Folklori muzikor.

Muzika Popullore Shqiptare, prbn nj ndr pasurit m t muara t vendit. N prshkrimet e

studjusve t huaj t ardhur n Shqipri gjat shekujve XVIII-XIX sht arritur prafrsisht n
konkluzionin se pasuria kryesore e Shqipris sht folklori muzikor, por ka edhe krom edhe naft.
Folklori muzikor bn nj jet aktive edhe sot, ndrkoh q gjurmt e lashtsis s tij jan provuar q
prej shekujve XIV-XIII p.e.s. N objekte t ndryshme arkeologjike skulptura, basoreliefe, terrakota,
etj. jan prfiguruar qart vegla popullore, q prdoren deri n ditt tona, valltar, kngtar,
kostume karakteristike, etj.
Folklori muzikor shqiptar sht jashtzakonisht i pasur , ka dhe shprehet n ekzistencn e muziks
vokale q nga forma njzrshe e deri tek shumzrshi; n muzikn me vegla popullore; muzikn
me z e vegla; muzikn pr shoqrimin e valleve popullore, etj. Ktyre u shtohet dhe nj fond i madh
veglash popullore t klasifikuara n katr grupet tashm t njohura si ideofone, membranofone,
kordofone, areofone.
Folklori muzikor shqiptar e bn jetn e vet n nj ndarje specifike, q lidhet me format e t shprehurit
muzikor dhe me tipet kryesore t instrumenteve t prdorur. Lumi i Shkumbinit, q prshkon mes
pr mes Shqiprin, prvecse ndan dy dialektet kryesore t vendit n Geg n Veri t Shkumbinit
dhe n Tosk n Jug t Shkumbinit, shrben edhe si kufi natyror pr klasifikimin e tipologjis s
folklorit muzikor. N veri t lumit Shkumbin lokalizohet zona monodike e t shprehurit muzikor, e
shoqruar kjo me shkallt modale (diatonike apo kromatike) sbashku me vegla muzikore specifike
pr kt zon, si lahuta dhe iftelia. Ndrkoh, pr trevat q shtrihen n jug t lumit Shkumbin sht
karakteristik fenomeni i t shprehurit muzikor n iso-polifoni (ang. Poliphonie with burdon) me
prdorimin e shkallve pentatonike si dhe t instrumenteve specifik si gajde dhe bicula (fyell i
dyfisht). Krahas muziks fshatare pa shoqrim me vegla (a capella), duke nisur nga fundi i shekullit
t nntmbdhjet, lindi dhe u kristalizua muzika popullore qytetare, q n Jug t Shqipris takohet
kyesisht n qytetet Kore, Vlor, Sarand, Delvin, Prmet, Leskovik, Pogradec, me formacionin
polifonik t Sazeve (t prbr nga instrumente t importuar si klarineta,violina dhe fizarmonika, si
dhe nga vegla popullore karakteristike si lahuta, dajre, fyell), ndrsa n Veri n qytetet Shkodr,
Durrs, Elbasan, Kavaj, etj., shoqruar nga ansamble popullore monodike ose monodi me
shoqrim (t prbr nga vegla t importuara si klarineta, fizarmonika dhe violina, por edhe nga
vegla t tradits popullore, si kemanxhia, fyelli, etj).
Nisur nga roli i dors s par q ka n traditn shqiptare, folklori muzikor studjohet si lnd e
veant n shkollat e mesme t prgjithshme, n ato artistike, si edhe n Akademin e Arteve t
Tirans, ku formohen edhe etnomuzikologt e ardhshm.
Regjistrimet e folklorit muzikor shqiptar nisin q prej viteve 1900 e ktej. Prpara viteve 1940 ato
jan realizuar pran shoqrive Odeon, Columbia, Path, His masters voice. Regjistrime m t vona

takohen edhe n formn e CD-ve, si CD me muzik t Familjes Lela, prodhuar n Franc m 1992
nga Judigo; dy CD me muzik toske t Laver Bariut, prodhuar prkatsisht n Greqi dhe Angli, etj.
Aktivitetet kryesore folklorike shqiptare jan Festivali Folklorik Kombtar, mbajtur do pes vjet, i cili
ka filluar n vitin 1952 n qytetet Lezh dhe Tiran, pr t vijuar m pas n dy qytetet muze me
arkitektur mesjetare, Gjirokastr dhe Berat; Festivali Kombtar i Kngs Popullore Qytetare n
Elbasan; Takimi i Rapsodve Lahutar n Lezh; Takimi i Sazeve n Korc; Takimi i Grupeve
Polifonike n Vlor dhe Gjirokastr; Takimi i Grupeve dhe Shoqrive Folklorike (NGO) n Sarand.
Organizatat folklorike kryesore q veprojn n Shqipri, t krijuara kryesisht pas viteve 1990 me
qllim mbshtetjen e folklorit dhe t traditave popullore n prgjithsi, jan: Elena Gjika Prmet,
Demir Zyko Skrapar, Shoqria Folklorike Gramsh; Grupi Bilbili Vlor, Gjirokastr; Shoqata
Tirana Tiran, Kastrioti Kruj, etj.
Institucioni i vetm shkencor q merret me studimin e folklorit sht Instituti i Kulturs Popullore n
Tiran, i prbr nga departamenti i etnomuzikologjis dhe etnokoreologjis dhe nga departamenti i
etnografis. IKP boton revistn periodike Kultura popullore. Pran tij gjendet nj arkiv shum i pasur
me mbi 60000 ekzemplat t mbledhur n tr Shqiprin.
Disa nga librat m t rndsishme mbi Folklorin Muzikor Shqiptar jan: Gjurmime Folklorike i
Ramadan Sokolit (Tiran, 1981); Polifonia labe i Spiro Shitunit (Tiran, 1989); Polifonia dyzrshe e
Shqipris s Jugut i Beniamin Kruts (Tiran, 1989); Folklori muzikor shqiptar i Sokol Shupos
(Tiran, 1997); Muzika me saze + CD i Vasil. S. Toles (Tiran, 1997).

Muzika profesioniste.
Paraqitet si nj ndr traditat m t reja artistike shqiptare . Fillimet e saj i prkasin viteve 1920-1930
t shekullit XX, ndrsa zhvillimet m t rndsishme periudhs s mbas Lufts II Botrore e ktej.
Sidoqoft, nga t dhnat e deritashme, studjuesi i njohur i traditave muzikore shqiptare, Prof.
Ramadan Sokoli, n librin e tij 16 shekuj (Tiran; Eurorilindja, 1995) argumenton s paku kontributet
e dy figurave t shquara shqiptare n artit kishtar mesjetar.
I pari prej tyre sht Niket Dardani, i njohur ndryshe si Niketa i Ramesians, lindur rreth vitit 340 n
Ramesian t Dardanis. Personalitet poliedrik, teolog, vjershtor, muzikant, mik i afrt i Aurel
Ambrason, N. Dardani emrohet n moshn 26 vjecare Ipeshkv i Ramesians. Vepra e tij m e
njohur sht himni Te Deum Laudamos, i prhapur n Europ m 525, dhe mbi t cilin kan shkruar
muzik kompozitor t till si G.B.Lulu, G.F.Haendel, J.S.Bach, W.A.Mozart, F.Schubert, G.Verdi,
G.Mahler, etj. Muzikanti tjetr, Jan Kukuzeli, i lindur n qytetin bregdetar t Durrsit rreth viteve
1078-1088, njihet si nj ndr figurat m t mdha t kishs bizantine Arsimohet dhe afirmohet n
Kostandinopoj, pr tu vendosur m pas n kishn Laura e madhe n malin Athos, ku harton edhe
veprn madhore t jets s tij, shkrimin neo-biznatin. Disa nga krijimet e tij kryesore jan Himnet

Aniksandri, Knga e Kerubinve, Psalmi 107, Polilei 117, t pasqyruara pothuajse n t gjitha
antologjit e muziks bizantine.
N periudhn e Rilindjes Kombtare jeta muzikore shqiptare pasurohet me forma t reja, t cilat i
drejtohen mjediseve t gjra qytetare. Qendra t rndsishme kulturore e muzikore t kohs jan
qyteti i Shkodrs n Veri dhe ai i Kores n Jug t vendit, ku krijohen formaconet e para orkestrale
dhe korale laike. Sidoqoft, prpjekjet m serioze pr krijimin e nj arti muzikor profesionist i gjejm
s pari tek kompozitori franceskan Pader Martin Gjoka (1890-1940), i cili punoi prgjithsisht pran
kishs franceskane t qytetit t Shkodrs, ku prvec muziks fetare, kompozoi disa vepra vokale
dhe instrumentale, midis t cilave nj sinfoni, pjes korale, pjes pr instrumente t ndryshm, etj.
Ndrkoh, Gjoka shquhet edhe si veprimtar i muziks, duke formuar e drejtuar formacione t
ndryshme instrumentale e vokale.
Brezi i par i kompozitorve shqiptar t pas-Lufts II Botrore prbhet nga nj grup muzikantsh,
pjesa drrmuese e t cilve u formuan n Konservatorin Cajkovski (ang. Tchakovski) t Mosks,
ndrsa t t tjert pran shkollave perndimore. Dy veprat kryesore me t cilat themelohet tradita
muzikore profesioniste shqiptare jan Sinfonia (1956) e eks Zades (1927-1997) dhe opera Mrika
(1958) e Prenga Jakovs (1917-1969), q t dy kompozitor me origjin nga Shkodra, dhe i pari i
cilsuar shpesh her si babai i muziks profesioniste shqiptare.
Gjat viteve 1950-1990 tradita e re muzikore shqiptare bri hapa t rndsishm prpara, duke
ezauruar n nj mnyr apo nj tjetr vonesn e gjat n koh. Repertori muzikor shqiptar
plotsohet me t gjitha format e gjinit tradicionale, q nga ato t muziks s dhoms e deri tek ato
skenike. Nj rol prcaktues pr kt luajti ngritja pr t parn her n Shqipri e institucioneve t
tilla t rndsishme muzikore, si Filarmonia e Shtetit, Teatri i Operas dhe Baletit, disa orkestra
sinfonike dhe ansamble korale n Tiran dhe n qytete t tjera t vendit, si Shkodr, Kore, Vlor,
Elbasan, Durrs, si dhe krijimi i sistemit t plot t edukimit muzikor.
Zhvillimet muzikore shqiptare t kohs psuan nj rritje t ndjeshme q prej gjysms s dyt t
viteve 1960 me Koncertet e Majit t Tirans, t cilat u mbajtn n mnyr periodike nga viti 1967
deri m 1990 duke aktivizuar muzikant e trupa profesioniste dhe amatore. Prgjithsisht muzika e
ksaj periudhe ka nj orientim tradicional klasiko-romantik dhe nj mbshtetje t fort n folklorin
muzikor shqiptar. Prvec Zades dhe Jakovs, disa nga figurat kryesore t muziks shqiptare t
gjysms s dyt t shekullit XX jan Tish Daija (1926), Nikolla Zoraqi (1929-1991), Tonin Harapi
(1928-1991), Feim Ibrahimi (1935-1997), Shptim Kushta (1946), Thoma Gaqi (1948), etj. N
kushtet e izolimit t vendit, muzika shqiptare e ksaj periudhe, ashtu si t gjitha artet n prgjithsi,
me prjashtim t prpjekjeve t rastit, e pati t pamundur avancimin drejt zhvillimeve bashkkohore
perndimore.
Mbas viteve 1990 situata muzikore n Shqipri njohu zhvillime krejtsisht t reja, t cilat synuan
integrimin e shpejt n strukturat artistike europiane. Nj rol t rndsishm pr kt luajti formimi i

shoqatave muzikore, si Shoqata e Muziks s re Shqiptare (NAM, antare e Konferencs Europiane

t Muziks s Re) dhe Shoqata Mbarshqiptare e Profesionistve t Muziks (seksioni shqiptar i
ISCM), pran t cilave sht grumbulluar pjesa drrmuese e kompozitorve dhe interpretesve t
vendit, dhe q aktualisht shrbejn si tribuna kryesore t krijimtaris s re muzikore t
kompozitorve shqiptar.
Institucionet muzikore m t rndsishme n Shqipri jan Teatri i Operas dhe i Baletit, Anasambli i
Kngve dhe Valleve Popullore (q t dyja n Tiran), ku jan prqndruar muzikantt e krcimtart
m t mir t vendit. TOB, me seli n sheshin Sknderbej, ka nj aktivitet permanent sezonal, ku
vendin m t rdsishm e zen shfaqjet e repertorit klasik e romantik; ndrsa AKVP, i prbr nga
grupi i valleve, i korit, orkestrs dhe solistve, prfaqson nj institucion muzikor profesionist fare
specifik, repertori i t cilit mbshtetet kryesisht n prpunimin artistik t tradits muzikore e
koreografike popullore.
Formacionet orkestrale m t rndsishme t vendit jan Orkestra Sinfonike e Teatrit t Operas dhe
Baletit, Orkestra Sinfonike e RTV, Orkestra Sinfonike e Akademis s Arteve dhe Orkestra e
Dhoms e drejtuar nga muzikanti Zhani Ciko - kjo e fundit, me nj veprimtari t dendur disavjeare
brenda dhe jasht Shqipris, dhe shpesh her laureate n aktivitete europiane. Ndr dirigjentt
kryesor jan Ermir Krantja, Rifat Teqja, Ferdinand Deda, Bujar Llapi. Repertori koncertal i ktyre
formacioneve prfshin muzik q nga periudha barok e deri n shekullin XX, por n prgjithsi ai
anon pr nga tradita klasiko-romantike dhe krijimtaria e autorve shqiptar.
Sistemi i edukimit muzikor n Shqipri u themelua me hapjen pr t parn her n vitin 1947 t
Shkolls s Mesme Artistike Jordan Misja, q me kalimin e kohs u shoqrua me disa shkolla t
tjera t llojit n qytetet kryesore t vendit, si Durrs, Shkodr, Elbasan, Kore, Vlor, Fier,
Gjirokastr, etj. M 1962 hapet Koservatori Shtetror i Tirans, tashm i prfshir si nj Fakultet m
vete n Akademis e Arteve t Tirans, ku bjn pjes gjithashtu dhe Fakulteti Dramatik dhe ai i
Arteve Figurative. Pran shkollave t muziks dhe Akademis s Arteve ushtrojn aktivitetin e tyre
msimor dhe koncertal orkestra sinfonike dhe formacione t tjera t muziks s dhoms sbashku
me koret. Midis ktyre t fundit, nj aktivitet intensiv, shpesh her t vlersuar me mime
ndrkombtare, ka Kori i Vajzave t Akademis s Arteve, me dirigjent Milto Vakon. Po n Tiran,
gjat dekads s fundit t shekullit t kaluar, nn drejtimin e mjeshtres s korit Suzana Turku, sht
krijuar edhe kori tjetr i njohur i vendit, Pax Dei.
Aktivitetet kryesore t jets s sotme muzikore shqiptare mbahen kryesisht n Tiran dhe pjesa
drrmuese e tyre realizohen nprmjet veprimtaris s shoqatave muzikore, prmes t cilave jan
afirmuar emra t rinj kompozitorsh, si Aleksandr Pei, Sokol Shupo, Vasil. S. Tole, Endri Sina, etj.,
dhe ushtrojn aktivitetin e tyre koncertal ansamblet e specilizuara pr interpretimin e muziks s re,
SPECTRUM dhe ASMUS. N vitin 1992 kompozitori Feim Ibrahimi (i cili ishte dhe Presidenti i par i
Kshillit Kombtar t Muziks Shqiptare - antar i Kshillit Ndrkombtar t Muziks pran
UNESCO-s q n 1991), ideoi dhe krijoi festivalin Ditt e Muziks s Re Shqiptare. Pas vdekjes s

kompozitorit NAM sht ai q vazhdoi traditn e ktij festivali i cili organizohet n t muajin maj t
do viti dhe prej vitit 1994 organizon edhe Festivalin e Interpretimit t Muziks Bashkkohore
Nikolla Zoraqi. Me inisiativn e Seksionit shqiptar t ISCM qyteti i Tirans pret n do sezon
vjeshte muzikant dhe artist t huaj, pjesmarrs n veprimtarin komplekse Vjeshta e Tirans,
inaguruar n tetor 1994. Veprimtari t tjera permanente t fushes s interpretimit dhe krijimtaris
muzikore jan Festivali i Romancs Shqiptare (organizuar q nga viti 1994 nga Shoqata muzikore
Tonin Harapi), Konkurset e pianistve t rinj (organizuar q nga viti 1993 nga Shoqata EPTA), etj.
Qendrat muzikore koncertale jan t shtrira n disa prej qyteteve kryesore t vendit; n Tiran
ndodhen midis t tjerash Salla e Koncerteve e Akademis s Arteve, ajo e Qendrs Ndrkombtare
t Kulturs, Teatri Rubairat, etj; n Shkodr salla e Teatrit Migjeni, n Kor Salla e Koncerteve e
Shtpis s Kultur; n Elbasan salla e Teatrit Skampa; n Durrs, Salla e Koncerteve e Pallatit t
Kulturs; etj.

Muzika e leht shqiptare.

Bn pjes edhe ajo n traditn e re artistike t formuar mbas Lufts II Botrore, pavarsisht disa
prpjekjeve t pjesshme q zn fill gjat viteve 1920-1930. Kngtart dhe instrumentistt e
muziks s leht e zhvillojn veprimtarin e tyre kryesisht pran trupave t Teatrove t Varieteve,
pothuajse aktive n t gjitha qytetet kryesore t Shqipris. Sidoqoft, Tirana, si qendr kryesore
kulturore e vendit, sht njhersh edhe qyteti m i pasur i veprimtarive t muziks s leht. Ktu
zhvillohen n mnyr t rregullt dy aktivitetet kryesore t vitit, Festivali Kombtar i Kngs n RadioTelevizion (themeluar n vitin 1962) dhe Festivali i Pranvers - ky i fundit destinuar kryesisht pr
muzikantt e rinj, ndrsa t dy sbashku, t njohur si aktivitete ekskluzive t Radio-Televizionit
Shqiptar.
Mbas viteve 1990 knga e leht shqiptare psoi zhvillime t rndsishme si rrjedhoj e hapjes s
prgjithshme kulturore t vendit ndaj shoqris perndimore. Me formimin e tradits baz t llojit,
t kryesuar nga emra shum popullor pr publikun shqiptar, si ai i kngtares s shquar Vae Zela,
i kompozitorit Agim Prodani, i fizarmonicistit, kompozitorit dhe aranzhatorit Agim Krajka, n
Shqiprin e fund-shekullit t njzet, muzika e leht mund t cilsohet si nj ndr fushat e artit, q
njohu ridimensionime ndr m t t ndjeshmet, duke adaptuar format dhe drejtimet kryesore t
njohura perndimore. Aktualisht ajo njeh t gjitha zhvillimet e mundshme, q nga muzika rok, xhaz,
rap, tekno, etj, duke synuar njhersh edhe pasurimin me elemente ritmike dhe timbrik t folklorit
muzikor vendas.
Shqipria ka sot nj numr t madh interpretsh, kompozitorsh, kantautorsh, aranxhuesish t
muziks s leht, ndr m t njohurit e t cilve jan Ardit Gjebrea, Elton Deda, Elsa Lila
(kngtar), Shptim Sarai (kompozitor-aranzhator), etj, si dhe nj sr kompleksesh t muziks.

MUZIKA SHQIPTARE NE LASHTESI DHE NE MESJETE. Zhvillimi i

muzikes shqiptare, krahasuar me vende te tjera evropiane, ka pesuar nje zhvillim
jolinear te saj. Studiuesit kane bere c'eshte e mundur per ndricimin e rruges se zhvillimit
muzikor te pershkruar, duke nxitur keshtu qe te flase "koha memece" e kesaj muzike.
Thuhet se muzika, si nje gjuhe universale, shfaqet tek popuj te ndryshem, ne menyra te
ndryshme, duke marre formen e nje arti muzikor te thjeshte ose jo linear, por qe
kuptohet nga te gjithe. Ne Iliri arti muzikor ishte ne kufirin e nje gjuhe universale, nga e
cila veshtire se mund te identifikohet, per shkak te mungeses se dokumenteve te
drejtperdrejta, por edhe se "Arti qytetar i vendvmbanimeve ilire, si pasqyrim i nje
shoqerie me strukture dinamike gjithnje me te nderlikuar, nuk paraqet shume unitet
stilistik...", megjithese njesia etnike kulturore-historike ekziston. Prej antikitetit deri ne
shekullin XV nuk mund te flasim me siguri per muziken tone. Kjo eshte nje nga
periudhat me te erreta, jo vetem persa u perket te dhenave mbi zhvillimet muzikore, por
edhe me tej. Kuptohet qe tisin e trashe te erresires shekullore e cajne aty ketu rreze
drite, te cilat ndricojne vepren e muzikanteve tane, nder te cilet vecojme emrat e Nikete
Dardanit (shek. IV) dhe Jan Kukuzelit (shek.XII), te dy prifterinj, njeri katolik dhe tjetri
ortodoks. Muzika per nje kohe shume te gjate, u lidh ngushte me institucionet e kultit
fetar, vend i perbashket prej nga moren rruge edhe veprat e para te letersise sone.
Shek. XV dhe fillim i shek XIX shenoi nje periudhe bashkejetese, kur muzika e kultit
mund te mendohej si nje konvecion mjaft i ngushte. Kjo gje sot duket disi e cuditshme,
kur te fqinjet tane historike (p.sh.: ne Itali) u themelua universiteti i pare ne bote, ne te
cilin lulezonte arti e kultura, fakt qe do ta deshironim te dokumentuar ne keto nivele
edhe per kulturen tone muzikore. Muzikanti i pare Shqiptar eshte Niket Dardani, i njohur
ndryshe si Niketa i Ramesianes, lindur rreth vitit 340 e.s. ne Ramesian te Dardanise.
Nga te dhenat, ai njihet si personalitet poliedrik, teolog, vjershetor, muzikant dhe mik i
afert i Aurel Ambrason. Ai emerohet ne moshen 26 vjecare Ipeshkv i Ramesianes. Nder
veprat e tij me te njohura eshte "Himni Te Deum Laudamos" i perhapur ne Europe me
525 e.s., veper mbi te cilen jane mbeshtetur dhe frymezuar mjaft kompozitore te
medhenj si G.B.Lulu, Xh.F.Hendel, J.S.Bach, V.A.Mozart, etj. Te deumi eshte nje himn
organizimi i te cilit permban njeheres psalmin dhe sekuencen. alternative.

Folklori muzikor, isopolifonia & monodia

Folklori muzikor, isopolifonia & monodia .

Fragment nga libri
Rndom pohohet se degt e tjera t artit si: muzika, arkitektura, skulptura e piktura, nuk kan qen
t panjohura n Shqipri dhe n disa koh patn arritur shkalln m t lart sikurse na e vrtetojn
sot grmimet arkeologjike. Megjith ngjyrimet romantike q mbart citimi i mposhtm, thuhet se n
koht e vjetra "... shqiptart i kushtuan perndis s muziks qytetin e Apolonis" dhe se akoma
"...banort e atyre viseve mbajn emrin Myzeqar".
Sipas Konics: nj her sht shprehur nj mendim se muzika polifonike mund t ket buruar n
Shqipri , ku vizituesit italian nuk kan mundur t mos vrejn kt veori etj. Edhe m tej
gojdhna t ndyshme pr mitizimin e muziks nga ilirt na jan br t njohura prej autorve t
antikitetit.
Duke vazhduar me dokumentat q na vijn prej arkeologjis son muzikore, do t prmendja edhe
nj unaz t shek. XV para ers s re, n gurin e s cils sht gdhendur figura e Panit brino me
kmb dhie, duke i rn nj vegle frymore me dy tyta t bigzuara. Nga kto dshmi provohet
gjithashtu edhe ekzistenca e instrumentave polifonik qysh n ndrtim si p.sh tipi i fyellit t dyfisht
q dokumentohet n Shqiprin Jugperndimore, n Apolloni, q n shek. VI - V p.e.re dhe n
luginn e siprme t Vjoss n shek. IV-III p.e.re etj. Gjithashtu theksohet fakti se ekzistenca e
polifonis sot tek arbresht n Itali, provon se n shek. XIV - XV, koh kur ata emigruan, polifonia
ishte nj relitet muzikor i pranuar nga t gjith n Shqiprin e Jugut.

Ende, n pamundsi t dokumentimit t fenomenit sonor t polifonis son n koht e vjetra, mund
t themi se ekzistenca n folklorin muzikor polifonik e disa gjinive si. p.sh n kngn polifonike me
origjin mitologjike apo n "vallet rituale", mund t provoj se polifonia ka qen bashkudhtarja
muzikore e prhershme e gjinis. N kt tip knge t bien n sy, si nj shtresim i lasht me
prejardhje mitologjike, nj varg thirrjesh q sjellin jehonn e praktikave ritualo - magjike, t lashta.
Si shembull mund t prmendim t tilla formula stereotipe t fillimit t kngve: "Oj lia oj", / Vaj lia
vaj/ Vaj duduk vaj! etj. Ktu nj vend t posam do t'i kushtonim edhe baladave por dhe kngve
historike t cilat kndohen dhe vallzohen n polifoni. Ndr m tipiket kemi kngn e Dhoqins e
cila gjendet n nj zon t gjer q prfshin Durrsin, Gramshin, Pogradecin (gjurm t saj i gjejm
n Kor), Prmetin, Libohovn, Gjirokastrn, Beratin, Fierin, Vlorn, Sarandn, amrin si dhe
kngt polifonike "Sknderbeu trim me flet" dhe ajo e "Gjorg Golemit" etj.
Ajo 'ka duhet theksuar prsa i prket studimit t polifonis, lidhet me faktin se muzika popullore
polifonike shqiptare ishte fare e pastudiuar deri para viteve '40 t shek. XX, sepse "... para lirimit t
atdheut askush nuk merrej n vendin ton me studime muzikologjike, prandaj nuk trashguam nga e
kaluara asnj far literature shkencore". Arsyet rreth ksaj mund t jen nga m t ndryshmet, por
deri m athere vet folklori shqiptar si fenomen m i gjer nuk ishte br ende objekt i plot
studimi, e pr m tepr polifonia e cila ende sot ngelet nga dukurit m elitare t folklorit ton
muzikor.
Kuptohet se pr t studiuar polifonin nuk sht njsoj, fjala vjen si t studiosh poezin popullore e
cila ka vite q sht dokumentuar (pa ja ulur vlerat ksaj t fundit), sepse vet polifonia, proesi i
shqyrtimit t saj mpleks probleme dhe vshtirsi nga m t shumtat. Ky konstatim gjithsesi nuk
mohon se nuk ka patur prekje dhe lokalizim t saj n rrafshin teorik si nj dukuri specifike e tradits
popullore shqiptare.
Megjithse pa ekzistencn e punimeve t mirfillta mbi polifonin popullore, ka ekzistuar nj interes i
prgjithshm rreth kndimit muzikor shqiptar me shum zra, i shfaqur n punime t ndryshme,
qofshin kto letrare, t arteve pamore apo dhe t fushave t tjera t dijes, i cili me sa kemi mundur
ne t hulumtojm deri m sot, datohet qysh n dhjetvjeart e par t shek. XVIII.
M posht, n rend kronologjik do t paraqesim punn e autorve shqiptar dhe t huaj t cilt kan
prmendur n veprat e tyre (t botuara brenda apo jasht Shqipris), fenomenin e polifonis
popullore, si dhe t gjitha ato kujtime, vizita dhe prshtypje pr Shqiprin, s bashku me
krijimtarin poetike folklorike gojore, nj pjes e madhe e s cils lidhet me kndimin polifonik edhe
sot e ksaj dite. Ky interesim buronte dhe ishte i lidhur me faktin se "... Shqipria mesjetare kish nj
pamje t nj vendi t ashpr malor, t nj zone tipike "strehimi e reliktesh", ku ruheshin tipare
arkaike t kulturs lndore e shpirtrore e t organizimit shoqror".
Kryekreje, nj t dhn t rndsishme pr konstatimin e t knduarit polifonik n jug t Shqipris
na i jep Evlija elebi Sejjahatnamesi, n udhprshkrimet e tij t viteve 1660 - 1664. Ai shkruan se
"... gjirokastritt kan edhe nj zakon tjetr t uditshm: vajtojn njerzit q kan vdek deri shtat
a tetdhjet vjet prpara. do t Diell gjith far' e fisi i t vdekunit mblidhen n nj shtpi dhe bajn
prshpirtje pr t ndjerin tue mbledh vajtuese me pages t cilat qajn e vajtojn me dhimje t
madhe, me za t nalt e t mallngjyeshm tue derdh lot si rrke. N kt dit n qytet nuk mund

t qndroj njeriu nga poterja e zhurma e vaktueseve. Un e pagzova Gjirokastrn "qyteti i

vajtimit".
Nga autort shqiptar prmendim afreskun e pikturuar nga piktori David Selenicasi rreth vitit 1715, i
cili gjendet n manastirin "Laura e Madhe, kapelja e virgjreshs Kukuzelisa", n Malin Athos.
Afresku paraqet katr gra duke krcyer t shoqruara nga nj formacion me vegla i prbr nga dy
vegla aerofone dhe dy kordofone. Sipas F.Hudhrit, n kt punim vihet re trajtimi jetsor i figurave,
duke "shkelur" dogmat e diktuara nga kanonet bizantine.
Pasktaj kemi nj fjali t vetme t shkputur nga vepra e Marie Wortley - Montagu, "Letters and
Works", n t ciln ajo pas vizits n Shqipri m 1817, shkruan pr shqiptart se: "Ata t gjith jan
t veshur dhe t armatosur me parat e veta, ca burra zakonisht lakmitar, t veshur n plhur t
pastr t bardh, duke mbajtur pushk tepr t gjata, t cilat i mbajn mbi supe sikur t mos ndjenin
peshn e tyre, me prijsin q ia jep nj kndimi t ashpr, jo t pakndshm, dhe me t tjert, q
prbjn korin".
Gjurm t polifonis n artet pamore gjejm gjithashtu edhe n dy afreske t pikturuar po nga
piktor shqiptar n vitin 1744. I pari afresk paraqet nj bari t vogl duke i rn fyellit i pikturuar nga
Konstandin Shpataraku n kishn e Shn Thanasit n Voskopoj, ndrsa i dyti pun e Zografve
paraqet dy barinj, ku i dyti n sfond, i shoqruar nga tufa e bagtive i bie gjithashtu fyellit n nj
sfond tipik.
Nga veprat e F.C. Pouqeville "Voyage en Moree, a Constantinople, en Albanie (pedant les annees
1789 - 1801), kemi kt konstatim pr vallen e knduar polifonike kur thot se "... kta banor t
maleve Akroqerame e bashkojn kt valle me kng, q vijn q nga shekujt fammadh t
Sknderbeut dhe e prdorin pr t qortuar qullosjen e osmanllinjve". N veprn tjetr "Voyage de la
Grece", t botuar m 1826, ve t tjerash, ai shpjegon efektin q i la kndimi i nj knge t dgjuar
pran Lukovs me fjalt: "... shqiptart kndonin me nj z aq t fort sa t ponte vesht", q ne
mendojm se nuk sht gj tjetr vese kndimi s bashku n grup i nj knge polifonike.
Konstatim t polifonis gjejm edhe n veprat letrare me karakter autobiografik. Xhorxh Gordon
Bajron (1788 - 1824), n veprn e tij "ajld Haroldi", mes t tjerash jep edhe kt poezi
mbreslnse t ndrtuar mbas dgjimit dhe efektit sugjestionues t valles s knduar polifonike:
N zall t shtruar ndritn zjarret natn, darka mbaroi, vjen rrotull ver e kuqe; Dhe kush u ndodh atje
pa pritur gj, Ju muar ment fare nga ajo pamje; Se sa pa shkuar orz e mesnats, Prcjellsit ia
nisn kngs tyre; do Palikar e flaku tutje shpatn Krcyen dorprdor njri pas tjetrit, Me kng
apo vajtim u drodhn fustanellat.
Vlersime m t prgjithshme pr kndimin polifonik t jugut dhe at t arvanitasve kemi edhe nga
Henry Holland, n veprn e tij "Travels in the Ionian isles, Albania, Thessaly during the years 1812 1813"[22] . Nj e dhn mjaft interesante pr konstatimin e iso - polifonis n gjysmn e par t
shek. XIX, na vjen edhe nga udhtimi n Shqipri, e konkretisht n Janin, n periudhn shtator
tetor t vitit 1830 i anglezit Benzhamin Dizrael (1804 - 1881), m pas kryeministr i Anglis pr rreth
12 vjet. N nj nga letrat q i drgon nga Janina t atit ndr t tjera ai shkruan: "... nj nat Mehmet

Aga solli nj grup kngtarsh t cilt knduan me iso nj ballad pr vrasjen e Veli Beut dhe
rebelve t tjer".
M tej, n artet pamore, do t gjejm shembuj t tjer t dukuris s polifonis popullore shqiptare.
N kto vite (1820 - 1840) kemi tre piktor t huaj dhe pikturat e tyre n vaj me kt tem. A. Deka
(1803 - 1860) me veprn "Valltart shqiptar", vallen t ciln ata krcejn e ka shpjeguar edhe T. S.
Huges duke e quajtur "Albanitico" ose vallja kombtare e palikarve shqiptar, L. Zherom (1824 1904) dhe K. Udvil (1856 - 1927), t dy me pikturat e titulluara njsoj: "Shqiptart q kndojn".
N veprn e Ami Boue " La Turquie d'Europe" t botuar n Paris m 1840, gjejm edhe shpjegimet
mbi mnyrat e t knduarit t popujve t ndryshm. Ndr t tjera ai thot se "... grekt bile dhe
zinzart (vlleht) kndojn m mir se sllavt dhe banort e Shqipris s Jugut jan n mes t
tyre". Nga kolana e mbledhsve dhe botuesve t huaj t folklorit letrar polifonik do t evidentoja ndr
ta J. G. Hahn me botimin e "Albanesischen Studien" m 1854, ku z vendin e saj edhe knga
shum e njohur e "Urs s Qabes".
Zef Jubani, (1818-1880) n artikullin e tij publiistik "Mbi poezin dhe muzikn shqiptare", jep ndr t
part nj konstatim pr muzikn polifonike t Myzeqes. Ai thot se banort e ktyre viseve mbajn
akoma emrin Myzeqar, q do t thot njerz me prirje pr muzikn dhe t cilt edhe sot vrtetojn
me fakte kt cilsim tradicional.
Kur shpirti i tyre ndihet i tronditur nga frymzimi i muzs, shihen si t dehur dhe t mallngjyer deri
n prartje dhe sht athere asti n t cilin improvizojn kng mbi shijen martesore, me
koncepte shum t larta dhe t uditshme, dhe e prshtasin melodin e mbl dhe patetike n
mnyr origjinale. Nga kjo pikpamje kngt e Shqipris s Mesme, d.m.th. t Myzeqes jan m t
mirat dhe m t krkuarat t ktij kombi.
Nga mbledhsit shqiptar t folklorit do t prmendim Thimi Mitkon dhe veprn e tij "Bleta
shqiptare", t prgatitur pr botim m 1874. Nj vend t rndsishm n t krahas folklorit popullor
n trsi, zn poezit popullore t kngve popullore polifonike, t cilat ai i mblodhi "... i pshtetur
nd dorgjersin dhe nd atdhetarin e bashkmmdhetarve t mij, shprenj q, nd mbledhje
t dyt, t jap nd drit lnd m t shumt e m t plot, prej s cils gumzhin Shqipria". Po
kshtu edhe Faik Konica, i cili n vitin 1887 thoshte se ajo q do t ofroj ndoshta nj interes t ri,
para s gjithash jan vajtimet, trenet, ato gjm, kuisje (lamentations) t ritmuara q grat i
improvizojn mbi varrin e t vdekurve, karakteri antik i t cilave shpesh i ka mahnitur udhtart q
kaluan andej.
N parathnien e veprs s tij "Valt e Detit", t botuar n Sofje m 1908, folkloristi Spiro Dine
shpjegon mnyrn sesi mblidhte folklorin nga shqiptart: "... kudo q gjenja shqiptar do t'i
ngarkohesha dhe do t'i lutesha t m thosh sa q dinte. Por eshe pr fat t mir at koh,
ndodheshin dhe shqiptar shum n'Egjypt, nga do t shkonje do t piqnje shqiptar. Karakollt e
Kairos qen plot geg e tosk. Kngt e vallet nuk rreshtnin".
N vitet '30 kemi interesimet e disa kompozitorve shqiptar mbi folklorin muzikor polifonik. Thoma
Nasi (1892-1964) kompozoi disa vepra me kt orientim si "E qar", "Fyelli i bariut" apo "Katr
valle", ndrkoh q kompozitori Kristo Kono (1907 - 1991) pretendonte q t krijonte muzik "... me

frymzim nga folklori i rrethit ton (Kors) veanrisht t atij t bazuar n shkalln pentatonike,
pestingujshe. Kisha filluar ta mblidhja kngn popullore e ta studioja strukturn e saj q kur isha n
Gjirokastr, si nga ana e melodis, ashtu edhe nga ajo e polifonis".
Mbi traditat dhe folklorin muzikor shqiptar n prgjithsi, n dhjetvjeart e par t shek. XX,
interesim kan shfaqur edhe shoqrit e huaja kinematografike t cilat kan realizuar shum filma
dokumentar n t cilt zbulojn pasurin etnografike dhe etnomuzikore t shqiptarve.
T part vllezrit Manaki m 1906 kan regjistruar filmin "Lojna e kostumeve popullore" si dhe
kan br xhirime t ksaj natyre edhe n Kor, Prmet, Klcyr e Janin. M 1913 amerikani
William Hovard xhiroi n Shqipri zakone, tradita e kostume popullore. Shoqria gjermane
"Kabinetfilm" xhiroi m 1932 nj film dokumentar me z q shoqrohej me muzik origjinale
popullore.
M 1936, regjizori gjerman Karl Gelberman xhiroi filmin "Nje udhtim ndronjs npr Shqipri",
me pamje nga Kora, Ohri etj. ku jepeshin edhe pamje t kostumeve e zakoneve dhe valle e kng
popullore. Ktu prmendim edhe filmin e gjat dokumentar "Vllamt", t xhiruar prsri nga
gjermant, t mbushur me legjenda e folklor. M tej kemi nj film t "Luce" 1940, ku jepen edhe nj
grup vajzash hoishtare t veshura me kostume popullore etj.
Pra, deri n vitet '40 t shek. XX, megjithse pa patur studime t mirfillta si dhe transkiptime
muzikore me objekt muzikn popullore polifonike, vet polifonia ishte nj univers muzikor i cili
shtrihej nga lindja deri n vdekje t shqiptarit jugor, e si e till ajo e ishte prezente n t gjitha
gzimet dhe hidhrimet e tij.
Studimi i par mbi polifonin ton popullore sht shkruar nga studiuesi Ramadan Sokoli n vitin
1959, me titullin "Polifonia jon popullore", fillimisht botuar m vete, e m pas si nj pjes e librit t tij
"Folklori Muzikor Shqiptar", Tiran 1965. Megjithse gjithka prfshihet atje sht vese disa faqe,
piketat e para t studimit t polifonis son popullore u nguln me kt vepr. Me pak fjal aty jepet
shtrirja gjeografike e t knduarit polifonik, veorit e ndrtimit t shumzrshit, shkallt
pentatonike t polifonis jugore dhe t dhna t tjera me interes rreth saj, s bashku me disa
transkiptime t muziks popullore polifonike. N kt botim mbi foklorin muzikor shqiptar, n
pikpamje t klasifikimit, polifonia z vendin qendror, dhe trajtohet krahas dukurive t tjera t folkut
ton.
Nga pasqyrimi n letrsin shqiptare i dukuris s iso - polifonis, do t prmendja romanin "Kush e
solli Doruntinn" t Ismail Kadares ku "... gjejm t pasqyruar jo vetm riprodhimin e nj prej
dukurive m domethnse t etnomuziks shqiptare, t polifonis n vajin e grave, por dhe
shpjegimin e gjendjes muzikore me nj tjetr "partitur". M posht kemi nj skem t prafrt
grafike t linjave muzikore t 4 vajtojcave:
Vajtimi i vajtojcave Karakteristikat vokale
Zri I (kndon) z i dridhshm
Zri II (kndon) z akoma m i dridhshm

Zri III (kndon) ligjrim

Zri IV (kndon) vajtim
Pas polifonis s plot n t katr zrat (skema m lart e formuluar nga ne sipas specifikave t
dhna n tekstin letrar), vijohet me nj ndrlikim t formuls, e cila qndron n marrdhnie m
specifike fillimisht mes zrit t I e atij t III e tipit marrje-prerje; pastaj nj diafoni e ndrprer n mes
t zrave IV dhe t I ("... duke ndrprer njra tjetrn"), t cilave u shtohet edhe zeri i III, e m tej
prfundojn s bashku pr t filluar prsri. Prirja pr t "notizuar" dukurin e polifonis popullore,
nuk mbetet me kaq.
Trajtimi konceptual i lnds polifonike ka sjell n veprat e Kadares edhe risit prsa i prket
polifonis si form. Ktu do t vinim n pah strukturn e romanit "Dimri i madh" i cilsuar si "roman
me iso", "roman polifonik", ku do gj n t ndrtohet ashtu si n praktikn e gjall t t knduarit
popullor ku: "...njri ia merr kngs, t tjert rrijn rreth e rrotull dhe ashtu si njerzit q i fryjn zjarrit
pr ta mbajtur gjall, ata i mbajn ison kngs".
Kuptohet se kjo periudh (1950 - 1990) sht periudha m intensive n studimin e polifonis son
popullore dhe n interesimin rreth saj, e pasqyruar jo vetm n sasin e verpave dhe artikujve t
shkruar mbi t, por edhe tek madhsia e lnds muzikore polifonike e cila ka qn dashur t
mblidhej, t studiohej dhe t transkiptohej.

Palok Kurti (1860 1920) krijoi Marshin e Bashkimit Shqiptar ne 1878. Kjo
ishte ne nje kohe kur muzika klasike shqiptare kishte akoma nje rruge te gjate
perpara. Kurti ishte nje muzikant amator, kengetar, instrumentist dhe
kompozitor i mbrujtur me muziken popullore te qytetit te tij, Shkodren. Muzika
klasike shqiptare nisi hapat e para te saj drejt profesionalizmit, gjate dekades se
dyte te shek te 20.
Iniciatori kryesor i saj ishte prifti franceskan Martin Gjoka (1890 1940). Ai
ishte i pari qe kompozoi muzike klasike ne Shqiperi ne zhanre te ndryshme.
Duke ndjekur traditen e kompozitoreve si Bach dhe Handel, Gjoka kompozoi
muzike polifonike dhe korale, si dhe la te paperfunduar nje sinfoni. Per shkak te
mungeses se institucioneve muzikore apo nje sistemi professional per muziken
klasike, veprat e tij mbeten te izoluara. Ato u luajten vetem nga instrumentist
amator dhe u degjuan ne rrethe te ngushta shoqerore.
Megjithate fale punes se Gjokes dhe muzikanteve te tjere te asaj kohe, Shkodra
u be qendra me e rendesishme e jetes muzikore ne Shqiperi, gjate periudhes
midis dy lufterave boterore e sidomos pas luftes se dyte. Aty u formua orkestra
e pare dhe grupet korale. Keto veprimtari me vone u perhapen dhe ne qytete te

tjera si Korca. Si rrjedhim, Shkodra u be qendra e edukimit te disa prej

perfaqsuesve me te shquar te gjenerates se pare te kompozitoreve per
periudhen e dyte te 1900.
Preng Jakova (1917-1969) studioi per klarinet ne Konservatorin "Santa Cecilia"
te Romes, kryesisht shkruajti muzike vokale. Me operat e tij "Mrika" (1958) dhe
me pas "Skenderbeu" (1968), ai eshte bere i njohur si themeluesi i operes ne
Shqiperi. Si kompozitor me nje shpirt lirik, ai kompozoi nen influencen e tradites
se operes italiane te shekullit te 19. Ai perdori stilin belcanto, te nderthurur me
intonacione te muzikes se kengeve dhe valleve shqiptare.
Nuk ka asnje dyshim qe kompozitori me i njohur ne Shqiperi eshte esk
Zadeja (1927-1997), gjithashtu i lindur dhe rritur ne Shkoder, i cilesuar
gjithashtu si babai i muzikes klasike shqiptare. Zadeja mbaroi shkollen per
kompozim ne Konservatorin "P.I. Tchaikovsky" ne Moske dhe qe prej 1956 deri ne
fund te jetes se tij, ai e zhvilloi aktivitetin e tij artistik ne Tirane. Ai ishte nje prej
themeluesve te Konservatorit te Muzikes, Teatrit te Operas dhe Baletit, dhe
Ansamblit te Kengeve dhe Valleve. Gjithashtu i rendesishem eshte kontributi i tij
ne themelimin e Institutit te Larte te Arteve ne Tirane dhe mesimdhenia e tij ne
kete institut per 30 vjet. Nen drejtimin e tij perfunduan me sukses studimet ne
kete institut figura te njohura te muzikes klasike shqiptare. Zadeja me repertorin
e tij te muzikes zgjeroi kufijte e muzikes klasike shqiptare, pasi ai kompozoi
sinfonine e tij te pare ne 1956. Ai gjithashtu kompozoi dy balete, disa pjese per
koncerte instrumentale dhe orkester, disa sinfoni, disa sonata, muzike per trio
dhe kuartet etj. Kompozimet e Zadese dallohen per nje teknike te larte dhe per
nje integrim ne te, te strukturave intonuese te ritmit dhe timbrit te muzikes me
te njohur popullore shqiptare.
Gjate gjysmes se dyte te shekullit te 20, muzika shqiptare pati veshtiresi te
medha per te kaluar, per shkak te mungeses se profesionisteve tradicional te
vertete. Kjo eshte arsyeja pse zhvillimi i saj u perqendrua kryesisht ne stilet
klasike romantike.
Muzika klasike shqiptare u plotesua gjate viteve 1950 - 1990 me emra te tille te
njohur si Tish Daia (1926 2003), kompozitori i baletit te pare shqiptar Halili
dhe Hajria, Nikolla Zoraqi (1928-1991), nje kompozitor me nje spekter te
gjere dhe aktivitet kompleks qe perfshinte disa pjese te shkurtra instrumentale
dhe pjese vokale per opera dhe balet; Tonin Harapi (1925 1991), i cili ishte
nje nga mesuesit e pare te pianos ne nivel nacional; Feim Ibrahimi (1935
1997), qe me dy koncerte per piano gjate viteve 1970 1980, luajti nje rol te
rendesishem ne emancipimin e muzikes shqiptare te teatrit; Shpetim
Kushta(1943), Thoma Gaqi (1949) dhe te tjere.

Ne vitet 1990, muzika shqiptare duhet te perballej me veshtiresi te reja. lirimi

nga ideologjia e diktatures rezultoi ne krijimin e strukturave te reja muzikore. Dy
grupe te rendesishme muzikore u krijuan gjate viteve 1991 - 1992 Shoqeria e
Muzikanteve Profesionist dhe Shoqeria e Muzikes se Re Shqiptare, dhe qe te
dyja u bene antare te organizatave te njohura muzikore europiane dhe boterore.
Duke perfshire talentet me te mira te vendit ne keto shoqata, ato krijuan nje
tjeter mjedis per muziken shqiptare dhe nje perfshirje me te shpejte te muziken
bashkekohore ne skenes boterore. Qe nga 1992, Shoqeria e Muzikes se Re
Shqiptare ka organizuar Festivalet e Muzikes se Re, ndersa Shoqeria e
Muzikanteve Profesionist drejton koncertet e Dhomes se Muzikes
Nderkombetare. Nder kompozitoret, me aktiv ne Shqiperi sot, jane Aleksander
Pei (1951), Sokol Shupo (1954), Vasil Tole (1963) dhe Endri Sina(1968).

ESE
Tema: Muzika art i shpirtit
Muzika sht pjes e artit ku pa t, jeta do t ishte m se e zymt. Barrat
dhe medikamentet t ndryshme shrojn smundje t ndryshme por jo
edhe shpirtin. Pr t kujdeset muzika e cila n tshumtn e rasteve
dgjojm sipas disponimit q kemi.N diapazonin e gjer t muziks
bjn pjeszhanre nga m t ndryshmet si jan: Rock, Pop, HouseElectro, Hip-Hop, Country, Baladat etj.Secili lloj i muziks e ka prijsin
e tyre si p.sh. n rock ndr grupet m t njohura vendore shtElita 5
ndrsa nga arena ndrkombtare jan grupi Linkin Park si dhe shum t
tjer. Nga muzika Countrykemi legjendn Keny Rogers i cili na mahnit
me kngt dhe muzikn q kndon. Nj tjetr mbret imuziks sht i
ndjeri Michael Jackson. do fjal sht e teprt pr t. T mos mbesim
pa prmendur 3legjendat e Hip-Hop muziks si 2Pac, Notorious Big
dhe Snoop Dog t cilt kan br revolucion nmuzik.Megjithat
muzika n ditt e sotme po komercializohet me ritme t shpejta
dhe origjinaliteti po bie n krahasim me hitet e viteve t mparshme.
Nuk m mbeti gj tjetr ve se tiu them dgjoni muziknsipas disponimit
dhe emocioneve q keni.

PSE TE GJITHE NJEREZIT E DUAN MUZIKEN?Koht e

fundit, biologjistt jan t interesuar t thellojn studimet mbi sjelljet m t
bukura njerzore, si jan t knduarit, t pikturuarit, t krcyerit etj. Nse
muzika sht ushqimi i dashuris, luajeni at, m jepni emocionin q ajo
prcjell. Prodhimi dhe konsumimi i muziks sht nj pjes e madhe dhe e
rndsishme e ekonomis. E para her kur sht regjistruar muzika njihet
fonografi Edison, i cili e oi muzikn n baret muzikore apo mbrmje
muzikore ku nuk mund t paguheshin kngtar q kndonin live. N ditt
e sotme njerzit plqejn rrymat e ndryshme muzikore dhe blejn gjithka
t re q del n tregun muzikor. Kshtu mund t ken muzikn e dshiruar
n shtpin e tyre, punn, makinn, etj. Por pse njerzit e plqejn kaq
shum muzikn. Cilat jan efektet q ajo prcjell n gjendjen emocionale
dhe a ndihen efektet e muziks n shndetin e njeriut?
Muzika ju shtyn drejt dashuris
Edhe n shnimet e Shekspirit do t gjenim mendime t tilla, t cilat do t
komentonin efektet e muziks tek t dashuruarit. E natyrisht edhe n
takimet e dashuris t personazheve t tij nuk mungonte sfondi muzikor,
qoft dhe cicrimat e zogjve. T kndosh bukur, sigurisht q sht seksi.
Por a sht arsyeja seksuale nj faktor i fort q muzika ekziston Kjo do t
na bnte t kalonim pak edhe t psikologjia e Frojdit apo mendimet e arls
Darvinit. sht zbuluar se vendosja n sfond e muziks s leht sht
shum efektive n rritjen e prqendrimit dhe t performancs.
Efektet e muziks mbi shpirtin dhe mendjen

Muzika ka nj influenc tepr t fuqishme mbi trupin, mendjen ton dhe

gjithashtu mbi emocionet tona. Mjafton vetm nj tingull dhe ai e stimulon
te gjith trupin, ndrsa nj melodi e fuqishme arrin t na bj t qajm pa
pushim ose t gzojm dhe t shprthejm, duke krcyer. Muzika ndikon
mbi njerzit n mnyra t ndryshme, madje dhe tek i njjti person ndikon
ndryshe n koh t ndryshme. Kjo ndodh pr t vetmen arsye, se njerzit
reagojn n mnyra t ndryshme ndaj muziks. Muzika ka nj ndikim
shum t madh n proceset ritmike, koordinimin fizik, t menduarit kritik, n
procesin e t kujtuarit, t dgjuarit dhe n logjik. Por ndikim m t madh
ajo ka n procesin e t menduarit. Kjo vjen si rrjedhoj e faktit q n
muzik kemi rritje t aftsive konjitive dhe mnyra e lart e t menduarit
sht n limitet e saj. Niveli i energjis q sht i domosdoshm n
muzik, aftsia pr t organizuar kohn, vetdisiplinimi, t menduarit
abstrakt luajn nj rol pozitiv n procesin e t menduarit. Muzika luan nj
rol shum pozitiv dhe n procesin e t msuarit. sht zbuluar se,
vendosja n sfond e muziks s leht sht shum efektive n rritjen e
prqendrimit dhe t performancs. Ekzistojn hipotezat se disa lloje t
veanta instrumentesh m tepr t lehta dhe t mesmet japin nj ndihmes
shum t madhe n procesin e t msuarit.
Shpirti dhe muzika
Ekziston nj raport i thell dhe ende misterioz, i cili lidh muzikn me shpirtin
dhe mendimet e njeriut. Pse muzika mund t na shqetsoj, apo n t
kundrt t na qetsoj; mund t na shtyj drejt nj agresiviteti, apo t na
nxis drejt nj dashurie Dhe n mnyr muzika mund t ket efekte
terapeutike dhe t qndroj prkrah terapive psikiatrike t suksesshme
Vetm prej pak vitesh shkenca, veanrisht neuroshkenca, i sht dedikuar
kuptimit t fenomeneve q lidhen me dgjimin e muziks. Pikrisht
zbulimet e fundit tregojn se, muzika dhe shkenca kan lidhje me njratjetrn. Madje pr kt arsye sht mbajtur edhe nj konferenc me temn,
Muzika, shkenca dhe mendimi. Lidhja racionale mendim-muzik nuk
ekziston vetm te fmijt. sht provuar se, muzika nuk sht e
bezdisshme, por q zgjidhet me dshir nga t gjith, veanrisht nga
dgjuesit e rinj. Ka efekt mbi vigjilencn, humorin dhe arsyen pr t kryer

pun t ndryshme, t cilat krkojn nj prqendrim t veant. Ve s

tjerash, nse eksplorojm n natyr dhe etnologji raportin muzik-mendim,
do t zbulojm lidhje t vjetra dhe shum t thella. N botn e kafshve
muzika mund t ket funksion preciz komunikimi: t brtitura alarmi,
ndjenj rreziku, gzim fitoreje ose trheqje seksuale.
T gjith dgjojm muzik
N do ambient mund t dgjosh muzik ose nj melodi q t kujton nj
situat t caktuar, tinguj t lidhur me imazhe, muzik n radio, muzik
npr reklama etj. Por, far sht muzika Si sht e prbr n t vrtet
dhe cilt jan efektet e saj mbi mendjen dhe shpirtin ton Shum
shkenctar dhe neurolog studiojn efektin e muziks mbi trupin dhe
psikikn ton, duke u futur n nj sfer shum m t veant, deri sa kan
arritur n efektet e mira q ka muzika mbi trupin, por edhe shpirtin ton.
sht e ditur q muzika t ndihmon t relaksohesh, sidomos ajo klasike.
Pr kt arsye, n shum studio dentistsh vihet muzik e Moxartit. Muzika
gjithashtu mund t shoqroj seancat e masazhit, meditimit ose edhe nj
dit t zakonshme n zyr apo n shtpi. E gjith kjo vlen pr njerzit
normal, ndrsa shumics s muzikantve u plqen t dgjojn muzik,
por kjo nuk ua ul tensionin. Pr tu relaksuar ata preferojn qetsin. Vetm
n kt mnyr truri i tyre mund t qetsohet me t vrtet. Muzika duket
se ka efekte shum pozitive jo vetm tek qeniet njerzore, por edhe tek
bimt. Disa agronom biologjik prdorin disa tinguj t veant (pr
shembull cicrimn e zogjve), t cilt favorizojn eljen e stomave.
Prdorimi i muziks, i shoqruar me nj solucion pr gjethet, duket se
sht nj fertilizues shum i mir, pasi n kt mnyr bima thith nj sasi
m t madhe ushqyesish. Pr m tepr, muzika sht prdorur edhe pr
rritjen e ullinjve n mnyr m t shndetshme dhe t shpejt. Mbi
muzikn ka aq shum gjra pr t thn, por mnyra m e mir pr ta
kuptuar sht t eksperimentosh personalisht efektet mahnitse t ksaj
perndeshe. Eksperimentojeni vet muzikn! Nuk mund tiu bj asgj
tjetr prvese mir!
Provoni t kndoni

Arsyeja tjetr pr tu besuar sht se speciet e gjalla e kan krijuar

muzikn edhe pr tu trhequr seksualisht. Jo vlen pr rastin e zogjve, ku
me tingujt e lshuar transmetojn mesazhe t caktuara t seksi tjetr i
species. Pr disa lloje shpendsh mashkulli q kndon m gjat apo
lshon tinguj t caktuar mund t jet mashkulli i krkuar. N rastin e
njerzve muzika shrben pr t prjetuar emocione, shprehur ndjenja, pr
t shkarkuar tepri emocionesh, ndjesish, etj. Pr kt sht e
kshillueshme q gjithkush t kndoj edhe pse mund t mos ket nj z
t bukur pr tu dgjuar nga t tjert. E rndsishme sht q gjithsecili t
prjetoj emocionet q krijohen gjat t knduarit.
Fjalt dhe muzika
Anirudh Patel, nga Instituti i Neuroshkencs n San Diego, krahason
muzikn m artin e t shkruarit, nj fenomen tjetr i ndrthurjes s fjalve
pr t prcjell emocione t pakrahasueshme. Gjuha e vrtet, pra ajo e
folur, prdoret nga t gjith njerzit dhe i jepet t gjithve, sht e lindur.
Kjo ka t bj edhe me at q quhet baby talk , por gjuha n art sht
dhunti e nj elite njerzish. N vshtirsit pr t msuar muzika qndron
diku mes t folurit dhe t shkruarit, pasi pr t na msuar t shkruajm
prindrit apo msuesit lodhen shum. Disa persona aftsin pr t krijuar
muzik apo pr t knduar e kan t lindur. E sigurisht efektet q jep nj
kng jan m t mdha kur n t jan t realizuara n mnyr t
madhrishme tingujt dhe fjalt. Edhe pse shpeshher nj muzik
instrumentale mund t na transmetoj emocione t paharrueshme.
Muzika manipulon emocionet
T gjitha kto hipoteza kan t prbashkt faktin se muzika sht e aft t
manipuloj emocionet, dhe kjo sht pjesa m misterioze e t gjithave. Kjo
tingllon t largoj ndjenjat e kqija dhe trishtimin duke ndihmuar edhe n
harmonizimin e gjendjes shpirtrore. Kto efekte pozitive japin edhe kngt
e sidomos baladat e dashuris, gj q ndihmon n krijimin e nj gjendje t
theksuar emocionale. Sigurisht q nj pjes e emocioneve krijohen n saj

t tekstit t kngs, por ajo q krijon efektet m t forta jan tingujt, pra
vet muzika. Nj pjes e njerzve ndiejn ndryshime n rrahjet e zemrs, e
nj efekt t till e japin edhe kordat instrumentale. Por ky sht vetm fillimi
i investigimeve mbi efektet q krijon muzika n gjendjen ton emocionale,
dhe arsyet pse n e dshirojm kaq shum at. E vrteta, sigurisht, sht
se askush deri m sot nuk i njeh arsyet se pse njerzit i prgjigjen n
mnyra t caktuara muziks. Por m se t qarta jan efektet q ajo na
krijon dhe gjendjen e kndshme emocionale q prjetojm kur dgjojm
muzik.
50 kngt m t bukura pr tu dgjuar n makin
T dgjosh muzik n makin sht gj e bukur. Prodhuesi i makinave
Seat ka br nj anket pr kt shtje dhe ka pyetur se cilat jan kngt
m t bukura pr tu dgjuar n makin. M posht sht lista e plot.
Ndrkoh, sipas ankets, nj n tre persona (38 prqind) dgjon muzik
m shum n makin, m pas jan 14 prqind q dgjojn n dhomn e
ndenjes dhe 11 prqind n dhomn e gjumit. Nuk sht udi q ndr 50
kngt m t bukura, m shum jan t grupit Beatles.

HISTORIA E LINDJES SE MUZIKES

Mbi origjinen e muzikes jane shume hipoteza, pak a shume te vlefshme.
Sipas Darwin-it, kenga njerezore filloi si imitim i ulerimave te kafsheve.
Rousseau, perkundrazi hipotizonte se ishin tentativa per te folur ne tone te
mprehta. per disa studiues muzika filloi me ritmin e fillimit te punes, ndersa
te tjeret e konsiderojne nje natyre evolucioni te komunikimit te te folurit.
normalisht flitet per historine e muzikes duke nenkuptuar ate perendimore,
edhe pse perendimi dhe ne menyre te vecante europa ka qene nje skene
shume e fuqishme e zhvillimit muzikor, nuk eshte e mundur te mos
konsiderohen edhe kulturat e tjera muzikore si ajo indiane, kineze qe
mgjithese nuk kishin asgje te perbashket me ate perendimore arriten ne nje
shkalle te ndjeshme kompleksiteti.
nje permbledhje e shkurter e historise se muzikes perendimore nga antikiteti
deri ne zhvillimet e sotme bashkekohore.

Muzika primitive
Me bujqesine filloi renia e nomadizmit dhe disa zona te privilegjuara pane
nje fillim te zhvillimit te qyteterimit dhe te kultures. fakti qe nje pjese e
popullsise mundi te vendosej fiks ne zona urbane per te banuar i dha nje
impuls te madh aktiviteteve artistike te popujve antike edhe ne muzike. ketu
ka edhe fillimet e saj muzika antike.
teoria muzikore perndimore, qe shkon deri tek greket e lashte eshte
terhequr shume nga ajo e popujve egjyptiane dhe te mesopotamise te cilet
njihnin me kohe intervalet bashkuese te quinta, quarta dhe ottava dhe benin
rinisjen nga fillimi te disa sisteme shkallesh muzikore. u elaborua nje sistem
lidhjeje midis lartesise se notes dhe gjatesise se kordave (apo te flauteve) te
nevojshme per te prodhuar tinguj qe me vone do te kodifikoheshin nga
Pitagora.
kjo ishte nje periudhe ne te cilen vizioni i botes ishte shume i kondicionuar
nga supersticionet dhe nga feja. mesopotamasit psh. adhuronin planetet dhe
mendonin se harmonia ndermjet njeriut dhe unversit ishte rregulluar nga
numrat dhe qe pasqyrohej pikerisht ne muzike.
sic tham me siper, bazat e e teorise moderne te muzikes u percaktuan nga
greket, ne vecanti nga pitagora qe studioje ne egjypt dhe ne mesopotami.
Greqia e lashte:
origjinat e muzikes greke humbasin ne mitologjine e "moshes se heronjve"
qe filloi me ndarjen nga greqia kontinentale te kretes, perreth viteve 1400
para krishtit.
sipas legjendes, Lira dhe flauti u shpiken nga Ermesi. Janjis e Marisia,
ndersa babai i kenges ishte Orfeu. flautistit Olimpo ju caktua introduksioni i
melodive tradicionale (nomoi).
midis shekullit 'VIII dhe te VII a.C. bashkejetuan tre tendenca muzikore.
Adet apo rapsodet- profesioniste qe kendonin gjestet e heronjve dhe te
perendive te shoqeruara me kitharis, nje lire me dimensione te medha
(termi "lirika" rrjedh nga instrumenti i perdorur pikerisht nga adet). mbi
kenget e tyre eshte bazuar "iliada" (rreth viteve 850 a.C) e njojtur si poema
e pare epike e letersise perendimore. me pas adet u interesuanper tema
aktuale apo popullore.
ne fshatra muzika dhe kercimi kishin si instrument kryesor Syrinx ose flautin
e Pan-it, ndersa kenga korale shoqeronte ceremonite fetare dhe ato civile ne
pergjithesi.
ndermjet shekullit te VI dhe tel V a.C. teatri klasik futi traditen e lirikes me
autore te kalibrit si Eskiliti, Eurpide dhe Aristofani. kori qe shoqeronte keto

opera ishte rigorozisht ne unison i shoqeruar natyrisht gjithmone nga lira

apo aulos (nje lloj flauti dopio). ato benin komentin e perfaqesimit, por
shoqeronin edhe kercimin. quheshin orkesis, duke qendruar ne hapesiren
perpara skenes dhe qe per kete motiv morri dhe emrin orkester.. termi mori
kuptimin e sotshem gjate ekzekutimit te operave te para italiane kur
muzikantet uleshin para skenes.
muzika (mousike = kulture e intelektit) nuk ishte konceptuar nga greket si
veprimtari e pavarur sebashku me kulturen fizike. vete Platoni theksoi
rendesine edukative te saj.
shkallet ishin te bazuara ne grupe prej kater notash me intonacion zbrites te
quajtura tetrakordi (kater si kordat e lirave te para). nota filluese dhe ajo
finale e cdo tetrakordo formonin nje interval quarta te persosur.. notat e
brendshme mund te ndryshoheshin per te formuar disa tetrakorde (genera).
shkalla e shtate notave, apo harmonia formoheshin duke bashkuar midis
tyre dy tetrakordi dhe te shtrira per te mbuluar dy oktava. nder keto behej
pastaj e mundur te zgjidhje shkalle oktave te ndryshme te quajtura menyra.
menyra nga njera te tjetra psh.korenspondonte me shkallen aktuale te do
maxhorit.
Pitagora gjeti lidhjet numerike midis frekuances se tingullit dhe gjatesise se
kordes duke e permbledhutr te gjithe kete ne kozmologjine e tij. ky mendim
influencoi me vone shume ne kulturen perendimore.
musika e ekzekutuar ne ate kohe ka humbur edhe per pasoje te mungeses
se verbalizimit grafik te saj qe u fut vetem pas shekullit te IV.

Muzika e mesjetes dhe e rilindjes.

Muzika perendimore filloi zhvillimin e saj pikerisht ne kete periudhe, gati mbi
1000 vjete me pare dhe per ne cdo hap ka qene padyshim e pasur jo vetem
ne kendveshtrimin e pergatitjes se ngadalte per muziken klasike ashtu sic
kuptohet sot.
polifonia.
polifonia e zerave filloi te zhvillohej ne shekullin e IX dhe arriti majat e saj
piekrisht ne kohen e rilindjes. polifonia nenkupton shume zera qe levizin
seicili neper linjen e vet duke krijuar keshtu gershetime midis zerave te
ndryshem, shpesh shume kompleks. gjithe kjo shpesh i kundervihej
konceptit te zakonshem te muzikes vocale qe permbante nje linje prevaluese
dhe qe shoqerohej thjesht nga elemente te tjere. teknika e polifonise eshte e
bazuar mbi kontrapunton, teknike e vjeter shkrimi ne shume pjese qe

pershtaten note kunder note apo pike kunder pike (contra punctum).
kenga liturgjike qe pike e vertete e nisjes per zhvillimin e polifonise. ajo
(kenge e ngadalte) perbehej nga nje linje e vetme melodike e kenduar ne
unison dhe e pa shoqeruar me vegla muzikore. kenga gregoriane eshte trupi
i ketyre kengeve, te kodifikuara ne shek. VI pas krishtit nga Papa Gregorio
Magno.
perpunimi i pare i kenges se ngadalte eshte e shekullit IX ose ndoshta edhe
me heret dhe nisej nga nje ecuri paralele per intervale te oktaves, kuinta e
quarta. u quajt organum ndoshta se organoja perdorte atehere te njejtat
paralelizma. mbi melodine (il cantus)menjehere mbas saj mbivendosej nje
ze i lire dhe ngadonjehere i improvizuar (il discantus).
komposizioni polifonik.
forma e pare e polifonise gjeti maksimumin e shkelqimit te saj ne shek. XII
dhe ne fillim te shek XIII me shkollen e Notre Dam-it. format me te
rendesishme te periudhes, pervec organum te permendur me siper ishin
"motetus" dhe "conductus". Motetus karakterizohej nga nje melodi kenge e
avashte, e mbajtur ne nota te gjata nga nje ze i quajtur tenor te cilit i
shtoheshin pjese te tjera me nje ecuri me te shpejte. conductus , me i
thjeshte...bente pjese ne muziken profane.

MUZIKA DHE LETERSIA

Muzika n veprn letrare sht pjes e marrdhnieve t letrsis me artet
e tjera. Duke dashur q n shtjellimet tona t mposhtme t analizojm
marrdhniet ndrmjet M&L, qllimi yn nuk sht t tregojm vetm
ndikimet e ndrsjella q vijn si rezultat i frymzimeve t prbashkta. Ne
synojm formuln M&L si nj qeliz t art-sintezs, muzikn si pjes t
kulturs kombtare, lndn muzikore si element t artformimit, por edhe
thjesht muzikn n kuptimin m t gjer t fjals.
Veprat e artit duke qen produkte t mendjes dhe shpirtit njerzor,
ve t tjerash kan padyshim edhe nj lidhje t veant t t dhnave
natyrore t njeriut me to. Arkitektura, skulptura dhe artet vizive, meq jan
drejtprsdrejti n funksion t syrit njerzor, paraqiten n prgjithsi si
projektime t strukturs n hapsir; ndrkoh q letrsia dhe muzika
strukturohen n nj form m t dukshme pr veshin sesa pr fardo
organi tjetr duke u quajtur .. arte t t dgjuemit T klasifikuara n
grupimin e arteve kohore-kinetike, sot mes letrsis dhe muziks, shikohen

ende pika t prbashkta si prsa u prket marrdhnieve t tyre me kohn,

ashtu dhe aspektit tingllues, intonativo-fonetik t fjals. Ashtu si
perceptojm muzikn e ekzekutuar, ashtu perceptojm n nj mnyr
suksesive, proesuale edhe tingujt e artikuluar t fjals ose grmat e saj
Megjithat, t parat marrdhnie t muziks me letrsin kan qen
par si t ndrsjella. M von ato u shndruan n dhjetra forma komunikimi,
i cili realizohet n varsi t evolucionit q artet psojn n veten e tyre. N
Greqin e lasht, arti prfaqsohej nga nj bashksi tri elementshe ku
poezi, muzik dhe valle kan qen interpretuar nga aktor-kngtarvalltar t njjt, n amfiteatrot n natyr. Poeti Thespis ishte ai q gjat
periudhs s Olimpiads s 61-t (536-532 prpara Krishtit), n festat q
organizoheshin n Atik me rastin e Dionizit t Madh, inicioi krijimin e
marrdhnive t trefishta t arteve. Ai vuri prball valltarve, nj burr
me fytyr t pikturuar ( q ishte aktori i par), i cili mbante nj dialog me
udhheqsin e korit: korifeun.
Klasifikimi i prbashkt i muziks dhe letrsis pasqyrohej edhe n
prezencn e tyre n Olimp. Apolloni ish dhe i par i Musavet, t cilat ishin
nnt, e secila ish mnurronjs e nj pune a msonjse. Njra prej nnt
muzave: Euterpa, prfaqsonte poezin lirike dhe muzikn, ndrkaq, nj
tjetr bij e Zeusit: muza Kaliopi,u sillte frymzimin aedve dhe rapsodve
antik prpara kngtimit t epeve.Si epet e po ashtu edhe krijimet e
hershme n trsi, vinin prej t njjtit burim, ku tragjedit dhe komedit
prfaqsonin t njjtin shtrat muziko-dramatik, t shkrira n nj spektakl
t vetm sinkretik. Komosi trenodik i Koeforeseve - vajtimi i alternuar
midis aktorve dhe personazhit kolektiv t prbr nga kori - mund t
merret si tipi i prkryer i atyre arkitekturave fisnike, poetike dhe muzikore,
ku u shqua Eskili.
Aristoteli, n ndarjen q u bnte gjasht elementve te poezis
(mythosim, ethosi, dianoia, lexisi, opsisi dhe melosi), elementin e fundit
(melosin), e cilsonte parametr analog me muzikn. E konsideruar si
struktur verbale, letrsia paraqit nj lexis (diksion) q kombinon dy
elementt e tjera melosin dhe opsisin, q ka nj lidhje t ngjashme me artet
plastike. Sr Thoma Akuini thoshte gjithmon se muzika zinte vendin e par
midis shtat arteve t bukura, dhe se ajo ishte m fisnikja e shkencave t
qytetruara etj, etj,.

Paralelet q mund t hiqen n kohn ton ndrmjet muziks dhe

letrsis apo muziks e pikturs .. nuk mund t arrijn efektet, e pr m
tepr t zvendsojn njra tjetrn, pasi ..poezia me vlera t larta nuk
priret drejt muziks, kurse muzika m e madhe nuk ka nevoj pr fjal.
Megjithat e pranishme ka qen edhe ekzistenca e analogjive ndrmjet
arteve (si p.sh. n disa simfoni t Bethovenit i mbiquajtur Eskili i ri, apo n
operat e Vagnerit etj.), ku gjendet ngjashmri konceptuale me tragjedit
greke. Kjo gj ndodh edhe tek raportet letrsi-muzik apo muzik-letrsi,
letrsi-piktur, muzik-piktur, letrsi-....... e kshtu me radh, gj q i bn
kto marrdhnie sa prolifike po aq dhe t ndrlikuara.
Letrsia (proza dhe poezia) shkon drejt thellsis s parametrave,
q marrin jet nga goditje shpirtrore t padukshme, t ngjashme me ato
muzikore. Poezia gjithashtu prparon brenda ligjsive t mass, dhe m
shum se me prozn ajo ngjan me muzikn sepse i bashkon nj gjenez e
prbashkt e krkimit t nj impulsi psiqik joracional, jokartezian. Shkrimtari
i vrtet sht nj ndrtues i cili njeh ose mund t njoh rrugn q kalon sa
prmes vlers s fjalve, po aq edhe t mass dhe prpeshimit t
brendshm, e ngjashme me krijimin e nj shembulli nga realiteti. Kta mund
t jen faktor q spjegojn se pse shkrimtart dhe kompozitort gjat
gjith kohve kan qen t lidhur me njri-tjetrin.
N historin e Shqipris, zhvillimi i arteve ka ndjekur vazhdimisht
nj parim kontrapunkti, i cili kupton zhvillime prodhuese jo pr t gjitha
artet. Njihen vite t arta pr letrsin e pikturn, ashtu si ka patur edhe
vite krize e shekuj memec-joprodhuese, pr muzikn shqiptare edhe
anasjelltas. Nj konstatim deri diku i ksaj natyre vihet re edhe n zhvillimin
botror t arteve.
Marrdhniet e M&L n terrenin ton do ti vrejm n dy drejtime.
Drejtimi i par i shikon ato n folklorin gojor shqiptar, ndrsa i dyti n
letrsi, duke filluar q nga letrsia e vjetr, e Rilindjes, n vijim n veprn e
krijuesve t shquar t fillimit t shek XX e deri n letrsin e ditve tona,
prafrsisht katr shekuj. Disa nga dukurit q shoqrojn kto
marrdhnie, si p.sh. muzika (muzikaliteti) q prodhohet nga prdorimi
i materialit gjuhsor e letrar, nuk jan t reja pr letrsin shqipe. Me koh
kan qen vrejtur nga kritika jon letrare muzika e ritmit t Fishts dhe
ngjyrimet e ligjrats s tij ; ngjyra e muziks (n veprat e Mjeds)... ku
tingujt e ndryshm.. marrin rolin e instrumentave kryesore n nj

orkestr; ...kulti simbolik i muziks (ne vjershat e Nolit) dhe ..struktura

muzikore e vargut; ...tingllimi si polifoni zrash i kryeveprave artistike;
...organizimi akustik i vargjeve (n krijimtarin e Ali Asllanit) dhe
ekspresiviteti i jashtzakonshm eufonik; aktivizimi melodik dhe muzikor
(ne poezine e Lasgush Poradecit) i interpunkcionit; vlera akustike(e
vepres se Skiroit) etj. Megjithse t trajtuara pjesrisht (sa m sipr),
muzika provon se kur vendoset n realitete t tjera mbart qindra forma t
ndryshme t shfaqjes e po ashtu edhe misterin e prjetshm t
muzikogonis.
Nj situat m e drejtprdrejt e marrdhnieve t muziks me
letrsin konstatohet n historin e muziks shqiptare, e konkretisht n nj
pjes t saj, q lidhet me zhvillimin e kngs patriotike n vitet e Rilindjes.
Shkrimtar si Asdreni, M.Grameno, Th.Mitko, V.Pasha etj. uditrisht
muzikojn vet poezit e tyre, ndrkoh q edhe nj pjes e madhe e
muziks vokale t krijuar n kt koh u vu n shrbim t drejtprdrejt t
prhapjes s gjuhs dhe letrsis shqipe.
Tani sht e qart se n llojin e tyre, shkrimtart kan luajtur nj rol
t rndsishm n gjallimin e konceptit mbi muzikn si pjes e kulturs n
prgjithsi dhe e asaj kombtare n mnyr t veant. Kuptohet q detyra
e tyre nuk sht e njjt me detyrn e profesionistit t muziks, por thjesht
nj detyrim q mund t lind nga shtrati i prbashkt i ktyre dy arteve, nga
vetdija e njjt e trashguar nga folk-etnosi, si dhe nga veorit e
konceptimit t muziks nga ana e secilit prej tyre.