Nga koncepti tek financimi i projektit

Ariana Progri
1

PRMBAJTJA

1 . H Y R J E : F A R J A N P P P - T ...........................................................6
1.1 PRKUFIZIMI DHE KARAKTERISTIKAT E PPP-VE ..............................................................6
1.2 KRAHASIMI ME PROKURIMET PUBLIKE .........................................................................7
1.3 AVANTAZHET DHE DIZAVANTAZHET ............................................................................9

1.3.1 A VANTAZHET KRYESORE ................................................................................ 9

1.3.2 D IZAVANTAZHET .............................................................................................. 11

2 . P R G A T I T J A D H E P R O K U R I M I I P P P ......................................... 13
2.1 HAPAT KRYESOR T PROESIT ............................................................................... 13
2.2 FAZA PRGATITORE E PROJEKTIT PPP ....................................................................... 14

2.2.1 A NALIZA TEKNIKE , LIGJORE DHE FINANCIARE ......................................... 14

2.2.2 V LERSIMI I OPSIONEVE PPP DHE MARKETINGU I TRANSAKSIONIT .. 16
2.3 PROKURIMI I TRANSAKSIONIT ................................................................................. 17

2.3.1 P ROESI I P ARAKUALIFIKIMIT ..................................................................... 18

2.3.2 P RGATITJA DHE VLERSIMI I OFERTAVE ................................................ 20

3 . V L E R S I M I I P R O J E K T I T D H E A N A L I Z A F I N A N C I A R E ....... 24
3.1 MODELI FINANCIAR .............................................................................................. 24

3.1.1 P ASQYRA E T ARDHURAVE ......................................................................... 25

3.1.2 B ILANCI ............................................................................................................. 26
3.2 VLERSIMI I FLUKSIT T MJETEVE MONETARE............................................................... 27

3.2.1 V LERA AKTUALE N ETO .................................................................................. 28

3.2.2 N ORMA E BRENDSHME E KTHIMIT ............................................................... 29
3.3 ANALIZA FINANCIARE ............................................................................................ 30

3.3.1 A NALIZA N BAZ T NORMAVE FINANCIARE ........................................... 30

3.3.2 A NALIZA N BAZ T SKENARVE .............................................................. 32
3

4. ANALIZA DHE MENAXHIMI

MENAXHIMI I RREZIQEVE................................................... 34
4.1 IDENTIFIKIMI DHE ANALIZA E RREZIQEVE.................................................................... 34

4.1.1 R REZIQET E FAZS S NDRTIMIT .............................................................. 36

4.1.2 R REZIQET E FAZS S OPERIMIT ................................................................ 38
4.1.3 R REZIQET Q I PRKASIN T DY FAZAVE .................................................. 39
4.2 MENAXHIMI I RREZIQEVE PRMES KONTRATAVE .......................................................... 42

4.2.1 R REZIKU I NDRTIMIT DHE I TEKNOLOGJIS ............................................ 43

4.2.2 R REZIKU I OPERIMIT ...................................................................................... 43
4.2.3 R REZIKU I TREGUT ......................................................................................... 44

5 . S T R U K T U R I M I I T R A N S A K S I O N I T P P P ...................................... 46
5.1 SKEMAT KONTRAKTUALE PPP ................................................................................. 46
5.2 KOMPONENT T TJER T STRUKTURIMIT .................................................................. 51
5.3 STRUKTURA KONTRAKTUALE E PPP-VE ...................................................................... 53

5.3.1 K ONTRATAT KRYESORE N STRUKTURN PPP ...................................... 53

5.3.2 M ARRVESHJET E GARANCIS DHE KONTRATAT E SIGURIMIT ............... 55

6 . F I N A N C I M I I P R O J E K T I T ................................................................... 56
6.1 KARAKTERISTIKAT DHE STRUKTURIMI I FINANCIMIT T PROJEKTEVE .................................. 56

6.1.1 P RKUFIZIMI DHE KARAKTERISTIKAT E FINANCIMIT T PROJEKTIT .... 56

6.1.2 S TRUKTURIMI I FINANCIMIT T PROJEKTIT ............................................... 57
6.2 OPSIONET E FINANCIMIT ........................................................................................ 59

6.2.1 K APITALI I PRONARIT ..................................................................................... 60

6.2.2 F INANCIMI M EZANIN ....................................................................................... 61
6.2.3 B ORXHI I PREFERUAR .................................................................................... 62
6.2.4 B ONOT E P ROJEKTIT ...................................................................................... 63
6.3 AKTORT KRYESOR N FINANCIMIN E PROJEKTIT ........................................................ 64

6.3.1 R OLI I HUADHNSVE .................................................................................... 64

6.3.2 I NSTITUCIONET FINANCIARE NDRKOMBTARE ......................................... 64
6.4 RREZIKU I KREDIS................................................................................................ 66
4

6.4.1 V LERSIMI I RREZIKUT T KREDIS DHE MASAT RREGULLATORE PR

MENAXHIMIN E TIJ ......................................................................................................... 67

6.4.2 K LASIFIKIMI SIPAS STANDARDEVE T SIGURIS ..................................... 69

ANEKSI 1: KONTRATAT E SHITSHIT-BLERJES N STRUKTURAT

STRUKTURAT PPP ................ 71
K ONTRATA E B LERJES S E NERGJIS .................................................................... 71
K ONTRATAT BLI - OSE - PAGUAJ N SEKTORIN E TRANSPORTIT ........................... 73
K ONTRATAT BLI - OSE - PAGUAJ N SEKTORIN E SHNDETSIS ........................... 74

ANEKSI 2: MATRICA E RREZIQEVE T STRUKTURS

STRUKTURS PPP ........................... 75

Kapitulli 1
1.
1.1

Hyrje: far jan PPP-t

Prkufizimi dhe karakteristikat e PPPPPP - ve

Partneriteti Publiko - Privat (PPP) nuk sht tjetr vese pjesmarrja e

sektorit privat n realizimin e punve apo shrbimeve publike. N kt
kontekst, transaksionet PPP mund t prkufizohen si marrveshje mes
sektorit publik dhe atij privat, t cilt bien dakord t ndajn rreziqet, fitimet,
kostot, si dhe burimet natyrore, financiare dhe njerzore.
Edhe pse termi PPP filloi t prdoret n vitet 1990, shum projekte
transporti apo shrbimesh publike jan zbatuar si konesione t sektorit
privat, n mnyr t veant n Franc, Itali dhe Spanj. T ardhurat pr
sektorin privat n kto projekte vin nga pagesat prej konsumatorve, si
pr shmbull tarifat e ujit, electricitetit etj.
Iniciativat Financiare Private (PFI) n Britanin e Madhe n fillim t viteve
90 e zgjeruan konceptin e pjesmarrjes s sektorit privat n nj numr
m t gjer sektorsh t infrastrukturs dhe shrbimeve publike dhe futn
konceptin e pagess s shrbimeve nga sektori public, prvese nga
konsumatort.
Sot PPP-t gjejn prdorim n t gjith globin dhe mbulojn nj spektr t
gjer modelesh q variojn nga kontratat e menaxhimit pr nj periudh
kohore relativisht t shkurtr dhe me nj investim kapital t kufizuar ose
pa shpenzime kapitale nga ana e sektorit privat; kontratat e konesionit, t
6

cilat mund t prfshijn investime kapitale t konsiderueshme pr

projektimin dhe ndrtimin e objektit t infrastrukturs, kryerjen e
shrbimeve si dhe financimin e ndrtimit dhe operimit t objektit; dhe
format m t avancuara si iniciativat e prbashkta dhe privatizimet e
pjesshme ku sektori publik dhe ai privat ndajn pronsin e iniciativs.
Karakteristika kryesore e prbashkt e PPPve, t fardolloj modeli
qofshin, sht marrveshja mes sektorit publik dhe atij privat pr realizimin
e shrbimeve dhe ndarjen e rreziqeve mes palve, ku rreziqet u
shprndahen palve q mund ti menaxhojn m mir dhe me kosto m t
ult. PPP-t gjithashtu karakterizohen nga nevoja dhe domosdoshmria
pr t prdorur jo vetm kapacitetin e sektorit privat pr t financuar
projektin, por edhe aftsin dhe eksperiencn e tij n menaxhim. Pagesat
n nj marrveshje PPP zakonisht bhen bazuar n produktin apo
shrbimin q realizojn, por shpesh bhen edhe thjesht pr vnien n
dispozicion t infrastrukturs nga ana e sektorit privat.
Vlen t prmendet q PPP-t nuk jan nj mnyr pr t evituar
investimin kapital nga pala e sektorit publik; ato lejojn institucionet
publike ta shprndajn investimin kapital prgjat jets s projektit t
infrastrukturs, zakonisht pr 20-30 vjet. Ndryshimi i ksaj strukture nga
borxhi financiar sht se pagesat bhen vetm pasi shrbimet jan
realizuar nga sektori privat.

1.2

Krahasimi me prokurimet publike

Ekspertiza dhe eksperienca e sektorit privat ka gjetur gjithnj prdorim

prmes prokurimit publik, por ndrsa n kt rast kompanit private
7

mbulojn vetm ndrtimin e objektit, PPP-t bjn t mundur q sektori

privat t marr prgjegjsi pr projektimin, ndrtimin dhe mirmbajtjen e
objektit.
Ndryshimi kryesor mes PPP-ve dhe prokurimit publik sht se t ardhurat
e sektorit privat jan t lidhura me cilsin e shrbimeve gjat kontrats
PPP. N kt rast, sektori privat nuk sht prgjegjs vetm pr
dorzimin e objektit por edhe pr zbatimin dhe menaxhimin e projektit n
trsi, si dhe operimin me sukses pr shum vite m pas. Skema e
pagesave prej sektorit publik pr objektin e infrastrukturs dhe shrbimet
e kryera nga sektori privat sht kryekput e ndryshme prej pagess n
rastin e prokurimit publik. Figura m posht ilustron pikrisht kt
ndryshim.

Figura 1: Pagesat e sektorit publik n prokurim tradicional dhe PPP

1.3

Avantazhet dhe dizavantazhet

PPP-t jan nj nga mnyrat e shumta t prokurimit t projekteve t

infrastrukturs. sht e rndsishme q autoritetet publike t analizojn
opsionet e tjera para se t vendosin nse nj PPP sht struktura m e
prshtatshme. M posht renditen avantazhet q paraqesin strukturat
PPP dhe vshtirsit q hasen n projektimin dhe t zbatimin e iniciativs
PPP. Marrja n konsiderat e avantazheve dhe dizavantazheve ndihmon
n analizn e opsioneve dhe n marrjen e vendimit pr ta zbatuar
projektin si PPP ose jo.

1.3.1 Avantazhet kryesore

Prve avantazhit t zbutjes s investimit capital, prmirsimit t cilsis
s shrbimit dhe rritjes s vlers-pr-para, PPP-t paraqesin avantazhet e
mposhtme:
1. PPPPPP-t e bjn projektin financiarisht t prballueshm:
prballueshm N kushtet kur
autoritetet publike nuk duan ose nuk kan mundsi t sigurojn
financimin e nevojshm pr nj projekt t ri apo zgjerimin dhe
9

modernizimin e nj objekti egzistues, PPP-t e bjn projektin m t

prballueshm financiarisht. Struktura e pagess s projekteve PPP
bn t mundur q projekti t mos tejkaloj buxhetin vjetor t autoritetit
publik. Pr rrjedhoj, sektori publik mund t realizoj m shum se nj
projekt brenda kufizimeve financiare n t cilat ndodhet.
2. PPPPPP-t maksimizojn prdorimin
prdorimin e ekspertizs s sektorit privat:
privat: Pr
shkak t detyrimeve shtes q mund t prballohen nga sektori privat
n nj struktur PPP, bhet e mundur q t maksimizohet prdorimi i
ekspertizs dhe kapacitetit t sektorit privat n nj projekt t caktuar.
Shpesh sektori publik nuk ka eksperiencn dhe kapacitetin e
nevojshm pr ta zbatuar dhe menaxhuar projektin n nj periudh
afatgjat, kshtuq shfrytzimi i ekspertizs s sektorit privat rrit
cilsin e projektit dhe t shrbimeve t realizuara prmes tij.
3. N PPP rreziqet u shprndahen palve q i menaxhojn m mire:
mire
PPP-t strukturohen n mnyr t till q rreziqet e projektit t
mbulohen nga palt q mund ti menaxhojn m mir dhe me kosto
m t ult. Megjithat si sektori publik ashtu edhe ai privat duhet t
bjn kujdes q t mos promovojn apo pranojn transferimin e
rreziqeve q nuk mund t mbulohen nga sektori privat. Ndodh rndom
q pr t trhequr sektorin privat n projektet e transportit masiv,
krkesa apo prmasat e tregut t mbivlersohen dhe pr rrjedhoj t
ardhurat aktuale t projektit rezultojn m t ulta se ato t
parashikuara. Pr kt arsye disa PPP, sidomos n projektet e
tramvajit, q krkojn shpenzime kapitale t konsiderueshme, kan
prfunduar n falimentim t kompanis dhe dshtim t projektit,
pikrisht nga transferimi i paprshtatshm i rrezikut t tregut.

10

4. PPPPPP-t promovojn pjesmarrjen e kapitalit privat:

privat PPP-t bjn t
mundur shfrytzimin e m shum burimeve financiare, si nga
pikpamja e kapitalit t pronarit ashtu edhe nga pikpamja e borxhit.
Avantazhet n kt rast prfshijn jo vetm kapacitetin e sekorit privat
pr t siguruar financimin e projektit, por edhe faktin q huadhnsit
vet do t ndihmojn n vlersimin e zbatueshmris s projektit dhe
monitorimin e mbarvajtjes s tij. N kt kontekst:
a. Huadhnsit imponojn rregulla strikte mbi projektin q t
sigurohen q kostot jan vlersuar si duhet dhe q rezervat pr
mirmbajtjen dhe rehabilitimin e objektit jan t prshtatshme.
b. Huadhnsit do t krkojn informacion periodik n mnyr q t
identifikojn dhe t parandalojn problemet q mund t hasen gjat
zbatimit t projektit.

1.3.2 Dizavantazhet
Para marrjes s vendimit pr t prdorur PPP si mnyr prokurimi pr
projektet

infrastrukturs,

autoriteti

publik

duhet

konsideroj

vshtirsit dhe pyetjet e mposhtme:

1. Nse sektori privat ka kapacitetin e nevojshm pr t realizuar
projektin apo shrbimin dhe nse ka interes t marr pjes n proesin
e tenderit pr PPP.
2. Nse sektori publik ka kapacitetin dhe aftsit pr t adoptuar
strukturn PPP dhe pr t monitoruar performancn e sektorit privat
gjat zbatimit t projektit.
3. A egziston kuadri ligjor dhe institucional q favorizon zbatimin e
projektit prmes strukturs PPP.

11

4. PPP-t nuk realizojn transferim t plot t rreziqeve pr shembull

rreziku i krkess apo tregut shpesh rezulton n falimentimin e
kompanis s projektit kur ky nuk sht vlersuar dhe shprndar si
duhet, sidomos kur investimi n infrastruktur sht shum i lart.
5. N nj projekt PPP kontrolli i drejtprdrejt n menaxhimin e
infrastrukturs nga ana e sektorit publik do t reduktohet ose
eliminohet pr fare. Kjo ka ann e vet positive, pasi lejon q zhvillimi
dhe menaxhimi i projektit PPP t mos ndikohet nga trysnit politike.
Por duhet mbajtur parasysh q sektori publik nuk do t ket m
kontroll n menaxhimin e prditshm t projektit dhe pr rrjedhoj nuk
mund ta ndryshoj m projektin n mnyr q t koordinohet me
iniciativa t reja publike apo private n t njjtin sektor.
6. Prokurimi PPP mund t jet i gjat dhe i shtrenjt n kosto.
7. Financimi privat ka kosto m t larta se financimi publik.
8. Strukturat PPP krijohen pr nj periudh afat-gjat dhe lejojn pak ose
aspak ndryshim pasi marrveshjet mes palve jan nnshkruar.

12

Kapitulli 2
2.

Prgatitja dhe Prokurimi i PPP

2.1

Hapat Kryesor t Pro

Pro esit

N kt kapitull do t shqyrtojm t gjith proesin nga konceptimi deri tek

financimi i projektit dhe do t prezantojm aktivitetet dhe vendimet m t
rndsishm q Autoriteti Publik duhet t ndrmarr pr t mbyllur me
sukses nj kontrat PPP.
Figura e mposhtme paraqet n mnyr skematike t gjith hapat
vendimtar t ktij proesi. Vlen t prmendet q hapat e prshkruar n
figurn 2.1 nuk ndrmerren me domosdo n mnyr sekuenciale. Ato
mund t kryhen n mnyr paralele, aty ku kjo sht e mundur si dhe e
lejueshme nga kuadri ligjor n fuqi.
Pr shembull, krahas studimit diagnostik mund t bhet kontaktimi i
operatorve dhe investitorve potencial pr t par nse ka interes n
treg pr nj projekt t ktij lloji dhe pr t vlersuar paraprakisht
pritshmrit e tregut. Ose ndrkoh q pregatitet struktura e projektit
mund t filloj hartimi i dokumentave t tenderit dhe kontrats PPP, si dhe
mund t fillojn bisedimet me bankat e eksportit apo organizmat
multilateral dhe bilateral t cilt mund t ofrojn garancit e nevojshme
pr ta br projektin t financueshm.

13

Figura 2.1: Proesi i prgatitjes dhe zbatimit t transaksionit PPP

2.2

F aza Prgatitore e Projektit PPP

2.2.1 Analiza teknike, ligjore dhe financiare

Faza e analizs teknike, ligjore dhe financiare sht mjaft e rndsishme
jo vetm pr vlersimin e projektit, por edhe pr identifikimin e problemeve
q lidhen me strukturimin e transaksionit dhe zhvillimin e suksesshm t

14

proesit t prokurimit. Fushat n t cilat duhet br m shum kujdes n

kt faz jan:
Vlersimi i krkess: Kontratat PPP prgjithsisht jan afatgjata, 25-30
vjet, dhe vlersimi i krkess pr periudha t tilla nuk sht gjithnj i
sakt. Kjo merr rndsi sidomos n projektet e transportit ku parashikimi i
qarkullimit t mjeteve n nj segment rrugor bhet i vshtir pr shkak t
mungess s informacionit historik. Zakonisht pr studimin e krkess
kontraktohen firma konsulente t specializuara t cilat do t bjn
studimin e tregut dhe parashikimin e krkess prmes metodologjive t
njohura e t aprovuara.
Matja e performancs s sektorit privat: sht e rndsishme q
performanca e sektorit privat t shprehet n rezultate t matshme n
mnyr q t bhet i mundur nj sistem pagesash q lidhet drejtprdrejt
me performancn e operatorit privat. Gjithashtu sht e rndsishme t
bhet i mundur strukturimi i nj sistemi t prshtatshm gjobash pr
performanc t dobt ose posht standardeve.
shtjet sociale dhe ato lidhura
lidhura me mjedisin:
mjedisin: Nj rndsi t veant merr
eshtja e punonjsve egzistues, n rastet kur transaksioni PPP do t sjell
ndryshime n mardhniet e puns me Autoritetin Publik. Gjithashtu
ndikimi i projektit n mjedis apo n jetn e prditshme t komunitetit,
vlerat arkeologjike, historike dhe tradicionale, duhet t studiohet dhe
menaxhohet me kujdes.

15

Ambienti ligjor dhe rregullator: I gjith kuadri ligjor dhe rregullator q lidhet
me sektorin n t cilin do t zhvillohet projekti si dhe kuadri ligjor q lidhet
me prokurimin PPP do t studiohet me kujdes n kt faz pr t par
nse ka boshllqe, pengesa apo hapsira pr interpretime t ndryshme.
Kjo bhet edhe m e rndsishme kur vjen fjala pr prgjegjsit
institucionale n sektor dhe pr zbatueshmrin e kontrats dhe
detyrimeve t palve n nj marrveshje t till. Analiza ligjore dhe
rregullatore krkon ekspertizn e firmave ligjore me prvoj n
transaksione t ksaj natyre.
Analiza financiare: Bazuar n analizn teknike dhe ligjore, konsulenti
financiar do t ndrtoj modelin financiar prmes s cilit do t
parashikohen kostot dhe t ardhurat e projektit, q do t shrbejn jo
vetm pr t vlersuar zbatueshmrin financiare t projektit, por edhe
pr t zgjedhur alternativn m efikase t investimit. Kapitulli 3 trajton n
mnyr t detajuar analizn financiar t projekteve PPP.
Analiza e rreziqeve: N fazn prgatitore rndsi t veant merr
identifikimi dhe analiza e rreziqeve n mnyr q t bhet nj shprndarje
sa m e prshtatshme e rreziqeve mes palve, gj q sht baza e
strukturimit t transaksionit PPP. Kapitulli 4 trajton n mnyr t detajuar
analizn dhe shprndarjen e rreziqeve.

2.2.2 Vlersimi i opsioneve PPP dhe marketingu i transaksionit

Opsionet PPP variojn sipas shkalls s rrezikut dhe prgjegjsive q do
ti transferohen sektorit privat. Llojet e ndryshme t kontratave PPP si dhe
shkalla e pjesmarrjes s sektorit privat trajtohen n detaje n kapitullin 5.
16

Vlen t prmendet q struktura e transaksionit duhet t mbuloj objektivat

e Autoritetit Publik si dhe t trajtoj rreziqet dhe problemet e identifikuara
gjat fazs s studimit diagnostik.
N kt faz Autoriteti Publik do t marr vendime lidhur me:
1. Paketn e transaksionit (infrastruktura q do t zhvillohet prmes
projektit PPP, prgjegjsit dhe t drejtat q do ti transferohen sektorit
privat etj)
2. Paln kontraktuese (cili institucion do t lidh marrveshjen PPP me
sektorin privat)
3. Formn e kontrats PPP dhe kontratave t tjera suplementare
4. Garancit q do t lshohen nga Autoriteti Publik apo agjensi t tjera si
banka zhvillimi, agjensi eksporti, sigurimesh etj.

Marketingu i transaksionit
Vlersimi i interesit t tregut pr transaksionin n fjal mund t bhet q
n fazat e para t prgatitjes s projektit. Megjithat, pasi studimi
diagnostik dhe analiza e rreziqeve kan prfunduar dhe ndrkoh q
diskutohen opsionet e strukturs s transaksionit sht e kshillueshme t
kontaktohen investitort dhe operatort potencial jo vetm pr t
vlersuar interesin e tyre pr projektin, por edhe pr t marr komente mbi
shtje t ndryshme teknike e komerciale q kan t bjn sidomos me
shprndarjen e rreziqeve.

2.3

Prokurimi i Transaksionit

Prokurimi i transaksionit PPP do t kryhet prmes nj proesi tenderimi

gjat t cilit do t przgjidhen firmat q kan aftsit financiare dhe
17

eksperiencn

teknike

pr

zhvilluar

dhe

zbatuar

projektin

infrastrukturs dhe q ofrojn mimin m t ult t produktit apo shrbimit.

N varsi t krkesave t projektit, legjislacionit n fuqi dhe objektivave t
autoritetit publik, zakonisht proesi i prokurimit PPP kryhet n nj nga dy
format e mposhtme:
1. Prokurim n dy faza, ku parakualifikimi i investitorve apo ofertuesve
potencial do t kryhet n nj dat t ndryshme nga dorzimi i ofertave
2. Prokurim n nj faz, ku parakualifikimi dhe vlersimi i ofertave do t
kryhen n t njjtn dat.

2.3.1 Proesi
Proes i i Parakualifikimit
Proesi i parakualifikimit sht i vlefshm n rastet kur:
-

Autoriteti publik dshiron t negocioj paraprakisht marrveshjet

kontraktuale me nj numr t caktuar investitorsh me prvoj;

Autoriteti publik dshiron t ndaj informacionin dhe t lejoj aksesin

n Dhomn e t Dhnave1 vetm pr nj numr t kufizuar ofertuesish
t cilt parakualifikohen bazuar n nj grup kriteresh teknike dhe
financiare;

Legjislacioni n fuqi shpesh krkon q proesi i parakualifikimit t

zhvillohet para tenderit.

Proesi i parakualifikimit hapet nga Autoriteti Publik prmes nj ftese pr

parakualifikim q prkufizon komponentt ky t projektit dhe t dorzimit
t dokumentacionit t parakualifikimit si dhe afatin e dorzimit t ktij
dokumentacioni. Ftesa pr Parakualifikim mund t publikohet zyrtarisht n

Sistemi i t dhnave q prmbledh informacionin teknik, ligjor dhe financiar lidhur me projektin

18

revista dhe media t specializuara dhe, nse legjislacioni n fuqi e krkon,

n mediat lokale.
Ofertuesve potencial t interesuar u ofrohet paketa ose dokumentacioni i
parakualifikimit. Dokumentacioni i parakualifikimit zakonisht prfshin:
- Elementt ligjor q lidhen me proesin e parakualifikimit p.sh. bazn
ligjore pr kt proes, kushtet q duhet t plotsoj krkesa pr
parakualifikim q t konsiderohet ligjrisht e vlefshme etj
- Kalendarin pr aktivitetet e proesit t prokurimit pas fazs s
parakualifikimit
- Kriteret e parakualifikimit q zakonisht prfshijn kushtet ligjore;
kriteret teknike q kan t bjn me vlersimin e aftsive t operatorit
privat pr t zhvilluar dhe menaxhuar projektin; kriteret financiare q
vlersojn potencialin financiar t ofertuesuit pr t mbuluar investimet
kapitale dhe kostot operative prgjat projektit
- Rregullat pr krijimin e nj konsorciumi, pr shembull prkufizimi i
udhheqsit t konsorciumit, cilat kritere duhen prmbushur nga
udhheqsi dhe cilat nga antart e konsorciumit etj
- Modeli i letrs pr dorzimin e krkess pr parakualifikim
Para dats s dorzimit t krkesave dhe dokumentacionit pr kualifikim,
autoriteti publik duhet t krijoj nj Komitet t Vlersimit t Parakualifikimit
dhe Tenderit (Komiteti i Vlersimit), i cili do t shqyrtoj dokumentacionin
prkats dhe do t bj vlersimin e parakualifikimit dhe m pas t
ofertave.

19

Nj ofertues do t shpallet i parakualifikuar nse plotson t gjith kriteret

ligjor, financiar dhe teknik t prkufizuar n dokumentacionin e
parakualifikimit.

Secili

antar

Komitetit

Vlersimit

shqyrton

dokumentacionin e dorzuar nga ofertuesit dhe n fund t proesit t

shqyrtimit, Komiteti i Vlersimit do t marr vendimin pr parakualifim ose
jo t secilit prej ofertuesve q ka dorzuar dokumentacion t rregullt n
prputhje me krkesat. T gjith ofertuesit do t njoftohen zyrtarisht nse
jan parakualifikuar ose jo.

2.3.2 Prgatitja dhe vlersimi i ofertave

Ofertuesit e parakualifikuar ftohen t fillojn proesin e tyre t
diagnostikimit t projektit. Ky prfshin tree tapa t ndryshme:
1. Shqyrtimi i Dhoms s t Dhnave;
2. Shqyrtimi i objektit egzistues apo terrenit ku do t ndrtohet objekti i ri,
si dhe takime me personelin drejtues t kompanis egzistuese ose t
autoritetit kontraktues;
3. Periudha e pyetjeve dhe prgjigjeve t cilat do t adresohen n
mnyr elektronike ose prmes t ashtuquajturs Konferenc e
Ofertuesve.

Dhoma e t dhnave
sht e rndsishme t grumbullohet dhe klasifikohet i gjith informacioni
teknik, ligjor dhe financiar q do ti shrbej investitorve potencial gjat
studimit t tyre diagnostik. Proesi i grumbullimit t informacionit mund t
filloj qysh n hapat e par t prgatitjes s projektit. Informacioni mund t
organizohet n form elektronike, aty ku sht e mundur, dhe mund t
shprndahet n formn e CD Rom ose mund t vendoset n nj faqe
20

interneti krijuar enkas pr projektin. sht e rndsishme t prmendet q

aksesi n Dhomn e t Dhnave duhet kryer prmes nj fjalkalimi, i cili
do tu jepet investitorve apo ofertuesve potencial pasi t ken firmosur
nj marrveshje konfidencialiteti me Autoritetin Publik.

Vizitat n objekt
sht e kshillueshme q vizitat n objekt t jen individuale, por, n rast
se numri i ofertuesve sht i konsiderueshm, ather dy ose m shum
ofertues mund t marrin pjes n t njjtn vizit. Gjithashtu, pr arsye
transparence, sht e rndsishme q t gjitha pyetjet dhe prgjigjet apo
komentet e ofertuesve t ndryshm, tu shprndahen t gjith ofertuesve
pjesmarrs n tender.

Konferenca pr ofertuesit
Ndrkoh q nuk sht e detyrueshme, shpesh vlen t organizohet nj
konferenc pr ofertuesit e cila mund t shrbej pr promovimin e
projektit, sqarimin e pyetjeve apo aspekteve lidhur me dokumentacionin e
tenderit apo strukturn e projektit, si dhe me aspekte q lidhen me kuadrin
ligjor e rregullator.

Dokumentacioni i tenderit
Bazuar n pyetje-prgjigjet dhe komentet e ofertuesve, autoriteti
kontraktues do t prgatis versionin final t dokumentacionit t
transaksionit, kryesisht i prbr nga Krkesa pr Ofert si dhe kontrata
PPP. sht e kshillueshme q kontrata PPP t negociohet me t gjith
ofertuesit e parakualifikuar. Kjo do ta bj proesin m transparent dhe
gjithashtu do t siguroj q pas shpalljes s ofertuesit fitues t mos bhen
21

ndryshime

kontrat.

Prgjat

proesit

finalizimit

dokumentacionit duhet br kujdes i veant q t ndiqen t gjitha

proedurat ligjore dhe t mbahet shnim do ndryshim i br n
dokumentacionin e tenderit dhe kontratn PPP apo marrveshjet e tjera
suplementare.

Dorzimi dhe vlersimi

vlersimi i ofertave
Krkesa pr Ofert, q n rastin e prokurimit n dy faza u drgohet vetm
ofertuesve t parakualifikuar, prmban detaje t mnyrs se si do t
prgatitet oferta teknike dhe ajo financiare, si do t dorzohet dhe bazuar
n kritere do t vlersohet.
N datn e dorzimit t ofertave do t merren masat q kto t
regjistrohen dhe ruhen sipas rregullave t prokurimit. Ofertat zakonisht
hapen n datn e dorzimit, n prezencn e ofertuesve dhe mediave, pr
t siguruar transparencn dhe vlersimin e pa-anshm t secils ofert.
N datn e caktuar pr vlersim, Komiteti i Vlersimit do t shqyrtoj
zakonisht s pari ofertn teknike dhe do ta vlersoj sipas kritereve t
caktuara n Krkesn pr Ofert dhe sipas sistemit kalon/nuk kalon ose
nj sistemi me pik t ponderuar.
Hapi i dyt sht hapja dhe vlersimi i oferts financiare q zakonisht
vlersohet sipas parimit mimi m i ult i produktit apo shrbimit
vlersohet m lart.

22

N rastin kur oferta teknike vlersohet sipas parimit kalon/nuk kalon,

Komiteti i Vlersimit do t hap vetm ofertat financiare t ofertuesve q
kan kaluar secilin kriter t vendosur n Krkesn pr Ofert. N kt rast
oferta m e ult financiare shpallet fituese dhe ofertuesi fitues ftohet pr t
firmosur kontratn PPP.
N rastin kur oferta teknike vlersohet sipas sistemit t pikve t
ponderuara, ofertuesit q do t przgjidhen duhet t kalojn pragun e
paracaktuar dhe ofertuesi fitues do t shpallet ai, oferta teknike dhe
financiare e kombinuar e t cilit, do t ket pikt m t larta.
Figura e mposhtme ilustron n mnyr t prmbledhur proesin e
tenderimit me dy faza.

23

Kapitulli 3
3.

Vlersimi i Projektit dhe Analiza

Financiare

3.1

Modeli Financiar

Pr t'u siguruar q projekti sht i financueshm dhe q mund t zbatohet

si PPP, i gjith informacioni teknik, ligjor dhe ekonomik prkthehet n
shifra mbi t cilat ndrtohet modeli financiar. Disa nga kto shifra merren
nga t dhnat faktike grumbulluar gjat fazs s studimit diagnostik,
ndrsa t tjerat llogariten mbi bazn e supozimeve t bra me ndihmn e
konsulentve teknik e ligjor.
Modeli financiar bn t mundur analizn e fluksit t mjeteve monetare
prgjat periudhs s projektit PPP si dhe prllogaritjen e normave
financiare q shrbejn pr t vlersuar nse iniciativa PPP do t
gjeneroj t ardhura t mjaftueshme pr t mbuluar pagesat e huas dhe
dividentit t pronarve.
Ndrtimi i modelit financiar sht i domosdoshm n strukturimin,
prokurimin dhe financimin e projekteve PPP. Pr shembull, n prokurimin
e kontratave t konesionit, kompanive ofertuese mund tu krkohet t
specifikojn n dokumentacionin e tenderit nivelin e tarifs q do t
krkojn pr ofrimin e shrbimit apo produktit. Kjo tarif sht faktori ky
n zgjedhjen e ofertuesit m t mire. Ajo do t llogaritet prmes modelit
financiar q jo vetm do t prllogaris jo vetm nivelin e pritshm t
tarifs, por do t prkufizoj nj skem tarifore q do t mbuloj kostot
24

fikse dhe variable t projektit dhe q do t siguroj nj norm t

knaqshme t kthimit t investimit.
Pr t ndrtuar modelin financiar sht e rndsishme t llogaritet fluksi i
mjeteve monetare operative, ose me fjal t tjera mjetet monetare n
dispozicion pr t paguar huan dhe interesat si dhe dividentin. Pr t
arritur ktu, ndrtohen m par pasqyrat financiare vjetore prgjat jets
s projektit PPP.

3.1.1 Pasqyra e t ardhurave

Pasqyra e t ardhurave prmbledh parashikimin e t ardhurave dhe
kostove t projektit dhe llogaritjen e fitimit operativ dhe fitimit neto.
Elementt kryesor n hartimin e pasqyrs s t ardhurave prshkruhen
n mnyr t prmbledhur n paragraft e mposhtm:
-

Parashikimi i t ardhurave rndom prfshin: (i) normn e rritjes s

tregut e cila mund t merret nga t dhnat historike ose t vlersohet
pr seciln periudh t parashikuar n model; (ii) pjesn e tregut q do
t mbulohet nga projekti; (iii) mimin pr njsi dhe volumin e shitjeve.

Parashikimi i kostove prfshin: parashikimin e kostove fikse dhe

variabl, kryesisht t kostove si materiale, mjete fikse, krah pune,
mirmbajtje etj.

Amortizimi i mjeteve fikse:

fikse edhe pse jo nj shpenzim i drejtprdrejt,
sht i nevojshm pr parashikimin e flukseve t mjeteve monetare.
Amortizimi

prllogaritet

bazuar

listn

mjeteve

fikse

parashikuara pr projektin t cilat shpesh krkojn nj skem

amortizimi t ndryshme pr seciln kategori.

25

Fitimi operativ:
operativ pasi jan parashikuar nivelet e t ardhuarave dhe
kostot operative, fitimi operativ prllogaritet drejtprdrejt si diferenc e
t dyjave.

Shpenzimi i interesit:
interesit llogaritet bazuar n periudhn pararendse sipas
vlerave t borxhit q parashikohen n bilanc.

Taxat mbi t ardhurat:

ardhurat fitimi i taksueshm llogaritet pasi interesi zbritet
nga fitimi operativ dhe fitimi neto llogaritet drejtprdrejt si diferenc e
fitimit t tatueshm dhe tatimit mbi t ardhurat.

Dividentt dhe fitimi neto:

neto jan pjes e bilancit, gjithsesi llogariten n
pasqyrn e t ardhurave pr ta br modelimin financiar m t
thjesht.

3.1.2 Bilanci
Bila nci
Bilanci prfshin parashikimin e mjeteve fikse dhe mjeteve rrjedhse n
dispozicion t kompanis s projektit si dhe t detyrimeve afatshkurtra
dhe afatgjata ndaj t tretve. Elementt kryesor t nj bilanci do t
prfshijn:
-

Mjetet fikse prbjn aktualisht investimin kapital t projektit, si kostot

e ndrtimit t objektit, koston e truallit, makinerive dhe paisjeve etj.
Mjetet fikse llogariten si m posht:

Mjetet fikse neto t periudhs pararendse = Mjetet fikse neto t

periudhs pasardhse + Shpenzimet kapitale - Amortizimi

Inventari, t arktueshmet, llogarit e pagueshme dhe mjetet

monetare:
monetare parashikimi i ktyre artikujve zakonisht bhet n baz t
prqindjes s t ardhurave bruto.
26

Borxhi dhe kapitali i pronarit:

pronarit niveli i borxhit ndaj kapitalit t pronarit
zakonisht prcaktohet n baz t standardit brenda industris dhe
mbahet i fiksuar prgjat jetgjatsis s projektit. Tabela e
mposhtme paraqet disa shembuj tipik t raportit t borxhit kundrejt
kapitalit t pronarit pr sektor t ndryshm.

Tabela 3.1 Raporti i borxhit kundrejt kapitalit t pronarit

Infrastruktur dhe energji

80:20

PPP pr spitale dhe shkolla

90:10

Hotele dhe objekte turizmi

50:50

Projekte industrial

70:30

Ndrmarrjet e ujit, electricititetit etj

60:40

3.2

Vlersimi i fluksit t mjeteve monetare

Identifikimi i komponentve t fluksit t mjeteve monetare sht mjaft i

rndsishm n analizn financiare. Tek e fundit projekti sht i
financueshm vetm nse fluksi i mjeteve monetare t gjeneruara nga
iniciativa n fjal sht e mjaftueshme pr t paguar borxhin dhe
dividentin e pronarve. Gjat ndrtimit t modelit duhen marr parasysh t
hyrat dhe t dalat n projekt para se t konsiderohen komponentt
financiar si principali dhe interesi i huas. Me fjal t tjera m par bhet
analiza apo parashikimi i fluksit t lir t mjeteve monetare (FCF).
FCF nuk sht tjetr vese fluksi i mjeteve monetare q sht i
disponueshm pr t paguar borxhin dhe detyrimet e tjera si dhe
dividentin e pronarve. FCF llogaritet si m posht:
27

FCF = Fitimi Neto + Amortizim - Investimet Kapitale - Rritjen n Kapitalin

Aktiv

3.2.1 Vlera A ktuale Neto

Pr t reflektuar vlern kohore t paras dhe pr t llogaritur shumn e
skontuar t fluksit t lir t mjeteve monetare pr t gjitha periudhat
financiare, ose ndryshe, vlern aktuale neto (NPV), norma e skontimit
llogaritet si mesatare e ponderuar e kostos s kapitalit (WACC):

WACC = {[E/(D+E)]xRe + [D/(D+E)]xRd}x(1[D/(D+E)]xRd}x(1-t)

Ku (E) sht kapitali i pronarit, (D) sht borxhi, (Re) dhe (Rd) jan
respektivisht kostoja e kapitalit t pronarit dhe borxhit, dhe (t) sht niveli i
tatimit.
Vlera aktuale neto (NPV) llogaritet sipas formuls s mposhtme ku
kombinohen periudha kohore (t) dhe fluksi i mjeteve monetare t asaj
periudhe ( ) dhe ku ( ) sht numri total i periudhave kohore:

NPV sht nj tregues i vlers q ka projekti apo investimi. Ksisoj, nse

NPV ka vler pozitive, do t thot q n nj periudh t caktuar vlerat e t
hyrave jan m t larta se vlerat

e t dalave dhe projekti sht i

pranueshm. Kuptohet nse bhet fjal pr t zgjedhur nj mes shum

28

projektesh, ather ai me vlern m t lart t NPV do t przgjidhej.

Tabela 3.2 tregon n mnyr skematike marrjen e vendimit pr projektin
bazuar n rezultatin e NPV-s s projektit.

Tabela 3.2 Marrja e vendimit bazuar n NPV-n e projektit

NPV > 0

Investimi sht i

Projekti duhet aprovuar

vlefshm
NPV < 0

Investimi nuk sht i

Projekti duhet t hidhet posht

prfitueshm
Vendimi pr kt projekt duhet
NPV = 0

Ky projekt nuk shton

br bazuar n kritere t tjer,

vler monetare

prshembull pozicionim strategjik

3.2.2 Norma e brendshme e kthimit

Nj metod tjetr pr t vlersuar projektin nga pikpamja financiare
sht norma e brendshme e kthimit (IRR). Sa m e lart t jet IRR aq m
i dshirueshm sht projekti. Nse IRR e projektit sht m e lart se
kostoja e investimit kapital (kthimi i kapitalit t pronarit plus koston e
borxhit), ather projekti sht i vlefshm pr investim nga sektori privat.
Nse IRR sht m e ult se kosto e investimit kapital, ather projekti
mund t mendohet t financohet trsisht ose pjesrisht prmes granteve.
Projekti mund t financohet me kapital privat, por autoriteti publik duhet t
subvencionoj tarifat e prdoruesve ose mimin e kontrats s blerjes.

29

Tabela e mposhtme prmbledh shembuj nga industri t ndryshme pr

pragun e pranueshm t norms s brendshme t kthimit t kapitalit t
pronarit pr nj periudh investimi t caktuar.

Tabela 3.3 IRR n sektor t ndryshm me pjesmarrjen e kapitalit privat

Sektori industrial

25-30%

5-10 vjet

Sektori i energjis

16-22%

10-15 vjet

PPP

12-16%

12-20 vjet

3.3

Analiza financiare

3.3.1 Analiza n baz t normave financiare

Prve analizs prmes NPV dhe IRR, bhet dhe analiza e normave
financiare t mbulimit, t cilat shrbejn pr t vlersuar qndrueshmrin
financiare t iniciativs. Kshtu pr shembull, nj projekt mund t jet
mjaft prfitues dhe u ofron investitorve nj norm t brendshme t lart,
por mund t mos jet i financueshm nqoftse fluksi i mjeteve monetare
nuk prputhet me pagesat ndaj huadhnsve.
Normat financiare t mbulimit jan tregues t qndrueshmris financiare
ose me fjal t tjera t shkalls n t ciln fluksi i mjeteve monetare t
gjeneruar nga projekti prputhet me pagesat e borxhit2. Dy jan normat
kryesore q analizohen dndur dhe q prfshihen si kritere ky n
marrveshjet e huave: Norma e Mbulimit t Shrbimit t Borxhit (DSCR)
dhe Norma e Mbulimit t Interesit (ICR).

Pagesat e principalit dhe interesit t huas

30

Norma Mbulimit t Shrbimit t Borxhit (DSCR) shpreh mardhnien mes

fluksit t lir t mjeteve monetare operative dhe shrbimit t e borxhit n
nj periudh t caktuar dhe llogaritet sipas formuls s mposhtme:

DSCR = FCF/(Kt+It)
Ku FCF sht fluksi i lir i mjeteve monetare dhe Kt dhe It jan
prkatsisht pagesa e principalit t huas (K) dhe interesit (I) n nj
periudh t caktuar (t).
Ky raport na tregon se n sciln periudh financiare mjetet financiare t
gjeneruara nga projekti (t shprehura n numruesin e thyess s
msiprme) jan n gjendje t mbulojn shrbimin e borxhit ndaj
huadhnsve (emruesi).
N teori niveli m i ult i pranueshm i ktij koeficienti do t ishte 1. N
kt rast gjith mjetet monetare do t shkonin pr pagesat e borxhit, gj
q mund t ishte e pranueshme n teori, por sht e papranueshme n
praktik, pasi projekti nuk do t ishte i prfitueshm.
Vlerat e pranueshme t DSCR sipas industrive apo sektorve t
ndryshm t infrastrukturs jan prmbledhur n tabeln e mposhtme.

Tabela 3.4 DSCR n sektor t ndryshm

Sektori i infrastrukturs

DSCR mesatar i pranuar

Energji:
31

Gjenerim pa kontrat shit-blerje

2 - 2.25

Gjenerim me kontrat shit-blerje

1.5 1.7

Biznes me pranin e rregullatorit

1.4 1.45

Transport

1.35 1.5

Telekom

1.35 1.5

Trajtimi i ujrave

1.20 1.30

Gjenerim i energjis prmes

1.35 1.40

mbeturinave
PPP

1.35 1.40

Norma e mbulimit t interesit (ICR) prdoret n mnyr t ngjashme si

norma e mbulimit t shrbimit t borxhit, me ndryshimin q n emruesin
e raportit do t vendosen vetm pagesat e interesit pr periudhn e
caktuar (t).
ICR = FCF/It

3.3.2 Analiza n baz t skenarve

Analiza e skenarve nuk sht tjetr vese gjenerimi i nj sr skenarsh
t cilt do t vlersojn performancn financiare t projektit, kur nj numr
i caktuar parametrash do t ndryshoj. Kjo analiz v n disposicion t
autoritetit publik apo huadhnsve nj numr t ndryshm skenarsh
nga skenari baz tek skenari m i keq. Ajo bn t mundur t vlersohet
rezistenca e projektit ndaj situatave negative q mund t paraqiten gjat
zbatimit t tij, pr shembull nj rnie n volumin e shitjeve, ndryshimet n
tarif etj.

32

Figura e mposhtme ilustron logjikn e analizs s skenarve dhe

parametrat q mund t ndryshohen, n mnyr q t merren skenar apo
rezultate t ndrsyhme n variablat q analizohen, si pr shembull
kapaciteti i shrbimit t borxhit, struktura e kapitalit etj.

Figura 3.1 Modeli i krijimit t skenarve

N fund t proesit t analizs financiare, autoriteti publik do t marr nj

sr vendimesh q mund t lidhen me tarifn e produktit apo shrbimit,
shkalln e subvencionit t nevojshm apo investimit publik q mund t
krkohet pr ta br projektin atraktiv pr sektorin privat.
Gjithashtu, n rast se tarifa apo subvencioni nga ana e sektorit publik do
t vendosen si kritere financiare pr ofertn e transaksionit PPP, ather
modeli financiar dhe analiza e skenarve do t ndihmojn autoritetin
publik n vlersimin e oferts financiare pr tu siguruar q oferta
financiare nuk sht as shum m e lart as shum m e ult se tarifa
apo subvencioni i krkuar pr ta br projektin t financueshm. Modeli
mund t shrbej edhe pr negocimin final t kontrats PPP.

33

Kapitulli 4
4. Analiza dhe Menaxhimi i Rreziqeve
4.1

Identifikimi dhe Analiza e Rreziqeve

Identifikimi i rreziqeve dhe i palve q mund t'i menaxhojn m mir dhe

me kosto m t ult kto rreziqe sht mbase aktiviteti m i rndsishm
n strukturimin e transaksionit PPP. Shum projekte n sektor t
ndryshm manifestojn rreziqe q prngjasojn me njri-tjetrin, megjithat
disa rreziqe jan m tipik pr disa sektor t caktuar t infrastrukturs.
N mnyr t thjeshtuar rreziqet tipik pr sektort baz mund t
paraqiten sipas tabels 4.1:

Tabela 4.1 Rreziqet sipas sektorve baz t infrastrukturs

Sektori

Rreziqet me m shum pesh n nj struktur PPP

Rrug dhe ura

-Rreziku i ndrtimit dhe prfundimit t projektit

-Parashikimi i volumit t trafikut / krkess

Hekurudha dhe

-Investime kapitale t konsiderueshme n infrastruktur

Tramvaje

-Rreziku i ndrtimit dhe prfundimit t projekit

-Zakonisht t vlefshme ekonomikisht por jo financiarisht

Porte

-Investime kapitale t konsiderueshme n infrastruktur

-T ardhurat zakonisht bazuar n parashikime
afatshkurtra
-Probleme me kodin e puns/ fuqin puntore
-Zgjerimi dhe thellimi i hyrjes n port pr t br t
mundur aksesin e anijeve t mdha
-Koneksioni me sistemin rrugor egzistues

Aeroporte

-Investime kapitale t konsiderueshme n infrastruktur

34

-T ardhurat zakonisht bazuar n parashikime

afatshkurtra
-Koneksioni me sistemin rrugor egzistues
-Terminalet jan si qendrat tregtare (rreth 50% e t
ardhurave vjen prej aktiviteteve komerciale)
Menaxhimi i

-Parashikimi mbi prdorimin e shrbimeve nuk sht i

mbeturinave dhe

besueshm

ujrave t bardha e t

-Fuqia paguese e konsumatorve sht e ult

zeza

-Rreziku politik n vendosjen e tarifave t shrbimit

Energjetik

-Rreziku i ndrtimit dhe prfundimit t projektit

-Rreziku i kontratave t shitjes dhe furnizimit (gaz, naft
etj)
-Rreziku teknologjik dhe mjedisor
-Rreziku politik n vendosjen e tarifave t energjis

Nafta dhe Gazi

-Parashikimi i t ardhurave: mimi i nafts/gazit

-Rreziku i eksplorimit
-Rreziku politik dhe rreziku mjedisor

Telekom dhe IT

-Ndryshimet n teknologji
-Perspektiv afatshkurtr nga ana e sponsorave

Pr qllimet e ktij libri, rreziqet q lidhen me projektet PPP do t

grupohen n tre kategori t cilat marrin pr baz zhvillimin kronologjik t
inicativs PPP dhe jan t aplikueshme pr nj numr t gjer projektesh
dhe sektorsh.
Nj projekt tipik PPP zhvillohet n dy faza: faza e ndertimit dhe ajo e
operimit. Kto dy faza karakterizohen nga kategori t ndryshme rreziqesh
t cilt ndikojn n zhvillimin e suksesshm t projektit n mnyra t
ndryshme.
35

Duke ndjekur logjikn e prshkruar m sipr, rreziqet themelore t nj

projekti PPP mund t'i grupojm n tre kategori:
i. Rreziqet e fazs s ndrtimit
ii. Rreziqet e fazs s operimit
iii. Rreziqet q i prkasin t dyja fazave

4.1.1 Rreziqet e fazs s ndrtimit

Faza e ndrtimit karakterizohet nga nj sr rreziqesh teknike t cilt
duhet t vlersohen me kujdes pasi ata hasen qysh n hapat e par t
projektit para se biznesi t filloj t gjeneroj nj fluks pozitiv t mjeteve
monetare.

1. Rreziku i planifikimit
planifikimit
N mnyr q objekti i infrastrukturs t ndrtohet n koh, do aktivitet,
si dhe mjetet e nevojshme pr ta realizuar at, duhen planifikuar
paraprakisht n mnyr mjaft t kujdesshme. Vonesat n kompletimin e
nj aktivititeti mund t ken pasoja t rnda n aktivitetet pasardhse,
duke br q objekti mos t jet gati n kohn e parashikuar.
Marrim si shembull ndrtimin e nj linje t re hekurudhore; ndrtimi i
hekurudhs duhet br n koordinim t plot me blerjen e lokomotivave
dhe vagonve t rinj. Nse shinat nuk vendosen n koh, sipas
parashikimit dhe afateve t vendosura n kontratn e furnizimit, pagesa
pr trenat do t bhej sipas kontrats, ndrkoh q trenat nuk do t
viheshin n prdorim menjher, gj q do t nnkuptonte kosto shtes
pr kompanin e projektit dhe/ose gjoba pr kompanin e ndrtimit.
36

Anasjelltas nse hekurudha sht gati, por trenat nuk jan porositur ende,
projekti nuk do t filloj t gjeneroj t ardhura dhe kompania e projektit
mund t gjobitet nga autoriteti kontraktues n rast se nuk prmbush afatet
si n kontrat.

2. Rreziku teknologjik
Projekti mund t krkoj prdorimin e nj teknologjie q nuk sht provuar
ende. Ky rrezik haset m dndur n projektet q shfrytzojn teknologji
inovative q nuk jan konsoliduar, pr shembull projektet e energjive
alternative ose energjive t rinovueshme. Sfida m e madhe me shum
teknologji t energjive t rinovueshme sht se nuk ka informacion t
mjaftueshm n treg pr t br krahasimin apo pr t ndjekur
mbarvajtjen e teknologjis s przgjedhur, gj q sht e nevojshme pr
vlersimin e projektit nga ana e huadhnsve.

3. Rreziku i ndrtimit
Ky lloj rreziku merr forma t ndryshme, por aspekti ky ktu sht q
projekti mund t mos realizohet ose ndrtimi t mos prfundohet n koh.
Ky rrezik zakonisht mbulohet nga nnkontraktori ose nga vet pronart e
kompanis s projektit. Ai shfaqet n format e mposhtme:
- Mos realizimin ose prfundimin e objektit me vones pr shkak t
forcave natyrore;
- Prfundimin e objektit me kosto m t larta nga parashikimi;
- Prfundimin e objektit me mangsi n performanc.

37

4.1.2 Rreziqet e fazs s operimit

Rreziqet e fazs s operimit kan t bjn kryesisht me sigurimin e lnds
s par, performancn e objektit krahasuar me standardet e projektit dhe
shitjet e produktit apo shrbimit. Kto rreziqe jan po aq t rndsishme
pr tu trajtuar sa ato t fazs s ndrtimit, pasi secili prej tyre ndikon n
uljen e t ardhurave apo rritjen e shpenzimeve prgjat jets ekonomike
t projektit.

1. Rreziku i furnizimit
Rreziku i furnizimit ndodh kur kompania e projektit nuk sht n gjendje
t siguroj lndn e par, ose kur lnda e par nuk sht n cilsin dhe
sasin e duhur pr shfrytzimin efiient t objektit. Gjithashtu mund t
ndodh q kompania e projektit ta siguroj lndn e par, por me nj
mim m t lart. Kjo situat rndohet edhe m, kur ky mim sht m i
lart se mimi i shitjes apo tarifat e shrbimeve n treg. Si pasoj objekti
do t funksiononte nn kapacitet ose me kosto suplementare.

2. Rreziku i operimit
Rreziku i operimit ose performancs ndodh kur objekti funksionon, por ka
performanc t ult teknike n testim. N sektorin energjetik, pr
shembull, raporti i lnds s par me produktin prfundimtar mund t
bjer gradualisht, standardet e emetimit t dioksidit t karbonit mund t
mos prmbushen, ose konsumi i lnds s par mund t kaloj buxhetin.
T gjitha kto situata do t ndikojn negativisht n efiiencn e objektit
dhe n kostot e operimit.

3. Rreziku i tregut
38

Rreziku i krkess ose i tregut lidhet drejtprdrejt me rrezikun q t

ardhurat e projektit t jen m t ulta se parashikimi. Kjo vjen si rezultat i
nj parashikimi tejet optimist mbi sasin e shitjeve dhe mbi mimin e
shitjes. Por mund t vij dhe si rezultat i konkurrencs s paparashikuar
q, jo rrall, sht pasoj e ndryshimeve t strategjis nga ana e
autoritetit publik.

4.1.3 Rreziqet q i prkasin t dy fazave

Kto jan rreziqet q mund t hasen n mnyr sistematike prgjat gjith
jets s projektit, ndonse intensiteti i rrezikut prkats do t varioj sipas
fazs c ciklit t jets s iniciativs.

1. Rreziqet makroekonomike dhe financiare

Nj pjes e mir e rreziqeve q shfaqen n t dy fazat kan t bjn me
koefiientt makroekonomike dhe financiar si normat e interesit, kursi i
kmbimit valuator dhe inflacioni. Kta koefiient paraqesin rrezik, pr
shkak t fluktuacionit t secils prej tyre.
Rreziqet makroekonomike dhe financiare zakonisht menaxhohen prmes
instrumenteve t mposhtm, t cilt ofrohen nga agjentt financiar, si
bankat e investimeve apo fondet financiare.
i. Kontratat forward pr shitje dhe blerje
ii. Kontratat future pr kursin e kmbimit
iii. Kontratat option pr kursin e kmbimit
iv. Kontratat swap pr valuta t ndryshme si dhe pr normn e inflacionit

39

Vlen t prmendet q kto kontrata, sidomos kur lidhen pr afat t gjat

kohor, kan kosto t lart dhe nuk sigurojn fleksibilitet t mjaftueshm:
do t jet e vshtir t rinegociohen.
Figura e mposhtme ilustron funksionimin e kontrats swap kundrejt
Indeksit t mimit t Konsumit (IK), q prdoret pr normn e inflacionit.
Figura 4.1 Mbrojtja ndaj rrezikut t inflacionit
Tregu
Pagesat e
indeksuara

Banka
Huadhnse

Kompania e
Projektit
Principali dhe interesi

Indeksi
fiks

IK

Banka e
Investimeve

2. Rreziku rregullator
Ky rrezik lidhet kryesisht me lejet apo liencat q nevojiten pr kryerjen e
aktiviteteve t kompanis s projektit si dhe me konesionin pr ndrtimin
dhe menaxhimin e objektit t infrastrukturs. Ksisoj kompania sht e
ekspozuar ndaj rrezikut q lejet dhe liencat mund t jepen me vones
apo q konesioni t rinegociohet ose t revokohet nga autoriteti publik pa
paralajmrim.

40

Vonesat kryesisht shkaktohen nga inefiienca e sektorit publik, por mund

t jen edhe rezultat i interesave politike pr t bllokuar iniciativn. Rasti i
fundit prafrohet m shum me rrezikun politik, i cili prshkruhet n
paragrafin 4 m posht.

3. Rreziku ligjor
Ky rrezik ka t bj me zbatueshmrin e kontrats, ose ndryshe me
cilsin dhe paanshmirin e gjyqsorit, kushtet institucionale t vendit dhe
traditn ligjore n prgjithsi.

4. Rreziku politik
Ky rrezik lidhet kryesisht me paqndrueshmrin e qeveris: zgjedhje t
parakohshme, qeveri e re e cila mund t mos jet e t njjtit opinion me
qeverin e mparshme lidhur me projektin n prgjithsi - gj q mund t
oj deri n revokimin e konesionit, apo me detaje t ndryshme t
kontrats - gj q do t onte n rinegocim t kontrats PPP.
Ky rrezik gjithashtu ka t bj me ndryshime n ligj pas nnshkrimit t
kontrats apo nj interpretim ndryshe t ligjeve apo artikujve t kontrats.
Pr t mbuluar kt rrezik zakonisht prdoren garanci nga qeveria e
vendit apo nga agjenci t ndryshme, prfshir dhe bankat e zhvillimit si
Banka Botrore, EBRD etj. Kto garanci sigurojn q pala e sektorit publik
do t prmbush t gjitha detyrimet e veta n kontrat.

5. Rreziku i palve t kontrats PPP

Ky rrezik lidhet me aftsin e pals n kontrat pr t paguar detyrimet
financiare ndaj kompanis s projektit, si pr shembull n marrveshjet e
41

blerjes s energjis elektrike. Edhe n kt rast, pr t mbrojtur

kompanin e projektit nga ky rrezik, mund t prdoren garanci nga ana e
qeveris s vendit ose nga agjensit, bankat e zhvillimit, etj.

4.2

Menaxhimi i rreziqeve prmes kontratave

Analiza e rreziqeve t projektit shrben n fund t fundit pr t marr nj

vendim mbi llojin e kontrats apo kontratave q do t aplikohen n
strukturn PPP. Kapitulli 5 shpjegon me detaje sistemet kontraktuale dhe
ato t pagesave q prdoren m dendur n strukturat PPP si dhe situatat
apo llojet e projekteve n t cilat kto sisteme mund t prdoren pr t
shprndar dhe menaxhuar rreziqet e projektit me efikasitet.
M posht do t tregojm se si mund t menaxhohen rreziqet kryesore t
prmendura n kt kapitull, n mnyr q projekti t jet i financueshm,
ose me fjal t tjera i pranueshm pr bankat huadhnse. M
konkretisht, do t flasim pr rrezikun e ndrtimit dhe t teknologjis si dhe
pr rrezikun e operimit, rreziqe q mbulohen trsisht nga operatori privat.
Gjithashtu do t trajtojm n detaje dhe rrezikun e tregut, i cili sht nj
rrezik q mbulohet nga t dy palt, operatori privat dhe autoriteti publik.
Shkalla n t ciln ky rrezik do t mbulohet nga secila pal dhe metodat
q prdoren pr ta shprndar kt rrezik do t varet nga sektori n t
cilin zhvillohet projekti si dhe nga politikat sociale dhe ekonomike t
qeveris prkatse.

42

4.2.1 Rreziku i ndrtimit dhe i teknologjis

Rreziku i ndrtimit mbulohet nga kompania e projektit e cila mund t jet e
specializuar n kt fush ose jo. Zakonisht kompania e projektit ia
transferon kt rrezik nnkontraktorit, me t cilin lidh nj kontrat
Projektim-Prokurim-Ndrtimi ku nnkontraktori garanton:
-

Datn e prfundimit t objektit

Kostot e punimeve

Performancn teknike t objektit

Nj periudh garancie, zakonisht 12-16 muaj, pasi objekti merret n

dorzim

Prve ktyre garancive, n t njjtn kontrat mund t mbulohet edhe

rreziku i teknologjis. Opsionet q mund t prdoren jan:
- furnitori i teknologjis merr prsipr t paguaj gjob, nse teknologjia
nuk funksionon
- nnkontraktori garanton performancn e teknologjis q do t prdoret

4.2.2 Rreziku i operimit

Rreziku i operimit mbulohet duke przgjedhur nj operator me
eksperienc dhe reputacion n industrin prkatse me t cilin kompania
e projektit lidh kontratn e Operim-Mirmbajtjes. Pr kto lloje kontratash
egzistojn dy opsione:
-

Kontrata me mim fiks, ku operatori merr prsipr rrezikun e

fluktuacionit t kostove t operimit dhe realizon fitim vetm nse kostot
bien nn mimin e kontrats

43

Kontrata me mbulim kostosh, ku operatori merr nj pages fikse dhe

nj bonus pr performanc, ndrsa kompania

e projektit mbulon

kostot e operimit

4.2.3 Rreziku i tregut

Mbulimi i rrezikut t tregut sht nj nga faktort ky t mbarvajtjes s
strukturs PPP, por edhe rreziku m i vshtir pr tu shprndar n
mnyr t drejt dhe pr tu menaxhuar n mnyr efikase. N rastin kur
egziston nj blers i vetm pr t gjith produktin apo shrbimin, mbulimi i
rrezikut t tregut sht relativisht i thjesht dhe trajtohet n kontratn e
shit-blerjes.
Si shembull mund t prmendim rastin e prodhuesit t pavarur t
energjis, q mund tia shes t gjith energjin e gjeneruar sektorit publik
(pr shembull kompanis s shprndarjes) apo nj klienti t vetm
industrial, me nj mim t caktuar n kontratn e blerjes s energjis.
Situata e menaxhimit t rrezikut t tregut komplikohet kur kemi t bjm
me tregun me pakic, si pr shembull n sektorin e transportit apo atij t
turizmit, ku shrbimi i ofrohet prdoruesit t mjeteve t transportit publik
apo objekteve turistike. N kta sektor ndryshueshmria e qarkullimit t
udhtarve apo automjeteve si dhe numrit t turistve nuk mund t
eliminohet.
N kt rast rreziku i tregut mund t menaxhohet n nj nga dy format e
mposhtme:

44

Duke kufizuar fluktuacionin e krkess prmes nj kontrate q siguron

nj prdorim minimal t infrastrukturs

Autoriteti Publik mund t garantoj nj nivel minimal t t ardhurave t

operatorit privat.

Marrveshjet e shitshit-blerjes
Marrveshjet e shit-blerjes jan kontrata afatgjata n t cilat sektori publik
angazhohet t blej produktin e gjeneruar nga projekti, ndrsa sektori
privat, zakonisht kompania e projektit, merr prsipr t siguroj volumin
apo sasin e produktit. N firmosjen e kontrats, palt bien dakord pr
mimin e shitjes dhe pr parametrat kundrejt t cilve ky mim do t
indeksohet. Zakonisht mimet indeksohen kundrejt norms s inflacionit t
mimeve t prodhimit si dhe t mimeve t konsumatorit.
Kontratat e shit-blerjes formulohen sipas parimit bli ose paguaj. Blersi
angazhohet t blej produktin e kompanis s projektit me mimin e
kontrats dhe sht i detyruar t paguaj edhe n rastet kur nuk e ble
produktin apo shrbimin. Kjo sigurisht sht e mundur vetm n rastin kur
kompania e projektit mund ta gjeneroj produktin apo shrbimin, por
blersi nuk ka nevoj pr t.

45

Kapitulli 5
5.

Strukturimi i Transaksionit PPP

Pasi sht kryer analiza teknike, ligjore dhe financiare dhe pasi sht
marr nj vendim pr shprndarjen e rreziqeve mes palve, bhet
strukturimi i transaksionit. Strukturimi i transaksionit ka t bj kryesisht
me vendime t tipit lloj kontrate do t tenderohet?, skem pagesash
do ti propozohet sektorit privat?, cilat do t jen prgjegjsit e sektorit
privat dhe ato t sektorit publik?, kush do ta ket pronsin e objektit
prgjat jets s projektit?, sa vjet do t zgjas kontrata PPP? etj.
M posht do t trajtojm skemat kontraktuale m t prdorshme n
transaksionet PPP si dhe nj prshkrim t shkurtr pr seciln nga kto
skema, ku do t tregohet se n far projektesh jan m t prdorshme.
Gjithashtu do t trajtojm sistemin e pagesave, bonuset dhe gjobat q do
t vendosen n kontrat, pr t br t mundur realizimin me sukses t
standardeve t performancs s sektorit privat prgjat jets s projektit.

5.1

Skemat kontraktuale PPP

Skemat kontraktuale n marrveshjet PPP variojn nga kontratat e OperimMirmbajtjes (O&M), ku partneri predominues sht sektori publik, tek
kontratat Ndrtim-Pronsi-Operim (BOO), ku partneri dominues sht
sektori privat. Ndonse nuk ka nj formul t caktuar, disa nga kto
skema jan m t prshtatshme pr sektor t caktuar t infrastrukturs
se sa t tjerat. M posht do t trajtojm format PPP m t prdorura me

46

nj prgjithsim skematik t llojit t projektit apo infrastrukturs ku ato

hasen m shpesh.
1. O&M (Operim dhe Mirmbajtje): Sektori publik lidh marrveshje me
partnerin privat ose operatorin, i cili mund t jet nj kompani e vetme ose
nj konsorcium, pr menaxhimin dhe mirmbajtjen e infrastrukturs
publike. Kjo lloj marrveshje haset m dendur n shrbimet publike t
qeverive lokale si menaxhimi i ujrave t bardha e t zeza, mirmbajtja e
rrugve dhe menaxhimi i ndrrmarrjeve shtetrore.
2. DB (Projektim-Ndrtim): Sektori publik lidh marrveshje me partnerin
privat pr projektimin dhe ndrtimin e nj objekti sipas kritereve t
vendosura nga partneri publik. Me t prfunduar ndrtimi, sektori publik
merr objektin n pronsi dhe e menaxhon vet. Kjo lloj marrveshje haset
n projektet e infrastrukturs publike, si rrug, autostrada, kanalizime etj.
3. TK (Turnkey): Sektori publik siguron fondet pr projektin, por angazhon
sektorin privat pr projektimin, ndrtimin dhe menxhimin e objektit pr nj
periudh t caktuar. Sektori publik sht pronari i objektit dhe vendos
standardet minimale pr egzekutimin e projektit nga pala private. Kjo lloj
marrveshje haset dendur n projekte t ndrtimit dhe menaxhimit t
objekteve t infrastrukturs t cilatt sektori publik sht i interesuar t'i
mbaj n pronsi, si kanalizimet e ujrave t bardha e t zeza, ndrtesat
shtetrore, stadiumet etj.
4. Leasing: Sektori privat siguron fondet dhe ndrton nj objekt t ri t cilin
ia jep me qera sektorit publik. Partneri publik gzon t drejtn pr ta bler
47

objektin me t prfunduar kontrata. Kjo lloj kontrate prdoret pr ndrtesat

shtetrore, menaxhimin e mbeturinave etj.
5. DBO (projektim-ndrtim-operim): Sektori privat nnshkruan nj kontrat
t vetme me sektorin publik pr projektimin, ndrtimin dhe menaxhimin e
nj objekti publik. Sektori publik mbetet pronar i objektit. Kjo kontrat
sht e prdorshme pr rrug, kanalizimet e ujrave t zeza e t bardha,
aeroporte etj.
6. BDO/LDO (blerje/qeramarrje-zhvillim-operim): Partneri privat merr me
qera ose blen nj objekt prej sektorit publik me qllim q ta modernizoj
dhe ta zgjeroj dhe e menaxhon pr aq koh sa sht e mjaftueshme t
kthehet investimi i br.
7. BOT (ndrtim-operim-transferim): Partneri privat ndrton nj objekt n
prputhje me kriteret e vendosura nga sektori publik dhe e menaxhon pr
nj periudh t caktuar kohe pas s cils ia transferon partnerit publik.
Projekti duhet t bj t mundur kthimin e investimit t br nga partneri
privat gjat periudhs s konesionit. Pronsia e objektit mbetet n duart
e sektorit publik.
8. BOOT (ndrtim-pronsi-operim-transferim) DBFO (projektim-ndrtimfinancim-operim): Sektori privat bn nj marrveshje konesioni me
sektorin publik prmes s cils merr pronsin e objektit, t cilin ka t
drejtn ta projektoj, ndrtoj, operoj dhe mirmbaj. Fondet sigurohen
nga partneri privat i cili ka t drejtn t mbaj t ardhurat q vin nga

48

menaxhimi i objektit gjat periudhs s konesionit. N fund t konesionit

pronsia e objektit i kthehet sektorit publik.
Kjo sht forma m e prdorur pr Iniciativat Financiare Private (PFI) n
Angli n nj diapazon t gjer projektesh n infrastruktur si menaxhimi i
ujrave t zeza e t bardha, aeroporte, ndrtesa shtetrore, menaxhim
mbeturinash etj.
9. BOO (ndrtim-pronsi-operim): Sektori publik ia transferon sektorit
privat pronsin dhe menaxhimin e nj objekti egzistues ose negocion me
sektorin privat ndrtimin dhe menaxhimin e nj objekti t ri i cili nuk do t
transferohet (sic ndodh nn skemn BOOT). Sektori privat siguron fondet
e nevojshme. Projektet pr t cilt prdoret kjo form jan t ngjashm
me BOOT vetm se kjo form prafron m shum me privatizimin e
infrastrukturs apo ndrmarrjes shtetrore.
Figura 5.1 m posht ilustron mnyrn si varion shkalla e pjesmarrjes s
sektorit privat n nj struktur PPP sipas llojit t kontrats. Nse autoriteti
publik dshiron nj pjesmarrje m t gjer t sektorit privat n zhvillimin
dhe menaxhimin e projektit t infrastrukturs, ather nj nga kontratat n
ekstremin e djatht t figurs do t ishte m e prshtatshme.
Nse, n t kundrt, preferenca do t ishte pr nj struktur n t ciln
pjesmarrja e sektorit privat do t ishte e kufizuar, ather nj nga
kontratat n ekstremin e majt t figurs do t ishte m e prshtatshme.

49

5.2 Sistemi i pagesave

Sistemi i pagesave n nj struktur PPP mund t varioj nga pagesat e
drejtprdrejta, kundrejt shitjes s produktit apo shrbimit, deri tek format
m komplekse q kombinojn pagesat nga tarifat e konsumatorve dhe
nj pages fikse nga ana e autoritetit publik. Zgjedhja e skems apo
mnyrs s pagess n nj kontrat PPP nuk sht e rastit. Ajo duhet ti
prshtatet

matrics

shprndarjes

rreziqeve

dhe

skems

kontraktuale t przgjedhur. M posht do t bjm nj grupim t

kontratave apo marrveshjeve mes palve sipas sistemit t pagess q
zgjidhet pr kontratn PPP:
1. Kontratat e shitjes: Kto jan kontrata ku vendosen tarifa apo pagesa
fikse t cilat bhen kundrejt shitjes s produktit apo shrbimit. Kto lloj
pagesash bhen n rastet e kontratave t shrbimit.
2. Marrveshja Bli-osepaguaj: prmban nj detyrim pr t paguar t
paktn aq sa duhet pr t mbuluar kostot operacionale dhe shrbimin
e borxhit, edhe n rastin kur produkti apo shrbimi nuk blihet. Kto lloj

50

kontratash hasen n projekte t transportit ku sektori privat nuk mund

t mbuloj rrezikun e krkess apo t tregut.
3. Marrveshja Bli-dhe-paguaj: prmban nj detyrim pr ta bler
produktin apo shrbimin, kur ky ofrohet, dhe pr t paguar mimin q
sht rn dakord, si dhe pr t paguar nj sasi t produktit apo
shrbimit q nuk mund t prdoret nga autoriteti publik. Si shembull
mund t prmendim kontratat e blerjes s energjis (sidomos asaj t
rinovueshme), n t cilat dendur haset kjo lloj marrveshje dhe ku
sektori pubpublik sht i detyruar t blej t gjith sasin e energjis
q prodhuesi i pavarur ka gjeneruar. N rast se autoriteti publik nuk
mund ta prdor t gjith sasin e energjis, ather prodhuesi i
pavarur i energjis pushon s gjeneruari, por do t paguhet njsoj
sikur ta kish prodhuar dhe shitur t gjith sasin e energjis q mund
t prodhonte n kushtet normale t centralit elektrik.
4. Marrveshjet e shit-blerjes: kto zakonisht prmbajn nj sistem
pagesash q ka dy komponent: (i) pagesat kundrejt produktit apo
shrbimit t shitur; (ii) pagesat kundrejt kapacitetit ose vnies n
dispozicion t objektit t infrastrukturs. Kjo lloj marrveshje haset n
centralet elektrike, trajtimin e ujrave dhe fabrikat industriale.
5. Pagesat pr vnien n dispozicion t objektit t infrastrukturs: n kt
lloj sistemi, pagesat bhen vetm kur objekti vihet n dispozicion. Kto
lloj pagesash hasen n projektet e rrugve, shkollave, spitaleve apo
ndrtesave qeveritare.

5.2

Komponent t
t tjer t strukturimit

1. Bonuset dhe gjobat: Bonuset dhe gjobat do t vendosen sipas

standardeve t performancs, ku sektori privat do t ket t drejtn pr
51

bonus n rast se prmbush stadardet dhe do t gjobitet pr

mosprmbushje. Standarded e performancs mund t modelohen si
pr periudhn e ndrtimit objekti t dorzohet/prfundohet n datn
dhe cilsin e caktuar, ashtu edhe pr periudhn e zbatimit dhe
menaxhimit t projektit.
Kshtu pr shembull n rastin e menaxhimit t nj spitali, operatori
privat do t marr nj tarif t caktuar pr kryerjen e shrbimeve baz
dhe nj bonus q do t varet nga prmbushja e stadardeve t tilla q
sigurojn cilsin e proedurave n spital, trainimin dhe akreditimin e
personelit etj.
Sistemi i gjobave funksionon n mnyr t ngjashme me at t
bonuseve, pasi sht i lidhur me prmbushjen e standardeve t
vendosura pr t siguruar cilsin e shrbimit. Si shmbull mund t
marrim sektorin e transportit. Gjobat mund t vendosen pr
mosprfundimin e rrugs n koh. Ato mund t strukturohen si nj
shum fikse pr do dit vonese n prfundimin e objektit t
infrastrukturs.
Gjobat gjithashtu mund t vendosen kundrejt performancs s
operatorit privat gjat periudhs s zbatimit t projektit. Kshtu pr
shembull standardi i vendosur mund t ket t bj me kohn dhe
frekuencn e mirmbajtjes s rrugs, n t ciln qarkullimi i mjeteve do
t bllokohet. Nse koha dhe frekuenca limit tejkalohet, operatori privat
duhet t paguaj nj gjob, pr shembull nj shum e caktuar pr do
or q tejkalohet bllokimi i rrugs.
52

2. Komponentt ky n nj kontrat PPP:

PPP
do kontrat PPP duhet krijuar n mnyr t till q tu prgjigjet
kushteve specifike t vendit, projektit dhe sektorit si dhe pr t qen n
prputhje me objektivat e autoritetit publik n at sektor. Gjithsesi disa
komponent hasen pothuaj n do kontrat dhe kan t bjn
kryesisht me:
(i) Forcat e natyrs, t cilat identifikohen dhe trajtohen n
mnyr t till q rreziku t mbulohet dhe t ket qartsi
lidhur me pagesat ndaj sektorit privat n kushte t tilla;
(ii) Proedurat e mbylljes apo ndrprerjes s kontrats, kushtet
n t cilat nj kontrat mund t ndrpritet nga t dyja palt
dhe mekanizmat pr kompensimin e pals s dmtuar;
(iii) Legjislacioni nn t cilin do t administrohet kontrata dhe
zgjidhja e kontestimeve nga palt, q bhet prmes
institucioneve asnjanse pr t cilat palt bien dakord q
me firmosjen e kontrats.

5.3

Struktura kontraktuale e PPP - ve

5.3.1 Kontratat kryesore n

n struktur
struktur n PPP
N strukturimin e transaksionit PPP duhet mbajtur parasysh q kontrata
PPP mes autoritetit publik dhe sektorit privat sht vetm nj nga
kontratat q do t egzekutohen n nj struktur PPP. Figura e mposhtme
ilustron palt dhe kontratat kryesore mes tyre.

53

Figura 5.2 Struktura kontraktuale n nj PPP

Operatori privat, ose kompania e projektit, sht prgjegjs pr lidhjen e

shumics s kontratave n kt struktur, si kontrats s ProjektimProkurim-Ndrtimit (PPN) dhe kontrats s Operim-Mirmbajtjes (OM), t
cilat i trajtuam n Kapitullin 4. Gjithashtu kompania e projektit do t
siguroj lndn e par prmes kontrats s furnizimit si dhe financimin e
projektit prmes kapitalit t pronarve (Marrveshja e Aksionerve) dhe
borxhit (Marrveshja e Huas). Autoriteti publik do t jet pal e
drejtprdrejt e kontrats PPP dhe kontrats s shitjes, si pr shembull n
rastin e sektorit t gjenerimit t energjis.
Transaksioni do t quhet i mbyllur kur t gjitha kto kontrata jan firmosur
nga palt prkatse. Mbyllja e transaksionit njeh dy etapa:
1) Mbyllja komerciale,
komerciale me firmosjen e marrveshjeve PPP dhe gjith
kontratave q lidhen me t kontrata e shitblerjes apo marrveshjet e

54

garancis

(si

paragrafin

5.3.2)

dhe

kontratave

tjera

suplementare, nse ka.

2) Mbyllja financiare,
financiare me firmosjen e marrveshjes s aksionerve dhe
sidomos marrveshjes s huas. Marrveshja e huas do t firmoset
vetm pasi t jen firmosur gjith kontratat q jan prgjegjsi e
kompanis s projektit kontrata PPM, OM etj.

5.3.2 Marrveshjet e garancis dhe kontratat e sigurimit

Duhet prmendur q krahas kontratave t prmendura m sipr, struktura
PPP mund t prmbaj edhe garanci t cilat shrbejn pr t mbuluar
rreziqe q asnj prej palve t kontrats nuk mund ti mbuloj.
Rreziqet q mbulohen nga garancit qeveritare apo ato t lshuara nga
bankat e zhvillimit dhe ato t eksportit, si dhe nga kompanit e sigurimit,
mund t prmblidhen si m posht:
1) Rreziku i pagess,
pagess rreziku q partneri publik mund t mos jet n
gjendje t paguaj detyrimet financiare sipas kontrats PPP apo
kontrats s shit-blerjes
2) Rreziku rregullator,
rregullator rreziku q zyra rregullatore apo qeveria t
ndryshojn rregullat e lojs pas firmosjes s kontrats
3) Rreziku politik,
politik rreziku q qeveria t ndryshoj strategjin, ligjet apo
politikat me impakt t drejtprdrejt n t ardhurat q gjenerohen nga
struktura PPP. Gjithashtu garancit apo policat e sigurimit n kt
kategori mbulojn:
i. Konfiskimin apo shpronsimin;
ii. Refuzimin nga ana e qeveris pr t bler objektin;
iii. Luft, revolta t brendshme, akte terrorizmi etj
55

Kapitulli 6
6.
6.1

Financimi i Projektit
Karakteristikat dhe Strukturimi i Financimit t Projekteve

6.1.1 Prkufizimi dhe karakteristikat e financimit t projektit

Financimi i projekteve nuk sht gj tjetr vese financimi i nj enti
ekonomik specifik - Mjet me Qllim t Prcaktuar (MQP) - ndryshe
kompania e projektit, i cili realizohet prmes pronarve t kompanis s
projektit, ose sponsorave, dhe prmes huadhnsve.
Sponsorat krijojn kompanin e projektit prmes kapitalit t pronarit apo
borxhit mezanin, ndrsa huadhnsit mund t marrin pjes n financim
prmes kredive, borxhit mezanin apo bonove t projektit.
N rastin e financimit t projektit, ndryshe nga financimi tradicional,
huadhnsit pranojn si burim pr rimbursimin e huas vetm t hyrat e
fluksit t mjeteve monetare t projektit. Gjithashtu financimi i projekteve u
lejon sponsorave t vendosin si kolateral vetm mjetet e patundshme t
projektit dhe jo ato personale. Tiparet dalluese t financimit t projekteve
mund t prmblidhen si vijon:
A. Huamarrsi sht nj kompani e krijuar pr qllimin specifik t zbatimit
t projektit dhe sht ligjrisht e financiarisht i pavarur nga pronart e
kompanis
56

B. Huadhnsi ka t drejta t kufizuara ose asnj t drejt ndaj pronarve

t kompanis pas mbylljes s projektit
C. T hyrat e fluksit t mjeteve monetare t projektit duhet t mbulojn
kostot operative dhe kredin (kapital plus interes)
Pr shkak t ktyre tipareve, financimi i projekteve sht m i favorshm
se financimi tradicional, ose ndryshe i quajtur financimi korporativ.
Partnert brenda strukturs financiare t projektit marrin prsipr nj nivel
m t lart rreziku se sa n financimin korporativ, gj q bn t mundur
nj raport m t lart t borxhit ndaj kapitalit t pronarit.
Dizavantazhi i finicimit t projekteve sht se strukturimi dhe organizimi i
transaksionit sht m i shtrenjt se opsioni i huas korporative, pasi
zakonisht duhet m shum koh pr t vlersuar projektin nga pikpamja
teknike, ligjore dhe financiare. Gjithashtu negocimi i marrveshjeve t
kredis n financimin e projekteve zgjat m shum dhe krkon m tepr
konsulenc ligjore e financiare se sa ai i marrveshjeve t kredis n
financimin korporativ.

6.1.2 Strukturimi i financimit t projektit

Strukturimi i financimit t projektit kalon npr katr faza: (i) krijimi i
kompanis s projektit; (ii) zhvillimi teknik i projektit; (iii) financimi i
projekitit; (iv) mirmbajtja e kredis apo financimit t projektit. Tabela e
mposhtme prshkruan n mnyr skematike hapat e msiprm dhe
aktivitetet q kryhen n seciln faz:

57

Tabela 6.1 Fazat e strukturimit t financimit t iniciativs

Fazat e strukturimit
Krijimi

kompanis

projektit

Aktivitetet kryesore
s

o
o
o

Zhvillimi teknik i projektit

Financimi i projektit

Organizimi i kompanis s projektit

Akti i themelimit t kompanis s projektit
Marrveshja mes sponsorave (ndrmarrje e
prbashkt etj)
Vlersimi i financueshmris s iniciativs
pa garanci nga ana e sponsorave, ose me
garanci t kufizuar
Dokumentet e projektit:
Konesioni nga administrata publike
Lejet, liensat dhe autorizimet e nevojshme
pr punimet e projektit
Kontrata e operim-mirmbajtjes (O&M)
Paketat e garancive pr kontratat e projektit
Kontratat e sigurimit
Kontratat e shitjes
Kontratat e furnizimit dhe blerjes s lnds
s par etj
Kontrata e ndrtimit
Raportet dhe certifikatat e nevojshme para
fazs s financimit:
Raporti ligjor
Opinioni ligjor
Raporti i inxhinierit t pavarur
Analiza e tregut
Memorandumi Informativ
Opinioni i inxhinierit t pavarur
Dokumentat e financimit
Marrveshja e kredis
58

o
Mirmbajtja e financimit t

projektit

o
o
o

6.2

Dokumentat e dorzanis
Marrveshjet mes huadhnsve
Marrveshjet e kontributit t pronarve
Marrveshja e financimit sindikat
Raportet periodike nga komapnia e projektit
Monitorimi i projektit
Certifikata e prfundimit t punimeve
Faza e testimit

Opsionet e financimit

Opsionet e financimit t projektit, si prmendm m sipr, variojn nga

kapitali i pronarit tek borxhi, i cili mund t ofrohet nga huadhnsit n
formn e kredis apo borxhit mezanin si dhe nga institucione t tjera
financiare n formn e bonove t projektit. Dallimi themelor mes borxhit
dhe kapitalit t pronarit qndron kryesisht n shkalln e rrezikut q
sponsorat dhe huadhnsit jan t gatshm t ndrmarrin si dhe n
incentivat dhe skemat e shprblimit q ofron secila nga kto forma
financimi.
N kt kontekst, kontributi i sponsorave shprblehet prmes dividentit,
shkalla e t cilit prcaktohet nga niveli i prfitimit t projektit, por dividenti
shprndahet vetm pasi jan prmbushur t drejtat e gjith palve t tjera
n financim. Nga ana tjetr, huadhnsit kan t drejta superiore ndaj
sponsorave, n kuptimin q borxhi paguhet i pari, por ata nuk kan t
drejta mbi fitimet e iniciativs dhe nuk prfitojn nga, t themi, rritja n
nivelin e shitjeve apo t ardhurave t projektit.

59

6.2.1 Kapitali i pronarit

Roli i kapitalit t pronarit apo kapitalit aksionar sht mjaft i rndsishm
n fazat e para t iniciativs, pasi siguron mjetet financiare pr t mbuluar
studimet e vlefshmris s projektit dhe prgatitjes s planit t biznesit e
parashikimeve financiare, t cilt do t vihen n dispozicion t
huadhnsve.
Kontributi i pronarve gjithashtu u jep siguri huadhnsve sa m i lart
kapitali i pronarit aq m e lart pjesa e rrezikut t financimit q merret
prsipr nga sponsorat, gj q do t thot m pak rrezik pr huadhnsit.
N kt rast huadhnsit do t krkonin nj norm m t ult t mbulimit
t shrbimit t borxhit (DSCR).
Sponsorat kan tri opsione pr t paguar kontributin e tyre n formn e
kapitalit t pronarit:
(i)

Para se t filloj disbursimi i kredis s dhn nga bankat

(ii)

Pasi t jet br disbursimi i plot i kredis

(iii)

Me kste gjat periudhs s kredis

Alternativa e par mund t zbatohet n do rast, ndrsa alternativa e dyt

dhe e tret mund t zbatohen vetm n raste t veanta. Kshtu
alternativa e dyt prdoret kur sponsorat jan kreditor t besueshm dhe
vetm kur sponsorat vn n dispozicion t huadhnsve nj garanci n
formn e letrs s kredis ose forma t tjera dorzanie. Alternativa e tret
gjithashtu krkon garanci nga ana e sponsorave pr kstet e pagesave t
kapitalit t pronarit, t cilt do t shprndahen sipas fazave t projektit dhe
sipas norms s kontributit t pronarit kundrejt borxhit.
60

Secila nga alternativat paraqet avantazhe t ndryshme pr sponsorat.

Nse pagesa e kapitalit t pronarit bhet n fund t periudhs, pronart
nuk do t nxjerrin fonde qysh n fillim t projektit, por n trsi kostoja e
kapitalit t projektit do t rezultoj m e lart pr shkak t prdorimit t
borxhit n fazat e para t projektit. Gjithashtu garancit, si letrat e kredis,
kan kostot e tyre, t cilat do tu shtohen kostove t kapitalit. Nga ana
tjetr, kur pagesa e kapitalit t pronarit bhet q n fillim, kjo do t ul
kostot e kapitalit pr kt projekt, por do t paraqiste kosto oportune, q
barazojn fitimin q do t realizohej n rast se fondet do t ishin prdorur
n nj projekt tjetr m fitimprurs.
Gjithsesi, mnyra e pagess s kapitalit t pronarit, pavarsisht nga
avantazhet apo disavantazhet pr sponsorat, shpesh vendoset nga
huadhnsit, t cilt gjithnj do t insistojn n pagesat e kapitalit, t
paktn n nj shkall t caktuar, qysh n fazat e para t projektit.

6.2.2 Financimi Mezanin

Si prmendm m lart, dallimi kryesor mes borxhit dhe kapitalit t
pronarit sht shkalla e rrezikut q huadhnsit dhe sponsorat jan t
predispozuar t marrin prsipr: borxhi sht nj kombinim i shkalls s
ult t rrezikut dhe nivelit t ult t prfitimit, ndrsa kapitali i pronarit
nnkupton m shum rrezik, por dhe m shum prfitim.
Nj kombinim i ndrmjetm mes ktyre dy skemave do t ishte financimi
mezanin, i cili trheq huadhns q jan m t hapur ndaj rrezikut, por q
pr nj arsye apo nj tjetr nuk mund t marrin pjes n kapitalin e
61

pronarit. Financimi mezanin mund t prdoret edhe nga vet sponsorat,

nse jan t interesuar t reduktojn pjesrisht pjesmarrjen e tyre n
kapitalin e pronarit.
Financimi mezanin paguhet pasi sht paguar borxhi i preferuar dhe
mund t strukturohet n mnyr t till q t mbuloj nevojat specifike t
projektit. Kshtu, pr shembull, marrveshja mund t prfshij nj interes
minimum t garantuar dhe nj pjes t fluksit t mjeteve monetare t
projektit, t cilat jan n fakt n disposicion t sponsorave.
Avantazhi kryesor i financimit mezanin dhe arsyet pse sponsorat shpesh
preferojn ta financojn projektin prmes ktij instrumenti, mund t
prmblidhen si m posht:
-

Financimi mezanin do t ripaguhet menjher pas borxhit t preferuar

dhe u ofron n kt mnyr sponsorave nj shprblim q sht m i
sigurt se dividenti

N shum vende interesi i paguar mbi financimin mezanin zbritet prej

tatimit mbi t ardhurat, gj q siguron kursime t konsiderushme pr
sponsorat e projektit

6.2.3 Borxhi i preferuar

Borxhi i preferuar sht huaja q i jepet kompanis s projektit pr t
financuar ndrtimin e objektit t infrastrukturs dhe q do t ripaguhet
prmes fluksit t mjeteve monetare gjat periudhs s operimit.
Marrveshja e ksaj lloj huaje sht shum strikte dhe nuk i le shum
hapsir kompanis s projektit lidhur me prdorimin dhe ripagimin e
huas.
62

Skemat e ripagimit t borxhit t preferuar mund t variojn sipas

alternativave t mposhtme:
-

Skema sipas fluksit t mjeteve monetare operacionale, ku pagesat e

kapitalit dhe interesit t huas caktohen n mnyr t till q t
mbulohen nga fluksi i parashikuar i mjeteve monetare.

Skema me prqindje, ku pagesat e kapitalit caktohen si prqindje e

fluksit real t mjeteve monetare. Sa m shum rritet fluksi i mjeteve
monetare gjat jets s projektit, aq m shum rritet dhe vlera e
kapitalit t huas pr tu paguar.

6.2.4 Bonot e Projektit

Bonot e projektit jan nj metod financimi q mund t prdoret nga
kompania e projektit. Njsoj si n rastin e huave, kapitali dhe interesi i
bonove t projektit do t paguhen prmes fluksit t mjeteve monetare t
projektit.
Ndryshimi themelor mes huas dhe bonove t projektit sht q prmes
bonove mund t sigurohet nj baz m e gjer financuesish t cilt jan t
gatshm t financojn projektin t ashtuquajturit blers apo mbajts t
bonove.
Mjaft shpesh bonot e kompanis s projektit blihen nga bankat dhe
institucionet e investimit, kryesisht fondet e pensioneve dhe kompanit e
sigurimit, dhe tregtohen n tregjet financiare. Kompania e projektit
angazhohet tu paguaj investitorve nj kupon periodik dhe t ripaguaj
kapitalin e vn n disposicion nga mbajtsit e bonove. Ky ripagim mund
63

t kryhet n prfundim t jets s bonos, apo prgjat jets s bonos s

projektit sipas nj skeme amortizimi t caktuar.

6.3

Aktort kryesor n Financimin e Projektit

6.3.1 Roli i huadhnsve

Projektet e infrastrukturs zakonisht krkojn financim t konsiderueshm
q shpesh realizohet me pjesmarrjen e m shum se nj banke. Ky lloj
financimi quhet financim sindikat dhe bankat pjesmarrse do t
dallohen mes tyre nga shuma e financimit me t ciln kontribuojn si dhe
roli q luajn n sindikat. Pjesmarrsit kryesor n financimin sindikat
mund t ndahen n kategorit e mposhtme:
-

Menaxheri kryesor i huas dhe bashkmenaxheri: huadhnsi q

kontribuon me m shum fonde n financimin sindikat. Pr t fituar
titullin e menaxherit, huadhnsi duhet t paguaj nj shum mbi
pragun e prcaktuar n marrveshje;

Banka pjesmarrse: sht banka q merr pjes n financimin

sindikat me nj shum nn pragun minimum t prcaktuar n
marrveshje;

Banka e dokumentacionit: kjo sht banka q siguron hartimin e gjith

dokumnetacionit q lidhet me huan;

Banka agjente: sht banka prgjegjse pr menaxhimin e fluksit t

mjeteve monetare t kompanis s projektit prgjat jets s projektit.

6.3.1 I nstitucionet financiare ndrkombtare

Institucionet financiare ndrkombtare dhe bankat multilaterale luajn rol
udhheqs n nj financim sindikat n iniciativat e financimit t projektit
n vendet n zhvillim.
64

Ndr institucionet m t rendsishme t ktij lloji mund t prmendim

Grupin e Banks Botrore, me qendr n Washington DC, i cili prbhet
prej katr agjensive kryesore, t cilat ndrveprojn me njra-tjetrn:
-

IBRD Banka Ndrkombtare pr Rindrtim dhe Zhvillim, krijuar n

vitin 1944 me pjesmarrjen e 187 vendeve. Ajo sht aktive me hua,
garanci, investime kapitale dhe konsulenc n vendet n zhvillim me t
ardhura mesatare dhe kredibilitet t lart.

IDA Shoqata Ndrkombtare e Zhvillimit, krijuar n vitin 1960 me

pjesmarrjen e 171 vendeve, e cila jep hua t buta ose grante pr
vendet m t varfra.

IFC Korporata Ndrkombtare Financiare, krijuar n vitin 1956 me

pjesmarrjen e 183 vendeve. IFC sht aktive n vendet n zhvillim
dhe jep kredi apo investime kapitale vetm pr projekte t cilat
realizohen me pjesmarrjen e sektorit privat.

MIGA Agjensia Multilaterale e Garancive t Investimit, krijuar n

1988 me pjesmarjen e 175 vendeve, e cila mbshtet investitort
potencial n vendet n zhvillim prmes garancive kryesisht ndaj
rreziqeve politike.

Prve Banks Botrore, e cila vepron n rang ndrkombtar, egzistojn

dhe bankat rajonale t zhvillimit, t cilat jan organizma multilateral, por
fokusohen n nj rajon t caktuar. Ktu mund t prmendim organizma t
tilla si:
-

Banka Europiane e Investimit, me qendr n Luksemburg, krijuar n

vitin 1958 me pjesmarrjen e antarve t Bashkimit Europian, dhe
sht aktive si brenda ashtu edhe jasht Bashkimit Europian.
65

Banka Europiane pr Rindrtim dhe Zhvillim, krijuar pas rnies s

murit t Berlinit n vitin 1991, me qendr n Londr, q operon n 26
vende n Europn qndrore dhe lindore si dhe n vendet e ish
Bashkimit Sovietik.

Gjithashtu ndr organizmat multilateral rajonal mund t prmendim

Bankn e Zhvilimit Aziatik, me qendr n Manila, Bankn e Zhvillimit
Afrikan, n Abidjan, Bankn e Zhvillimit Interamerikan, n Washington DC,
aktive n Amerikn Latine dhe Karaibe.
Organizma t tjer aktiv n financimin e projekteve jan edhe organizmat
bilateral, si agjensit apo bankat kombtare t zhvillimit, bankat e eksportit
dhe kompanit e sigurimit.

6.4

Rreziku i kredis

Rreziku i kredis nuk sht tjetr vese rreziku apo probabilitetetit q

kredia t mos paguhet nga huamarrsi. N kt pargraf do t shqyrtojm
kryesisht mekanizmat q huadhnsit mund t prdorin pr tu mbrojtur
nga rreziku i kredis si dhe masat rregullatore q jan marr n vitet e
fundit pr tu siguruar q bankat kan capital t mjaftueshm pr tu
mbrojtur n rast se kredit nuk ripaguhen n kushtet e nj krize financiare.
Gjithashtu ktu do t shohim edhe metodat q prdoren pr t klasifikuar
projektet e ndryshm sipas niveleve t rrezikut q ata paraqesin dhe
standarded e siguris q prdoren pr ti klasifikuar sipas ekspozimit ndaj
rrezikut t kredis.

66

6.4.1 Vlersimi i rrezikut t kredis dhe masat rregullatore pr

menaxhimin e tij

Vlersimi i rrezikut t kredis

Hapi i par n vlersimin e rrezikut t mospagimit sht modelimi i fluksit
t mjeteve monetare t projektit. Nse fluksi i ktyre mjeteve sht m i
ult se shrbimi i borxhit n nj periudh kohore t caktuar, ather bhet
e qart q rreziku i mospagimit n at periudh sht i lart.
Pr tu mbrojtur nga rreziku i kredis apo i mospagimit, huadhnsit
shpesh e detyrojn kompanin e projektit t mbaj nj llogari rezerv n
formn e llogaris rezerv pr shrbimet e borxhit. Nj alternativ e dyt
do t ishte t lejonin prdorimin e fluksit t mjeteve monetare t projektit
nga ana e kompanis vetm pasi sht arritur nj nivel i prshtatshm i
norms s DSCR-s.

Masat rregullatore pr mbrajtjen ndaj rrezikut t kredis

Ekspozimi ndaj rrezikut t kredis n financimin e projekteve sht i
ndryshm nga ai i huave korporative pr t njjtat arsye t cilat i
prmendm n krye t ktij kapitulli. Karakteristikat e veanta t financimit
t projektit pasqyrohen edhe n kontekstin rregullator. N fakt Komiteti i
Basel, q sht organi supervizor i t gjith aktiviteteve bankare, e cilson
financimin e projektit si nj kategori t veant t ekspozimit ndaj rrezikut
t kredis dhe si e till duhet trajtuar edhe n kuadrin rregullator.
Kriza financiare q goditi tregjet me falimentimin e Lehman Brothers n
shtator t 2008 bri q Marrveshja Kapitale e Basel t rishqyrtohet. Midis
67

viteve 2009 dhe 2011 u hartua e ashtuquajtura Basel III, e cila prfshin
ndryshime q ndikojn t gjitha aktivitetet bankare, jo vetm financimin e
projekteve.
Ndryshimet kryesore prfshijn:
-

Cilsi m e lart e kapitalit bankar: limiti i kapitalit t pronarit (aksione

plus fitimet rezerv) do t jet 4.5%. Gjithashtu instrumentet hibride
apo inovative t cilat nuk konsiderohen t sigurta nga Komiteti i Basel,
do t prjashtohen nga kapitali minimum bankar duke filluar nga viti
2013.

Amortizatori i kapitalit bankar: Basel III krkon q bankat t mbajn nj

capital shtes prej 2.5%, i cili do t ruaj mjetet financiare t banks n
rastet e humbjeve ekonomike pr shkak t krizave.

Amortizatori kundrciklik: enteve rregullatore kombtar u jepet

mundsia tu krkojn bankave nj kapital shtes prej 2.5% pr tu
mbrojtur ndaj cikleve t tregut financiar.

Normat e likuiditetit: mungesa e likuiditetit nga ana e bankave pr t

paguar detyrimet ndaj t tretve konsiderohet si nj nga faktort
kryesor t krizs financiare q goditi Amerikn dhe Europn n
dekadn e fundit. Basel III prcakton dy koefiient t likuiditetit:

Normn e mbulimit t likuiditetit (LCR), e cila prcakton raportin mes

mjeteve financiare t cilsis s lart dhe daljes s mjeteve monetare
n 30 ditt n vazhdim;

Normn e financimit t qndrueshm neto (NSFR), e cila prcakton

raportin mes burimeve t qndrueshme t kapitalit (fonde afat-mesme
dhe afat-gjata) dhe vlers optimale korresponduese, q varet nga
struktura dhe cilsia e mjeteve financiare t banks.
68

6.4.2 Klasifikimi sipas standardeve t siguris

Klasifikimi sipas standardeve t siguris bhet nga agjensi ndrkombtare
si Standard&Poor dhe Moodys. Kriteret e tyre nuk ndryshojn n mnyr
t ndjeshme nga kriteret e propozuara nga Komiteti i Basel, por vlen t
prmendet q vlersimi i projektit zakonisht sht subjektiv dhe bhet n
baz t nj strukture me nivele t caktuara.
Sipas strukturs s propozuar nga Standard&Poor pr shembull, dallohen
5 nivele:
1. Rreziku i projektit, q prfshin vlersimin e rrezikut n nivel projekti
apo n fushn respektive t biznesit;
2. Rreziku Sovran, q mbulon rrezikun politik dhe ligjor;
3. Rreziku institucional, q mbulon rrezikun ligjor dhe kapacitetin e
institucioneve t prfshira;
4. Rreziku i forcave t natyrs, q mbulon rreziqet nga fatkeqsit
natyrore apo nga aktivitete t pazakonta t njeriut (si luft, sulme
terroriste etj);
5. Rreziku i kredis, ku vlersohen mekanizmat q prdoren pr t rritur
besueshmrin financiare t projektit.
Ekspozimi ndaj rrezikut t kredis sipas grads s siguris do t
klasifikohej si n tabeln m posht, ku projektet e klasifikuara si AAA
jan projektet m t sigurta dhe projektet e klasifikuara si B e m posht
jan projektet q paraqesin rrezikun m t lart:

69

Tabela 6.2 Klasifikimi i ekspozimit ndaj kredis sipas grads s siguris

Grada e siguris

Kategorizimi sipas

Kategorizimi baz

Komitetit t Basel

sipas ekspozimit ndaj

rrezikut

AAA

Shum i sigurt

70%

AA+

Shum i sigurt

70%

AA

Shum i sigurt

70%

AAAA-

Shum i sigurt

70%

A+

Shum i sigurt

70%

Shum i sigurt

70%

A-

Shum i sigurt

70%

BBB+

Shum i sigurt

70%

BBB

Shum i sigurt

70%

BBBBBB-

Shum i sigurt

70%

BB+

I sigurt

90%

BB

I sigurt

90%

BBBB-

Disi i pasigurt

115%

B+

Disi i pasigurt

115%

I pasigurt

250%

B ose nn B

70

Aneksi 1:
1: Kontratat e ShitShit-blerjes n Strukturat
PPP
Kontrata e Blerjes s Energjis
Kjo kontrat lidhet mes investitorit privat dhe kundrapals s sektorit
publik dhe zakonisht kontraktimi bhet n dy drejtime:
-

Nj marrveshje pr furnizimin me lnd t par (naft, gaz etj),

marrveshje n t ciln autoriteti publik mbulon rrezikun e furnizimit

Marrveshja e blerjes s energjis, n t ciln kompania e projektit

angazhohet t furnizoj me energji nj ose m shum ndrmarrje
publike, marrveshje prmes s cils mbulohet rreziku i shitjes s
energjis s gjeneruar nga sektori privat

M konkretisht, Kontrata e Blerjes s Energjis (KBE) vendos q

kompania e projektit do t vr n disposicion t sektorit publik nj sasi
ditore t energjis elektrike. Blersi nga ana e vet sht i detyruar t blej
nj sasi ditore minimale dhe t paguaj mimin e caktuar i cili prbhet
nga komponenti fiks dhe ai variabl.
Komponenti fiks, i njohur dhe si pagesa e kapacitetit, shrben pr t
mbuluar kostot fikse t centralit elektrik, kthimin e investimit kapital si dhe
pagesat e huas. Komponenti variabl, i njohur edhe si pagesa e
energjis, indeksohet kundrejt energjis s prodhuar aktualisht dhe
mbulon mimet e lnds s par dhe kostot variabl t Operimit dhe
Mirmbajtjes (O&M).

71

Sipas ktij koncepti, ndryshimet n mimet e lnds s par do t

reflektohen n mimin e energjis q blersi do t paguaj sipas
kontrats. Metoda pr rishqyrtimin e ktij mimi gjat jets s projektit
PPP vendoset qysh n fillim dhe zakonisht lidhet me mekanizmin e
rishikimit t kostove t lnds s par. mimi i energjis llogaritet sipas
formuls s mposhtme:

mimi
mimi KBE = Cf + Ef
Ku Cf = pagesa e kapacitetit = kostot fikse + pagesat e huas + rimbursimi
i sponsorave; dhe Ef = pagesa e energjis = kostot e lnds s par +
kostot variabl t O&M. Figura e mposhtme ilustron prllogaritjen e
mimit t kontrats s blerjes s energjis.

Figura 7.1 Komponentt e mimit t energjis

Pr bankat huadhnse, sht e rndsishme q kontrata e blerjes s

energjis t strukturohet prgjat gjith periudhs s huas. Gjithashtu
sht e rndsishme t vrtetohen meritat si kreditor t blersit t
energjis, me pak fjal aftsia e blersit pr t paguar mimin e energjis
sipas marrveshjes n kontrat.
72

Kontratat blibli - oseose - paguaj n sektorin e transportit

N projektet e infrastrukturs s transportit jo rrall sektori privat krkon
nga sektori publik q ky i fundit t marr prsipr nj pjes t rrezikut t
krkess apo t tregut. Kjo mund t marr forma t ndryshme si
prshembull autoriteti publik mund t mbuloj (apo subvencionoj) nj
pjes t tarifs s prdoruesit t shrbimit (udhtar, automjete etj) ose
mund t paguaj nj shum vjetore bazuar n volumin e trafikut rrugor, n
rastin e autostradave me pages, dhe n baz t cilsis s shrbimit. N
kt rast qytetart nuk paguajn tarif n autostrad, shpenzimet e
ndrtimit dhe mirmbajtjes s autostrads kalojn n buxhetin e shtetit
dhe qytetart paguajn n formn e taksave.
Avantazhet e ktij sistemi mund t prmblidhen si n listn m posht:
-

Incentivat pr operatorin privat: duke qn se pagesa e shums

vjetore varet nga volumi i trafikut dhe cilsia e shrbimit, sht n
interesin e konesionarit q ta prfundoj ndrtimin e rrugs sa m
par dhe ta menaxhoj objektin n mnyrn m eficiente t
mundshme.

Reduktimi i rrezikut t krkess: kto lloj kontratash kufizojn

rrezikun e krkess e cila mund t bjer n rast se qytetart do t
duhej t paguanin pr prdorimin e autostrads.

Avantazhet pr autoritetin publik: duke vendosur nj pages vjetore

tavan, autoriteti publik do t siguroj operimin dhe mirmbajtjen
nga sektori privat brenda nj buxheti t arsyeshm.

73

Kontratat blibli - oseose - paguaj n sektorin e shndetsis

Nj nga shmbujt e kontratave bli-ose-paguaj sht sistemi periodik i
pagesave q aplikohet n sektorin e shndetsis n menaxhimin e
spitaleve. Kto pagesa kryhen vetm pasi struktura spitalore hapet pr
publikun; autoriteti publik nuk bn asnj parapages ndrkoh q objekti
sht n ndrtim e sipr.
Kto pagesa zakonisht strukturohen n komponent fiks dhe variabl dhe
bazohen ekskluzivisht mbi shrbimet q kryhen nga sektori privat.
Komponentt kryesor t ktyre lloj pagesave zakonisht prfshijn:
1) Nj pages pr vnien n disposicion t objektit. Ky komponent
lidhet me siprfaqen totale t objektit dhe prbn zakonisht 57% t
pagess periodike.
2) Nj tarif pr shrbimin. Ky komponent lidhet me cilsin e
shrbimit dhe prcaktohet sipas standardeve t prkufizuara n
kontrat. Zakonisht prbn 35% t pagess periodike.
3) Nj tarif pr volumin. Ky komponent llogaritet n proporcion me
numrin e shrbimeve t kryera dhe prbn rreth 8% t pagess
periodike.
Komponenti m i rndsishm sht ai i vnies n dispozicion t objektit
q mbulon shpenzimet pr ndrtimin, menaxhimin dhe mirmbajtjen e
objektit.

74

Aneksi 2:
2: Matrica e Rreziqeve t Strukturs PPP

75