YNETM VE EKONOM

Yl:2008 Cilt:15 Say:1

Celal Bayar niversitesi ..B.F. MANSA

Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii

Genilemesine Bak
r. Gr. Hseyin Kutay AYTU
Dokuz Eyll niversitesi, zmir MYO, ktisadi ve dari Programlar Blm, ZMR

ZET
Roma Antlamasndan beri Avrupa Birliinin gndeminde olan genileme olgusu,
Birliin en nemli politik aralarndan biridir. Tarihsel sre iinde, her biri dikkatlice tasarlanm,
mzakere edilmi ve yrtlm olan genilemeler, Avrupa btnlemesini aklamaya alan
kuram ve yaklamlarca da incelenmitir. Birlik, bir yandan genilerken, dier yandan da
derinlemeye almaktadr. Bu sreci aklamaya alan kuram ve yaklamlar Birliin evrimiyle
birlikte gelimi ve eitlenmitir. Sz konusu kuramlar bazen birbirleriyle rekabet eder gibi
grlseler de aslnda birbirlerini tamamlamakta ve ksmen rtmektedirler. Bu almann amac,
Avrupa btnlemesini farkl alardan deerlendiren kuram ve yaklamlardan; federalizm, yeni
ilevselcilik, liberal hkmetlerarasclk, ok dzeyli ynetiim, yeni kurumsalclk ve sosyal
inacln genilemeye baklarn birlikte deerlendirmek; Orta ve Dou Avrupa genilemesini,
deiik kuramlarn penceresinden btncl bir ekilde ortaya koymaktr.
Anahtar
Kelimeler:
Genileme,
Federalizm,
Yeni
levselcilik,
Liberal
Hkmetlerarasclk, ok Dzeyli Ynetiim, Yeni Kurumsalclk, Sosyal naclk.

The View of Integration Theories on European Union Enlargement

ABSTRACT
Enlargement, which is on the agenda of European Union since Rome Treaty, is one of the
most important political agents. Enlargements, each of which has been carefully devised, canvassed
and implemented within the historical process, have been analysed by theories and approaches
which try to explain European integration. The Union, on the one hand enlarges, on the other hand
attempts to deepen. The theories and approaches which try to explain that process have been
developed and diversified with the Unions evolution. Though such theories are sometimes seen as
they compete with each other, actually they complement each other and partly overlap. The aim of
this study is to assess views of the following theories and approaches on enlargement: federalism,
neo-functionalism, liberal intergovernmentalism, multi level governance, new institutionalism,
social constructivism and to display Central and Eastern Europe enlargement from viewpoints of
different theories.
Key Words: Enlargement, Federalism, Neo-functionalism, Liberal Intergovernmentalism,
Multi-level Governance, New-institutionalism, Social Constructivism.

Giri
Avrupa Birliinde genileme olgusu Roma Antlamasndan beri hep
gndemde olmutur. Altlar Avrupasndan (Almanya, Belika, Fransa, talya,
Lksemburg ve Hollanda), arka arkaya dalgalar halinde gelen yeni lkelerin
katlmyla srekli genileyen ve 27 yeli bir uluslarst yap haline dnen
Avrupa Birliinin ileyii ve geliimi, eitli kuram ve yaklamlar ile
aklanmaya allmaktadr. Her birisi Avrupa Birliinin evrim srecinin farkl
dnemlerinde ve farkl koullar altnda gelitirilmi olan kuram ve yaklamlarn

H. K. Aytu / Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

ortak zellii, hibirisinin tek bana mevcut yapy, derinlemeyi ve gemiteki

genilemeleri tam olarak aklayamamalardr.
Bu almada ncelikle genileme kavram ve genilemenin Birlik
asndan tad nem ortaya konulmaya allacak daha sonra, btnleme
kuram ve yaklamlarnn AB genilemesi zerindeki deerlendirmeleri btncl
bir ekilde ele alnacaktr. Kuramsal derinlie ve deneysel zenginlie sahip
btnleme kuramlar genelde rekabet eden kuramlar olarak dnlmekle
birlikte, gerekte rekabet eden deil, birbirlerini tamamlayan ya da ksmen
rten kuramlardr.
Bu almada, Avrupa Btnlemesini aklamaya alan kuram ve
yaklamlardan; federalizm, yeni ilevselcilik, liberal hkmetlerarasclk, ok
dzeyli ynetiim, yeni kurumsalclk ve sosyal inacln son genilemeye
bak deerlendirilecektir.
I. Genileme
Balangcndan bugne dein, Avrupa btnleme hareketinin deimez
ve tekrarlanan bir zellii olan genileme; Almanya, Belika, Fransa, talya,
Lksemburg ve Hollandadan meydana gelen alt kurucu lkeye katlan yirmi bir
lke ile oluan Avrupa Birliinin ahit olduu arka arkaya dalgalar halinde gelen
(halende gelmeye devam etmekte olan) yeni lkelerin katlm iin kullanlan bir
terimdir. Bu dar anlamdaki tanmlamaya, snrlar ve ynetiim ilikisi farkl
tanmlamalar da ilave etmitir. Daha geni anlamda, genileme kavram
deerlendirildiinde ABye komu lke ve blgeler, tam yelik beklentisinden
bamsz olarak da AB dzeni ve ynetiiminin kapsamna girip, Birlik ile ikincil,
daha yava ve evrimsel bir genileme sreci yaayabilmektedirler. Dolaysyla
genileme; tam ye olmayan ya da olamayacak lkelerle kurumsallam
ilikilerin yaygnlatrlmas ve bunun Birliin deiik snrlarna olan etkileri
olarak ta tanmlanabilmektedir. (Kahraman, 2003: 355).
Roma Antlamasndan beri genileme olgusu Avrupa dncesinin
temelinde yer almtr. Genileme olgusu, Roma Antlamasnn 237. ve 240.
maddelerinde; her Avrupa lkesinin toplulua yelik iin bavurabilecei ve
btnleme ile genilemenin limitsiz bir sre olduu eklindeki dzenlemelerle
Avrupa dncesinin gemiten gelen nemli bir politik tercihidir. Avrupa
Komisyonu'nun 20072008 genileme stratejisi ile ilgili raporunda da vurgulad
zere genileme bugn dahi Avrupa Birliinin en gl politik aracdr. Birlie,
nemli stratejik karlarn korumada, gvenlii salama ve atmay nlemede
nemli bir politik g salamaktadr. Genileme sadece refahn artnda nemli
bir rol oynamakla kalmam, ayrca Avrupa iin hayati neme sahip olan enerji ve
ulam alarnn gvenliinin salanmasna da katkda bulunmutur (Commission
of the European Communities, 2007: 2).
Altlar Avrupasndan gnmze kadar olan her bir genileme dalgas
kendine has bir ekilde dikkatlice tasarlanm, yrtlm bir mzakere ve uzla
srecidir. lk genileme srecinin mzakereleri 10 yldan fazla bir zaman alrken
nc genileme dalgasnn mzakereleri 10 yldan biraz ksa bir sre alm
150

Ynetim ve Ekonomi 15/1 (2008) 149-161

(Akay, 2005: 466) ve nihayet en son gerekleen beinci dalga olarak adlandrlan
genilemenin tamamlanmas iin 2 ila 4 yllk bir sre gerekmitir (Laursen, 2005:
9-11).
Tarihsel sre iinde Avrupa Birlii bir yandan derinleirken bir yandan
da genilemitir (European Commission, 2003: 4). Genileme srekli olarak
ABnin gndeminde olmakla birlikte, souk savan sona ermesinden itibaren
daha fazla nem kazanmtr. Genilemeye verilen nem literatrde de kendini
gstermi, bu konuda yaplan kuramsal aratrmalarn saysnda nemli bir art
olmutur. Ancak bu almalar tanmlayc ve daha ok tek bir vaka zerine
younlamakta, genileme srecinde tek bir politika alannn analizini
yapmaktadr (Schimmelfennig and Sedelmeier, 2002: 501).
1951 ylnda yal ktann merkezinde kuzey-gney ekseninde yer alan alt
lkeyle balayan btnleme giriiminde, gerekleen alt genileme dalgasnn
ardndan AB 27 yeli bir hale gelmitir. Kimileri ABnin snrlarn Atlantikten
balatp Ural Dalarna kadar devam ettirirken, kimileri ise Byk Britanya
Adasn bile Avrupaya dhil etmemektedir. ABnin genilemesinin 40 lkeye
kadar srmesi, zlandadan Hazar Denizine kadar uzanabilmesi olasdr (Bknz:
Gkbunar, R.; Yankkaya, H.; Cura, S., 2008:1-5).
Genileme uluslararas rgt, ye devletleri ve Birlie katlacak lkeleri
etkilemektedir. Uluslararas rgtte bir yandan gcn ve karlarn dalmn
etkilerken, dier yandan da rgtn hedeflerini, normlarn, etkinliini ve
kimliini etkilemektedir. Bu nedenle ok sayda kuram, genilemenin AB
btnlemesi zerindeki etkilerini deerlendirmekte ve her biri kendi yaklamlar
erevesinde genilemenin etkilerini analiz etmektedirler.
II. Federalizm ve Genilemeye Bak
ye devletlerin egemenlik haklarnn snrl olduu federal dzenleme,
ulus devletlerin eklemlendirilerek, baz yetki dzeylerindeki politika belirleme
haklar kendilerinde kalmak zere, merkezdeki ynetim aygtnn otoritesine
balanmalarn ngren bir btnleme yaklamdr (Karaka, 2002: 12).
Genileme olgusunu, federalizm asndan deerlendirdiimizde;
ncelikle kimin Birlie ait olduu sorusunun cevab son derece basittir. Herhangi
bir lke ya da bir lkenin alt biriminin, gnll olarak Birliin anayasasndaki
kurallar, ykmllkleri ve haklar kabul etmesi yelik iin yeterlidir (Schmitter,
2004: 73).
Federalistler asndan genileme srecindeki en nemli ama, aday
lkelerin mktesebata nemli saylabilecek bir zarar vermeden uyum
salamalarnn temini ve Avrupann derinlemesini salayan 198990 yllarndan
beri devam eden reform srecinin kesintiye uramamasn salamaktr.
Federalistler daha ok Avrupa Birliinin kurumsal ve politik dzeylerde ulat
federal ve konfederal zelliklerin arttrlmasna odaklanmlardr (Burgess, 2004:
40).

151

H. K. Aytu / Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

Federalizm asndan genilemenin getirdii en nemli mcadele alan

ortak politikalarn ve kurumlarn korunmasyla Birliin srdrlmesinin
salanmasdr. zellikle Avrupa Parlamentosu, Komisyon ve Avrupa
Topluluklar Adalet Divan (ATAD) ile ilgili kurumsal reformlarn devamnn
sekteye uramamas federalist dncenin ncelik verdii sorunlardr (Burgess,
2004: 41).
III. Yeni levselcilik Ve Genilemeye Bak
Yeni ilevselci yaklama gre iktisadi, mali ve teknik alanlar gibi daha az
nemli politika alanlarnda balatlan btnleme, zamanla yaylma (spill-over)
etkisi diye adlandrlan bir tr tetiklemeyle dier alanlara da yaylp siyasal
btnlemeye dnmektedir (Ar, 2004: 462). Avrupa Birliinde egemen olan,
iktisadi btnlemenin gereklemeden, siyasi btnleme ve onun uzants olan
askeri btnlemenin imknsz olduu sav da byle bir dncenin rndr.
Parasal birlik ve i gvenlik gibi nemli alanlarda btnlemesini
gerekletirebilmi olan AB, d politika ve gvenlik alanlarnda ayn baary
gsterememitir. Krfez krizi, Bosna ve Kosova olaylar ve Irak savanda
ABnin bir btn olarak d politikasn ynlendirememesi bunun en iyi
kantlarn oluturmaktadr. Yeni levselci yaklamlarn argmanlar halen kabul
edilmekle birlikte, 1990lar sonras gelimeleri aklayabilecek nitelikte deildir
(Karacasulu, 2007: 89).
lk olarak 1950li yllarn sonlarnda Ernst Haas tarafndan gelitirilen
yeni ilevselcilik yaklam Sovyetler Birliinin dalmasna kadar, AB
btnlemesinin souk savaa bir tepki olarak ortaya ktn ileri srdnden,
90l yllardan sonra ortaya kan AB btnlemesini ve genilemesini
aklamakta yetersiz kalmaktadr (Haas, 1958: 27; Moravcsik,2005: 277;
Karacasulu, 2007: 89).
Gerek ilevselcilik gerekse, yeni ilevselciliin genilemeyle ilgili
syledii ok fazla bir ey yoktur. Schmittere gre bu iki yaklamda federalizm
kadar genileme olgusuna sessiz kalmtr (Schmitter, 2004: 71).
Fonksiyonel grevlerdeki genilemelere olumlu yaklaan yeni
ilevselciler, yeni lkelerin Birlie katlmasna olumsuz yaklamaktadrlar. Yeni
ilevselcilerin varsaymlarna gre, yanll ok ksa bir zamanda kantlanm
olan, ABnin blgesel btnlemesine kimin katlp kimin darda kalaca
ynndeki ngrsne gre, svire ok nceden Birlie ye olmalyken
Yunanistan ABnin dnda kalmalyd. nk svire ilevsel anlamda daha ok
Avrupann bir parasyken Birlie katlmam, iktisadi ve siyasi olarak
Avrupaya daha uzak olan Yunanistan Birlie katlmtr (Schmitter, 2004: 70).
Eer AB genileyecek olursa, ortaya kacak olan yeni Avrupada, yeni
ilevselciliin en nemli argman olan yaylma etkisinin gecikecei ve
yavalayaca aikrdr. Bunun iin yaylma etkisinin tam yelik ncesindeki
mzakere srecinde bir hedef olarak ortaya konulmas ve hem mevcut yelerin
hem de aday lkelerin zararlarnn tazmin edilmesi gerekmektedir.
152

Ynetim ve Ekonomi 15/1 (2008) 149-161

Yeni ilevselcilerin zellikle zerinde durduklar bir konu da, baarl bir
mzakerenin sonucunda, yeni ye olan lkenin mktesebata tam uyum salayp
salayamad ve gerekli yetki aktarmn geri dnmsz olarak yapmaya
niyetli olup olmadklardr (Schmitter, 2004: 70).
Yeni ilevselcilerin zerinde en ok hassasiyetle durduklar konu ise,
genilemenin uzun dnemli sonularnn mktesebata nasl etki edeciidir.
Bununla birlikte yeni ilevselciler uzun derogasyonlar ile baz ortak politikalarn
dnda kalma seenei konusunda ayn hassasiyeti gstermemektedirler.1
IV. Liberal Hkmetlerarasclk ve Genilemeye Bak
Andrew Moravcsik tarafndan gelitirilen, AByi kuran antlamalarn
yeniden dzenlenmesinde ve Birliin derinlemesinde olduu gibi genilemeyi de
aklama kapasitesine sahip olan kuramlardan biri liberal hkmetlerarasclktr
(Rosamond, 2000: 201). nk genileme karar da hkmetleraras mzakereler
sonucunda oybirlii ile oluan bir karardr. Liberal hkmetlerarascln temel
ampirik alma alan genileme olmamakla beraber Mattli (1999) ve Gsthl
(2002)in almalar aday lkelerin yelii zerine odaklanm, ABnin
genileme konusundaki karar analiz edilmemitir (Schimmelfennig, 2004: 86;
Mattli, 1999; Gsthl, 2002).
1960lardaki ngilterenin yelik konusunu inceleyen Moravcsike gre
ngilterenin yelik istei ile De Gaulle Fransasnn buna kar kmasnn
arkasndaki temel neden ekonomik karlardr (Schimmelfennig, 2004: 86).2 O
tarihlerde, ngilterenin ekonomik karlar Birliin dnda kalmaktan zarar
grrken, Fransa dk fiyatl ticari rekabetten ve ngilterenin ortak tarm
politikasna kar kmasndan endie ediyordu. Fransann muhalefeti ancak ortak
tarm politikasnn oluturulmasndan sonra ortadan kalkmtr (Schimmelfennig,
2004: 86).
Moravcsik ve Vachudovann Liberal Hkmetlerarascln pazarlk
teorisine dayandrdklar dou genilemesinde aday lkeler srekli olarak AB ile
olan mzakerelerde zayf olan taraf olmulardr (Moravcsik and Vachudova,
2003: 20). ngilterenin tam ye olmas srecinde her iki tarafta benzer bir
kazanm elde etmilerdir. Tabi ki bu genilemede ye olmayan kk lkelerin
topluluun ortak pazarna dhil olmasnn getirdii kazanmlar, topluluun
pazarnn genilemesinin ye lkelere getirdii kazanmdan daha fazla olmutur.
Bu karlkl bamllktaki asimetrik durum dou genilemesinde daha da fazla
gze arpmtr. Keza 10 yeni ye iin 1990larda ortak GSMH, AB 15lerin
1

Daha nce gereklemi olan ilk genilemede birlie giri artlar yeterince adil olarak deerlendiriliyordu.
Maliyetlerin ve faydalarn adilane bir ekilde datm, arlkl oy sistemindeki grece orantllk ve dengelilik,
yan demelerde ve gsterilen muafiyetlerdeki yeterli cmertlik ile AB kurumlarnn tand esneklik nedeniyle
hibir lke yelik konusunda pimanlk duymuyordu. Fakat dou genilemesi bu olumlu tabloyu deitirdi. Daha
ar olarak talep edilen koullar, grnte siyasi ama ayn zamanda iktisadi ve sosyal nedenlerle, baz hassas
rnler de muafiyetlerin verilmesinde ve yeliin getirdii zararlarn tazmininden kanlmas, kurumlarn
saysndaki art ve aralarndaki dengenin deimesi nedeniyle yukarda belirtilen olumlu tablo alt st oldu
(Schmitter, 2004: 71).
2
Ayrca ngilterenin de iinde bulunduu birinci genileme dalgasnn siyasi deerlendirmesi ve o tarihlerde
ATnin iinde bulunduu siyasi iklim hakknda bkz; Karluk, 2003: 15-17.

153

H. K. Aytu / Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

ortak GSMHsinin yaklak %5ini olutururken bu lkelerin toplam d

ticaretlerindeki ABnin pay ihracat ve ithalatta %50 ile 70e ykselmi, ABnin
bu lkeler ile d ticaret pay ise %5in altnda kalmtr (Laursen, 2005: 6). Yine
ayn dnemde Orta ve Dou Avrupa lkeleri iin batdan douya akan sermaye
ak nem arz ederken doudan batya ynelen sermaye ihmal edilebilecek kadar
az bir dzeyde kalmtr. Bu ekilde Avrupa pazarna ve Avrupa sermayesine
baml olan Orta ve Dou Avrupa lkeleri mktesebata tam uyumu
gerekletirirken, bteden daha az fonlanma, igcnn serbest dolam gibi
tam yeliin getirdii temel haklarda geici snrlamalar v.b. katlm koullarn
kabul etmek zorunda kalmlardr. nk her eye ramen bu yeni yeler iin
Birliin dnda kalmak, siyasi olarak karar verme srecinde masada olamamak,
ticari olarak ise ortak pazarn anti damping ve ithalat snrlama gibi nlemleriyle
karlamalarna neden olacakt (Schimmelfennig, 2004: 87).
Liberal Hkmetlerarasclk ayn zamanda AB 15lerin genilemeyle
ilgili tercihleri konusunda da mantkl aklamalar getirmektedir. lkeler
genilemenin hz ve boyutu konusundaki fikirleri ile birbirlerinden ayrlmaktadr.
Genilemeyi destekleyen lkeler, Orta Avrupa lkelerine ynelik daha hzl bir
genilemeden yana taraf olurken; olumsuz yaklaanlar daha yava ama 10 lkeyi
de ieren daha kapsaml bir genilemeyi desteklemilerdir. Avusturya, Finlandiya
ve Almanya Orta Avrupa lkeleriyle snrl bir genilemeyi desteklerken,
ngiltere, Danimarka ve sve 10 yeni lkeyi de ieren daha kapsaml bir
genilemeden yana tavr koymulardr. Belika, Lksemburg ve Hollanda Orta
Avrupa lkeleriyle snrl bir genilemeye kar karken, Fransa Yunanistan,
rlanda, talya, Portekiz ve spanya 10 yeni yeyi de kapsayan genilemeye kar
olumsuz tavr taknmtr. lkelerin bu tercihlerinde corafi konumlar belirleyici
olmutur. Yunanistan ve talya haricinde dou Avrupa ile snr olan lkeler
genilemeyi desteklerken, ngiltere hari corafi olarak uzak olan lkeler snrl
genilemeye kar olumsuz yaklamlardr. Bununla birlikte Finlandiya dndaki
kuzey ve gney lkeleri 10 yeni yeyi de ieren kapsaml ama yava ilerleyen bir
genilemeyi tercih etmilerdir (Schimmelfennig, 2004: 87).
Moravcsike gre lkelerin ulusal tercihlerini belirlemede, Orta ve Dou
Avrupa lkelerine olan corafi yaknlklar ve bu yaknlklarndan kaynaklanan,
snr ticareti ve sermaye aklar etkili olmaktadr (Moravcsik, 1998: 26). Bu
nedenle Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile snr olan devletler dier lkelere gre
bunlarla olan ticaretinden daha fazla kazan salamakta ve bu lkelerin ekonomik
olarak gelimesine daha fazla nem vermektedirler. Bu deerlendirme ile Liberal
Hkmetlerarasclk; Fransa, talya ve Yunanistan bata olmak zere tm gney
lkelerinin Bulgaristan, Romanya ve Gneydou Avrupa lkelerine neden destek
verdiini aklamaktadr. Benzer ekilde, Danimarka ve svein en kuzeydeki
lkeler ile dou genilemesine destek verme nedenlerini de aklamaktadr. Yine
Finlandiyann Lksemburg Zirvesi ncesinde Danimarka ve svein destekledii
10+2 yeli genilemeye destek vermemesinin nedeni; Estonyann Finlandiyann
komusu ve Baltk devletleri iinde en nemli ticari partneri olup, Komisyonun
154

Ynetim ve Ekonomi 15/1 (2008) 149-161

mzakerelerin balamas iin yaymlad ilk listede yer almas gsterilmektedir

(Schimmelfennig, 2004: 87).
Farkl lkelerin genileme konusundaki tercihlerinin nedenleri tam olarak
aklanamasa da, bu tercihlerin gerisinde yatan temel neden lkelerin karlkl
bamllktan elde edecekleri deiik seviyelerdeki kazanlardr (Schimmelfennig,
2001: 51). Bu durumda ortaya kan sonu ise dou genilemesi iin hibir
lkenin kesin kar olmamas, sadece farkl seviyelerde genilemeye destek
vermeleridir. Dou genilemesinin daha az gelimi ve tarmn nemli olduu
lkelerde daha yksek maliyetler yaratmas, Yunanistan ve talyann snrda
olmalarna ramen dou genilemesine daha temkinli yaklamalarna neden
olmutur. nk Orta ve Dou Avrupa lkeleri de bu lkeler ile ayn tarmsal
rnler ile tekstil, deri ve metal gibi benzer sektrlerde uzmanlamlardr. Bu
nedenlerden dolay yeni gelen lkelerin bteden net katk alan lkeler olmas,
Ortak Tarm Politikas (OTP) ve yapsal fonlar araclyla eski yelere giden
kaynaklarn azalmas; Yunanistan, spanya, Portekiz ve rlandann genilemeye
daha temkinli yaklamasna neden olmutur (Schimmelfennig, 2004: 88-89).
Ayrca, jeopolitik karlar da lkelerin genilemeye baklarn
etkilemitir. Keza corafi uzaklk ve asimetrik karlkl bamllk sadece
ekonomik kazanc arttrmyor ayn zamanda, siyasi etkileimi de gelitiriyor.
Bata Fransa olmak zere Akdeniz lkelerinin genileme konusundaki temkinli
yaklamlarnn bir nedeni de; yeni ye lkelerin Almanyann liderliinde olmak
zere kuzey ve dou eksenli olarak ortak hareket edecekleri endiesidir. ngiltere
ise, ABnin derinlemesinden ekinmesi nedeniyle, genilemenin AB
btnlemesini ksmen sulandraca ve derinlemeyi yavalataca dncesiyle
dou genilemesine destek vermitir (Kahraman, 2003: 360).
V. ok Dzeyli Ynetiim Yaklam ve Genilemeye Bak
Avrupa Birlii ynetimi iinde snrl sayda olan aktrlerin saylarnn
arttn ve eitlendiini, bundan dolay da devlet merkezli btnleme
anlaynn aklayc etkisinin azaldn iddia eden ok dzeyli ynetiim
yaklam, genilemenin boyutu ve zamanlamasyla ilgili hkmetler arasndaki
kararlar incelememitir (Rosamond, 2000: 201). Bu yaklam, genilemenin
Avrupa kurumlar ve ynetiimi zerindeki etkileri ile yeni ye olan lkelerdeki
ynetiimin deiimine odaklanmtr. Bu yaklama gre, genileme sonrasnda
Avrupann yzletii en nemli sorunlardan biri AB iinde artan heterojenliktir.3
Buna gre Birliin politika yapm sreci ve anayasal sistemi gerek mzakereler
srasnda gerek ise sonrasnda bu heterojenlikle mcadele etmek zorunda
kalacaktr (Jachtenfuchs and Koch, 2004: 112).
Genileme sonrasnda, lkelerin sahip olduklar deiik politik tercihler
nedeniyle, Konseyde daha kesin, zellikli ve bir rnek kararlarn alnmas ok
daha zorlaacaktr. Bu nedenden dolay alnacak kararlarda olabildiince esnek
3

Heterojenlik ile ekonomik gelimilikteki dzey farkllklar, ynetsel yap ve kapasitesi, siyasi sistemlerdeki
ve fikirlerdeki farkllk kastedilmektedir.

155

H. K. Aytu / Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

olunup karar srelerinde oluacak bir kilitlenmeden kanlmaya allacaktr.

Ayrca 27ler ABsinin politika yapm sreci iin ihtiya duyaca iletiim ve
bilgi paylam dzeyi 15ler ABsinden ok daha byk ve karmak olacaktr.
Bylece Birlik dzeyinde artan heterojenlik, anayasal zellikler tayan
uluslarst yapnn aksine otonomileri glendirecektir (Jachtenfuchs and Koch,
2004: 112).
VI. Yeni Kurumsalclk ve Genilemeye Bak
Yeni kurumsalc analizler btnlemeyi aklamak iin yerel ve
uluslararas kurululara ilikin genel teorilerden istifade ederler. Aslnda, yeni
kurumsalclk bir tek deil birden fazla kurumsalclktan meydana gelir.
Bunlardan en ok gze arpanlar rasyonalistler (veya rasyonel tercih rational
choice)4, tarihsel (historical) ve sosyolojik (sociological) kurumsalclktr.
Dierleri ise yasal (legal) ve epistemic kurumsalclktr. Yeni kurumsalc
yaklamlarn temel zellii; AB kurumlar zerine, sadece amalar ve kkenleri
aklanmas gereken sonu deikenler (outcome variables) olarak deil, ayn
zamanda aktrlerin uyum alanndaki stratejilerini ve hedeflerini nemli bir
biimde etkileyen bamsz ve/veya ara deikenler (independent and/or
intervening variables) olarak odaklanmalardr (Sangiovanni, 2006: 194).
Genilemenin ABnin kurumsal yaps ve politikalar zerinde etkilerini
inceleyen kurumsalclardan, rasyonalistler ve bir sonraki blmde incelenecek
olan inaclarn tezleri ksmen rekabet ederken, ksmen de birbirini tamamlayc
niteliktedir. Rasyonalist kurumsalclkta kurumlarn oluma nedenleri bireyin ve
karlarnn arkasnda kalmaktadr. Bireyselcilik ve materyalizm ile sembolize
edilen rasyonalist kurumsalclkta aktrlerin bencil davrandklar, dierlerinden
ziyade nce kendi refahn dndkleri varsaylmaktadr (Schimmelfennig,
1999: 3). Ayrca, rasyonalist yaklam uluslararas rgtlere kulp olarak
bakmaktadr. Bu gnll kulbe katlm, ancak yelerin kulpten net bir kazan
elde etmeleri durumunda gereklemektedir. Dolaysyla lkelerin genileme
konusundaki tercihlerini maliyetler ve faydalar belirlemektedir.
Maliyet/fayda analizi ye lkeler ile toplulua katlacak yeni lkeler
asndan farkl ekilde ele alnabilir. ye devletler asndan en nemli maliyet
rgt iindeki kaynaklarn yeni yelerle paylalacak olmas ve politika yapma
iradesinin ksmen kaybedilmesidir. Buna karn, rgte katlacak yeni yeler ise,
politika yapma iradesini kaybetmenin yan sra, adaptasyon maliyetlerine
katlanacaklardr.
AB liderleri genilemenin uzun dnem ekonomik ve corafi yararlarn,
komu lkelerle ticari frsatlar ve istikrarn yaratlmasn dnerek genilemeyi
istemektedirler. Dou Avrupa devletleri de benzer ekilde, AB yeliini dnyann
en byk tek pazarna katlmay, batyla gl politik balar ve i demokrasi ile
kapitalizm konusunda istikrar salayaca iin tercih etmektedirler (Moravcsik
4

almada Rasyonel Tercih Kurumsalclar, bundan sonra sadece rasyonalistler ya da rasyonalist kurumsalclar
olarak anlacaktr.

156

Ynetim ve Ekonomi 15/1 (2008) 149-161

and Vachudova, 2002: 1-2). Dou Avrupaya doru olan genilemede yeni yeler
ise, ekonomik ve corafi kazanmlarnn yan sra hukuk ve demokrasilerini
teminat altna almak ve sistemin dnda kalmamak iin istemektedirler.
Rasyonalist yaklama gre, Orta ve Dou Avrupa devletleri net faydalarn
maksimize ettikleri iin yatay kurumsallamadan yana olmulardr. ye lkeler
ise ekonomik ve corafi faydalarnn yan sra, yeni yelerin katklarndan dolay
politik yararlar elde etmektedirler. Ayrca, rgtte ekonomik btnlemenin
derinlemesi dardakiler iin negatif koullar yaratmakta, sistemin dnda kalma
endiesi lkeleri genilemeye yneltmektedir.
Kurumlarn uzun dnemli etkileri zerine odaklanan tarihsel
kurumsalclk ise, Orta ve Dou Avrupa lkelerindeki reform sreciyle
ilgilenmitir. Tarihsel kurumsalclar, ABye tam yeliin ve/ veya yelik sznn
aday lkelerdeki, zellikle de eski komnist lkeler olan Orta ve Dou Avrupa
lkelerindeki, ekonomik ve politik sre zerinde etkileri var m? Varsa bu etkiler
nasl olmaktadr? sorularnn zerine younlamlardr (Rosamond, 2003: 117;
Pollack, 2004: 151-152).
AB genilemesiyle ilgilenen sosyolojik kurumsalclar ise, daha ok
1990l yllarn sonunda mevcut ye lkelerin yzlemek zorunda kalacaklar
btesel ve kurumsal zorluklara ramen bu 12 yeni ye ile neden mzakereye
baladklar ve mzakereler sresince Birliin sahip olduu pazarlk gcne
ramen bu lkeler ile neden uzlamaya gittii zerine odaklanmlardr (Pollack,
2004: 151). Rasyonalistlerin aklayamadklar, mevcut yelerin byk ekonomik
maliyetlerine ramen, son genilemeyi nasl ve niin kabul ettikleri olgusunu,
sosyolojik kurumsalclar; sosyal inaclara benzer ekilde ortak norm ve
deerlere, ABnin kolektif kimliine, kltrel faktrlere atf yaparak
aklamlardr (Schimmelfennig, 2001: 61).
VII. Sosyal naclk ve Genilemeye Bak
Rasyonalist kurumsalclarn tersine, sosyal inac yaklam genilemeye
sosyolojik aklamalar getirmektedir. Rasyonalistler genileme tercihlerini ye
devlet ve aday lkenin beklenen maliyet ve faydalarnn temeline dayandrrken,
sosyal inaclar genileme politikalarnn fikirsel ve kltrel faktrler ile
ekilleneceini ileri srmektedirler. Birlik iindeki ve dndaki aktrlerin ortak
kimlik, norm ve temel inanlar paylama derecesi genilemenin temel
belirleyicisidir. Dier bir deile genileme, uluslararas rgt ve d devlet
arasnda ortak deer ve normlarn paylalma derecesine gre gereklemektedir.
Deer ve normlar ne kadar paylalrsa, kurumsal normlar o kadar gl olur ve
ye devletler d lkeyle yatay btnlemeye o kadar istekli olurlar
(Schimmelfennig and Sedelmeier, 2002: 514).
Souk savatan sonra Avrupa btnlemesinin inasnda, ulus devletlerin
tesinde bir st kimliin oluturulmas ve Avrupallk nem kazanmaya balad.
AB, 1993 ylnda gerekletirilen Kopenhag zirvesinin ardndan kendisini
zellikle hukukun stnl, demokrasi insan haklarna ve aznlklara sayg
temelinde bir Deerler Birlii olarak tanmlad. Genileme kararlaryla birlikte
157

H. K. Aytu / Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

yeni yelerde bu hususlarn karlanmas n plana kt. zellikle Orta ve Dou

Avrupa lkelerinin genilemesinde sosyolojik faktrler (deer ve normlar)
egemen oldu.
1990l yllarn balarnda AB tek pazarn oluturacak derinleme
abalarn srdrrken, uzun bir aradan sonra Avrupa Serbest Ticaret Alan
(EFTA) genilemesi gndeme geldi. Literatrde bu genilemeyi hazrlayan temel
etmenler arasnda; souk savan sona ermesinin yan sra, AB btnlemesinin
derinlemesinden kaynaklanan negatif d koullar gsterilmektedir. Ayrca petrol
krizi ve kreselleme gibi dnya ekonomisindeki deimeler gl bir kurumsal
iliki iin olumlu tevik yaratmtr (Schimmelfennig and Sedelmeier, 2002: 514).
EFTA lkelerinin tam yelik bavurular rasyonalistlerin grleriyle
aklanabilir. Dnya ekonomisindeki deimeler EFTA lkelerinin materyal
karlarn dnerek AB yeliinin onlara getirecei maliyet ve yararlar
temelinde yeniden deerlendirmelerine yol amtr. Buna karn, bu
genilemenin aklanmasnda kimlikle ilgili faktrlerin daha az nemli olduu
grlmektedir.
Orta ve Dou Avrupa genilemesi ise ksmen rasyonalist ksmen de
sosyal inac yaklamla aklanabilmektedir. Maliyet / Fayda hesaplamalar
erevesinde, dorudan d yatrmlarn artmas, bteden yararlanma, AB karar
mekanizmalarnda yer alma ve demokratik rejime geile birlikte toplam refah
maksimize etme gibi yararlar bu genilemeyi tevik etmitir. Ancak genilemenin
aklanmasnda materyal faktrler nemli olmakla birlikte yetersiz kalmakta,
soysal normlarn nemini vurgulayan inac yaklamla desteklenmektedir.
nac yaklama gre, Orta ve Dou Avrupa lkeleri AB yeliini
dou kimliini atarak Avrupaya dn ile gdlemeye alrken, Avrupa
Birlii ise Orta ve Dou Avrupa lkeleri iin bizlerden biri argman ile ortaya
kmaktadr. Souk sava dneminde farkllk daha ziyade AB ile Sovyetler
Birlii ve Dou Avrupa lkeleri arasndayken souk savatan sonra bu lkeler
arasnda kltrel farkllklar en aza indirilerek ortak bir Avrupa kimliinde
buluulmas, liberal demokratik normlarn ve deerlerin benimsenmesi
genilemeyi kolaylatrmtr (Karacasulu, 2007: 95).
VIII. Sonu ve Deerlendirme
Avrupa Birliinin balangcndan bugne kadar genileme olgusu
btnlemenin deimez ve tekrarlanan bir zellii olagelmitir. Tpk ABnin
btnleme ve derinlemesinde olduu gibi, genilemesini de tek bir kuramla
aklama imkn bulunmamaktadr. Avrupa btnlemesini aklamaya alan
kuram ve yaklamlar, bazen kendi ilerinde rekabet edermi gibi alglansa da
aslnda birbirlerini tamamlayarak ABdeki deiimi ve geliimi farkl alardan
deerlendirmektedirler.
Genileme konusunda ok fazla bir ey sylemeyen federalizm;
almada da ortaya konulduu zere, genileme sonrasnda ortak kurum ve
politikalarn korunmas ve srdrlmesiyle ilgilenmektedir.
158

Ynetim ve Ekonomi 15/1 (2008) 149-161

1950li yllarda Haas tarafndan ilevselcilikten yararlanlarak gelitirilen

yeni ilevselci yaklam, Birliin oluumunun Souk Savaa bir tepki olarak
ortaya ktn ileri srd iin 1990lar sonrasnda ortaya kan AB
genilemelerini aklamakta yetersiz kalmaktadr. Ayrca genileme sonrasnda
yaylma etkisinin gecikecei ve yavalayaca nedeniyle yeni ilevselciler
genilemeye temkinli yaklamaktadrlar.
Gerek aday lkelerin gerekse ye lkelerin devletleraras pazarlklar
sresince genilemeye kar takndklar tutumlar ve bu tutumlarnn altnda yatan
nedenleri ortaya koymaya alan Liberal Hkmetlerarasclk farkl lkelerin
genileme konusundaki tercihlerinin sebepleri tam olarak aklayamamaktadr.
ok dzeyli ynetiim modeli ise, genileme konusunda devletleraras
kararlar yerine, genilemenin Birlik kurumlar ve ynetiimi zerindeki etkilerine
odaklanmtr. Bu yaklam, Birliin genileme sonrasnda yzlemek zorunda
kald artan heterojenlik sorunu ve Birliin bununla nasl mcadele edeceiyle
ilgilenmitir.
Uluslararas rgtlere bir tr kulp olarak bakan Yeni Kurumsalclardan
rasyonalistlere gre lkelerin genileme konusundaki tercihlerini fayda/maliyet
hesaplar belirlemektedir. Fayda/ Maliyet analizi ye lkeler ile toplulua
katlacak yeni lkeler asndan farkl ekilde deerlendirilmektedir. ye devletler
asndan en nemli maliyet, rgt iindeki kaynaklarn yeni yelerle paylalacak
olmas ve politika yapma iradesinin ksmen kaybedilmesidir. Buna karn, rgte
katlacak yeni yeler ise, politika yapma iradesini kaybetmenin yan sra, uyum
maliyetlerine katlanacaklardr. Rasyonalistlere gre; AB liderleri genilemenin
uzun dnem ekonomik ve corafi yararlarn, komu lkelerle ticari frsatlar ve
istikrarn yaratlmasn dnerek genilemeyi istemektedirler. Orta ve Dou
Avrupa devletleri de benzer ekilde, AB yeliini dnyann en byk tek pazarna
katlmay, batyla gl politik balar ve i demokrasi ve kapitalizm konusunda
istikrar salayaca iin arzu etmektedirler. Tarihsel kurumsalclar yelik sreci
ve sonrasnda Orta ve Dou Avrupa lkelerindeki reform sreciyle
ilgilenmektedir. Sosyolojik kurumsalclar ise almada belirtildii zere
genilemede, rasyonalistlerin aklayamad konular, sosyal inaclar gibi
ABnin kolektif kimliine, kltrel faktrlere ve ortak norm ve deerlere atf
yaparak aklamlardr.
Ortak deerler ve kimlik zerine younlaan Sosyal naclk, genileme
politikalarnn, dnsel ve kltrel faktrler ile ekilleneceini ileri srmektedir.
Bu yaklama gre genilemenin temel belirleyicisi, gerek Birlik iinde gerekse
Birlik dndaki aktrlerin, ortak kimlik norm ve deerleri paylama derecesidir.
Bu yaklama gre, Orta ve Dou Avrupa lkeleri Souk Sava dnemindeki
dou kimliklerini geride brakarak AB yeliini Avrupaya dn ile
gdlemeye alrlarken, AB lkeleri de Orta ve Dou Avrupa lkelerine
bizlerden biri argman ile genileme konusunda destek vermektedirler.

159

H. K. Aytu / Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

KAYNAKA
AKAY, Hale (2005), Katlm ncesi Sre, Avrupa Birlii Ansiklopedisi, Editr Desmond Dinan,
Kitap Yaynevi, Birinci Cilt, eviren Hale Akay.
ARI, Tayyar (2004), Uluslararas likiler Teorileri, Alfa yaynlar, 4. Bask.
BURGESS, Micheal (2004), Federalism, A. Wienner ve T. Diez (der.), European Integration
Theory iinde, Oxford University Press, 25-41.
Commission of the European Communities (2007), Enlargement Strategy and Main Challenges
2007-2008 Brussels, 6.11.2007 COM(2007).
European Commission (2003), The More Unity and More Diversity the European Unions Biggest
Enlargement, B-1049, Brussels.
GKBUNAR, R. vd (2008), Avrupa Birliinin Trkiyeli Gelecei: Umutlar ve Korkular, Ankara,
Nobel Yaynclk.
GSTHL, Sieglinde. (2002), Reluctant Europeans. Norway, Sweden and Switzerland in the Process
of European Integration, Boulder, CO: Lynee Rienner.
HAAS, Ernst B.(1958), The Uniting of Europe: Political, Social and Economic Forces,1950-1957.
Standford, CA: Standford Universty Press.
JACHTENFUCHS, Markus ve KHLER-KOCH, Beate (2004), Governance and Institutional
Development, A. Wienner ve T. Diez (der.), European Integration Theory iinde, Oxford
University Press, 97-115.
KARAKA, Yusuf (2002), Avrupa Birliinde Siyasal Entegrasyon, Siyasal Kitabevi.
KAHRAMAN, Sevilay (2003), Avrupa Birliinin Genileme Politikas, M. Kar, ve H. Arkan,
(der.), Avrupa Birlii Ortak Politikalar ve Trkiye- Ekonomik, Sosyal ve Siyasal
Politikalarn Uyumlatrlmas iinde, Beta Yaynlar, stanbul, Ekim, 349-372.
KARACASULU, Nilfer (2007), Avrupa Entegrasyon Kuramlar ve Sosyal nac Yaklam,
Uluslararas Hukuk ve Politika, Cilt:3, Say:9 (2007)/Vol:3 No:9, 82-100.
KARLUK, Rdvan (2003), Avrupa Birlii ve Trkiye, Beta Yaynlar, stanbul.
LAURSEN, Finn (2005), The Eastern Enlargements of the EU: Why and How Far?, Jean Monnet
/ Robert Schuman Paper Series, Vol.5 No. 29, August, 1-28.
MATLI, Walter. (1999), The Logic of Regional Integration. Europe and Beyond, Cambridge,
Cambridge University Press.
MORAVCSK, Andrew (2005), Btnleme Kuram, DNAN, D. (edt.), Avrupa Birlii
Ansiklopedisi iinde, Kitap Yaynevi, Birinci Cilt, eviren Hale Akay.
MORAVCSK, Andrew (1998), The Choice for Europe: Social Purpose and State Power from
Messina to Maastricht, Cornell University Pres.
MORAVCSK, Andrew ve VACHUDOVA, Milada Anna (2002), Bargaining Among Unequals:
Enlargement and the Future of European Integration, European Union Studies
Association, Vol.15, No:4, Fall, 1-3.
MORAVCSK, Andrew ve VACHUDOVA, Milada Anna (2003), National Interests, State Power,
and EU Enlargement East European Politics and Societies, 17-42.
POLLACK, Mark A. (2004), The New Institutionalism and European Integration, A. Wienner ve
T. Diez (der.), European Integration Theory iinde, Oxford University Press, 137-156.
ROSAMOND, Ben (2000), Theories of European Integration, Palgrave,
ROSAMOND, Ben (2003), New Theoris of European Integration, M. Cini (der), European Union
Politics iinde, , Oxford University Press Inc., New York, 109-127.
SANGOVANN, Mette Eilstrup (2006), The 1992-Project, the Revival of Neofonctionalism and
the Liberal Intergovernmentalist Challenge, M. Eilstrup-Sangiovanni (der.), Debates on
European Integration A reader iinde, Palgrave Macmillan, 181-203.
SCHIMMELFENNIG, Frank (2004), Liberal ntergovernmentalism, A. Wienner ve T. Diez
(der.), European Integration Theory iinde, Oxford University Press., 75-94.
SCHIMMELFENNIG, Frank (2001), The Community Trap: Liberal Norms, Rhetorical Action,
and the Eastern Enlargement of the European Union, International Organization, Vol.
55, No. 1. (Winter,), 47-80.

160

Ynetim ve Ekonomi 15/1 (2008) 149-161

SCHIMMELFENNIG, Frank (1999), The Double Puzzle of EU Enlargement: Rhetorical Action,

and the Decision to Expand to the East, Paper Presented at ECSA Sixth Biennial
International Conference, Pittsburgh, 3-5 June 1999, 1-48.
SCHIMMELFENNIG, Frank. ve SEDELMEER Ulrich. (2002), Theorizing EU Enlargement:
Research Focus, Hypotheses, and The State of Research, Journal of European Public
Policy, 9:4, August, 500-528.
SCHMTTER, Philippe C. (2004), Neo-Neofunctionalism, A. Wienner ve T. Diez (der.),
European Integration Theory iinde, Oxford University Press, 45-74.

161