cia tu duy tu bién thudn tuy xa réi lich sw. Dé6i véi ti nhiing diéu mong wée va nhitng yéu cdu vé phuong phap phai tuan theo néi trén co 1é la qua cao trong khi nang luc kién thutc va théi gian cé han. Do dé c6 thé.cé nhiéu ché ban doe chua hai long. Vi dy khi phan tich vé viée Viét Nam hoc tap Trung Quéc nhing gi vé té chitc Nha nuée, xay dung quan ché, quy dinh chic tréch va quan hé trén duéi, quan hé ngang gitta cdc té chtte va c4 nhan trong b6 may Nha nuéc hoae hoc tap nhing gi vé té chitc truéng lép tw Quéc tu Gidm, Tam quan dén cae nha hoc 6 dia phuong, va vé viéc té chic va diéu hanh thi cit bao gém tit cdc cdp thi, cdc loai khoa thi, cach té chitc coi thi, chdm thi... toi cam thay nhwng hiéu biét cia minh vé lich st Trung Quée, vé ché dé chinh tri, xa hoi, ché dé hoc hanh thi cir 6 Trung Quéec con qua hep hoi, nong can, khong du néu ra nhitng y kién cé gid tri sau sdc. Cho nén, mong muén chi quan cia tac gid la mot viée ma danh gia khach quan cua doc gid déi véi cudn sach lai 1a mot viée khac. Trinh bay nhung diéu trén tdi cd ¥ mong déc gid thong cam cho khé khan cia minh ma lugng xét. Cuéi cing toi cé dua vao phan phy luc hai ban danh séch : Danh sdch cdc vj Té Tutu, Tu Nghiép va dai than Tri Quéc tu Gidm cia Quéc tu Gidm Thang Long ; danh sach cde vi dé Tao si (Tién si v6) doi Le Trung hung. Déi voi Quée tit Gidm Hué va cdc vi Tién st vo triéu Nguyén hién chua lam duge, xin khat lai lin khac. Két thic phan phy luc la ban théng ké sé trudng huong hoc 6 cdc dia phuong trong doi Nguyén. Ha N6i ngay 24/10/1997 = Tac gia Phan thi nhat SO LUQC VE T6 CHUC NHA NUGC, TO CHUC DAY HOC 6 NUOC TA TRONG THOI PHONG KIEN Dat nue va con nguvi Viet Nam duge hinh thanh trong mot qua trinh lich st lau dai. Dé la mot qué trinh ddu tranh bén bi dé khai pha va mé rong lanh thé, lam cho dat nudge ngay cang giau dep, mét qué trinh dau tranh kién cudng, day gian khé hi sinh chéng cae thé luc ngoai xam dé bao vé déc lap dan téc. Ti khi thanh lap nuée Viet Nam Dan chi Cong hoa nam 1945 dén nay da hon 50 nam. Chung ta da qua quen thuéc véi mét tinh hinh la dét nuée chia thanh tinh, tinh chia thanh huyén, thi xa, duéi dé 1a cap xa va phu@ng ; thanh phé thi c6 thanh phé true thugc trung wong va thanh phé thuéc tinh tuong duong véi cp tinh va huyén. Day la tinh hinh hién nay, song néu nhin theo chiéu dai lich su cia nude ta, chting ta sé thay mdi thoi, méi triéu dai co cach té chic hanh chinh khdc nhau, phu thudc vao cde diéu kién lich st cu thé va kién thi, kinh nghiém quan Ii dat nuée cia ting triéu dai. Buéi binh minh cua lich sit nuée ta bat ddu te thei dai cia "cdc vua Hung da ¢é céng dung nuéc" Van Lang, tén tai lau dai tei hon 2.600 nam theo cdc truyén thuyét con luw lai. Nhung di vat khao cé, nhung truyén thuyét vé thai ky nay cho thay day la mot thoi dai cé nén kinh té va van hoa khd phat trién trong thoi cé dai. Ca nuée duge chia thanh 15 b6 (c6 sach viét : b6 lac) do nha vua (d6ng 6 Cé Loa) va cdc lac hau, lac tuong ding dau. Sau d6 nuée Van Lang cia Hung Vuong bi Thuc Vuong Phan xam _chiém. Néu Hung Vuong la-nguéi dumg dau Lién hiép bé lac Lac Viét thi Thuc Vuong la nguéi dung dau Lién hiép bo lac Tay Au @ mién nui phia Bac nuée ta. Thuc Vuong da hgp nhat hai nhan té Tay Au va Lac Viét thanh lap ra nuge Au Lac, van chia nuée thanh 15 b6 va dong dé ¢ Cé Loa nhu ca. Trong thoi ky nuéc Van Lang va nude Au Lac c6 lé chwta ¢6 chit viét nén chua cé viée té chute day va hoc nhu chung ta mudn nghién cu. Tu doi nha Chu, ngudi Trung Quéc van goi cdc dan toc 6 vang ven bién phia Nam song Duong tu, vang phia Nam nui Nga Linh (hoac Linh Nam) la Bach Viét. Bach 6 day c6 y chi sé nhiéu, nhiéu toc Viét trong dé chu yéu 1a cdc toe Dong Au (# Chiét Giang), Man Viet (@ Phuc Kién), Nam Viet (¢ Quang Dong), Tay Au (¢ Quang Tay) va Lac Viét (6 Viét Nam). Nam -214" nha Tan cho Hiéu uy Dé Thu dem quan vugt Neu Linh xam chiém vung dat nay nim trong dia vue cua tinh Quang Dong va Quang Tay Trung Quéc lap ra 3 quan méi cia nha Tan la Nam Hai, Qué Lam, Tugng quan. Nam -210, Hi¢u ty Nam Hai la Nham Ngao cing Triéu Da dem quan xam luge nuée Au Lac, nhung khong thang dugc, xin gidng hoa. Réi Nham Ngao chét, Trigu Da thay lam Hiéu uy, xin cho con la Trong Thuy lam linh tic vé cho Thue Phan va xin cho Trong Thuy lay con gai Thue Phan la My Nuong lam vo, nhim muc dich dé la tinh hinh néi b6 cua nha Thuc va tinh hinh bi mat vi khi. Nam -207, Triéu Da bat ngv dem quan danh An Duong Vuong, chiém toan bé nuée Au Lac, hop voi phan dat ca cia Triéu Da lap ra mot nuéc méi la nuée Nam Viét, xung 1a Nam Viét vuong, déng dé &¢ Phién Ngung (nay la thanh phé Quang Chau). Dat nuée cia Triéu Da bao gém mét phan Phiic Kién, Quang Déng, Quang Tay va Viét Nam duge chia thanh 7 quan. Riéng nude Au Lac ci chia thanh 2 quan Giao Chi va Cu Chan, bao gém vung dat tu phia Nam cia 2 s6ng Ta Giang, Hutu Giang (2 phu lu ctia Tay Giang) thuée Quang Tay dén tan Hoanh Son (Déo Ngang) hién nay. Triéu Da dat ¢ méi quan 1 vién quan sit cai quan cdc b6 lac trong quan, va van cho con chau An Duong Vuong lam Tay Vu Vuong, van dé cho con chau cdc lac tuéng cai tri dan trong bé lac minh nhu_ci. Nha Triéu duy tri thém duge 5 doi sau khi Trigu Da mat va bi nha Han diét vao nam -111. Trong thdi gian nha Triéu cai tri nuée Nam Viét, hién chua tim duge tai ligu nao néi vé viéc té chite day va hoc. ()) Nhung nam c6 dé dau - 6 dang trudc la nhug nam trude cong nguyén. Nhung nam khong dé dau 1a nhung nam thude cong nguyén. (2) Quan Tugng cua nha Tan lau nay ede nha sit hoc van coi la ving d&t & phia Nam Hoanh son nhung thyc ra né phia Tay quan Udt Lam, nay la mién Tay Quang Tay va mién Nam Qué Chau. Xem Dai Viét st ky toan thu - NXB Khoa hoc xa hoi - Ha Noi 1993 - Tap I. Trang 138 - Chu thich 86 3. 6 Chuong I 16. CHUC NHA NUGC VA 16 CHUC DAY HOC G.NUGC TA TRONG THOI BAC THUOC Béc thuéc la mét tu ngén gon xua nay thudng duge dung dé néi dén mot thei ky lich sé lau dai nwéc ta bi bon phong kién Trung Quéc ¢ phuong Bae d6 ho. N6i dung chu yéu duge trinh bay la té chitc Nha nuée va té chite day hoc theo chuong trinh quy dinh cia Nha nuéc. Chiing tdi khong cé tham vong trinh bay vé gido duc Viét Nam véi nghia Tong nh&t cia khai niém gido duc. Théi ky nay nude ta bi phong kién Trung Quéc dé hé nén chuong trinh quy dinh néi ¢ day 1a chuong trinh hoe do chinh quyén phong kién Trung Quée quy dinh cho ngudi Trung Quéc, thé hién qua noi dung thi et tuyén chon ma nuéc ta la thude dia ctia ho cing phai thy hién, Chuong trinh nay c6 thé noi tom tat la cdc kign thite vé van hoc, lich su, x4 hoi, dao dite, chinh tri, phap luat... theo cée quan diém ctia Nho gido thé hign trong Ngu kinh (Kinh Thi, Kinh Thu, Kinh Lé, Kinh Dich, Kinh Xuan Thu) va Tt thu (Luan ngw, Manh ti, Dai hoc, Trung dung). Ngoai ra con mét sé sach cé tinh chat so dang nhdm day ngon nga van tu va day so bé vé cde noi dung cia Tu thu Ngu kinh dé chudn bi cho hoe sinh hoe Ién cao. Té chute Nha nuée néi trong chuong nay 1a té chic bo may dé ho cua cdc triéu dinh Trung Quée dat & nuée ta. Viée té chtte day hoc & nuée ta thoi ky nay do bo may do h6 té chute, chi phéi nhim thuc hién viée cing c6 b6 may do, thyc hién cong cugc Han hoa dé mé rong mét cdch ving chdc dat dai cia Trung Quéc nhu ho da lam véi cdc khu vue khaéc cia Bach Viét, khién cho bién gigi. Trung Quée lan xuéng phia Nam nhu ngay nay. Trong khi nghién cvtu t6 chute day hoc cia thai ky nay néu cé sin cdc sé ligu thdng ké vé dan s6, vé 80 hoc sinh, vé thay gido va co sé vat chat khac... thi cong viée thuan loi hon rat nhiéu. Song dang tiéc la hién nay khé ma c6 duge 7 nhiéu sé liéu cho nén phai nghién ctu nhwing nhan t6 tac dong dén nhu cu day hoc va hoc tap, dén diéu kién téi thiéu dé mé truong thuan lIgi (doi ngd gido vién va su cham lo dén viée day hoc aia cde nha cém quyén. Két qua day hoc thé hién trong sé hoc sinh dao tao ra ma trong dé cé mét sé nhan vat lich sit) dé can cit vao dé ma nhan xét danh gid. Phuong phap nghién cia gidn tiép nay cho phép co thé dua ra mot sé dy dodn, song cdc du dodn nay dang tin dén muc dé nao lai do nhttng su phan tich khach quan, cé can cut vig chac dén dau quy dinh. Trong qua trinh lam viée nay ching toi ed gang hét kha nang dé tranh su chu quan tuy tién, du sao day la buéc dau, chua cé sy nghién ctu c6 hé théng nao truée day lam ché dua nén kho tranh khéi thiéu sot. 1 - TU KHI BI NHA TAY HAN DO HO DEN TRUOC NAM 541 1, Doi Han Vua Han Vo Dé dem quan danh nude Nam Viét cia Trigu Da, lay lam dat a6 ho ttr nam -111 dén 8 thude Cong Nguyén. Sau 46 la nha Tan cia Vuong Mang (8 - 23) réi nha Dong Han va Neuy (25 - 225), nha Ngo déi Tam quéc (226 - 279) nha Tan, bao gém Tay Tan va Dong T4n (280 - 419) réi cde triéu dai cia Nam triéu Trung Quéc 1a Téng (Tién Téng hoac Luu Tong do Luu Du lap ra, khéec véi Trigu Tong la nha Téng do Trigu Khuong Dau lap ra sau nay) ttt 420 dén 478, Té (479 - 501), Luong (502 - 541). Nam 541, gitta déi nha Luong, Ly Bi khéi nghia réi lap ra nuéc Van Xuan. a) Khi nha Tay Han bat dau do hd nuéc ta, ¢ Trung Quée cae dia phuong duge chia thanh quan, huyén. 0 méi quan 6 dat mot vién Thai Thu cai tri nam quyén ca vé quan sy ln chinh tri. Canh Thai Thi cé mot vién Dé uy dé chi huy quan di, nhung viée diéu dong do Thai Thu quyét dinh, Ben dudi cap quan 1a c&p huyén, c6 hai loai huyén Ién trén 1 van hé thi dat chic huyén lénh, huyén nhé duéi 1 van ho thi dat chitc huyén truéng dé cai tri. Thai Thi Ja chtte quan to, an long 2000 thach hia mot nam® ngang hang (3) Lay sd thach lia hang nam 46 do chute quan cao thap. Luong Thai Thu la * 2000 thach, Thu si 1a 600 thach. Mi thach tuong duong voi 120 can. 8 v6i Citu Khanh 1a 9 chic quan lon trong triéu chinh. Nam -106 Han Vo Dé lai chia Trung Quéc ra thanh 13 khu vue, dat ¢ méi khu vue mot chute Thi su dé gidm sat cong viéc cua cdc Thai thi theo 6 diéu do vua quy dinh. Nha Tay Han lay nuée Nam Viét chia lam 9 quan 1a Chau Nhai, Dam Nhi (nay 1a déo Hai Nam) Nam Hai, Thuong Ngo, Uat Lam, Hop Phé (nay thudc Quang Dong va Quang Tay, Trung Quéc) Giao Chi, Cu Chan (nuée Au Lac ea) va Nhat Nam (ving dat tt Nam Dao Ngang dén Dai lanh cia Lam 4p). Ca 9 quan déu thuge bd Giao Chi do 1 Thai thu dimg dau cai tri. Méi quan lai c6 1 Thai thui cai tri va 1 d6 uy chi huy quan di. Ben duéi cép quan 1a cap huyén duge can ett vao dia vue cia cde b6 lac lon ma chia va lay thi linh bé lac hay lac tuéng dé ct lam huyén lénh. Nam -106 che Thai thi Boé Giao Chi duge thay bing chute Thit stt nhut cde noi khac. Ngoai chtte dé tiy chi huy quan doi, con c6 mét vién Thuge quée 46 wy trong coi viée chiéu dy "bon man di dau hang", mot vién Nong do vy tréng coi viée dén dién va thuc c6c dim bdo luong thuc cho bd may dé ho. Tuy so voi thoi Triéu Da, bd may dé hé nay da phitc tap hon, déng dao hon, quan ly thudc dia chat ché hon, song & cp huyén no van phai cai tri thong qua cdc thi linh nguéi ban xf, va so véi yéu cau cai tri chat ché thuge dia thi né van cén so sai. Dau adi Dong Han, né ra cude khéoi nghia cia Hai Ba Trung, do chinh sach cai tri khde nghiét cia Thai thi Giao Chi la To Dinh. Cuge khéi nghia da thu dugc thang loi rat nhanh chong, khéng chi ¢6 quan Giao Chi ma cde quan Cuu Chan, Hyp Pho, Nam Hai déu huéng ung nén trong mét thei gian rat ngan da chiém duoc 65 thanh tri ¢ dat Linh Nam. Tuy sau 3 nam danh tuoéng Ma Vién da dap tat duge khéi nghia (40 - 43) nhung trong qué trinh danh dep Ma Vién da vap phai su chéng cu manh mé ctia cdc bd lac, do a6 Ma Vién da giét nhiéu “eur stiy” (1a cdc lac tuéng. va thi linh bé lac) day hon 300 lanh ty nghia quan sang Linh Lang. Cac thé luc chinh tri cia ede bé lac da bi da kich manh va suy sup, sau a6 khong con nhde dén lac tuéng nia. Nhan tinh hinh d6, nhim tién hanh su déng hoa dé sau mét thdi gian dai, bién dan ta tré thanh nguéi Han, dat nuéec ta tro thanh mét bé phan vinh vién nite tr: ong lanh thé Trung Quéc, nham 9 tang cuong dch do ho, nha Dong Han da cai té lai cach cai tri. Mot mat tang cudng bd may cia Giao Chi b6 va cdc nha m6n cap quan, mot mat triéu dinh truc tiép cu cdc quan ngudi Trung Quéc xudng gi chite huyén lénh khong dung thi Iinh bé lac nhu ca mia. O cap Giao Chi bo, bén canh chute Thir sit c6 7 Tong sy str giuip viée, lai thém cdc chic gid ta trong coi cdc viéc van thu, mén dinh, té tu, thoi tiét... hinh thanh mét nha mon han hoi. O cap quan, Thai thi tréng coi moi viée tu quan sy dén chinh tri, hanh chinh, xét xtt cdc quan lai, vi pham phap luat va cdc an kién khac, viéc thué khoa, thang thuéng v.v... Nha mén cia Thai thi ¢ quan cé nhiéu bé phan goi 1A cdc Tao, c6 cdc chic vu gitip viée nhu duyén st, déc bwu, thu ta... O cdp huyén, huyén lénh la quan cai tri (huyén nhé co huyén truéng), cé chite thua givip viéc hanh chinh, chit wy giuip viéc quan su. Bo may d6.hé phinh ra thi sé quan, sé truéng lai va duyén su tang lén nhat 1a cép quan va huyén. Theo quy dinh cua nha Han, s6 trudéng quan ¢ quan, huyén (ttc Thai thu, huyén lénh) do triéu dinh cu dén nhung sé truéng lai va duyén su thi phai tién toi lay ngudi ban xu dé lam. Viée cai cach bé may cai tri mot mat tao ra nhu cdu dao tao nguéi dé lam lai si trong cdc nha mén méi lap ctia chinh quyén, mat khde tao ra cho giéi quy tOc ban xit via méi bi da kich manh mé, that bai nang né, mot con duéng moi dé phat trién la con duéng hgp tac voi bé may do hd, di theo hung Han hoa. Vi thé nhu c4u hoc ngon ngu, van ty Han va van héa Han duge nang lén mét bude. b) Khi Han V6 Dé xm luge Nam Viét, trinh do phat trién gido duc cua Trung Quéc da kha cao, sau khi bai bé viée cém cdp sach di hoc do nha Tan thuc hién truée d6. Cuédi thé ky the II truée Cong nguyén, Han Vo Dé bat dau dat che Nga Kinh bde sf. Day la nhiing si phu hoc rong cé nang lye gidng sau vé timg Kinh trong Ngu Kinh cia Nho hoc la : Kinh Thi, Kinh Thu, Kinh Lé, Kinh Dich, Kinh Xuan Thu. Ong lai cho chon trong sé cdc thanh nién tudn tui do cdc quan va cdc chu hau et vé lay 50 nguéi cho theo hoc Ngu Kinh bac si goi 1a bac si dé tu. Khoang 100 nam sau, déi vua Han Thanh @é, sé bac si dé tu nay da tang lén dén 3000 ngwoi (g&p 60 lan). O cdc chau quan, co quan chinh quyén da mé cdc nha hoc, nha hiéu. Dé la cdc truémg cong lap & dia phuong cp dai hoc 10 va tiéu hoc. Dui cp huyén la cde huong Ii), chute dich dia phuong 44 mé cdc nha tuong nha tu, tite 1a cdc trudng tiéu hoc. Trong thei Tay Han cing da cé trong tu, cb tiéng la truéng cua Ma Dung va Trinh Huyén. cae : Trong théi Dong Han viéc hoc & Trung uong va cdc dia phuong van duge duy tri va tiép tuc phat trién. Sang thei Tam quéc, trong ba nuée Bac Nguy, Tay Thue, Dong Ngé chi cé nha Nguy me duge nha Thai hoc ¢ Trung uong dé day 5 Kinh. Tinh hinh néi trén 14 cia 9 chau ni dia Trung Quéc (Trung nguyén) con ede chau bén ngoai, "phén gigu" trong dé 6 Bo Giao chi thi khéng duge nhu vay. Nude ta la mét thuge quéc cia nha Han cho nén chinh séch co ban vé van héa gido duc cia cdc triéu dinh Trung Quéc 1a déng héa dan nuée ta dé bién ho thanh nguéi Han. Chinh sach nay da Khién cho hon 1000 nam sau céc bé toe Dong Au, Man Viet, Nam Viet, Tay Au da tré thanh nguei Han tuong tu nhu cde toe ngudi thiéu sé ¢ phia Bac, phia Tay va Tay Nam. Nhung hic nay méi chiém dugce Nam Viét nguéi Han chua thé lam gi hon 1a cho ngudi Vigt hoc viét qua loa, biét vo ve due ngon ngu van tu Han dé tao ra duge nhung méi lién hé giao dich dau tien. Dong thoi dé tang cuéng va ddy manh chinh sdch déng héa nha cim quyén Tay Han 4a cho di dan Han sang 6 Giao Chau dé nguéi Giao Chau qua nhung méi tip xtic thuéng xuyén hoe theo van hoa Han mét cach cu thé. S6 "kiéu nhan" dau tién lam tang nhu cdu hoc ngén ngw van tu va van héa Han. Kiéu nhan ngay cang tang lén do nhiéu nguyén nhan : ¢6 ngwéi chi don thudn tim mét noi thuan tién hon noi ct dé lam 4n sinh (4) 6 ede dia phuong doi Han, cut 100 bo goi la 1 ly 06 chite Khoi dimg ddu, 10 Jy la 1 dinh 6 chite Dinh trudng dumg déu, 10 dinh la 1 huong dug dau ia cdc chite : Tam lao cot vide gido héa, Séc phu coi viéc kién tung, thu thué ma, Du triet cot vige ngan bat gide cudp va ké trom. Ly, dinh, huong déu ty tri. Cac chic nay dan ct, khong an Iuemg Nha mute nhu quan chite tw huyén trd len. (5) Trung Quéc xua chia "thién ha’, tttc Trung nguyén (ndi dia Trung Quéc) lam 9 chau. Nha Ha goi chin chau ay la : Ky, Duyén, Thanh, Te, Ung, Du, Laemg, Kinh, Duong. Nha An Thuong goi 9 chau ay la : Ky, Duyén, Thanh, U, Ung, Du, Dinh, Kinh, Duong. Nha Chu goi la : Ky, Duyén, Thanh, U, Ung, Du, Tinh, Kin, Duong, 11 séng, c6 thé dinh cu lau dai. Cé nguai do hoan canh Trung Quéc loan lac thai Vuong Mang thay Giao Chau yén 6n, tranh sang mét thoi gian réi lai vé"’. Co nguoi 1a bo thude ctia cdc quan to, theo quan thay sang tim mét chtte vu béo bé hon trong khi quan thay lai muén dung ho lam tay chan dé dé sai khién va vo vet. Co nguéi la quan nha Han hoac nha Déng Ngo do trai y cap trén bi toi phai Inu day 6 Giao Chau. co khi séng duge dé tré vé, c6 khi chét 6 Giao Chi, Cau Chau, Nhat Nam“, Sir sach ci néi : "sé dan si nha Han" sang Giao Chan nuong tua Si Nhiép "co hang tram ngusi"), Nhu vay trong dai Dong Han, sau cudc khéi nghia Hai Ba Trung va cude cai cach bo may dé hé dén lan séng di lanh nan cuédi doi Dong Han, nhu cdu hoc trong Iép quy toc ban xit va gidi "kiéu nhan" da phat trién tu hoc ngén ngw van ty lén hoc van héa, Te Thu Nga Kinh tham gia ché 46 tuyén ctr do triéu dinh quy dinh dé duge lam truéng quan cae huyén, quan. Tz khi méi gianh duge chinh quyén nha Tay Han da ban hanh ché d6 tuyén cu, chon cade hién long phuong chinh la nhimg nguéi cé thé lam quan van, tuéng v6, lam bac si dé day Neu kinh, nhung chi khi 6 dip dac biét nh vua lén ngoi méi tuyén chon. Dén doi Han Vo dé (vua da xam luge Nam Viét) moi quy dinh ché do tuyén ct dinh ki chon cae hiéu liém va tu tai (dén doi Dong Han kiéng huy tén vua Quang Vu 1a Luu Tu, (6) Lé Tée, trong séch An Nam Chi luge (Vien Dai hoc Hué phién dich va in nam 1961) 44 néi tdi truong hop cia Hé Cuong, la ngudi “thanh cao, co khi tit, gap hic Vuong Mang cusp ngéi da cdi mii do treo 6 cita phi ma bé di, linh nan & Giao Chi, an minh lam hang thit, dén ngay Vuong Mang that bai mdi tré vé qué huong’. (7) Chu Pha ngudi quan Coi Ké, sang lam Thu st Giao Chau nam 200 da dem bon ngudi lang la bon Lum Ngan, Ngu Bao sang theo cho lam Truong lai, nhung nhiéu chiém doat cia dan, 1 con cd vang bat nop thué 1 hoc lua. Nhan dan ta oan, n6i day danh duéi, phai chay theo dutmg bién ma vé, khong biét tr0i giat noi dau. (8) Co Dam, chau noi Co Ung la tuéng nude Ngo bj sam tau phai day qua Giao Chi, Em eda Dam la Co Thua bj t0i lay, cang bi di day, chét J Giao Chi (9) Le Téc (sich da dan) o6 ké ten hon chuc ngudi vi nhu Hua Tinh sau lam dén ‘Tur dé (Té tuang) cia Tay Thue ; Luu Ba duge Gia Cat Layny cho lam Thugng Thur chuyén thao xumg higu va s4ch ménh cia Lamu Bj ; Trinh Binh su lam Thai ti Thai phé cia Ton Quyén... 12 461 goi la mau tai). Cac quan cit ngudi vé triéu dinh ti 1 dén 2 nguéi dé du sach van, tuy theo déi sdch ma bé nhiém. Nam 187 Thu st Giao Chau la Ly Tién von la nguéi Giao Chau xin vua Han cho nguéi Giao Chau dé dat eting dugc lam quan nhy ngudi Trung Quéc, tay tai due ma bé dung khong c6 phan biét déi xu. Vua Han cho nguéi Giao Chau dé hiéu lim, mau tai duoc bé lam Truéng lai trong chau khong duge bé lam viée 6 Trung nguyén, khong hoan toan ngang hang véi ngudi & Trung nguyén. Ly Cam, hic ay lam linh Tie vé, da rd bon Béc Long 5, 6 ngudi gitta ngay ddu nam triéu hi dén cdu xin cho nguéi Giao Chau duge Jam quan nhu ngu@i Han. Lic ay vua Han méi cho mét ngudi Giao Chau dé mau tai lam Huyén lgnh Ha Duong va mét nguéi khac 46 hidéu liem lam Huyén lénh Luc Hop. Sau a6, Ly Cam, do d6 mau tai lam dén chite Tu 1é Hiéu wy 1a quan v6 kiém git chtte Thit stt 1 chau trong cac chau ngoai vi "phén giau” cia ndi,dia Trung Quoc”), ¢) Cae sit sach of (da dan trén) va sdch Viét Sut luge (NXB Van Su Dia - Ha Noi 1960) khi noi vé thai Tay Han khong c6 doan nao viét vé viée mé trugng day hoc, lai con dan Idi tau cia Tiét Téng (tte Tiét Kinh Van) gti len Ton Quyén né6i rd: "Va Dé nha Han giét Lit Gia, mé rong ra 9 quan, dat quan Thi sit dé tran thi va (10) Tuyén Hién Iuong phuong chinh 1a tuyén nhung ngudi hién nang (cd dite 40 va tai nang) hiéu ro hoc thuat etia tien thanh va cdc van dé ma nude nha phai lo giai quyét, dam noi thang dé can gidn hodc xin sita déi chinh sdch, hoac 6 tai lam tuong vo... Cac dai than va céc quan dung dau cdc quan ct ngudi r6i tap hop ho vé kinh do 48 sét hach. Triéu dinh ra cau héi ghi trén thé tre (sch van) ngudi dug ct di dy sat hach trd loi (40i sch), tay theo néi dung edu tra loi dé anh gid va bé dung. Cach tuyén hiéu liém va mau tai cang tuong ty nhu vay. Hiéu liém la hiéu tit va liém lai c6 tai nang van hoe, thong hiéu kinh sach. Mau tai la nhung nguti co. due hanh, khi tiét thanh hach, thong hiéu cac kinh sch, ¢6 thé lam Bac si (ké sf hoc rong) day Ngu kinh, lai hiéu r6 phap luat cuong nghi va cé muu chude. Céc quan chon ci ngudi dy tuyén higu liém, mau tai mdi loai ttt I dén 2 ngudi vé kinh. ‘Triéu dinh cho lam chute Lang phe va ¢ Hoang cung mot thai gian ri qua khdo thi ma duge lam quan. (11) Stk ed néi dén Truong Trong dai H4n Minh dé (68 - 75) trong hic tra loi vua Han da té ra c6 kign thu, thang thén, amg cdi, Ong la ngudi c khoa muc ¢6 danh yong 9 dat Linh Biéu, giv chite Coi K¢ quan Nhat Nam, sau lam Thai tht Kim ‘Thanh. Day khong n6i dén dng vi ong la nguri Hyp Pho, nay thude Quang Tay. 13 se tamer cai quan, réi dua ngudi Trung Quéc sang 6 lan voi dan ban thé, cho dan ban thé hoc viét qua loa va v6 vé biét dugc nge ngon Trung Quéc, lai thém cé su than théi thuéng di lai, (ho) trong thay 1é nghi ma ty thay déi theo” (Viet st Thong gidm cuong muc, tap I, trang 105). Luc viét loi tau nay Tiét Téng dang la Thai thi quan Hop Phé, m6t quan ndm trong Giao Chau, li t&u dé c6 thé cho thay ro chinh sach déng héa cia nha Tay Han va mic do néi dung viéc té chute day hoc thi ay. Cuéi thoi Tay Han, sang dau thei Dong Han, truée cude khéi nghia cua Hai Ba Trung, cé hai quan Thai thi mé truéng day hoc cho dan, day dan 1é nghi theo van hoa Trung Quéc & mute d6 cé 1é con rat don so. Dé la Tich Quang, Thai thi Giao Chi va Nham Dién, Thai Thi Cu Chan"), Dén cudi doi Dong Han, 140 nam sau cugc khéi-nghia Hai Ba Trung va cuée cai cach b6 may dé ho cua Ma Vién, da xuat hién va phat trién nhu c4u day va hoc ngén ngw van héa Han, coi ngén ng van ty Han 1a mét ngoai ngw duoc dung chinh thite trong giao dich va trong van ban Nha nuéec, nhu cdu hoc van héa Han dé st dung 1a cia cd co quan chinh quyén lan tang lép quy t6c ban dia ldn kiéu nhan Han. Sy xudt hién cia diéu kién thay day do cdc danh si (tri thttc c6 tén tuéi) Trung Quée khién nha cdm quyén Trung Quée thdi ay tieu biéu 1a St Nhiép™ (12) Tich Quang 1a ngudi quan Hén Trung, trong dai vua Binh dé (1 - 5) duge ct lam Thai Thu Giao Chi, ¢ Giao Chi lau nam, cho dén hét thoi Vuong Mang (nha ‘Tan : 8 - 23) sang tan déu dei Dong Han. Cudi thoi Vuong Mang vao nam 17 tro di, Ong ciing véi Dang Nhwgng, quan myc Giao Chi da déng chan bién gidi, git yen b6 Giao Chi, sau theo vua Quang Va, dug phong tude hdu. Trong thoi gian ¢ Giao Chi khodng 30 nam Ong da “ldy 1é nghia day dan”, "dung nha hoc dan dat bang 1é nghia”, Nham Dien tén chi Ja Truong Tén, méi 12 tuéi 44 théng hiéu Kinh Thi, Kinh Dich, Kinh Xuan Thu, néi tigng trong trugng Théi hoc 1a Nham Thanh ding (ong thanh bé con ho Nham). Khodng nam 29 Ong duye ck lam Thai Thu Cttu Chan da day dan cach rén nong cu, vo dat hoang tréng hia lam cho dan no di, day cach té chite cudi héi, nguti ngheo khong cé tién lay vg thi ong bat cdc trutg lai trich tién luong giup do duge 2000 ngudi. Ong con dung nha hoc dé day hoc. Ong ¢ Cita Chan 4 nam thi vé Trung Quéc. (13) Té tien St Nhiép von la ngudi Van Duong nuéc L6, h6i loan Vuong Mang tranh sang 6-ddt Quang Tin, quan Thuong Ng6 (hic 46 thudc Giao Chau, nay thude Quang Tay Trung Quéc) dén dng da la 6 doi. Cha Ong tén la Tt lam Thai 7 quan Nhat Nam di Han Hoan dé (147 - 167). 4 da chu y dén viée day va hoc, do didu kin cuge séng c6 én dinh chinh tri dé chinh quyén cing nhu ngu¢i dan quan tam dén viéc hoc hanh lai c6 chinh sach tuyén ott hiéu ligm, m@u tai kich thich nén thdi ky Si Nhiép cai tri la thai ki viéc day va hoc ¢ Giao Chau phat trién manh mé. Ban than Si Nhiép, khi con it tuéi da du hoc 6 kinh d6 nha Han chuyén nghién citu séch Ta thi Xuan Thu, 6 lam chu gidi. Ong 46 higu liem duge bé lam Thuong Tht lang (mot chite coi viée van thu cia vua), vi viée cong bj cach chttc. Sau cha ong mat. Lic man tang cha, ong lai dé mau tai, dugc bé lam Huyén lénh Vu Duong réi thang lam Thai thi quan Giao Chi nim 187, Nam 200 Thit stt Chu Phi bi dénh duéi, ong dang biéu xin cho céc em 1a St Nhat lam Thai thu Hop Phé, Si Vi lam Thai thi Cia Chan, Si Vi lam Théi thi Nam Hai. Nam 203 6ng cing Thit siz Truong Tan dang biéu xin dat bo Giao Chi thanh Giao Chau va xin dat chute muc ba ngang véi cdc chau khac cia Trung Quéc. Nha Han éng y va cho Truong Tan lam quan Muc Giao Chau‘, gp Nhiép duge nguoi dong thei danh gid 1a : “Hoc van sau rong lai thong hiéu viée chinh tri", "cham xem sdch Thu truyén", "nhing ché bién chép khong r6 rang trong s4ch Xuan Thu Ta truyén dem héi, déu c6 kién gidi cia bac thé 1, ¥ tit 16 rang chat che", Nam 207, Truong Tan bi bo tuéng 1a Khu Canh giét, Han Hién a6 dem Giao Chau 1e thuge vao Kinh Chau") nung khi Chau Muc Kinh Chau la Luu Biéu lai ty dat ra chite Thu sit, cho Lai Cung lam, déng théi to ¥ khong tuan phye nha Han thi nha Han lai cho Si Nhiép chi huy 7 quan ¢ Giao Chau (khong c6 Chau Nhai, Dam Nhi), Tuy Nam Trung lang tuéng, sau lai phong lam An Vién tuéng quan Long Dé dinh hau. Tuy giao théng khé khan hang nam Si Nhiép van ck nguei nop céng day di vé nha Han. (14) Ta nam nay méi chinh thite ¢6 tén Giao Chau. Néu truge nam nay ¢6 ch nao néi dén Giao Chau cung la goi cho tign da 4m ldn bo Giao Chi va quan Giao Chi. (15) Diéu nay chung té dén hic nay nha Hn van phan biét d0i x véi Giao Chau nén mdi cho Giao Chau thude Kinh Chau. Sau vi Lim Biéu c6 y kh6ng tuan phuc, ‘Tao Théo mdi cho Si Nhiép thuc té lam quan Muc Giao Chau ma khéng co danh “nghia Giao Chau Muc. Nam 208, Tao Théo démh Kinh Chau, Lue nay Luu Biéu da om chét. Con thit la Luu Téng ndm quyén, hang Tao Théo. 50) Nam 210, Ngo chi Ton Quyén ct Bo Chat lam Thit. stt Giao Chau td y muén Giao Chau phu thudc Dong Ngo. Si Nhiép cng edc em lai vang lénh nha Ngo, dugc Ton Quyén phong cho lam Ta tudng quan, sau lai thang lam Vé tuéng quan, Long Bién hau. Hang nam Si Nhiép lai dem céng Tén Quyén huong thom, vai nho, hat trai sng, vd xa cu, ngoc hu li, chim tra, d6i mdi, nga voi, té gide va cdc thr qua la nhu chudi tiéu, dita, nhan, réi hang tram ngua. Ton Quyén cting thuéng viét thu khen va ban cho rat hau. Nam 226 Si Nhiép mat. Dé xda bd anh huéng cia Si Nhiép va vay canh to lén ctia ong, Ton Quyén chia Giao Chau thanh 2 chau la Quang Chau (gém Nam Hai, Thuong Ngo, Uat Lam, chau tri dong ¢ Phién Ngung) va Giao chau (gém Giao Chi, Ctu Chan, Hop Phé, chau tri dong é Long Bién)\'®. Con St Nhiép la Si Huy cing cdc em cia Si Nhiép chéng lai bi La Dai bat giét di, cdc em Si Nhiép cing mat hét quyén. Quang Chau lai hop nhat vao Giao Chau nhu ct. Si Nhiép ndm quyén 6 Giao Chau trong hic Trung Quéc loan lac trong mét théi gian dai, 6ng cing cac em lam Thai thi ¢ 4 trong 7 quan ciia chau, to gan bang nude Nam Viét ci. Ong lai la nguéi di cu dén Giao Chau da 6 doi, co du kha nang dé lap ra mot nuée lén hung manh é coi Dong Nam A. Song, diing nhu lei vua Ty Die da phé trong sach Viet su Thong gidm cuong muc (da dan trén) ong : "chang qua chi la mét Thai thi nha Han, tay théi ninh hot, c4u sao cho minh duge an toan, chit khong co muu luge tai can gi gidi ca”. Du sao ong cuing cé cong gitt cho Giao Chau duge yén én vé chinh tri trong 40 nam, hic Trung Quéc loan lac. Ong lai c6 hoe van, chit y¥ phat trién viée hoc phu hgp véi yéu cau cia quy toe ban dia cing (16) Nam -111 nha Han xam luge nude Nam Viét, cung chiém lu6n ca nude Lam ap, tw phia Nam Déo Ngang dén Dai lanh, 14p ra quan Nhat Nam. Quan Clu Chan hic dy bao gém ving dat tx Thanh Hoa dén Deo Ngang. Nam 137 ngudi huyén ‘Tung lam quan Nhat Nam néi len d4nh huygn lj 46t thanh qudch cong sé, giét ‘Trung lai. Tht st Phan Dién dem hon 1 van quan Giao Chi Ctu Chan di dénh nhung quan linh khong mu6n di danh nhau ¢ xa da dénh chiém phu lj. Phan Dién dep duye nhumg phan dat ty Hai van dén Dai lanh, phfa Nam cla quan Nngt Nam bj mat. Nude Lam dp thanh lap, tach khéi bp Giao Chi. 16 nhu cia kiéu nhan. Ong dya vao cdc danh si di cu sang dé mo truéng. Ho cing lay éng lam ché dua dé hoat dong van hoa. Nhiéu danh si da mé tregng day hoc; néitiéng la-Liura Hy va Ngu Phién. Luu Hy la thay day cia Tiét Téng, Thai thi Hop Phé da néi tren, lie Tiét Téng cén nhé theo ngudi trong ho sang lénh nan 6 Giao Chau. Ngu Phién cung 1a ngudi e6 hoe van, timg chu gidi s4ch Lao ti, Luan ngwt, Quéc ngu, day nhiéu hoe tra, c6 hie téi hang tram nguéi hoc!” Trong thoi St Nhiép cai tri Giao Chau, nha Han cé ban hanh “phép Ci phém trung chinh dé tuyén bé va cat nhac quan lai, c6 thé ¢6 anh hudng gian tiép dén viee hoc hanh''® Che ao nay kéo dai dén doi Tay Van dé. Co thé noi thei St Nhiép cai tri 1a théi ki viée té chute day va hoc 6 Giao Chau phat trién manh mé hon truée dé nhiéu, do cé nhu cau day va hoe, lai c6 thay la danh si dép ung nhu c4u 46, néi dung hoc khéng chi dimg lai ¢ trinh do tiéu hoc ma da nang cao hon vé van hoe, vi vay méi c6 nguéi goi ong la "Nam giao hoc té”, va Ngo Si Lién méi c6 lei ban ghi trong sach Viet sit Thong gidm cuong mue (sdch da dn, Tap I, trang 99) nhu sau : "Nguéi nwéc ta thong Thi, Thu, hiéu Lé, Nhac, tré thanh mét nude van hién 1a bat dau ty Si Nhiép", cdc chia Trinh moi cé lénh chi ton ong la “van ty chi té", "van hién chi t6" (theo Ung hoe Nguyén Van Té). 17) Khi St Nhiép quy phuc Ton Quyén, Tiét Téng duge'vai ra Jam Ngu quan ‘Trung lang tung, sau lam Thai thi Hop Pho, réi lai theo La Dai di dénh Si Huy. Cha Ngu Phién la Ngu Thiéu, nguoi Coi Ke, lam Thai tha quan Nhat Nam gidi Kinh Dich da truyén Iai cho Ngu Phién. Con Ngu Phién la Ngu Phiém, nam 269 git chite Gidm quan, cing Tiét Hd va Dao Hoang danh chiém lai Giao Chau da bi nha Tan chiém nam 263. Sau thing Igi d6 Neu Phiém duge Ton Hao cho lam Thut stt Giao chau, tude Du Diu hau. Nam 271 Tén Hao lai phong cho Dao Hoang lam Thi sit Giao Chau. (16) Theo Phan Khoang (Trung Quée sit luge - Van Sit hoc xudt ban - Sai Gon 1970) Tao Thao sai Tung thu Tran Quan dinh phép ecu pham trung chinh. 0 Trung wong dat 1 vien dai Trung chinh, 4 méi quan dat 1 vien ‘Trung chinh dé nhan xét danh gid duc hanh, tai nang cia ede nhan vat trong dja phuong (dang lam quan hode chua lam quan) dé quan Thuong thu theo dé ma tuyén bé, cat nhée. Két qua nhan xét duge xép lam 9 bac (cha pham) la : Thuong 3 bac (Thuong thong, Thugng rung, Thuong ha), Trung 3 bac (Trung thuong, Trung trang, ‘Trung ha), Ha 3 bac (Ha thuong, Ha trung, Ha ha). 2SPTGD 17 Nhung Ly Tién, Ly Cam do khoa mye ma duge bé lam quan dung ddu mét chau lai la ngudi déng théi ho&e true Si Nhiép. Cho nén cé thé néi tix gita va cudi dei Déng Han ¢ Giao Chau viée hoc cing da phat trién réi doi St Nhigp chi lam cho né phat trién manh thém, néi dung gidng day dugc nang cao thém ma théi. 2. Doi Luc triéu a) Trong d@i Luc triéu nude ta bi dat duéi ach do ho cua cdc triéu Ngo, Tén, Téng, Ta, Luong". Nha Ngo, tx khi cit Bo Chat Jam Thit str da coi nhu théng tri Giao Chau. Nhung hic nay uy danh Si Nhiép va cdc em Ong con lén, nén Giao Chau chi phai céng nap chua bi nha Ngo true tiép cit quan lai sang cai tri. Nam 226 Si Nhiép chét, St Huy chdng lai réi bi La Dai giét thi nha Ngo méi truc tiép cd quan lai cai tri céc quan va Chau Giao méi thuc su bi dat duéi 4ch do ho cia nha Ngo, cho dén nam 279 (cé bi gidn cach mot thoi gian tx 263 dén 270) Thr st Ton Tu tham lam bao nguge timg bat hang nghin the khéo dua sang Kién Nghiép va bi cdo gidc. Nam 263 vua Ngo cho Dang Tuan sang xem xét viée dé. Tuan lai tu tién bat dan ndp 30 con céng sang Kién Nghi¢p. Nhan dan khong muén di phuc dich & xa c6 y muén lam loan. Quan lai quan Giao Chi la Lit Hung giét ca Ton Tu va Dang Tuan réi xin nha Nguy thay thé nha Ngé ct Thai thi khdc va cho quan sang déng git. Hai quan Ci Chan va Nhat Nam déu huéng ung. Nha Nguy nhan co héi 46, cho ngay Lit Hung lam An Nam tuéng quan dé déc moi viéc quan su ¢ Giao Chau, ctr ngudi lam Tht sit Giao Chau va Thai thvi Giao Chi va’ cho quan sang giup La Hung, nhung quan chua sang dén noi thi vién Cong tao la Ly Théng da giét chét Lar Hung. Cung nhan dip nay Ngo cha Ton Hao thuc hién viée chia cdt Giao (19) Luc triéu 1a ty dé goi 6 triéu dai tw Ngo (Tam quéc) dén Tong Té Luong Tran (Nam Béc triéu) cdng déng 40 4 Kién Nghiép. Kién Nghiép tu doi Tén da 06 ten 1a Mat Lang, dai Ngo la Kién Nghiép dén doi Tan Man dé kiéng huy ten vua 6i goi la Kién Khang, nay la Nam Kinh. Triéu Tay Tén (265 - $17) dai 52 nam sau triéu Ngo, trude Dong Tan khong dong do Kién Nghiép, nhung néi théi Luc triéu th cung bao gém Tay Tan. Trigu Trén (657 - 580) Khong cai tri Giao Chau, vi nam 541 gitta triéu Luong (502 - 556) Ly Bon da khdi nghia, nam 644 lap nude Van Xuan, tén tai duge dén gitta triéu Tay (581 - 618) méi bi mat vao nam 602. 18 Chau thanh 2 chau la Giao Chau gdm Giao Chi, Ciu Chan, Nhat Nam, Hyp Pho déng li sé & Long Bién va Quang Chau gém Nam Hai, Thuong Ngo, Uat Lam dong li s¢ ¢ Phien Ngung vao nam 264, Tu day tré di Giao Chau khong cdn bao gém 3 quan phfa Bac nia, phan dat ay sau bij déng héa hoan toan va nhap vao lanh thé cua Trung Quéc, khong cén la dat bi d6 ho nia. Quan Tan duge ct sang giip La Hung la mot bo phan cia dao quan di danh Thuc da thing Luu Thién nam 263, ty dét Thue kéo sang Giao Chi. Ngé cing cho quan sang chiém lai Giao Chau, hai bén danh nhau & Cé Thanh (thanh Hop Phé). Ngo thua, twéng bi giét, quan tan ra ca (265). Nam 269 Ngo sai Ngu Phiém (con Ngu Phién) lam Giam quan, cing Uy Nam tuéng quan Tiét Hu va Thai thi Thuong Ngé 1a Dao Hoang dem quan sang danh Tén chiém lai Giao Chau. Lan nay Tan thua, tuéng bi giét. Ngo chi cho Ngu Phiém lam Thit st Giao Chau, dén nam 271 lai ct Dao Hoang lam Thit si. Nam 280, Ton Hao dau hang Tu Ma Viem, nha Ngo mét, nha Tay Tan théng nhat Trung Quéc. Dao Hoang hang Tan duge tiép tuc cit lam Thit su dén nam 298 thi chét. Khi danh thang quan Tan, chiém lai duge Giao Chau va lam Tht sd, Dao Hoang dem quan di danh dep cac bo tc & ving trung du va mién mii Bae Bd, Thanh Nghé Tinh réi chia tach quan Giao Chi thanh 3 quan la Giao Chi, Tan Xuong (ving Vinh Phtic, béc Son Tay, Phi Tho, Yén Bai...) va Va Binh (ving Ha Nam, Ha Dong, huyén Thach That Son Tay, cdc huyén Ky Son, Luong Son, Da Bac, Pht Yén...), tach quan Ci Chan thanh 2 quan Ciu Chan (Thanh Héa), va Ctru Due (Nghe Tinh)?” Nha Tén cai tri nude ta tt nam 280 dén nam 420. Tan van gitt nguyén cdc quan cia nha Ngé. Nam 282 Tan lai danh.Lam ap, (20) Nam 137, Khu Lién lap nude Lam ap 6 vung dat tu-Hai Van dén Dai Lanh. Khi Lam ap manh len lién danh chiém xung quanh, mé mang be coi. Nam 248 doi Ngo Lam ap da chiém gén hét quan Nhat Nam. Sau nam 263 nhan viée Ngo Tan mung dt, 6 le ho da chiém not quan Nhat Nam (phan dat tu Nam Hoanh Son dén Hai Van). Vi thé khi Dao Hoang chia lai céc quan chi chia quan Ci Chan (tr Thanh Hoa dén Hoanh Son) lam 2 quan 1a Cu Chan va Ci Duc. Quan Nhat Nam da bj bé di. 19 chiém lai ving dat tu Hoanh Son dén Hai Van, lap thém quan Nhat Nam. Suét tt dé dén hét doi Tén va doi Téng, Lam 4p luon danh chiém lai quan Nhat Nam nhung khong git duoc, cuéi doi Tong mdi gianh duce ving dat nay” Nha Tong git nguyén sé quan cia nha T4n, lai lay dat cia quan Giao Chi, lap thém quan Téng Binh. Nha Té cai tri tt nam 479, khong thay déi gi vé hé théng hanh chinh. Nha Luong cai tri tit nam 502, dén nam 541 thi mat Giao Chau. Nha Luong lén cfm quyén khi Bac triéu da suy thoai khéng phai lo chéng giz mat Bac nhiéu nhu truéc. Do d6 Luong Vu dé muén théa man giéi si toc dé cung cé chinh quyén va phat trién kinh té bang cach chia nhé cdc chau quan, dat thém quan lai. Tai cdc mién bién gidi xa x6i, nhiéu noi dan cu rat thua thot nha Luong cing cho dat quan. Vi vay & Giao Chau, cing 6 viée chia dat lai cdc quan, cdc chau. Quan Giao Chi cu duge nang lén thanh Giao Chau, lai duge tach ra mét phan dat dé lap Hoang Chau Ninh Hai quan (ving Quang Ninh va Léi Chau Trung Quéc gén Hai Ninh). Quan Ct Chan ci duge nang Jen thanh Ai Chau (Thanh Héa hién nay). Quan Nhat Nam da bi Lam ap chiém lai, Quan Cttu Duc duge chia thanh 3 chau 1a Ditc Chau, Loi Chau, Minh Chau (Nghé Tinh hién nay). Viéc nang cap cdc chau quan tat phai lam tang sé quan lai & cde nha mén. Cae quan Trung Quéc sang nham chife cing van dem (2) Nam 282 Tan 14p lai quan Nhat Nam thi nam 337 vua Lam &p Pham Van ai chiém quan Nhat Nam cia nha Tan, réi lai doi ly Hoanh Son lam bién gi¢i phia Bae ota Lam ap. Tan lai cho quén danh Lam ap, chiém quan Nhat Nam. Khodng nién hiéu Vinh Héa (345 - 356) doi Tan Muc dé, Ha Hau Lam lam Thai thi Nhat Nam "say rugu qué 46, lam r6i loan cong vie, dan ¢ quan déu cam hon" (An Nam chi luge), do 46 Pham Van lai ddnh chiém Nhat Nam “giét Lam, lay thay té troi”. Tix nam 399 tré di hang nam Lam 4p va Tan déu c6 ddnh nhau dé gianh giat ving Nhat Nam, tx Nam Hoanh Son 4én Hai Van. Nam 431 Lam dp dnh chiém Nhat Nam Jai dénh sang toi Citu Chan. Thit sit Giao Chau Nguyén Di Chi dem quan di danh khong duge, phai rut vé. Nam 446, Tong cho Tht stk Dan Hda Chi va Tong Xac dank Lam 4p, tan phd cusp bée nude nay chiém quan Nhat Nam réi rut vé. Pham Durmg Mai, vua Lam 4p, phai xumg thén vdi Trung Quée. Nhung sau 46 cde vua nha Té phdi xoa dju ho bang viec phong cho vua Lam 4p la : Tri ‘Nét do dc duyén hai chur quan sy, An Nam tudng quan Lam ap Vuong. 20 theo bo thuge sang sai phai nhu thei Han, S¢ gia dinh, ho hang, bo thuge dem theo cé khi rat, dong, di stig thanh lap tong binh 4é ty ve nhu trudng hop cia Hoan Tri va Hoan Phat, cia St Huy dau doi Ngo, cang khong thé noi la khong cén nia khi ¢6 nhiéu nhuong, loan lac. Trong adi Luc trigu, cae quan cai tri Trung Quéc cing 6 nhiéu nguéi tai gidi, ¢ Giao Chau lau nam, c6 nhiéu chién tich, git ving duge su én dinh trong chau nhu Lit Dai, Luc Dan, Dao Hoang, Ngo Ngan, ba cha con ong chéu Dé Vién, Dé Tué DO, Dé Hoang Van... nhung st chi chép ¢6 mot minh Dé Tug Do la ngudi lo mé truong day hoc. Nam 411, Dé Vien chét, con 1a Dé Tué Do lén thay. Ong la nguéi huyén Chu Dién, quan Giao Chi, t6 4 déi ten la Nguyen, ngudi dat Kinh Triéu, lam Thai thi ¢ Ninh Phé, da di cu sang ¢ Chu Dién. Cang nam 411, Thi sit Quang Chau cia nha Tan la Lu Tuan néi day lam phan, kéo quan sang chiém Giao Chau. Dé Tué Do cing em la Dé Tue Ky (Thai thti Giao Chi) va Chuong Dan (Thai thi Ctu Chan déc sudt quan thuy bo danh thang Lu Tudn dua thu cap vé Kién Khang. Nam 413 va 415 Dé Tué D6 chi huy quan danh quan x4m luge Lam 4p. Nam 420 Dé Tue Do danh tan quan xam luge Lam 4p, bat ching phai hang. Sau Dé Tué Dé chét con la Dé Hoang Van, Thai Thu Cita Chan len thay). Se ci da (22) Khodng nam 465 - 468 dei Téng Minh dé, Luu Muc duge at lam Tht sit Giao Chau, 4a dem theo bé thuge sang. Nam 468, Luu Muc chét, ngudi trong chau 1a Ly Truong Nhan giét. hét bo thude cia Lam Mue, ug lap lam The st, Tong ett Lira Bot sang lam Thi stt, Truong Nhan chéng lai. {t lau sau Bot 6m chet ‘Trudng Nhan ct ngudi sang Tong xin hang va xin ty gidng xudng lam ngudi chap hanh edng viée Giao Chau (thue la Tht sit, khong cé danh nghia). Tong phai chap nhan (23) Tong binh 1a inh nguvi trong hy cia quan nao 46, duge tap hop lai thanh binh linh riéng eda vj quan 46, a@ bdo vé ho. Hoan Lan la tudng ciia Si Huy vi can Si Huy chong Lu Dai bi Huy giét. Anh Hoan Lan la Hoan Tri va con Hoan Lan la Hoan Phat dem tong binh dénh Huy, dénh nhau may théng khong phan thang bai, ben haa. Si Huy dem tong binh dénh Lu Dai, bi Dai du hang réi giét. (24) Dé Tue Do la con Dé Vien. Nam 380 Thai thu Cutu Chan la Ly Ton cé quyén thé, uy danh khong ché dat Giao Chau da ndi day chiém chau, sai con di chan duong ‘Thnt st Dang Don Chi va duge nha Tan ott sang. Dé Vign thu thap quan st dénh va chem duge Ly Tén, duge nha Tan phong lam Long Nhuong tuéng quan nam 381 Nam 399 vua Lam ap la Pham Hé Dat chi huy quan xam luge Giao Chau, cusp quan Nhat Nam (Nam Déo Ngang) va quan Cura Duc (Nghe Tinh). DS Vien danh thang Lam ap duge at lam Tht sit Giao Chau, dén nam 411 th) mat. 21 viét vé Dé Tué Dé nhu sau : Tué Dé ¢ Giao Chau, an com rau, mac 4o vai, cém tha nham, dung truéng day hoc. Gap nam déi kém, lay luong béng riéng cia minh chén cap cho dan. Ong lam viée cén than chu déo, coi viée cong nhu viée nha, cdc quan lai va nhan dan ai cting kinh né, yeu mén. Cua thanh bé ngé, ngoai duong khong ai nhat cua roi. St sach thoi ki nay khong ghi viéc nguwdi Giao Chau hoc gidi duoc ra lam quan cho Trung Quéc, ma lai ghi chép may truéng hop chéng déi lai triéu dinh Trung Quéc. Mét 1a Luu Tram, tu tai ngudi Giao Chau, da cing véi Vuong Co va Dé Hokng™*) néi day chong lai nha Tan, sau bi twong nha Tan 1a Dao Khan giét chét. Hai la truong hgp cia Tinh Thiéu, nguéi quan Giao Chi, hoc gidi van hay 44 sang Kién Nghiép ung tuyén dé ra lam quan nhung Thugng thu B6 Lai triéu nha Luong la Sai Tén thay ho Tinh true day khong c6 ngudi hién dat nén chi cho 6ng lam Quang Duong mén lang. Mon lang 1a chite quan coi cia thanh. Tinh Thiéu ldy thé lam xdu hé, bé vé Giao Chi, muu ban viée khéi nghia voi Ly Bi, sau 1a tuong van cia nude Van Xuan, ding dau ban van trong triéu. Nhu vay co thé néi trong thei Luc triéu c4c nhan té tao ra yéu cfu hoc van tiép tuc duge duy tri. Tuy théi nay khong cé hang tram danh si Trung Quéc sang tranh loan ¢ Giao Chau nhu thai Si Nhiép nhung han la két qua dao tao cia thei Si Nhiép da tao cho Giao Chau cé cdc si phu ctia minh dé day hoc trd, cho nén cing dao tao duge mot sé nguéi tai nhat dinh. Viée hoc hanh néu khong c6 bude phat trién manh mé nhu thoi Si Nhiép thi cing cé thé tiép tue duy tri va chung nao mé rong thém duge quy mé day hoc it nhat la 6 mite tiéu hoe theo véi sy mé@ rong cua cdc chau quan va theo nhu cdu cua cong cue Han héa. Nhung cé 1é viée hoc chi cha yéu duge mé rong ¢ ving dat cia quan Giao Chi (Bac b6) vi Cuu Chan, Citu Duc, Nhat Nam lvén luén la chién trugng tranh chap gita mot ben la Lam ap muén mé rong thé lyc dé cing cd va phat trién dat nude véi cdc triéu dai Trung Quéc muén banh truéng vé phuong Nam. Viéc té chite day va hoc tat bi anh hudng. (25) Vuong Co la Thit stt Quang Chau, con Vuong Nghi la Thit str Quang Chau cd, ngudi Truéng Sa. Dé Hoang la du dang quan néi day ¢ dat Thuc. 22 Thoi ki t nam 541 d&n ndm 602 la thot ki Ly Bi khdt nghta gianh duge déc lap, lép ra Nha nude Van XuGn, thoat khoi dch 40 6 cla nha Luong vd nha Trén'?®), 76 tien Ly Bi la ngwei Trung Quéc, cudi dei Tay Han, tranh loan sang ¢ Giao Chi dén Ly Bi la ati thu 7 a4 tré thanh ngudi Viet. Ly Bi la ngudi tai kiém van v6 lam quan nha Luong, chite gidm quan @ quan Ctu Ditc. Nam 541, Tht sit Giao Chau nha Luong 1a Tiéu Tu ha khdc tan bao lam mét long ngudi. Ly Bi la hao truéng dja phuong, lam quan khong duge vita ¥ lai duge Tinh Thiéu giip sttc da kéu goi cdc hao kiét céc chau chéng lai Tiéu Tw. Triéu Tic, ta truéng ¢ Chu Dién 1a nguei huéng ung dau tién. Tieu Tu bd chay vé Quang Chau. Ly Bi dem quan chiém gitt thanh Long Bién. Dau nam 542, nha Luong diéu quan sang danh, tuéng nha Luong sg dang théi ky lam chuéng xin hodn dén mua thu hay cat quan di. Nhung Tiéu Tw héi thtic, quan phai lén duéng, dén Hop Phé thi bi danh tan ra, quay vé. Nam 543, Lam dp xam ldn quan Nhat Nam. Ly Bi sai tuéng la Pham Tu di danh, pha duge quan Lam ap & quan Cttu Ditc. Thang giéng Gidp Ty (2/544) Ly Bi xung la Nam Viet dé, dat ten nuéc 1a Van Xuan, nién hiéu 1a Thién Dic, lap trigu dinh, dat quan chic, l4y Triéu Tuc lam Thai Pho, Tinh Thiéu lam tuéng van, Pham Tu lam tuéng vo. Lai cho dung dién Van Xuan dé lam ché triéu hoi?”, Gitta nam 545, nha Luong sai Duong Phiéu lam Thit st, Trdn Ba Tién 1a Tu Ma sang danh Ly Bi. Ly Bi thua luén my tran, lai gid yéu bén ct Trigu Quang Phuc tiép tuc lanh dao cugc khang chién, réi m&t nam 548. Liic nay Tran Ba Tién: da chiém duge phén én lanh thé nude Van Xuan, va duge cit lam Thit su Giao Chau, Uy Minh tuéng quan. Nhung hic dé Trung Quéc c6 loan Héu Canh, nha Luong cho goi Ba Tién dem quan vé giao cho ti tuéng la Duong San é lai danh Triéu Viét Vuong, tiép tuc (26) Vé thoi ki nay tai ligu it khong cho phép viét thanh mot muc riéng duge, 46 6 day chi cé tinh chat chuyén tiép sang phén IT. (27) & Van Phuc huyén Thanh Tri 6 hé Van Xuan, con goi la ddim Van Phuc. Co le di¢n Van Xuan 6 d6. Nin vay Ly Bi la nguoi dua thi phi cua ving Bac bo ngay nay sang httu ngan song Héng trudc nhat. Trong nam 545 ong lai cho xay thanh ¢ ca song TO Lich dé khang chién chéng quan B4 Tien. Long Bign trude dé 4 phia bée eta song Dubng. Ly Bi dua vé hau ngan song Héng od le nhim mue dich phong thi, chéng sy x4m luge etia Trung Quéc. 23 cong eude binh dinh?*). Trigu Quang Phuc duge ty nhiém lanh dao khang chién ti nam 546, thay quan cua Ba Tien manh rit quan vé dam Da Trach xay dung can ctt chién dau lau dai. Nam 549 sau khi Ly Bi mat, Quang Phuc xung la Triéu Viet Vuong (dan goi la Da Trach Vuong). Nam 550, khi Ba Tién dem quan vé Bac, Triéu Viet Vuong dem quan ra danh, giét chét Duong San, quan Luong tan vé, chay vé Trung Quéc. Triéu Viét Vuong dong do & Long Bién. Trong khi Ly Bi bi Ba Tién duéi danh chay vao dong Khuat Liéu thi anh ruot Ly Bi la Ly Thién Bao cing mot ngudi trong ho la Ly Phat Tu chay vao Ctr Chan, lai bi Ba Tién dudi danh phai chay vao dau nguén séng Dao Giang, xung 14 Dao lang vueng. Nam 555 Ly Thién Bao mat, Ly Phat Tit duge suy cur lén thay. Nam 557 Phat Tit dem quan danh Trigu Viét Vuong, khong thang duge ben xin hoa. Vigt Vuong nghi tinh Phat Tur la ngudi trong ho cia Ly Bi da cho hoa, chia dat cho Ly Phat Tix é vé phia Tay nude minh. Phat Té& doi sang O Dién, cdu hon cho con trai la Nha Lang lay Cao Nuong con gai Viét Vuong. Viet Vuong hic nay @4 ddi sang Va Ninh déng y cho Nha Lang lay Cao Nuong. Nam 571 Phat Tir bat ngo danh tip Viét Vuong. Vuong bi thua, tu van. Phat Tit lén ngéi la Hau Ly Nam dé, dong do 6 Phong Chau (ten goi hic nay eda Cé Loa) cho Ly Dai Quyén git thanh Long Bién va Ly Phé Dinh git thanh O Dien. Nam 602 Ly Phat Tit hang nha Tay, bi Luu Phuong bat dua vé Trung Quée va chét ¢ 46. Nude Van Xuan lai roi vao vong né 1é. Sau 650 nam bi do ho, Ly Bi cang cdc tuéng linh cia éng da dung lén duge mét quéc gia doc lap tén tai duge hon 60 nam bén canh mét nuée Trung Quée hét site to lon va hung manh. Do that su la mét su kién vi dai ca lich str dan toc. Dé tén tai duge mot théi gian dai trong diéu kign nhu thé Nha nude Van Xuan han phai cé nhiéu chinh sdch hop long nguai vé cac mat chinh tri va quan su, kinh té, van héa gido duc. Cho dén nay sit séch lu lai duge vé théi ky nay hdu nhu kh6ng cé gi cé thé soi sang cho su hiéu biét cia chting ta hién nay. Cé 1é 300 nam bi do h6 tiép theo da hay hoai di ca. That dang tiée. (28) Tran Ba Tien vé Trung Quéc, da cng Vuong ‘T'ang Biéh dénh thang H4u Canh. Sau Tran Ba Tien lai cng Vuong Tang Bién biét lap vua Kinh Dé nha Luong 6 Kién Khang réi tu lap lam vua nha Tran, dé la Tran Vo 46. 24 Song chit Han va van hoa Han khong phai chi duge truyén vao bang con dung cia hoe duéng. Né con duge truyén vao bang con duéng ton gido. Trong d@i nha.Ng6 cai tri nuéc ta, khi dao Phat méi tei Giang Dong thi 6 nwéc ta da c6 téi 20 ngoi chia & Luy Lau, d6 duoc hon 500 vi tang va dich duoc 15 cuén Kinh Phat. Sach xua cho biét dao Phat ¢ Giao Chau duoc truc tiép truyén ta An DO qua chit khéng phai tu Trung Hoa sang, cdc nha su Giao Chau khi do mac do ca sa dé, hoc kinh Phat bang tiéng Phan, khi giao tiép khong quy. Trong thoi ky 580 - 594 nha su An Do Vinitaruei (Ty ni da lu chi) qua Trung Hoa truyén ba dao Phat, da dén chia Phép Van 6 lang Cé Chau, Long Bién tu ¢ day, sau lap ra thién phai Vinitaruci. Khi ong dén choa Phap Van thi ¢ a6 da c6 Thién su Quan Duyén dang day Phat hoc cho phat tu. Il - THOT GIAN BI NHA TUY VA NHA DUONG DO HO (602 -905) 1, Sw théng tri cia nha Tuy va nha Duong Nam 602 Lua Phuong danh chiém duoc nuée Van Xuan, dén nam 605 nghe dén Lam ap c6 ldm cua bau vat la, Tay Dang dé (lic 46 méi giét cha va anh dé cuép ngéi) da cho Luu Phuong dem quan danh Lam ap. Tuy quan Tuy c6 chiém duoe nhiéu vang bac va chiém duge khu vue dat dai ti Nam Hoanh Son dén Hai Van nhung quan linh bi bénh pha thing chan chét nam séu phan mudi, ban than Luu Phuong cting bi chét trén duong vé. Vua nha Tay thay cdc quan huyén dai Luong qué nhé bé, bo may chinh quyén qua nang né nén da chi truong cai cach Jai bé may, phan dinh lai cde don vi hanh chinh, bé cap quan, lay ep chau truc tiép quan ly cap huyén, g6p cdc chau huyén nhd Jai thanh cdc chau huyén lén hon, O nude ta, nha Tay chi dat ede chau sau : Giao Chau (Bde ba) Ai Chau (Thanh Hoa), Die Chau (Nghé Tinh). Sau d6 lai chiém thém ving dat cia Lam ap dat cdc chau Dang Chau (Quang Binh), Nong Chau (Quang Tri), Sung Chau (Thita Thién). Sau nha Tuy lai d6i goi chau thanh quan Ia : Giao Chi, Cttu Chan, Nhat Nam, Ty Anh, Hai Am va Tuong Lam. Can haa 9 ring quan Nhat Nam truée doi Tién Ly la vang dat tir Nam Hoanh Son dén Hai Van, nay lai la ving Nghé Tinh. 25 Nam 618, nha Dudng thay thé nha Tuy thong tri Trung Quéc, lai thay déi ché 40 hanh chinh, d6i quan lam chau, khong goi nude ta la Giao Chau nhu truéc ma goi tén khac. Cuéi dei Tay, Thai thu Giao Chi 1a Khau Hoa, Thai thu Cuu Chan la Le Céc (tite Lé Ngoc). Nam 621, Khau Hoa than phuc nha Duong, duge phong chute Dai téng quan (chtte quan vo cao cfip) tude Dam quéc cong, do a6 bo méy cai tri nuée ta goi lA Giao Chau téng quan phu. Trong khi do Lé Céc khéng chiu than phuc nha Duéng van trung thanh voi nha Tuy, mét thdi gian sau nha Dudng méi dep duge. Chute Dai téng quan sau dugc goi 1a Dai do ac, nén mac nhién téng quan phi duge a6i goi la dé dée phu. Nam 679, nha Dudng déi Giao Chau do déc phi thanh An Nam 46 ho phi”, Nam 757 déi An Nam 46 ho phu thanh Tran Nam do h6 phi, dén nam 768 lai adi tré Iai thanh An Nam 46 ho phi®®, dén nam 866 thang lén lam Tinh hai quan Tiét tran®”. G cap chau quan, cdng véi viée lap Giao Chau‘téng quan phd, nam 622 nha Duing dat 10 chau, sau tang thém thanh 12 chau. (29) Theo binh ché dai Duong Sa, céc dao quan dén tru d cdc noi bién vién, néu Jon thi goi 14 quan, nhé thi goi la thanh, tran. Quan, thanh, tran déu do cap trén 1a dgo quan linh, chi huy, diéu dong. Méi dao quan do mgt quan v6 cao edp la Dai téng quan, sau goi la Dai a0 déc dimg d4u. Nam 622 lap Giao Chau téng quan phi la lap ché 49 cai tri nha binh & nude ta, quan dimg d4u 1a quan v6, kiém chi huy mai viée hanh chinh, phap luat, tai chinh, dan su viv... D6i sang Giao Chau d6 déc phi cing van nhur vay. Nhung d6i t Giao Chau 46 d6c phi sang An Nam 46 hé phi 1a 4éi ten Giao Chau thanh An Nam, déi ché 46 cai tri nha binh sang cai tri binh thuong. Dung dau quyét dinh moi cong viee & phu 46 ho khong phai la Dai 40 doc ma la Kinh luge stt hoc Dé ho sit, khong phai la quan vo ma la quan van. Tuong chi huy quan su ¢ An Nam tt nay la sf quan thuge quyén quan Iinh, diéu dong chi huy cla mot quan van. (30) Nam 757 @ nutéc ta khéi nghia Mai Thc Loan di qua da lau, hic nay khong 6 cude néi day hay bién dong chinh tri nao, cugc khéi nghfa cla Phing Hung chua bét du, nhumg 6 Trung Quéc hic nay dang cé loan An St. Co le déi ten nhut vay 46 vach ra phuong huong hanh dong chi dao nham phéng bj truée. Nam 767 ngudi Con Luan va Cha 1a cugp phi thanh 6 ho. Nam 768, Phang Hung va Phang Hai bat d4u néi day dénh Cao Chinh Binh kéu goi nhan dan chong lai chinh sdch thué mé nang né lam nhan dan odn ghét. Co le le nay loan An Sir a dep duye, nha Dutng lai tra ving, a6i tén 4é xoa diu nhan dan. (31) Tinh hai quan Ia tén méi eda An Nam. Tiét tran la don vj hanh chinh do ‘Tiét do su, dai thén dugc ck lam muc ba cdc dia phutong ndm toan bo quyén hanh vé quan su, chinh tri, tai chinh, nhan su vw... cai quan. 26 Nam 742 &6i goi cde chau thanh quan, dén nam 768 lai d6i goi cdc quan thanh chau. Muti hai chau quan ay la :* - Giao Chau Giao Chi quan - Lue Chau Ngoc Son quan (ving Quang Ninh va ving ban dao Loi Chau thuée Chau Kham Trung Quée ngay nay). - Phong Chau Thiva Héa quan (xung quanh Nga ba Hac ving ha luu séng Chay, séng Lé, song Da va khu vuc song Thao), Phong Chau di Dutng khong gidng doi Ly Phat Ta. - Truong Chau Van Duong quan (ving Ninh Binh hién nay) - Ai Chau Cu Chan quan (Thanh Héa ngay nay) - Dién Chau Long Tri quan (Bac Nghé An ngay nay) - Hoan Chau Nhat Nam quan (Nam Nghé An ngay nay) - Phiic Loc chau Dudng Lam quan (ving Ha Tinh ngay nay) - Thang Chau Thang Tuyén quan (khu vyc gin Nam Ninh ngay nay) - Chi Chau Han Thanh quan (khu vue phi. Khanh Vién, Quang Tay ngay nay) - Vo Nga Chau V6 Nga quan (khu vuc phi Khanh Vién, Quang Tay ngay nay) - V6 An Chau Vo Khuc quan (khu vue phi Thai Binh, Quang Tay ngay nay). Trong 12 chau nay da cé hon 4 quan nay thugc dat Trung Quéc, ¢ Viét Nam. chi con c6 8 quan. Ngoai 12 chau nay nha Dudng con t6 chute ra 40 chau Ky My ¢ An Nam do ho pha, duoc ghi tén trong séch Duong Thur dia Ii chi*?) Ngoai ra & Phong Chau do dée phi (82) Dia vue va tén cdc chau, chiing toi dua theo sach cla Dao Duy Anh (Dat nude Viet Nam qua céc ddi - NXB Khoa hoc - Ha Noi 1964). Dia vue cdc chau trong sdch nay khong hoan toan ging nhu Phan Huy Chu da ghi chép duge Viet sit Thong gidm Cuong muc (sdch da dan) ghi lai, déng thoi noi rang khong biét Phan Huy Chui can ct vao dau 4é ghi dia vuc 46. Ten cdc chau Ky My duge chép trong Duéng thu dia li chi. Phuong dinh Nguyén Van Siéu da ghi lai trong sich Dai Viet dia du toan bien (Vien Sut hoc va NXB Van héa - Ha Noi 1997). 27 con 18 chau Ky My cua nguéi Thodn Man khong cé ten chép trong sdch. Cac chau Ky My nay la cdc chau cia cdc bé lac nguai thiéu sé & vung trung du va mién nui Bac bd cing nhu cia ving Thanh Neghé Tinh va ving bién gidi vei Quang Tay ngay nay duge cai tri mot cach léng leo, lay dat cia bo lac dat thanh chau huyén, dung thu_linh bo lac lam do déc, Thit st va cho duge cha’ truyén con néi), Vige dat cdc chau Ky My chiing té nha Duong da diéu chinh lai cho hgp li cach té chite cai tri truée day ca cdc triéu dai Trung Quéc ti Dong Han téi nha Tay d6i voi cde ving nay. N6 cing chung té sau mét nghin nam bj dé h6, bi thi hanh chinh sdch déng héa, thuc chat cdc triéu dai Trung Quée cing chi nim chde duge ving déng bang Bac bo va Thanh Nghé Tinh ma thoi. Trong thai Tay Duong cai tri nuée ta, stt co chép viéc doi phu tri tu phia Bac song Duéng sang phia Nam song Héng. Thue ra khi Ly Bi xay thanh Long Bién, xay dién Van Xuan 6 x4 Van Phtic Thanh Tri thi ong 4a dinh 46 6 mot noi moi, ¢ phia Nam song Hong, li do chinh cé thé 1a sy cén thiét dé phong thi chéng su xam luge cia Trung Quéc. Ong cung 1a ngudi cho d4p thanh ¢ cua song Té Lich dé chudn bi chéng lai su x4m luge cha nha Luong. Triéu Quang Phuc danh thang Duong San lai vé déng & Long Bién, han la Long Bién thai Ly Nam Dé. Chi sau khi chia nwéc véi Ly Phat Tu, thay thanh Long Bién gan O Dien qua, Triéu Quang Phuc méi doi d6 sang Vu Ninh, tite 14 sang khu vuyc Luy Lau eu. Ly Phat Te luc dau dong & O Dién, sau khi thang Trigu Quang Phyc dong ¢ Phong Chau (Cé Loa) nhung van coi trong thanh Long Bién cia Ly Nam Dé va thanh O Dién cd, cho tuéng déng quan 6 46 lam thé 9 gide voi Phong Chau. Khi nha Tuy chiém lai duge Giao Chau, ho cing dong li sé ¢ phia Nam song Héng, dat nay hic dy thudc huyén Tong Binh, phi thanh d6 ho khéng ¢ phia Nam ma dich len phia Bac, sat nhanh séng T6 Lich chay tit Cho Gao sang Budi. Thoi Duong Truong Ba Nghi xay La thanh la xay thanh nay (767). Phung Hung vay phu thanh d6 hé cia Cao Chinh Binh la vay thanh nay (33) Chau Ky My 1a chau cai tri long 1é0. Theo nghia den Ky la cai day da giang dau con ngwa, my la cai giam hai ben ma trau bo. Nhung thit nay phai duge bude long léo dé cho con vat dé hoat dong. Cai tri chau Ky My cang phat nhur vay. 28 (785), Trigu Xuong (791) -va Truong Chu (808) stra dap lai thanh Dai La cung la stta thanh nay. Duong Thanh danh up chau thanh giét téng that nha Duong Ly Tugng Cé cung ¢ day. Khi Ly Nguyén Gia lam 46 hé su, tin vao thuyét phong thuy, thay truée cua thanh ©6 nude chdy nguge sg ring ngudi Giao Chau sé hay lam phan, nghich ménh triéu dinh, nén d4 dai phi thanh 46 ho sang phia Bac song Duéng. Chi mot théi gian ng&n, thay bat tién, han lai dem vé phia Nam séng Héng, nhung da thué thay dé dat xay phi thanh dich sang phia Déng, téi giap be song Héng sat ctta séng T6 Lich, tute phia déng phé Chg Gao hién nay. Nhu thé tranh duoc song T6 Lich chay nguge truée ctta thanh. Viée doi phi thanh do h6 sang phia Nam song Héng mét mat ching té vang phia Nam song Héng da duge khai-pha trd nén tra phu, ving dat dai hai bén ba song To, song Nhué da co du diéu kign dam bdo cdc dich vu cho mét dé thi vao loai én cia ca nuéc théi a6, cho mot b6 may dé h6 to lén. Mat khac bén canh viéc hinh thanh mot trung tam chinh tri moi, cing hinh thanh mé6t trung tam van hoa méi bén canh trung tam van héa cti dang con hoat dong va phat huy tac dung. Trong thoi Tay Duéng cing c6 mot sé quan cai tri tai gidi nhu Trigu Xuong, Vuong Thitc, Ma Téng, Ma Thuc, Cao Bién, Tang Cén... nhung chi c6 Ma Téng da duge sit cu chép : "Dem hoc thuat nho gia rén luyén phong tuc, chinh su tét dep", dan duge yén én lam an). Con Trigu Xuong thi dugc hoe tra ving Hai Duong lap (84) Thai nay (thé ky VIII va IX) chua hinh thanh Hé Tay. Khu vue Hé Tay hién nay cén la mét khuc song Héng. Song To bat nguén tr song Hong, chay ra ty 2 nhdnh mot nhanh chay ra tit Cho Gao hién nay, mot nhanh tu lang Hé Khdu. Ca hai nhdnh chay dén Buéi thi hop Jam mot chay vao song Nhué. Théi nay chia 6 16 chu dép dé khi mude song lén to nude chay tw song Héng tran vao déng, lic nude mut hodc khi trong ding mua to, nude én nude lai chay nguge ra song Héng cho nén 6 hién tugng nghich thay. Thanh doi Duong phai xay quay mat vé hung Bac, hung kinh 46 ¢6 vua 6 nén dong nghich thuy chay true mat thanh. (35) Ma Téng va Ma Thue déu la ngudi Pho Phong. Ma Téng van la Thut sit Kién Chau, dao Giang Nam, lén lam Dé hé svt An Nam. Ong la ngudi thanh liem, khong quay nhiéu dan, chinh su tot dep, nguoi Ly ngudi Lao déu yeu ca. Ma Téng dymg 2 cot déng ¢ Kham Chau ghi cong dite nha Dudng, td ra minh 1a con chau Ma Vien. 29 wa ia dén the ¢ lang Dan Luan (dei Gia Long déi la Dan Loan), huyén Duéng An vi khi con séng 6ng da lap "Nha Hoc cdi Dong" (Dong giao huong hiéu) 6 day. (Theo Viét dign u linh) Cung trong théi gian nay, mét viée cé anh hudng lén dén tinh hinh moi mat cua nuéc ta la sy xam luge cia quan Nam Chiéu®, Nam 846, ldn dau tién Nam Chiéu dem quan xam luge nutée ta, bi Thi si Bui Nguyén Du danh dudi. Cac nam sau, do a6 ho Ly Trac giét thu linh ho Dé 1a Dé Tén Thanh, gia dinh Tén Thanh dan quan Nam Chiéu danh phd bién giéi. Nam 860, d6 ho Ly HO giét D6 Tha Tring, bé thuée cia Thi Trimg la Chu Cé Dao dan hon 3 van quan Nam Chiéu danh.phi 46 hé. Ly H6 phai chay vé Va Chau tap hop quan linh cia An Nam danh chiém lai phi thanh. Nam 862 Nam Chiéu lai vao cuép pha, Vuong Khoan may lan cap bdo. Vua Dudng cho Sai Tap 14 Quan sat stf®” Hé Nam thay Vuong Khoan, dem 3 van quan sang chéng cu. Nam Chiéu thdy quan ¢ An Nam manh Jen, nit quan vé. S4i Kinh Tiét d6 stt Linh Nam sg Sdi Tap lap duge cong to lién bdo cdo vé triéu 14 Nam Chiéu da nit quan vé, xin cho gidi quan ¢ An Nam, cho quan 6 dau tré vé day. Sai Tap nhiéu lan xin git quan lai dé phéng vé nhung khong duge chap nhan. Thang 10 nam Nham Ngo (862) Nam Chiéu lai dem 5 van quan sang danh. Sai Tap cdp bao. Vua Dung 2 lan cho them quan (86) Nam Chiéu 6 quan Van Nam thugc Dién Chau, phia Dong Nam gidp Giao Chi, phia Tay Bac giép Thé Phén. Vua goi la Chiéu. Von co tat cd 6 chiéu : Mong ‘Tuan, Vigt Tich, Lang Khung, Dang Dam, Thi Lang va Méng X4. Mong Xé @ phia Nam nén goi la Nam Chiéu. Khoang nién hiéu Khai Nguyén (713 - 741) Nam Chiéu manh lén, 5 Chiéu kia suy yéu di. Vua Nam Chiéu luc ay Idy tién dut lot cho Tiét 46 st Kiém Nam la Vuong Duc xin dumg ra hgp 6 Chiéu lam mot. Triéu dinh nha Dudng bang long cho, dat tén la Quy Nghia. Tw day Nam Chiéu dung va lye xam chiém céc noi khéc, pha Thé Phén, dai sang thanh Théi Héa, la méi lo bién gidi Tay Nam cda nha Duong. Nam 860 vua Nam Chiéu Doan Tu Long, xumg dé, dat ten nue 1a Dai li, thing sang cudp Giao Chau, bi Cao Bién dénh thua. (37) Nha Duong chia toan quéc 1am 10 dao, & mbi dao ct dén mot Gidm sat su dai dién cho triéu dinh gidm sat cing viée cia cdc Tht str cdc chau. Giam sat st sau d6i tén 1a Tudn sét, An sét, sau cng la Quan sat sut. J cde ving bien vién, cac noi c6 chién su hoae su vide aac bigt thi cf Tiét 46 sit la ngudi chi huy toan dién cong vige ela cde Tint stk cde chau. 30 chi lay duge 3000 ngudi sang citu nhung phu thanh da bi vay, quan evtu vién khong téi duge. S4i Tap cung gia quyén ca nha 70 nguti déu chét. Tuéng Itnh quan st bj.chét bj bat rat nhidu. (863) Hai lan Nam Chiéu chiém phu d6 ho via giét vita bat 15 van nguei™®), Sau 46 vua Nam Chiéu phong cho Doan Td Thién lam Giao Chau Tiét 6 sut, cho Duong Tu Tan duge luu 2 van quan @ lai gitt thanh Giao Chau, cdn thi rut vé. Vua Dudng thay mat Giao Chau xuéng chiéu goi vién binh cdc dao vé git Tay dao (tue Ung Chau, tri sé la Nam Ninh hién nay), déng théi bé An Nam do ho phu, dat chite Thit st Hanh Giao Chau®®) train Hai Mon vao thang 6 nam Quy Mai (863), song thang sau lai dat An Nam d6 ho phu ¢ Hai Mon, cho 1 van quan dén tran git, sau lai tang lén 2 van 5 nghin, ce Truong Nhan lam Kinh luge sit kiém coi viée Giao Chau, sai Nhan tién quan ldy lai phi thanh. Nhan dung ding khong tién, Cao Bién dug cu thay Nhan git chic D6 h6 téng quan kinh luge Chiéu thao sit chi huy sé quan 25.000 n6i trén. Cao Bién luyén tap quan linh ¢ Hai Mén dén thang 7 nam At Dau (865) méi tién quan, dem 5000 quan di truéc hen Giaém quan Ly Duy Chu dem quan di sau tng vién nhung khi Bién di réi, Duy Chu khong xudt phat. Cao Bién dem quan dén Nam Dinh (nay la ving Gia Luong - Bac Ninh) thay 5 van quan Nam Chiéu duong gat hia lién cho quan danh tan, chém duge tuéng la Truong Thuyén va thu lia gao nuéi quan. Thang 4 ‘nam sau (866) vua Nam Chiéu bo Giao Chau tiét tran, lap Giao Chau dé théng phi cho Pham Nat Ta lam Dé théng va cho Triéu Nac Mi lam D6 théng Phu Da (thuéc chau Va Dinh, 1 trong 18 chau Ky My cua Phong Chau), ck Doan Ta Thién lam Tiét 46 sit Thién Xién (mot do khae cia Nam Chiéu 6 Tay Bac Giao Chau, nay la Cén Minh) sai Truong Tap giip Ta Thién danh quan Dudng ¢ Giao Chau. Ltic nay Cao Bién cing duge thém 7000 quan nén da nhiéu dn dénh thing Nam Chiéu. Te tau thang tran giti vé déu bi (88) Trong s nay dai bo phan la dan thudng vi sé quan Trung Quée da duge cho vé gan hét. (39) Hanh Giao Chau Ja Hanh Trung Thu tinh & Giao Chau, co quan cia Hanh Giao Chau Tht st. Trdn Hai Mon Ja Ij sé cia huyén Bac Bach, chau Uat Lam bay gid, nam trén dung di vao Viét Nam ngay xua. 31 Duy Chu im di, vua Duéng héi dén thi noi la Cao Bién ngoi ¢ Phong Chau nhin giac khong chiu danh trong hic Cao Bién da thang mot tran lén. Vua Dudng tue gian Cao Bién, sai Vuong An Quyén ra thay, doi Cao Bién vé triéu dinh tri toi nang. Cao Bién vay thanh hon 10 ngay, sip ha duoe thanh thi nhan duoc van thu cia ‘Vuong An Quyén bao tin da cusig Ly Duy.Chu dem dai quan te Hai Mén tran di An Nam. Bién lién trao vie quan cho Vi Trong Té réi dem b6 ha hon 100 nguéi vé Bac. Trude d6 Vi Trong Té va Cao Bién da cho ngwéi mang thu bao tin thang tran vé nha Dudng. Di dén giva bién thdy Vuong An Quyén va Ly Duy Chu kéo dai binh sang, ho so bi l4y mat thr bao céng nén lanh vao dao khi Quyén va Chu di qua méi ra di nhanh vé Bac. Vua Duéng duge to tau ca ming thang Cao Bién lén Kiém hiéu Cong bo Thuong thu, sai di danh Nam Chiéu, nén vé dén Hai Mén Cao Bién lai phai quay lai, déc thiic tuéng si ha thanh, chém hon 3 van thu cap, giét Doan Tu Thién va Chu Cé Dao. Quan Nam Chiéu bé chay. Cao Bién lai pha duge 2 dong ngudi dia phuong hia theo Nam Chiéu va giét nhutng tu truéng cia ho. Cac ta truéng khac dem dan dén quy phuc toi 17.000 nguéi (866). Thang 11 nam Binh Tuat (866), dep xong Nam Chiéu, nha Duong dat Tinh hai quan tiét tran, phong Cao Bién lam Tiét do stt. Cao Bién vao é phui li, dip lai La Thanh cho to rong hon”, Lai di tudn xem xét hai chau Ung, Quang thay nhiéu da ngdm trén duong bién lam cho vige van tai luong thuc kho khan ben sai nguvi di dao pha (40) Sit ca chép : La Thanh do Cao Bién dép : + Chu vi : 1982 trugng 5 thuge (Thue = 033. Truong = 10 thuge = 3°33) + Than thanh cao : 2 trugng, 6 thude + Chan thanh rong : 2 trugng, 5 thutie - Nw tung 4 mat cao : 5 thude 5 tae. (Nut tung : tung nhé trén thanh, cs 16 chau mai) + 55 Idu vong dich (Idu quan sat quan dich) - 6 ung mén, 3 hao nudc, 34 dueng di -. Dap dé vong quanh thanh dai 2125 trugng, 8 thude. Dé cao 1 truong 5 thude. Chan dé rong 2 trugng - Lam hon 5000 gian nha. So voi ngay nay thi cong trinh nay khong phai 1a qua lon, nhung trong diéu kien ky thuat thi cong cia ede cu xua, day 1a mét cong trinh to Idn. 32 5 cdc da ngém do. Cao Bién lam Tiét do su 6 Tinh hai quan 10 nam, co di tudn thu nhiéu noi, da tu minh lap ra 159 huong 6 cdc noi. Duéi cap huyén da hinh thanh 2 cdp huong va xa. Ty 10 dén 30 ho lap tiéu xa, 40 dén 60 ho lap dai x4, 160 dén 540 ho lap dai huong. (Nguyén Tai Caén’- Sach da dan, trang 33)*”” Bo may 46 ho tién them mot bude muta vao cong déng xa hoi Viet Nam dé tang cuong su théng tri cia no. 2. Gidi quy téc ban xt Gidi quy toc dia phuong, ti cudi ddi Luc triéu da cé vai trd kha lén trong xa hoi, do lon manh dan trong lich str. Gidi nay bao gém truée tién la con chau cdc nha quy toc nguti Han di cu sang Viét Nam da nhiéu d@i, néu chwa hoan toan Viét héa thi cting gin bo sau s&c vdi Giao Chau va cé sttc manh dang né. Ly Bi da tap hop duge dong dao quy toc Han Viét héa va quy téc ban dia, lanh dao ho tham gia khéi nghia lap nuéc Van Xuan, dé lai nhiéu tén tuéi nhu Ly Thién Bao, Ly Phat Tu, Triéu Tic va Triéu Quang Phuc, Tinh Thiéu, Pham Tu... Dé Vién tt Thai thi Nhat Nam, Cu Chan réi Giao Chi 44 diét duge Ly Tén, duoc phong lam Long Nhuong tuéng quan sau Jam Thit st. Con éng thé chan Jam Thu st co nhiéu cong lao véi dan. Chau ong cing la m6t Thit stt c6 dao dite. Con trai khde cia 6ng 14 Dé Tué Ky lam Thai thu Giao Chi. Mot nha 3 di tiép nhau dung dau 1 xt, tiéng tam lung lay thé luc khong nhé. Hién tuong quan lai ngudi Han dem gia quyén, b6 thudc sang Giao Chau khi di nham chic van con. Sé nay c6 khi rat dong, c6 nguéi chét han cting cé ngudi ¢ lai. Vi dy Sai Tap sang Giao Chau dem gia dinh 70 nguoi, dang thuong la déu chét cd khi Nam Chiéu danh chiém phi thanh 46 hé. Cao Bién cing dem theo bo thudc hang tram ngu@i khi bi triéu vé da cing vé dén Hai Mon tran réi lai sang, khong biét co ai sé @ lai ? Tiéu biéu nhat cho viéc di sang ¢ Viét Nam 1a truéng hop cia Va Hén.’Nam 841 Vu Hén duoc nha Duong ci sang lam Kinh luge sit ¢ An Nam d6 ho phu. Khi dén nham chite, éng bat tuéng si phdi sta thanh. Quan linh 6 An Nam (41) G day khong thay noi’dén tiéu huong, nhumg cit logic ma suy thi tiéu huong phai 6, tk trén 60 ho dén duci 160 ho. 3.SPTGD 3° dé ho phu khoi loan, dét lau thénh, cuép kho dan (843) khién Va Hén phai chay vé Quang Chau. Vé sau Vu Hén di cw sang 6 lang Mo Trach (huyén Duéng An, phi Thuong Héng, tran Hai Duong). Cac con chau 6ng vé sau da lap thanh mot dong ho rat ndi tiéng 6 M6 Trach co nhiéu nguéi 1a nhtng tén tudi lon cia dat nude trén cdc mat hoat dong khac nhau, nhiéu ngudi dé dat cao, gitt cdc chite vu trong yéu trong triéu Lé 6 nwéc ta. Cac quy toc dia phuong la nguwéi ban xt cling cé vi tri xa hdi ngay cang cao, thé luc ngay cang lén, khién quan lai va triéu dinh Trung Quéc cing phai vi né, e ngai. Trong nhiing quy tdc loai nay dan dan néi lén cae dong ho dac biét tiéu biéu, co thé ké lan luct bén duéi. Trong déi Luc Triéu, khi Tht su Luu Muc mat, ngudi Giao Chau 1a Ly Truéng Nhan giét hét cdc bo thudc do Luu Muc dem theo tu Trung Quéc sang, ty lap lam Thur su. Nha Luu Téng khong chap nhan ong, ctr Luu Bot sang lam Thit str Giao Chau. Bot dén, bi Truong Nhan chéng lai. Sau Bot 6m chét. Truong Nhan ding bién phap khéo léo ct ngudi sang xin hang, xin tu gidng chute thanh nguéi chap hanh cong viée Giao Chau (thuc té van la Thi stt cai tri Giao Chau, nhung khéng cé chite danh Thi su). Nha Luu Téng khéng lam gi duge phai chap nhan. Sau 10 nam lam Thi su, Truong Nhan chét, em ho ong la Ly Thuc Hién hic dé dang lam quyén Thai thu quan Vu Binh, mét quan thudc loai trung binh ca vé dat dai, dan sé, da ty lap lam Thit su. Xudt than 1a ngudi Giao Chau lai tt chtte quyén Thai thu m6t quan trung binh lén lam Thit stt trong khi cd4c Thai thi chinh thtte cia cdc quan lén hon nhw Ct Chan, dac biét 1a Giao Chi lon gap 3 lan Vu Binh, lai 1a noi dong tri sé Giao Chau, do dé hiéu lénh cia Thtic Hién khong duge nghe theo. Thic Hién xin nha Luu Téng cho lam Thit sit, nha Tong chi cho git chuc Tu Ma chi huy quan su 6 Giao Chau, kiém Thai thu hai quan Tan Xuong, Vu Binh. Nhan duge lénh cua nha Téng, lai thuyét phuc duge dan chting theo minh, Thic Hién dem quan gitt cde noi hiém yéu, khéng nhan Thdm Hodn la nguéi nha Tong cu sang lam Thit su. Tham Hoan phai lwu lai ¢ Uat Lam réi 6m chét. Nha Téng mat, nha Té lén thay cho Thic Hién lam Thit six dé phuong Nam duce yén. Trong vu viée nay tuy cé chuyén nha Luu Téng yéu hén, nha Té muén yén chuyén dé tap trung lo cing c6 dia vi ¢ Kién Nghiép, nhung han 1a anh em Ly Truéng Nhan, 34 Ly thuc Hién phai cé thé luc lon & Giao Chau méi cé du kha nang lam nhung viée lén lao nhu thé. Lam Thi sur 7 nam, Ly Thuc Hién khong chiu nép céng sang Té. Nha Té tric gian cho Lim Khai sang lam Thw st va diéu quan cae quan Nam Khang, Lu Lang, Thiy Hung sang danh. Thue Hién sg bé chay sang Té, Luu Khai méi nam chic Thit st. Sau 60 nam duge doc lap va tu do phat trién quy téc dia phuong han la duge tang cwong thé luc, nén khi nha Tuy va nha Duong 1a nhting triéu dai cé luc lugng quan su manh hon han ede doi Luc triéu vi da thong nhat toan Trung Quéc thé ma ¢ Giao Chau van c6 cdc dong ho lén néi day chéng lai nha Dudng. Truce tién la ho Ly do Ly Ty Tién lam tht linh_ bj Luu Dien Huu, dé hé stt bat nop- thué gap ddi sé thué nop hang nam, nén dinh néi day chéng lai. Luu Dién Huu giét Tu Tién. Bo ha cia Ty Tién la bon Dinh Kién néi day giét Dién Huu; sau bi Tu Ma Qué Chau 1a Tao Huyén Tinh dep dugc (687). Tam muoi nam sau (768) ho Phung cia Bé Cai dai vuong 6 Duong Lam thuée Phong Chau da vay danh phu dé ho * khién dé hé st’ Cao Chinh Binh Io sg ma chét. Phang Hung chiém phi do hé cai tri mot sé nam réi mat. Trigu Xuong du con 6ng 1a Phang An dau hang nha Dung (791). Ho Duong ¢ Hoan Chau nhiéu doi lam Tu truéng cia dan ban, nha Duéng da c6 hic mua chuée, cu ta truéng cia ho lam Thu st Hoan Chau. Vé sau ta trudéng ctia ho nay la Duong Thanh van duoc Ly Tuong Cé (la tong that nha Duong, hic dy lam do hé stt Giao Chau) kiéng dé nén cho lam chite nha tuéng (chtic vo quan nhé, khong cé quan) Duong Thanh khong bang long van muén khéi loan. Nhan dip dan Hoang dong néi day danh 18 chau Qué quan Ly Tuong C8 cho Duong (42) Dan Hoang dong la dan mién Tay Nguyen etla Quang Tay, tte mién Dung Chau, phia Tay Ung Chau (Nam Ninh) va Qué Chau, ed he Hoang 6 ding Hoang Chanh (Dao Duy Anh : Hoang dang) 1 theo ho Ninh 1a ho ké tap nhau lam hao trudng. Dat cia hg tiép voi Nam chigu 6 phia Tay. Dau dai Thién Bao ho Hoang manh len dinh Tie kat voi ho Vi, ho Chu, ho Nang cuép chiém hon 10 chau. Nhumg ho Viho Chu Khong theo, dsinh duéi ho Hoang ra phia Dong. hi Ly Tuomg C3 lara 6 h6 ste 1a lic ho dang danh 18 chau Qué quan. Quan 1a mot khu vuc quan su, cap dudi ciia dao. Duvi dao Linh Nam c6 5 quan Ja: Quang (Quang Chau), Qué (Qué Lam), Ung (Nam Ninh), Dung (Dung Chau, aai Duimg, tri sé.¢ Bac Luu, Quang Tay) va An Nam. Nhu vay no tuong dung voi phi (d6_hd phi, do d6c phi...) 35 Thanh dem 3000 quan di danh. Thanh dem quan di réi quay vé danh up phi thanh giét Ly Tuong Cé. Nha Dugng xuéng chiéu tha toi cho Duong Thanh, cit di lam Thi sit Quynh Chau'**”, dung Qué Trong Vu lam do ho su Giao Chau. Thanh chéng Icenh khong di Quynh Chau. Sau vi ndi bé luc lugng cia 6ng khong thong nhat, ong bi Qué Trong Vu thi hanh chinh sch li gian, cudi cung sat hai éng tru di cé ho (nam 819)” Nam 846, lan dau tién Nam Chiéu x4m ldn An Nam va bi danh dudi. Tw sau nam 846 dén khodng nam 856 1a thoi gian Ly Trac lam Kinh luge sti, thi hanh chinh sach khde nghiét, bat dan dia phuong phai di 1 con trau lay 1 ddu mudi. Tu truéng dan ho Dé & vung Dé dong”) la Dé Tén Thanh bi Ly Tréc giét. Dan ho Dé oan gian, din duong cho Nam Chiéu danh cuép bien gigi. Nam 860, nha Duong cho Ly Hé lam Do hé st, Dén phu Dé ho, Ly Hé lai giét ta truéng ho Dé 1a Dé Thi Tring (con Dé Tén Thanh). Chu Cé Dao bo thuge cia Thi Tring, din quan Nam Chiéu danh pha phu thanh 46 hé khién Ly H6 phai chay vé Va Chau‘). Sau do, tuy Ly Ho da tap hop duge quan linh ldy lai duge phi thanh 46 hé, nhung vua Duong thay ho Dé cia Thu Trimg “hay con manh lam e6t sao nhué nhéa dé mong ding duye ho”, da “qué trach Ly Ho vé toi giét Thi Trimg, day di Chau Nhai mdt théi han”, sau do lay Vuong Khoan thay chic (xem Viét stt Théng gidm cuong muc. Sach da dan. Tap J, trang 30). (43) Nha Duong tach dat quan Chau Nhai doi Hén lap ra Quynh Chau, nay 1a vung ban dao Loi Chau, Quang Tay, Trung Quéc, phia Bde déo Hai Nam. (44) Dai Viet Su ky toan thu noi khdc sach Viet st Thong gidm cuong mue ma toi dua vao dé ghi vé Duong Thanh. Theo Dai Viét str ky toan thu : Vua Duong sai Qué Trong (Vu) dénh Duong Thanh khdng thang duye. Thanh vo trong ngudi Man Lao dé 1am loan cusp pha phui thanh. Dé ho Ly Nguyén Gia danh khong duge, dy Khong dén. Nam 828 40 ho st Han Use bi Duong Thanh dénh dudi phai chay vé Quang Chau. (45) Dong 1a don vi hanh chinh dusi huyén, tuumg duong voi huong, ¢ nhing vung s4u, giao théng khong thuan tién. Dé dng 1a dng ciia ho Dé, cd song Dé dong giang chay qua, sau thanh huong Thanh Oai r6i huyén Thanh Oai (nay thude Ha Tay). (46) Ung quan cai trj 3 Chau la Hién Chau, Va Chau, Thém Chau. Ly H6 chay sang Va Chau la Ve chau thugc phi Nam Ninh vita noi trén, vé phia Bde phu ay, (theo Dai Viét dia du todn bién - sach da dan - Trang 106) thuge Thang Chau. 36 Tiéu biéu nhat cho thé Iue quy téc ban dia phai n6i tei Khuc Thwa Du cing con chau 6ng 1a Khic Hao, Khtic Thita My. Nam 905, Chu Toan Trung“? thay anh minh la Chu Toan Duc (hic ay lam Tinh hai quan Tiét d6 sw, déng binh chuong su) ngu dan chat phac khéng cé tai ean gi, so bi anh huéng nén xin nha Duéng bai di. Khuic Thita Du 1a nguéi khoan hda hay thuong nguéi, lai thudc mét ho lon, lau doi ¢ Héng Chau‘), duge dan ching suy ton da nhan danh hao trudng mot xu tu xung la Tiét do stt cai tri ¢ Pha dé ho, réi xin nha Duéng chap thuan. Luc nay nha Duang s4p mat, phai chap nhan, nam sau phong thém cho Thta Du chtie déng binh chuong su‘). Nam 907, Thtta Du mat, con 1a Khiic Hao tur lap lam Tiét do su thay cha. Cung nam nay Chu Toan Trung cuép ngéi nha Dudng lap ra nha Hau Luong, cho Tiét 49 st Quang Chau 1a Luu An kiém git chite Tinh Hai quan Tiét d9 sit, tuée Nam Binh Vuong, Luu An giv Phien Ngung (Quang Chau hién nay), Khuic Hao git Long Bién (Ha Noi ngay nay) hai bén lam le thon tinh lan nhau. Nam 917, Khuec Hao mat, con 1a Khtic Thita My lén thay lam Tiét do su, dén nam 923 bi Nam Han cho quan xam luge, bi thua tran va bi bat dua vé Phién Ngung. Khde véi Ly Truong Nhan va Ly Thuc Hién, Khuc Hao cé y dinh xay dung mét dat nue ty chu, dai lau nén da cai cach nhiéu vé té chtte Nha nude, dinh lai cdc khu vue hanh chinh méi thay cho cae chau huyén cua nha Dudng. Ong da lay 16 thay cho chau, phi chau thay cho huyén. Doi Dudng cde huyén chia thanh cdc huong, ong déi huong lam giap dat chttc quan gidp va pho tu gidp git viéc thu thué, bat Iinh. O dudi gidp, don vi (47) Chu Toan Trung von 1a tudng cia Hoang Sao, mot lanh tu nong dan khéi nghia, sau vé hang nha Duong, duge nha Duéng cho lam Tiét 49 sit tran Tuyén Vo. Vua Dutng Chieu Tong mucin diét thé luc hoan quan bén méi Chu Toan Trung vé ‘Trudmg An giup do, Toan Trung thita co dem quan vé Trudng An giét hét hoan quan, dan tiéng lay lung, duye phong la Luong Vung, r6i tro vé Bién Luong. Khi do ‘Toan Trung ¢6 thé hic manh, da giét vua, lap vua khée la Ai dé, sau ép Ai dé nhuomg ngét tré thanh vua Thai té nha Luong. (48) Hong Chau thoi dy sau chia lam 2 1a Thuyng Hong (sau déi la phi Binh Giang) va Ha Hong (sau déi la phi Ninh Giang). Lang qué cla Khiic Thita Du la lang Cuc Bé, Ninh Giang, Hai Duong, trén bo Bac song Lude (49) Dai Dutmg, trude khi vua ban bo ménh lénh thi cde ménh lénh 46 phai due 2 ca quan la Trung Thu Tinh va Mon Ha Tinh va mot sd dai than trong triéu ngoai dia phuong thdo juan, nhat tri rdi soan thao trinh lén. Nguvi duge tham du thao lugn 4 Chinh su dying 4é quyét dinh chinh sach goi la déng binh chuong su 37 hanh chinh nhé nhat la x4 co chitc lénh truéng 2 ngwéi la chanh lénh truéng va ta lénh trudéng. Khic Hao cam quyén cé 10 nam, euée cai cach hanh chinh co lé moi bat dau thi ong mat, Khuc Thua My cm quyén trong tinh trang luon phai déi pho voi Luu Cung*”’ lai bi thua tran va bi bat sau co 7 ném cdm quyén nén két qua cia cude cai cach khong duge duy tri, tén cac chau huyén doi Duong van duge sit dung cho dén tan déi Tién Lé. Du sao thé hye cia ho Khiic cing du lon dé duy tri duge quyén tu chi trong 3 doi, 19 nam méi mat. 3. Viéc hoc hanh thi cw Vé hoc hanh thi cu, dei Tay Dang dé da cé thi Tién si. Hon 10 nam sau khi Tuy Dang dé lén ngoi, Ly Uyén da lap ra nha Duéng. Nha Duéng té chttc nhiéu loai thi nhung tap trung vao 2 loai chinh la thi Minh Kinh va thi Tién si. Thi Minh Kinh cha yéu xét xem thi sinh co hiéu va nam vung ngi dung cha Ngu Kinh Tr thu khong. Thi Tién si thi cé thi Kinh nghia, van séch nhung coi trong hon vé thi phi. Nam 845 nha Duéng quy dinh “An Nam dua vao thi Tién si khong qua 8 nguoi, thi Minh Kink khong qua 10 ngudi" (An Nam chi luge - sach da dan - trang 251). Cho du viéc hoc tap dé thi Tién st cé 1é chu yéu la phai sang Trung Quéc méi cé thé thuc hién duve thi sé ligu nay truée tién cing cho thay ¢ An Nam hic dé da cé cae truéng di ste dao tao hoc sinh cé trinh dé kha bén canh cdc nha Hiéu chdc chan phai co rdi. Nha hoc c6 thé duge xay dung & Long Bién réi Téng Binh, cn nha Hiéu @ li sé cdc chau quan. Moi nhin qua, ta thay sé luong nay qua it 6i, nhat 1a so vei Trung Quée ai ghi tén du thi co thé duge thi. Tuy vay néu so Véi sé ngudi duge ou di du-thi hiéu liém, mau tai déi Dong Han (méi khoa tu 1 dén 2 ngudi) thi méi thay con so nay da tang hon nhiéu lam®”, Su tang lén dang ké nay chu yéu duge thuc hién & mot sé khu vuc kinh té van héa phat trién & déng bang Bac bd, Thanh Nghé Tinh, dac biét la dong bang Bac bé noi cé phu dé ho déng nhu ¢ Long 0) Lana Cung, em Luu An lén thay anh khi Lum An chét. Lama Cung c6 rat nhiéu ten. Dau tién 1a Lum Nham, sau ai la Luu Tréc (hoge Thigp) r6i déi la Luu Cung. Sau khi Hoang Théo chét lai déi la Luu Nghiém. (51) Theo cdc 86 ligu trong Duong Thu dia Ii chi, ma ude tinh mot cdch rong rai nhat thi nude ta hic ay ciing chi 6 khodng mot trigu ngusi, xap xi dei Han. 38 Bién (Bac song Duéng), Téng Binh (Nam song Héng) va noi c6 cac quan li déng. O cae chau Ky My thi han la thai Han, thoi Luc triéu cing nhu thei Tay Duong déu khong cé truong. Trong thoi nha Duéng, An Nam cung cé mét sé ngudi thi dé cao duge lam quan to trong triéu. Nguoi phai ké dén trude tien la Khuong Cong Phy. Cong Phu 1a chau néi cua Khuong Thu Duc, nguéi Ai Chau (nay 1a huyén Yén Dinh, Thanh Hoa), lam Thi si @ Thu Chau. Ong dé Tién si dei Duéng Dite Tong, duoc bé lam Hiéu thu lang, sau nhé lam ché sach hay duge bé chitc Hitu Thap Di, Han lam hoc si. Ong c6 tai cao, méi khi c6 viée, tau trinh rat minh bach duge vua Dire tong rat quy trong. Vi co cong can vua Dite Tong khéng dua vao Chu Thit von la tuéng sy dat Kinh Neuyén rat duge long tuéng si sg Chu Thu lam phan (sau ding 1a han lam phan), 6ng duge vua Dic Tong thang lén chite Gian nghi dai phu, déng Trung thu Mén ha binh chuong su la mot trong ba chuc Jam chic trach Té tuéng (Trung thu lénh, Thi trung va Gian nghi dai phu). Trén duéng chay ra Luong Chau con gai ldn ctia vua 1A Duong An cong chia chét, vua mudn dung thap lam 1é chon c&t cho trong thé. Cong Phu can rang Son Nam khéng phdi la noi 6 lau dai va lic d6 nén tiét kim dé lo viée quan. Vua Dite Tong kho chiu cho rang Cong Phu chi thich vach diéu ldm léi cia minh dé cdu duge tiéng trung thuc. Luc Chi can vua : "Cong Phu lam quan gidn nghi gitt chute Té tuéng, phai lay dang diéu phdi, bo diéu trai lam goc. Dat ra chite Té Phy 1a cét dé hom sém can vua tt viée nhé nhat” Vua Dic Tong khéng nghe cho déi ong sang lam Thai tu Ta Thit ti, Ong co tang me, xin gidi chite. Sau lai lam Huu Thap Di ri bi biém di lam Biét gid ¢ Tuyén Chau. Vua Thuan Tong lén ngéi, cx ong lam Thtt ste Cat Chau nhung chwa di da mat. Ong cé tai van hoc, ban than c6 sang tac. Bai phu do éng viét tén 1a “Bach van chiéu xuan hai" (May tréng chiéu xuéng bién xuan) con duce truyén tung dén ngay nay. Em trai ctia 6ng la Khuong Cong Phuc cung dé Tién si, lam quan dén chttc Bac b6 Lang Trung (Lang Trung B6 Céng). Trong théi nay 6 Giao Chau co mot thi si la Liu Haw Phuong, chua ré ngudi 6 ving nao, hoc hanh ra sao. Nha tho Liéu Tong - Nguyén, tu Tit Hau (773 - 819) la ngudi co tu tuéng tién bo, thi dé 39 tién si c6 tham gia cugc dau tranh chinh tri thoi dé va bi biém trich nhiéu lan. Ong néi tiéng vé Tan van, tho cling dac sic. Trong mot bai Ty gti cho Liéu Hutu Phuong, Liéu Tu Hau da viét : “Giao Chau san sinh nhiéu vang ngoc, chau bau, déi mdi, té nguu, voi, cdc thi san sinh ra déu ky quai, dén cay cé cung khac la. Ta thuéng lay lam la rang vi sao khi choi sang cia duong dite (tréi) chi phat ra 6 hoa cé ngoc nga ma it phat ra ¢ con nguwéi. Nay Liéu sinh la nguéi cuong thiép, trung hau, hiéu dé, tin nhwong, chat bén trong cng nhu van bén ngoai, cho nén tho van cé dao dai nha chang phai da duge san sinh ti khi duong duc day u ? Déi nay that hiém vay. Thé thugng ngudi adi nay déi vei ngoc sdng hoa thom ai cing biét quy, cé ai biét quy Liéu sinh chang ? Néu qua c6 nguéi dé thi ta noi rang dé khong phai la ngudi thuéng, doi cing hiém co vay" Day la su danh gia rat cao vé nhan cach, tho van Liéu How Phuong cia mot nha tho tién bé dai Duong. Tiéc thay hiéu biét cia chting ta vé ong lai khong co gi ngoai doan van trén, ghi lai trong sach An Nam chi luge (Trang 234 - Sach da d&n). Mot hién tugng xa hdi khdc ta cing cin nghi dén khi nghién cttu van dé té chttc day hoc trong théi ki nay. Dé la cach doc Han ty theo am Han Viét. Nguyén Tai Can, da xdc dinh rang trudc thé ky X ta hoc tiéng Han la hoc mot sinh ngw con te ddu thé ky X trod di ta da doc tiéng Han theo cach da hoc duge nha trugng vao truée thé ky X, khong doc theo cach cia nguéi Han da bién déi di vé sau vi ta va Trung Quéc da la hai quéc gia khac nhau phat trién theo nhung huéng riéng cua tung nuéc. Nguén géc xuat phat diém va cach doc Han Viét hién nay chinh la hé théng ngw 4m tiéng Han day lan cuéi cing 6 Giao Chau, trudge khi Viét Nam dimg lén gianh duge hoan toan doc lap. Theo cdc nha Han ngw hoc, khodang gia doi Duong tiéng Han cé mét sé bién déi, tach tiéng Han Trung cé thanh-hai théi ki kha ro rét, thoi ki ddu bao gém khoang Luc triéu va So Duéng, théi ki sau bao gém khodng Van Dudng, Ngu dai va Tong. Nhu vay xét vé ngon ng hoc noi xudt phat diém ctia cach doc Han Viét la néi xudt phat diém cia hé thong ng am tiéng Han giai doan sau ctia tiéng Han Trung cé bao gém khoang 2 thé ky VIII va IX. Cach doc tiéng Han cia thei Nam Bac tridu da hoc duge trong thoi ki truée cting con c6 anh huéng nhung rat lé té, 40 Khong thude pham vi cach doc Han Viét ma thuéc pham vi nguoi ta thuong goi la cé Han Viét, chi co mét sé diém da di vao khdu ngw nhan dan, duge chap nhan nhu 1a nhung yéu té cua tiéng Viet mdi truyén lai duge dén ngay nay. Vao dau thé ky XV nguéi Minh con d6 hd nude ta trong 20 nam nhung cach doc tiéng Han dvi Minh cing khong ¢6 anh hudng gi lén toi cach doc Han Viet”. Truee Nguyén Tai Can, Dao Duy Anh trong khi nghién ctu vé chy Nom cung cho rang y kién ca H. Maspéro nén xem tiéng Han Viét la thi ngén ngu duge day @ cdc truéng hoe Giao Chau cuéi thei Dung la y kién xae dang®?, Vé sau, khi nha Minh do ho Vigt Nam, ho da nhanh chong lap cac Ti Nho hoc ¢ 87 huyén, 20 chau va 13 phi. Thé nhung anh huéng cua cdc truéng hoc déi Minh hau nhu khong co gi dang ké, trong khi cdc trudng hoc doi Dudng da dé lai hé thong ng am tiéng Han tén tai hang ngan nam nay. Diéu nay co thé hiéu dude khi ta biét rang hé théng ng am 46 da duge day lién tuc trong suét hai thé ky VIII va IX. Nhung néu hé théng truéng hoc thai dé khong bao tram duoc mét pham vi nh&t dinh cia ding bang Bac b6 va Thanh Nghé, it nhat la véi trinh a6 cdc nha Hiéu, thi no khong dui site git duge su én dinh cia hé thong ng am do ma khong bi pha tap di. Cung trong cudn sach cia minh, Nguyén Tai Can da cho rang dén doi Dudng, Viet Nam da la mot trung tam Phat gido co tiéng : “Nhiéu cao tang Viét Nam da sang dén tan kinh do Trang An dé giang kinh cho vua Duéng : V6 ngai thugng nhan, Phung Dinh phap su, Duy Gidm php su... Gigi cao tang nay rat quen biét cdc si phu 6 Trung Quéc, Khi Phung Dinh tré vé Viet Nam, chinh nha tho Duong Cu Nguyén da co tho tién. Nhiéu cao tang tinh thong ca Nho gido, Dao gido, biét chit Phan, gidi ch Han, da tung tham gia dich thuat, chuyén kinh Phat tu’ Phan van ra Han van. Mot so da xuat duong, sang An Do va céc nude lan can..." (Sach da dan. Trang 37). Phat gido tiép tue phat trién ¢ Viet Nam sau thoi ki nudc Van Xuan va Viet Nam tré thanh mét trung tam Phat gido co tiéng & Vién Dong, trong thei nha Dudng cai tri cing gop phan phé bién ngon ngw van tu va van hoa Han. (52) Xem : Nguyén Tai Cain - Nguén gée va qua trinh hinh thanh céch doe Han Vigt - NXB Khoa hoc xa bot - Hx Noi 1979, Chuong f, 1, 111 41 Tw toan bo nhung diéu da trinh bay trong chuong I nay, cé thé néu lén mot cach tom tat tinh hinh phat trién gido duc trong thai Bac thuéc nhu sau : Khi nha Tay Han dé hé nuéc ta nam -111 ho da c6 va da thuc hién mét y dé rat dang so 14 déng héa nhan dan ta, tién toi lam cho dan ta tré thanh mét bé phan cua ngudi Han. Nhung diéu kien luc dé chua cho phép ho lam hon duoc muc mé mot sé lép hoc ngén ngu van tu Han dé thuan loi cho sy giao tiép va dua dan Han, quan lai Han cing gia dinh ho, dua nhimg ngudi Han cé ti ching adi voi triéu dinh... sang hu day 6 Giao Chi, Cttu Chan, Nhat Nam. Nhung nguéi nay duge bé tri ¢ lan voi dan dé dan ban dia trong theo cach séng cia ho ma hoc theo van héa Trung Quéc. Chinh sach béc l6t bang thué khéa, cai tri gd ép tan bao thong qua cdc vién quan nhu kiéu To Dinh da lam né ra cuée khéi nghia Hai Ba Trung, nhanh chong duoc céc quan Giao Chi, Cttu Chan, Hop Phé, Nam Hai huéng umg. Day thuc chat 14 mét cuéc ving day gianh doc lap tu do ctia cdc lac hau, lac tuéng, cia lép quy téc kiéu cu ¢ Giao Chau. Cuée khéi nghia nay cing nhanh chéng bi dan ap khée ligt. Hai Ba Trung va cac cit suiy (lac tuéng), cdc lanh ty bé lac bi giét hai, bi bat dua vé Trung Quéc. Thé luc quy toc ci, sau cudc khéi nghia nay bi da kich m6t don manh liét khong gugng day due nia, lich st khong cdn nhac dén ho nua. Sau khi dan ap khéi nghia, nha Dong Han thi hanh cuée cai cach hanh chinh nhim mé rong su théng tri dén c&p huyén va cing cé n6, xay dung hé théng nha mon cua Thit str, Thai thi dé trién khai cdc hoat déng Nha nuéc cua bé may cai tri, déng thei cting nham tao ra m6t lép quy téc méi gan bé vei nguéi Han bang cach tao cho ho cé thé duge “tham chinh" 6 m6t mute d6 téi thiéu, cho ho lam huyén lai va cao nhat 1a truéng lai cac nha mon. Mat khac nha Han day manh chinh sdch di dan cho dan chung, gia dinh quan lai sang 6 lam kiéu nhan. Tx cuéi di Vuong Mang Trung Quéc loan lac trong khi Giao Chi yén én dé lam an dan Trung Quéc da cé nhiéu nguéi lanh nan sang. Dén cuéi doi Dong Han loan lac con lon hon, kéo dai hon, néu tinh dén hét doi Tam quéc thi cé dén ca tram nam. Cho nén sé kiéu nhan di cu ngay cang dong trong do cé hang tram danh si. Nha Han lai cho Giao Chau tham dy vao cuéc 42 ryén cit hiéu liém, mau tai, theo dé nghi cua Ly Tién, Ly Cam cho nguoi Giao Chau duge lam quan ¢ cac noi trén dat Trung Quéc, gan duge ngang véi cae chau quan khdc ¢ ngi dia Trung Quéc. Diéu d6 tao ra nhu cau hoe, lai cé thay tu Trung Quée sang nén c6 mét bude nhay vot trong sy phat trién giao duc Nho hoc & Viét Nam, khién ngudi ta tang cho Si Nhiép danh higu "Nam Giao hoc to", “Van ty chi t6", "Van hién chi té”.. Vige cai cach hanh chinh tiép tuc duoe mé rong trong doi Lue Triéu. Vie dan Han di cu tiép tuc duge thuc hién. Thé luc kinh té chinh tri cia quy toc ban xu tip tue dugc nang cao. Dao giao, nhat la Phat gido tu doi Ngo da phat trién manh tré thanh mét trung tam néi tiéng cd & Trung Quéc. Luc luong van hoa duge mé rong tu théi Si Nhiép tré thanh doi ngu gido vién cho cac truéng trong théi nay. Nhimg tinh hinh d6 cho phép c6 thé suy doan rang viéc hoc tiép tuc duge cling cd va mé rong trong théi Lue triéu. Néu nhu trong thoi Dong Han, nguéi Giao Chau co Ly Tién, Ly CAam do con duong khoa muc ma duge lam quan, réi khi c6 vi tri xa héi lai dau tranh cho nguéi Giao Chau duge lam quan gan duge nhu cac chau trong néi dia Trung Quéc, thi trong thei Luc Triéu stt noi dén hai ngudi ¢6 hoc lai 1a nguéi chong déi voi triéu dinh Trung Quéc, mét ngudi bi giét, mot ngudi sau lam tudng van cia nude Van Xuan, Nha nuéc Van Xuan tén tai trong héa binh hon nita thé ky, du diéu kién, cho cde chinh sach kinh té, chinh tri, van héa tién b6 phat huy duce tac dung tich ee ddi voi lich su. Tiée thay cho tdi nay ta khong cé tai ligu dé xem xét vé cdc chinh sdch a6 Sang thoi Tuy Duong cong cude cai cach hanh chinh tiép tuc duge thuc hién, mé rong viée do h6 sau vao cde huong, cdc xa, thay doi cach quin Ii cae bé lac lén & cde ving trung du va mién nui bang chinh sach lap cdc chau Ky My. Viéc di dan Han van duge tip tue thu hién, cdc quy toc nguei Han da hoan toan Viet héa hoae chua hoan toan Viét hoa nhung gan bé sau sac voi An Nam tang them thé luc. Cac quy toc ngudi Viet cing manh lén rat nhiéu, da cé nhwng ho nhu ho Ly, ho Dé, ho Duong... tré thanh thé luc khién ede nha cdi quyén do hd phai king de, vi né, c6 hic da gay song gid cho ho. Nos Tay da bat dau té chite thi Tién si, nhung 43 dén nha Duéng hai khoa Minh Kinh va Tién si da mo kha déu dan, ngudi Giao Chau di thi méi khoa duge toi 10 hoac 8 ngudi, mot con sé kha 16n so v6i 1 hodc 2 trong cac ki thi hiéu liém, mau tai va so véi dan sé cua ta luc ay. Trong théi ki nay nguoi An Nam thi dé Jam. quan cé 6ng chau Khuong Céng Phu, Khuong Cong Phuc va ngudi 6ng néi la Khuong Than Duc. Khuong Cong Phu dé Tién si, lam quan dén chic Gian nghi dai phu déng binh chuong su, la chite Té tuéng®*) nhung sau vi trung truce qua bi vua Die Tong ghét, hoan 16 sa suit. Vua Thuan Tong lén, luu y cdt nhac nhung chua di da mat. Em 6ng la Khuong Cong Phuc cuing dé Tién si lam quan dén Céng b6 thi lang. Khac voi doi Déng Han, ngudi Giao Chau méi lam Truéng quan ¢ cdc quan huyén, bay gid nguai Giao Chau da lam dén cae chute quan to ngay trong triéu dinh nha Duong. Su phat trién gido duc trong déi Duéng cé 1é duge gia tang ca vé s6 lugng lan chat long, da dam bao cho hoc sinh cé thé di thi Minh Kinh, Tién si, du luu lai cho doi sau mét cach phat am Han Viét duy tri dugc ca nghin nam. Bén canh sy phat trién trugng hoc cia Nho gia, Phat gido van tiép tuc phat trién. Giao Chau tiép tuc la mot trung tam Phat gido co tiéng tam lan sang ca bén Trung Quéc. Viée nay cang clang cé thém két qua hoc tap ngon ngit van ty va van hoa Han trong cae trudng hoc. (53) Theo Phan Khoang (Trung Quéc sit luyc, sach da dan) trong thoi Tan va Han, Hoang dé 1a tuyng trumg cho quyén lye thong nhat va t0i hau ella que gia, nhung quyén lve chinh tri chi yéu lai nm trong tay Thita tuong 1a nguoi dig dau Chinh phi. Thoi Tan od 2 Té tugng 1 TA va Huma Thu tudng. Thoi Han chi 6 1 Té tuong non quyén luc cang lon. Chute quan vo cao nhat 1a Thai uy, ngang voi Thiza tugng nhung chi lo vige quan su, khong lo vige chinh tri. Ben canh Thita tuég cé Ngu st dai phu thay mat Thua tuong gidm sat moi vige cung coi nhu pho Thita tudng. Vé sau chute Thai uy due goi la Tu Ma, chute Thia tuong la Tu D6, Ngu st dai phu la Tu Khong. Do la Tam cong. Doi Duong quyén aia Té tung duge chia ra cho 3 nha mon. Mot la Thuong thir tinh chuyén lo chap hanh, don déc thuc hién cée ménh lénh cia vua. Hai la Trung thy tinh chuyén lo xay dung van ban céc ménh lénh néi trén dé vua ban hanh cho ‘Thuong thu tinh don doc thuc hién. Ba la Mon ha tinh chuyén lo viée thém tra si dung dén, phu hop va tinh khd thi ca cde mon lénh. Dé vua khong ban hanh cae ménh lénh khéng cé tinh khd thi thi Trung thu tinh va Mon ha tinh phai hop ban truge va thong nhat y kién vé noi dung trude khi ban hanh van ban. Mét sé nhan vat co danh vong trong triéu dinh va pho truémg quan cla cae tinh néu duye kiém ham déng binh chuong su hodc tham gia eg vu, ‘cng duge du ban ¢ Hoi nghi quyét 4inh céc chinh sach 4 Chinh su dung, thue hign cdc chute nang cla Té tuéng. 44 Chuong IT TO CHUC NHA NUGC VA T6 CHUC DAY HOC O NUGC TA TRONG THOI KY NHA NUOC PHONG KIEN DOC LAP Nam 905, Khuc Thira Du da mé dau théi ki tu chu, thoi ki con linh chitc quan cia Trung Quéc, nhung trong thuc té da toan quyén quyét dinh cong viéc cia dat nuéc. Khuc Hao ké nghiép da thuc hign cude cai cach hanh chinh nhung khéng thanh cong vi théi gian cdm quyén chua dai, con ké nghiép lai sém bi danh thua va bi bat vé Quang Chau (923) Sau khi danh thang Khiic Thua My nam 923, vua Nam Han cho Ly Tién lam Tht sit Giao Chau va Ly Khac Chinh (tuéng dem quan xam luge Giao Chau) & lai dé gil chau. Nha tuéng ctia ho Khtic la Duong Dinh Nghé (hoac Duong Dién Neghé) ngudi Ai Chau néi day danh duéi Ly Khd4e Chinh nhung chua duge. Vua Nam Han muén thu phuc Duong Dinh Nghé trao cho tuée vi réi cho cing voi Ly Khdc Chinh git chau. Thay chua du suc danh duéi Khac Chinh, Duong Dinh Nghé nhan quan tuée, tich suc lue hong, cho thai co. Ong nudi 3000 con nudi (thyc ra la tap hp 3000 linh) dé muu dé khéi phuc dat nuéc, Ly Tién biét cho ngua chay vé bao vua Nam Han. Luu Cung sai Tran Bao dem quan sang citu, quan cha dén noi Ly Tién da thua, bé thanh chay vé nuéc. Bao vay thanh, Dinh Nghé ra danh. Bao thua réi chét. Tw d6 Dinh Nghé xung lam Tiét do stt trong coi viée chau (931). Nam 937, Duong Dinh Nghe bi nha tuéng Cong Tién giét hai dé cuép quyén. Mét nha tuéng khae, con ré cia Dinh Nghé la Ngo Quyén dem quan tu Ai Chau ta danh Cong Tian (938) Cong Tién sai sit dut lot dé cau ctu Nam Han. Luu Cung muén nhan hic nue ta loan lac dé chiém lay, lién 45 cho con la Van Vuong Héng Thao. déi tude la Giao Vuong, dem quan sang cttu Cong Tién, lam tinh hai quan Tiét dO su, cdn ban than thi ty lam tudéng dem quan dén Hai Mon tran (Hop Phé) dé thanh vién, Quan Héng Thao" chua sang dén noi thi Ngo Quyén da bat giét Héng Thao, quan Nam Han bi chét qua nia trén séng Bach Dang. Luu Cung thuong khée dem quan vé, cho tén Cung la dang ghét, déi ten 1a Luu Nghiém. I - NHA NGO VA THAP NHI SU QUAN, NHA DINH VA NHA TIEN LE 1. Ngé Quyén, ngudi Duong Lam®*? thude ding doi quy toc, cha la Ngo Man, chau muc chau ay. Nam 938, Ngé Quyén danh thang Nam Han. Nam sau (939), ong xung vuong, dong do Cé Loa, lap ba Duong Nhu Ngoc lam Hoang hau, dat tram quan, ché dinh triéu nghi phdm phuc. Sau nam sau 6ng mat (944) tho 47 tuéi. Khi bi bénh nang éng di chtic cho em vo la Duong Tam Kha giup dé con minh. Nhung khi 6ng mat, Tam Kha cuép ngéi xung 1a Binh Vuong. Con truéng Ngo Quyén la Xuong Ngap chay vé Nam Sach giang tni @ nha Pham Lénh Cong ¢ Tra huong (nay la huyén Kim Thanh, Hai Duong) Tam Kha nhan Xuong Van, con thi cia Ngo Quyén Jam con minh va cho ngu@i di bat Xuong Ngap, may lan ma khong duoc. Nam 950, sdu nam sau khi Ngo Quyén mat, trong mét lan duge Duong Tam Kha ctr di danh hai thon Dudng, Nguyén 6 Thai Binh®®, 4i dén Tx Liém Ngo Xuong Van muu voi Duong Cat Loi va Dé Canh Thac dem quan vé danh up va bat duge Duong Tam Kha, gidng xuéng lam Chuong Duong Céng, phong cho ap @ dat Chuong Duong. Xuong Van lén lam vua JA Nam Tan Vuong, don anh la Xuong Ngap vé cung Jam vua la Thién Sach Vuong . (951) (64) Cée con otia Lim Cung déu dém chu Hong, nén day la Héng Thao, khong phai Hoang Thao (55) Cé ngudi n6i ong qué 4 lang Duong Lam thudc Phong Chau (Viet st Thong. gidm cuong muc). Nhung theo sach An Nam Ky yéu Ngo Quyén qué ¢ Ai Chau tite Thanh Hoa, Néu ong qué & huyén Dusmg Lam, chau Phuc Loc thi lai thude tinh Ha Tinh ngay nay. (66) Von xua la dat huyén Vu Binh, ném 598 déi goi la Long Binh, nam 712 déi goi la huyén Thai Binh, nay la vung Quée Oai, Ha Tay. 46

You might also like