Makale

Cumhuriyetin lk Yllarnda Sanayi Politikalar

CUMHURYETN LK
YILLARINDA SANAY
POLTKALARI VE
SMERBANK

Mahmut KPER

Metalurji Mhendisi

Mustafa Kemal, Smerbank Merinos fabrikasnn

alnda eref defterine unlar yazmt: Bu ok kymetli
fabrika milli sevinci artracaktr.
Biryerlerden balamak ve baarmak iin gen
Cumhuriyetin belkide tek sermayesini Mustafa Kemal
ite bu szlerle zetliyordu. stiklal harbi sonras hem de
ne pahasna yoktan var edilen bamszlk ardndan bu
bamszl kalc klmak iin bir yandan retmek br
yandan ada uygarlk seviyesine ulamak gerekiyordu.
retmek ve kalknmak. yi de, bu da gene yoktan var
edilmeliydi. Var olan, savalardan azalm, usanm,
yorgun, yoksul, 45 dolar milli gelirli ou kyl 12 milyon
kadar Anadolu insan, Osmanldan kalan bor, krk dkk
birka fabrika ve imar edilmeyi bekleyen bamsz bir
cumhuriyet. Ama atlan her adm, yoktan var edilen her
baca ilerisi iin umut demekti. te bu umutlardan yoklar
var edildi, bir lke yeni batan yaratld.
Bu yazda nce Cumhuriyetin kurulu yllarnda lkenin
geliimi iin sanayi politikalarnn nasl oluturulduu
anlatlmaya allmtr ve anlatrken ufak yorumlar
dnda ounlukla alntlara bavurulmutur. Bu ilk
ksmdaki alntlarn bir ou, Prof. Dr. Bilsay Kuruun
Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi kitabndan, dier
ksm da Metalurji Mhendisleri Odas yayn Paydossuz
Bir Yaam- Selahattin anbaolu Ansna ve TMMOBnin
Mhendislik-Mimarlk ykleri-1 kitaplarndan alnmtr.
Ardndan, bu politikalarla Trkiyenin endstri an
yakalamak iin giritii byk uran nclerinden ,
milli sevincin ve insanca yaamn lkemizde olumasnn
baaktrlerinden biri belkide birincisi olan Smerbankn
ksa bir yks yer almaktadr.

38

nce Cumhuriyetin ilk yllarndaki duruma bir bakalm.

Onlarca yl sren savalar sonrasnda insanlarn
ocuklarnn yetiip byyecekleri savaa gitmeyecekleri
bir yaam arzusunu zetle Anadoludaki durumu
Falih Rfk Atay yle tanmlyor;
Anadolunun tenhal bu halkn canllk noksanlndan
deildir. Devlete kar kta stnde harp iin
tm genlerini kurban vermitir.syanlar bu hesaba
katmyoruz.Yllarca tarlalar bo kalmtr, ocaklar
ttmemitir, cumhuriyet kurulana kadar sava edilmeyen
tek ey stma ve dier salgnlar olmutur. Doanlarn
bymesine, bym olanlarn yaamasna imkan veren
artlar ancak Cumhuriyet idaresi ile varlaabilmitir.
Peki elimizde ne kalmt; Selahattin anbaolu anlatyor;
Birinci cihan harbinde eldeki az saydaki tesisler tm
gleriyle alt. Mtareke geldii vakitte hepsi harap
oldu. Ve Trkiye Cumhuriyeti teekkl ettii vakit 1923de
elinde ufak pik dkmhanelerinden ve az sayda dokuma
tezgahndan baka hibir ey kalmamt.
Buna belki stanbulda harap haldeki bir askeri fabrika da
ilave edilebilir, hepsi bu.
anbaolu ilk giriimlerle ilgili de unlar sylyor;
Trkiye Cumhuriyetinin ilk teebbs 1924 senesinde
tekrar imalathanelerin kurulmas iin karlm kanunla
balar. 100 milyon liralk, 5 sene zarfnda sarfedilmek zere
bir kanun karlm ve bu kapsamda askeri fabrikalar
imalathanelerini yeni batan kurmaya balamlardr. lk
defa Ankara Fiek Fabrikasyla ie baland ve ardndan
1932de Krkkale elik fabrikas iletmeye alnd.
Ve Krkkalenin o gnk durumunu gene ondan
dinleyelim;
1932de, Krkkalede askeri fabrika sahas dnda
sadece 13 ev vard. Meyhane(demekki o zamanlar daha
kapatlma kararlar yokmu), kahvehane ve kasap dkkan
ayn yerdi. Yol yoktu. Haftada iki tren geerdi. Gazete
gelmezdi. Fabrikaya ya trenle, ya da amur tarladan
geerek gidilirdi. i hemen tamamen orann kylsyd.

Makale

ki saatte kynden eekle veya yaya gelirdi. Fabrikada

eeklere ayr yer vard. ilere yani alan kyllere kendi
getirdii pekmez veya ayrana band yufka ekmeinden
ibaret yemeinin ve kendi elbisesinin dnda ilk fabrika
yemei ve alma kyafeti Krkkale elik fabrikasnda
verilmitir. Bunu yapan devlet deildi. Kendi aramzda
para toplayp balattk ve usul haline getirdik.
Burada sz geen demiryolu en nemli politikalardandr.
lk yllarn slogan bir kar daha demiryolu dur. Daha
1924n Maysnda Mustafa Kemal yle diyordu;
Memlekette her vasta ile bir kar fazla imendifer
vcuda getirmek, fakat vaziyet ne olursa olsun bir
gn geri kalmamak dsturu milletin hakiki ihtiyacna
tamamen uygundur.
Osmanl dnemindeki d aklarn lkeyi nereye
getirdiini bilen Cumhuriyet ynetimi, yeni iktisat
politkalarnda bu konuda ok hassastr. 1931de ktisat
Vekili Mustafa eref Bey- ki kendisi Prof. Kuruun
hakl tanmyla Cumhuriyetin unuttuumuz en nemli
deerlerinden biridir- yle demektedir;
Eer bir millet retim hususunda geri ise teknik gler
hususunda ilerlememi ise, o memleketin dengesini
vcuda getirmeyi uluslararas piyasann dzenleyiine
terk etmek o memleketin yklna gz yummak olur.
Her sene bilano an milletin teden beri toplam
ve asrlardan beri biriktirmi olduu menkul kymetlerle
demek mecburiyetine der. Ak, senelerce devam
ettii takdirde memleket dahilinde mcevherat ve
deerli eyalardan, ev arlklarndan balayarak, nihayet
o memleketin imendiferlerinin, bankalarnn, snai ve
ticari teebbslerinin, arazinin ecnebilere gemesine
kadar varabilir.
Mustafa eref Bey 2000leri sanki o gnden grmtr.
Mustafa eref Bey daha neler grmtr, onu dinlemeye
devam edelim;
Bu memlekette bir vakitler imendiferler, bankalar,
ticaret, sanayi, milli irketlerin hisse senetleri, hatta en iyi
tarlalar ve ehirler dahilindeki en iyi emlak Trklerin deil
ecnebilerin elinde idi. Bu memleket tarihinde milli iktisat
namyla hibir kavram kavrayamamtr. Milli iktisattan
bahsetmek bir zamanlar bir kabahat, bir zamanlar da bir
bilmeceden bahsetmek gibi bir eydi.

Evet bu sylenenlerle ilgili tarih tekerrrden ibarettir

mi, yoksa o gnlerde bugnleri grmek mi demek lazm
acaba.
O gnlerde ekonomik hayatn temelini tekil eden ticaret,
hzl ve kararl politikalarla yerini sanayiye brakmaktadr.
Sanayinin nemi ve Cumhuriyet hkmetinin bu konuya
bakn smet Paa 1933de yle dile getiriyordu;
Sanayii geri kalm memleketler, sanayi kurmaya
giritikleri zaman sanayi ileri memleketler onlara
glerler. Bir memlekette sanayi tesisi heves edildii kadar
kolay deildir. Bunun iin rgt ister, sermaye ister. En
hevesliler iki senelik zorluk karsnda teebbslerinden
vazgeerler. Yksek hayat yaamak isteyen milletler, bu
davadan vazgeemezler ve gemeyeceklerdir. Milletler
ailesi iinde layk olduu yksek yeri tutmak iin sanayii
ne olursa olsun kurmak gereklidir.
Bu dnemlerdeki kararlar ve kararll Prof. Kuru
kitabnda yle tanmlyor;
an sanayi ancak hzl bir kou ile yakalanabilir.
Cumhuriyet ynetimi, sanayileeceiz derken ufak ve
hafif sanayilerle, geleneksel alma koullaryla, eskimi
teknolojilerle uramay, ikinci veya nc snf bir

39

Makale

sanayi lkesi kalmakla yetinmeyi dnmyor. Ynetimin

gl arzusu, doruca gnn ileri sanayi kollarn
kurabilmektir. Sanayinin uygarla doru aaca kap
bu kollara ynelmeye bal olacaktr. Sanayiinin ada
iblmn retecek ve dnce yapsnda devrimler
yapacak nitelikleri ancak byle kazanlabilir. Yoksa,
sanayinin ikinci, nc derecede ileri yapmaya aday
olmak, toplumu ileri gtrmeyecektir. Anadolu topran
sarsp deitirebilmek, sanayinin zn iyi kavramaya ve
tam bu noktada samimi olmaya baldr.
1931 ylnda 1. sanayi plan yaplr. lk nce Devlet Sanayi
Ofisi ile Trkiye Sanayi Kredi bankas yerine Smerbank
kurulur. Smerbankn temel grevi sanayi plannn
uygulanmas yani sanayi tesislerinin kurulmas ve kurulan
dier devlet kurulularna da rnek olmasdr. 1934de
sanayi plan iyice olgunlamtr. 1935 ylnda yeralt
kaynaklarn aratrmak iin Maden Tetkik Arama (MTA),
bu kaynaklar ilemek iin ETBANK ve elektrik enerji
kaynaklar iin de Elektrik leri Etd daresi(EE) kurulur.
Trkiye Cumhuriyeti sanayi hareketine balayacaktr ama
bu i iin nemli bir para gerekmektedir ve savalardan
bitkin km Cumhuriyetin paras, gelimi lkelerin
de kredi vermeye hi niyetleri yoktur. Kredi Rusyadan
bulunur. Protokol 1934 yl banda imzalanr.Bu durumu
smet Paa yle aklamaktadr;
Memleketi sanayiletirmek programnn olabildiince
hzla baarlmas, sanayi memleketlerinin, bu hususta
geri kalm memleketlerin bu yoldaki hareketlerini iyi
bir gzle grmemeleri bakmndan, bilhassa nemli bir
mesele halini almtr. Bu protokol, yirmi senede geri
denmek, hibir faiz denmesini gerektirmemek zere
hkmetimiz adna alacak 8 milyon altnlk bir kredidir
ve bunu dviz vermeye gerek kalmadan malla geri
deyeceiz.
Artk uygulamaya hazr hale gelen sanayi plann ve
btesini Mustafa eref Beyi deviren evrelerinin
desteiyle onun yerine gelen ktisat Vekili Celal Bayar
yle aklamaktadr;
Devlet memleketin birinci derecede nemli snai
mevzularn gerekletirmek grevini zerine ald.
Devletin bu mdahalesinin nasl gerekleecei, ksmen
zel teebbslerle ibirlii yapmak, fakat mhim bir ksm
itibariyle de kendi vastalaryla memleketi cihazlandrmak
karar olmutur. Devletin bugn uygulanmas ile urat
be senelik sanayi program byle dodu.

40

Sanayi programnn genel izgileri;

1. Mensucat sanayi: pamuklu, ynl, kendir
2. Maden sanayi: Demir, semikok, kmr ve trevleri,
bakr kkrt
3. Selloz sanayi: Kat, karbon, selloz, suni ipek
4. Seramik sanayi: ie, cam , porselen
5. Kimya sanayi: Zaya, klor, sudkostik, sperfosfat.
Program baarmak iin sarf edilecek para 45 milyon
liraya yakndr. Bunun memleket iinde harcanacak olan
25 milyon lira tutmaktadr. Programa dahil fabrikalarn
bir ylda karacaklar mallarn yaklak deeri 35 milyon
liradr.
1934 sanayide ilk byk hamlenin yapld yldr.
Austosta zmit Kat Fabrikas ile Paabahe Camn
temelleri ayn gnde atlr. Ekimde Keiborlu Kkrt
ile Isparta Glyann temelleri atlrken, Turhal eker
Fabrikas alr. Kasmda Konya Ereli Dokumann
temelleri atlr, Bakrky Bez Fabrikas alr. Mehur
Kayseri Dokuma Fabrikasnn temelleri atlrken Bavekil
smet nn bu fabrikalar iin kurtulu hareketinin en
inandrc delili demektedir.
Trkiyenin uygulad devletilik sistemi, 19. asrdan
beri sosyalizm kuramclarnn ileri srd fikirlerden
alnarak tercme edilmi sistem deildir. Bu, Trkiyenin
ihtiyalarndan domu, Trkiyeye has bir sistemdir.
Devletiliin bizde anlam udur;bireylerin zel
giriimlerini esas tutmak, fakat byk bir milletin ve
geni bir memleketin btn ihtiyalarn ve birok eyin
yaplmadn gznnde tutarak, memleket ekonomisini
devletin eline almas. Trkiye Cumhuriyeti Devleti,
Trkiye vatannda asrlardan beri kendi teebbsleriyle
yaplmam olan eyleri bir an evvel yapmak istedi. Ve
grld gibi, ksa bir zamanda yapmay baard. Bizim
takip ettiimiz bu yol liberalizmden de baka bir sistemdir
Yukardaki szler Mustafa Kemalindir. Onun azndan
syleyen de 1935 austosunda zmir Panayr (Fuar)nn
alnda Celal Bayardr.
Bu politikann temellerini ve gerekeleri ile ilgili olarak,
ktisat Vekili Celal Bayar unlar sylyordu;
Fabrikalarmzn kurulu artlar bakadr.Eer ii doal
akna brakacak olsak, liberal sistemde olduu gibi
bunlarn hepsi milli deil, kiisel karlarna en uygun
koullar arayarak, sahillerimizin kenarna yaparak
kaplumbaa gibi kalacaklardr.Olaanst durumlarda

Ekonomik gelimede belirlenen strateji ile bamszln

nasl edeer olduunu da gene Falih Rfk Atay artk epey
gelime gsteren retim gcne bakarak yle anlatyor;
Ya bizzat devlet teebbs etmeseydi, acaba bugnk
endstrimiz nasl kurulacakt ve madenlerimiz nasl
ileyecekti? Belki de birou gereklemeyecekti ya da
yabanc gruplarn nne den milli klavuzlar bizi kutsal
liberalizme smrtp duracaklard. imdi onlar milli gelir
kaynaklarn ecnebilere kaptrdklar iin yanp durmakta
ve baca duman ile teselli bulmaktadrlar. Henz yeniyiz,
uzmanlk kadromuz gentir,teknie ve mekanizmaya
birka senedir alyoruz, pek etin sat ve pazar davalar
ile vurguncularla karkarya bulunuyoruz. Buna ramen
unu kesinlikle syleyebiliriz ki baarlyz...
Sanayileme sadece kentlerin deil, kylerin de satn
alma gcne baldr. Ama byk toprak sahipleri byk
bir gle direnmektedirler. Kk toprak sahipleri ise
takatsizdir.
O gnlerde kylnn ve tarmn durumunu da galiba en
gzel u sz aklyordu;
Bugn Trk kyls, Avrupann enaz tketen ve reten
kylsdr.
Tabii bu arada Osmanlnn son 60-70 ylnda ekonominin
can damarlarn imtiyazlarla ele geirmi, demiryollar,
liman, su, elektrik, havagaz gibi en canalc yerleri ileten
yabanclar bu okkal ileri gene ele geirmek iin her yolu
deniyorlard. O gnn IMFsi olan Rist, Mller ve bunlar
gibi sihirbaz maliyecilerin biri geliyor, br gidiyor
neriler birbirini tamamlyordu, ite bugnlerle o gnlerin

yabanc danmanlk karakterini birbirine kartrmamza

yol aacak 1930larn danmanlarndan seme tavsiyeler;
Osmanl borlarn demekte gecikiyorsunuz. Bu
nedenle d dnyada mali gvenceniz bozuktur. Ne edip,
yapp uluslararas sermaye evrelerinden kredibiliteyi
salamlatrmaktan baka are yoktur. Bunun yolu
ise, baka ilerden ok, d ticarete ncelik vermekten
geer. Paranzn deerini drn, demiryolu ve dier
yatrmlara girmeyin. Bunlar ok yanl ve maliyetli ilerdir.
Yine de bu ilere girecekseniz kredibilitenizi artrn ve
d kredi peinde koun. Ekonomideki devlet kesimini
geniletmekten mutlaka kann....
Evet, Cumhuriyetin danmana ihtiyac vardr, ama nasl
bir danmana. Bir konu iin Bavekil smet Paa ABDli bir
msteara yle diyor;
Bir uzman aryoruz. Kendisinde aradmz nitelikler
unlardr:hem iinin ehli olacak, hem de kapitalist
evrelerin etkilerinden uzak kalabilecek bir kiilik sahibi
olmaldr.Bu son nokta ok nemlidir ve bunda israr
ederiz.
Yabanc danman ve uzmanlarn nerileri ve bunlardan
u veya bu nedenle uygulananlardan Trkiyenin tarihi
boyunca nasl etkilendii ok kapsaml aratrma ve
yaynlara deecek niteliktedir. Mutlaka olumlular da
vardr ama her dnemde temel baz yanl kararlarda karar
vericilerin lke uzman yerine yabanclara itibar etmesinin
bedelini lkemiz ok ar demitir ve demektedir.
Oysa Cumhuriyetin ilk yllarnda pekok konuda kendi
uzmann yetitirmenin nemi ve gereklilii grlm
ve yurtdna nce devlet sonra da yaratlan Smerbank,
Etibank, MTA gibi kurulularn destei ile ok sayda
renci gnderilmitir.
Bu konuya Cumhuriyetin nasl baktn Prof. lknur
Gntrknn Kalp Anlarnda yer verdii bir rnek ne
gzel anlatmaktadr;
Yurtdna gnderilen Mahmut SAD anlatyor; Yl
1923. stanbul niversitesinde renci olduum sralar.
Okul duvarnda bir ilan gryorum. Avrupaya talebe
yollanacaktr. Allah Allah diyorum, lke ykk dkk, yl
1923. Avrupaya talebe! Lks gibi gelen bir ey, ama
bir ansm denemek istedim. 150 kii ierisinde 11
kii seilmiiz. Benim ismimin yanna ATATRK Berlin
niversitesine gitsin diye yazm. Zaman geldi.

41

Makale

mesela seferberlik durumunda Anadolunun

ihtiyalarn temin edecek tek bir fabrikamz olmayacaktr
ve himayeyi de temin etmeden kurarsak, yaamayacaktr.
ktisat vekaletine onu akn bavuru yapld. Biz pamuklu
fabrikas kurmak istiyoruz dediler. Fakat, Hepsinin
istedikleri yerler, sahillerden bir adm ileri gitmeyen
yerlerdir. Tmn saygyla karlamak zorunda olduum
bu bavurularn esasa dayandn grdm. Birincisi,
yabanc sermayeye paravanlk, ikincisi imdi izin
koparrsam ileride speklasyon yaparm diye dnenler,
ncs de bu fabrikalar kurmak iin zaten kapasiteleri
olmayan kimseler. Bir tanesi gelip de devletin gsterdii
yerde fabrika kurmamtr. Halbuki biz Kayseri de,
Erelide fabrika kuruyoruz, Nazillide fabrika kuruyoruz.
Bunlar mesela zmirde kurmu olsaydk, elbette daha
ok kazanacaktk.

Makale

Sirkeci garndaym, ama kafam yle karkki gitsem mi

kalsam m, orda beni unutur mu bunlar, para yollarlar
m, gurbet ellerde ne yaparm? Bir an gitmemeye karar
verdim, dndm. O srada bir mvezzi ismimi ard
Mahmut SAD, Mahmut SAD, bir telgrafn var telgraf
atm, ATATRKden, aynen unlar yazyordu sizleri
birer kvlcm olarak gnderiyorum alevler olarak
geri dnmelisiniz. Var m byle bir ey? 11 rencinin
nerede, ne zaman, ne dnebileceini hesap edebilen
bir lider, dnya lideri olmasn da ne olsun. Yl 1923, biz
evimizde bir ocuumuzun huyunu deitiremiyoruz
bir huyunu. Tm lkenin huyu deiiyor. Bunla uraan
bir insan yollad 11 renci nerede, ne zaman, ne
dnebileceini hissedebiliyor. Mahmut Sadi devam
ediyor gel de imdi gitme, gitte orda alma, dnde bu
lke iin cann verme.
Bir dier rnek. lkemizin ilk Metalurji Mhendisi
Selahattin anbaoluda o zamanki Askeri Fabrikalar
(sonraki ismi MKE) snavn kazanarak Aralk 1926da
Atatrkn Ankara Garndan yolcu ettii dier rencilerle
Almanyaya gitmi, nce Makina Mhendislii eitimine
balam, sonradan Metalurji Mhendislii diye de bir
blm olduunu grp bu da memlekete gereklidir
deyip oraya gemi.

Bu dnemlerde kurulan tesislerin en nemlilerinden

biri, kendi fabrikalar ve retimleri dnda, gelecek
yllarda pek ok eker fabrikalar, imento fabrikalar,
ay fabrikalar, dier demir-elik fabrikalar, kprler,
kuleler vb.onlarca fabrika ve tesis kurduu iin Fabrikalar
Kuran Fabrika nvan alan Karabk Demir-elik
letmeleridir(KARDEMR).
1937de Karabk Demir elik Fabrikalarnn temeli
atlrken Falih Rfk Atay toplarn ve uaklarn bizzat
kendisi yapmayan milletlerle, bir i harpte bile nasl top
gibi oynandn grmekteyiz. Bir memleketin kendi
retim ve yoaltm kabiliyetlerine dayanan bir milli
endstrisi olduu gibi bir de istiklal endstrisi vardr. Bu
istiklal endstrisinin temeli demir ve eliktir diyordu.
te KARDEMR yannda, SEKA, ERDEMR, eker irketi gibi
lke sanayinin lokomotifleri dorudan veya dolayl olarak
Smerbanktan dodu. Bunlarn yannda bir dneminde
40 tekstil fabrikas ile Trkiyenin en byk tekstil grubunu
oluturan Smerbank ismiyle, yarattklaryla sadece
lkemiz uygarlk ve sanayi tarihinde silinmez bir ekilde
yerini almakla kalmam, hatta yurtdnda da derslere
konu olmutur.
Trkiyeyi Dokuyan Tezgah-Smerbank

Gerekten de deiik zamanlarda yurtdnda renim

gren bu insanlarn pekou lkelerine dnmler, byk
sorumluluklar almlar, hepsinin altndan byk baarlarla
kmlar, yeni uzmanlar yetitirmiler ve Trkiyenin
kalknmasnda ok nemli roller stlenmilerdir. Kendileri
ne kmadan, tm imkanszlklara ramen Cumhuriyetin
tulalarn sessizce rmler ve pek ou gene sessizce
gp gitmilerdir. Kendilerini saygyla ve minnetle
anyoruz.
Artk gen cumhuriyet ayak sesleri duyulan 2. dnya
sava ncesi planlarn uygulamakta olduka baarl
olmutur. 1937de Falih Rfk Atay unlar sylemektedir;
Bir rejim tarihe ve halk ynlarna, yeni oluturduu
ekonomik yararlar ve yeni yaratt emek ve ahlak
deerler ile hesap verir.Birok yeniletirme yaptna
phe olmayan Osmanl inkilaplarnn, onlarn bazen
btn deerlerini inkar ettirecek kadar bizi arya
saptran kusurlar ite bunlardr.Tanzimatla, kyleri zaten
bir tarafa braknz, fakat ehirlerde ve birtakm byk
kasabalarda eski iktisadi menfaatler yklma da yenileri
vcut bulmamtr. Bulanlar da Trkten gayri herkesin
iine yaramtr.

42

2004 ylnn sonuna doru Sabah gazetesi haber

merkezinden nci Dnda Smerbankla ilgili bir haber
yapm ve haberine yukardaki bal atmt ve haberine
yle balamt;
Smerbank basmas da olmayacak artk, ayakkabs da.
nk 71 yl nce Atatrkn isteiyle kurulan, orta halli
insann mutluluunu tarif eden yklerin bir yerinde
ad muhakkak geen kuruluun hikayesine son nokta yl
sonunda konuyor.
Hani sonralar da bir hkmet yetkilisi kp Smerbank
tarihden sildik demiti, byk bir itahla.
Smerbank tarihden silinmek iin ne yapmt ya da
gerekten tarihden silinebilirmiydi? Yoktan varedilen
Smerbank tesisleri ve sonra Onun yoktan varettikleri
iletmeler planl ve sistemli bir ekilde fiziken vardan
yokedilseler de tarihin hafzas da silinebilir mi?
lkemize kattklarna kyasla pek ksa da olsa yksne
bakp, karar tarihe brakalm, kimleri silecek, kimleri
yaatacak.

zmir ktisat Kongresinde alnan kararlar dorultusunda,

lke kalknmasnn zel sektr eliyle gerekletirilmesine
ynelik politikalarn uygulanmas yannda, Osmanl
dneminden devreden tesislerin, Devlet tarafndan
iletilmesi yoluna gidilmitir. Bu balamda; 19.4.1925
tarih ve 633 sayl Kanunla; Bankaya devredilmi
olan messesat snaiyeyi teekkl edecek irketlere
devredinceye kadar bizzat idare etmek, itirak suretiyle
tesisat- snaiyede bulunmak ve iletmek yannda
maden iletmek ve her trl bankaclk ilemleri yapmak
zere, Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas kurulmutur.
Kanunun 8 inci maddesinde Banka kendisine devredilen
fabrikalar, yzde elli biri nama muharrer senetle kendisine
ve Trk efrat ve ehas hkmiyesine ait olmak zere tesis
edecei Trk anonim irketlere devrederek iletmeye
mezundur hkmne yer verilerek, bir yandan, Kongrede
saptanan ekonomik politikalarn kararllkla uygulanaca
vurgulanrken, dier yandan, zelletirme kavram ve
modeli de lke gndemine ilk kez girmi olmaktadr.
Ekonomik kalknmada temel unsur olarak grlen
zel sektrn, glendirilmesi amacyla 1924 ylnda
Bankas, 1926 ylnda Emlak ve Eytam Bankas kurulmu,
1927 ylnda da Tevik-i Sanayii Kanunu karlmtr.
Ancak, sz konusu Kanunla getirilen koruma ve
teviklere karn, zel sektrn kendisinden beklenilen
atlm gerekletirememesi, Trkiye Sanayii ve Maadin
Bankasnn temel fonksiyonlarn gereince yerine
getirmede yetersiz kalmas ve 1929 Ekonomik Buhrannn
ortaya kmas, ekonomide Devletilik fikrinin arlk
kazanmasna neden olmutur. Ardndan, T.Sanayi ve
Maadin Bankasnn sorumluluundaki tesisler, 03.07.1932

tarih ve 2058 sayl Kanunla kurulan Devlet Sanayi Ofisine

verilmi, Bankaclk ilemleri de 07.07.1932 tarih ve 2062
sayl Kanunla kurulan Trkiye Sanayi Kredi Bankasna
devredilmitir.
2058 sayl Devlet Sanayi Ofisinin kurulu kanununun
gerekesinde yer alan memleketimizde kuvvetli
sermayedarlar bulunmadndan halkmz ancak kk
mikyasta sanayi ilerine ve orta sermayelerle yaplabilecek
baz imalata girebilmi ve byk mikyasta yaplmas
lazm gelen sanayi ilerinin ya hariten gelen sermayeler
veya Hkmet teebbs muavenetiyle meydana
getirilmesi zarureti hasl olmutur. Memleketin iktisadi
muvazenesinin sratle tanzimi ve istihsal imkanlarnn
tahakkuku iin icap eden sanayi teebbslerinin
dorudan doruya Devlet tarafndan vcuda getirilmesi
ve iletilmesi bir zaruret tekil etmektedir. eklindeki
ifadede, ekonomik politikadaki kkten deiiklik aka
grlmektedir.
Devlet Sanayii Ofisi ve Trkiye Sanayi Kredi Bankas,
mevcut yaplar ierisinde faaliyette bulunmalarnn,
Milli Sanayiin gelimesine katkda bulunmaktan ok zel
sektr caydrc etkisi olduu gerekesiyle 03.06.1933
tarih ve 2262 sayl Kanunla kurulan Smerbanka
devredilmitir.
Smerbank yeni bir modeldir ve 1933 nisannda yazlan
gereke, ilk bakta, Smerbankn, Sanayi ve Maadin
Bankas ile amalanan yapya yani zel sermayenin
sevdii modele geri dn salayaca izlenimini
vermektedir. zel kesim, 1920lerde olduu gibi, milli
bankalarca zel sektrn desteklenmesi bask ve
abalarn srdrmektedir, oysa onlarn bile farkna
varmad baz eyler gelimektedir. Prof. Bilsay Kuru,
Smerbank yasas ile devlet mlkiyetindeki sermayenin
korunmas ve devleti yatrmclk-iletmecilik izgisinin
varlnn salanmasnn bu yeni modelin en nemli
zellii olduunu belirtmektedir. Prof. Kuru Smerbank
yasasnn hazrlk sreleri ile ilgili yaananlar yle
zetlemektedir;
...yasa tasars hazrlanrken son sz syleyen Bte
Encmeni bir ka can alc deitirme yapar. Hasan Fehmi
Ata reisliindeki encmenin, devlet mlkiyetindeki
sermayeyi korumaya gsterdii zen ok nemlidir.
Smerbankn kuraca tesisleri sermayesi tamamen
devlete ait fabrikalar terimiyle ayr bir kategori olarak ilk
kez niteleyen bu encmendir. Bu, devleti bir sermaye
birikiminin g alaca ve ileride ekillenecei bir hukuk
izgisinin ilk basamadr. Yine, encmen bu fabrikalar

43

Makale

lkemiz asndan bakldnda; 17 ubat - 4 Mart 1923

tarihleri arasnda toplanan zmir ktisat Kongresinde;
kalknmann salanmasnda zel teebbsn itici g
olmas ve Devletin zel giriimcilii desteklemesi ve
tevik etmesi fikri arlkl gr olarak benimsenmi
olmasna ve Kongrede alnan kararlar 30lu yllarn
bana kadar uygulama alan bulmasna karlk, zel
teebbsn yeterli sermaye birikimine sahip olmamas,
alt yap sorunlar, yetimi insan gcnn yetersizlii
ve Dnyay sarsan 1929 ekonomik buhrannn snrl
da olsa lkeyi etkilemesi v.b. nedenler, uygulanan
ekonomik politikalardan arzulanan olumlu sonularn
alnmasn engelledii bu durumun, yeni bir ekonomik
modelin uygulanmasn zorunlu kld grlmektedir.
Bu yeni modelin esasn; Devletin planlama ve kuraca
iktisadi teebbsler aracl ile ekonomide daha aktif rol
oynamas eklinde zetlemek mmkndr.

Makale

snrl sorumlu ve Smerbanka bal irketler haline

getirerek, devletin sermaye varln hukuk alanna
yerletirir. Bu sermayeye gvence salamak zere de,
hisse senetlerinin yzde yznn Smerbank adna
yazl olacan syler. Gerekten, 1933 geilip 1934e
kldktan sonra u grlr; yatrmclk balayp devlet
fabrikalar kurulduktan sonra, sermaye birikiminin kendi
mant, devleti birikimi snrlama isteklerini ezip geer.
1932de Mustafa eref Beyin Sanayi Maadin modelini
eletirirken vurgulad; amac zel sermayeye kaynak
aktarmak diye saptanan bir devleti model byyp
serpilemez, nk bu aktarma ile yeni bir sermaye
birikiminin z olan sanayileme salanamaz. Yani bu
model sermaye biriktiremez.Yeni ve devleti bir sermaye
birikimi amalanacaksa, bu iin birinci amac zel kesime
kaynak aktarmak deil, yatrm yapmaktr. 1934de
balayan gelimeler bunun doru bir nsezi olduunu
gsteriyor. Smerbank modeli, yatrmc- retimci
ynnn ar basmasyla, devlet kesimindeki bir sermaye
birikimi modeli olmaya doru gidiyor. Modelin finansman
ve kredileme yn, yatrmcln bu temposuna
ayak uydurmaya balyor. Devleti yatrm ve retim
temposunun daha dk olmas halinde belki daha
yksek perdeden duyulabilecek ve etki yaratabilecek olan
devleti birikimi snrlama sesleri, bu yksek tempoda
duyulmaz oluyor. Bu gelime, Smerbank modelinin
sermayeyi byten ve koruyan bir anlayla daha da
gelitirilmesi yolunda dnceler yaratr. Devletilik,
sanayiyi gelitirebildike kendi gelimesine kavuacak bir
raya oturmaktadr. Sanayi hareketi yava yava ekonomiye
yn izerken, devlet kesimindeki kurulularn ortak bir
statye yerletirilmesi ncelik kazanr. Devletiliin kendi
ileyi kurallarn koyabilmek gerekir ki sanayi hareketi de
gelien bir modele otursun.

ve projelerini hazrlamak ve bunlar tesis etmek ve idare

eylemek,
-Teebbsleri veya tevsileri memleket iin iktisaden
verimli olan sanayi iletmelerine sermayesinin msaadesi
nispetine itirak veya yardm etmek,
-Memlekete ve kendi fabrikalarna lzumu olan usta ve
iileri yetitirmek iin dahildeki yksek mekteplerde
talebe okutmak veya bu maksatla iktisat vekaletince
alacak mekteplere yardm etmek ve ecnebi
memleketlere talebe ve stajyer gndermek,
-Sanayi messeselerine kredi temin etmek ve alelumum
bankaclk ilerini yapmak,
-Milli sanayiin inkiaf tedbirlerini aramak ve gerek bu
hususta ve gerek iktisat vekaletince tetkik iin Bankaya
verilecek mevzular hakknda mtalaa beyan etmek.

Kendisi devrilmi olmasna ramen Mustafa eref Bey

ekol son sz sylemi ve ilk kez Smerbank yasas ile
hukuki varlk kazanan sermayesi devlete ait messeseler
kategorisi bundan sonraki gelimelerin motoru olmutur.
Trkiye ekonomisine damgasn vuran Smerbanka
verilen grevler unlardr;
-Devlet Sanayi Ofisinden devralaca fabrikalar iletmek
ve hususi sanayi messeselerindeki Devlet itirak
hisselerini Ticaret Kanunu hkmlerine gre idare etmek,
-Hususi kanunlarla verilmi selahiyetlere istinaden
yaplacak fabrikalar hari olmak zere devlet sermayesi
ile vcuda getirilecek btn snai messeselerin ett

44

Bu grevler, KTlerin gene de kat bir Devletilik anlay

ile kurulmadn, ayn zamanda, ekonomi asndan
nemli sanayi dallarnda faaliyet gsterecek zel sektrn
kurulmas ve gelitirilmesini, sermayelerine itirak etmek,
kredi temin etmek ve nitelikli personel yetitirmek yoluyla
tevik etmek amacn da tadn gstermektedir.

Bu uygarlklarla ilgilenen dostum Nedim akan bu konuda

gerek Etiler gerekse Smerler konusunda Atatrkn
1920lerde bilinen bilgilerin ounu okuduunu
dnyor ve yle diyor;
Etilerin hint avrupa kkenli olduu ve ama Smerlerin
kara kafal olup byk tufan sonras mezapotamyaya
gelip bir uygarlk balattklarn eminim Atatrk biliyordu.
ngiliz ve Fransz emperyalizminin byk Yunan uygarl
diye bireyleri sahiplendigi dnemde Atatrk uygarln
aslnda douda mezapotamyada ve orta asyada Uygurlar
tarafindan balatldn ve dnyaya yayldn bize ve
dnyaya retmeye almtr. Smer uygarl Yunan
uygarlndan en az ikibin yl ncedir. Mustafa Kemal
bu Smer klt meselesiyle ok yakndan ilgilenmiti.
Sadece tm dinlerin kken klt olmasndan tr
deil, Trklerin Smer kltyle bir ilikisi olduunu da
dnyordu. GneDili Komisyonu bu nedenle kuruldu .
Evet, birok ilkin yaratcs Smer uygarl milattan nce
3500 dolaylarnda mezopotamyada ortaya km ve her
dneminde insanlk tarihini etkileyecek ilklere imza atmtr.
Smerolog Muazzez lmiye n aratrmalarndan yola
karak ehir yaamnn balad, uygarln temellerinin
atld Smer lkesinin uygarlk tarihini, kltrleri ve
dinleri birok balamda etkiledii ve insanlk tarihine ok
belirgin bir damga vurduu sylenebilir.
Sanrm Atatrk hem medeniyetin ilk uygarl kabul
edilebilecek Smerlerle Trkler arasnda bir iliki kurmak
istemi hem de bu kurulua verilen grevlerle ve
hedeflerle dneminin ok ilerisinde olan Smer uygarl
arasnda bir benzetim yaparak kurulua Smerbank
ismini vermiti.
Smerbankn kuruluunun hemen ardndan da 1935
ylnda , 14.06.1935 tarih ve 2805 sayl Kanunla Maden
Tetkik ve Arama Enstitsnce bulunan iletmeye elverili
madenlerin ilenmesini salamak ve Elektrik leri Ett
daresince gelitirilecek projelere gre enerji retimi ve
datmn yapmak zere Etibank kurulmutur.
Smerbank ve Etibank temel sanayi, maden ve enerji
iletmelerinin kurulmasnda, modern iletmecilik
tekniklerinin uygulanmasnda, snai insan gcnn
yetitirilmesinde, itirakler kurarak irketlemenin
gelitirilmesinde ok nemli grevler stlenmilerdir.

Smerbank ve Etibank dnda yeni dzenlemelerle baz

yeni kamu teebbsleri de oluturulmutur.
Smerbank A. tarafndan karlan, Murat Koraltrk
tarafndan
yazlan Trkiye
Ekonomisinde
Bir
nc:Smerbank kitabna gre; Smerbank, Devlet
Sanayi Ofisinden devrald Bakrky, Defterdar, Hereke,
Beykoz Deri, Uak eker ve Tosya eltik Fabrikalar ve
Unkapanndaki deirmenin iletilmesi ile ie balamtr.
Hemen bu dnemde sanayiin gelitirmesi iin Birinci Be
Yllk Sanayi Plan hazrlanmtr. 1934de uygulamaya
konan Birinci Be Yllk Sanayi Plannn ana hedef ve
stratejisi, lkenin yerst kaynaklarn deerlendirerek
ithalata konu olan zellikle eker, dokuma ve kat bata
olmak zere temel gereksinim maddelerinin yurtiinde
retilmesi, yerel veya blgesel, tarmsal retime ve
doal kaynaklara dayal snai retim birimleri kurmakt.
Smerbank tarihi klan ilk grev 1.planda yer alan
projelerin gerekletirme grevinin de Smerbanka
verilmi olmasdr. Planda yer alan projeler, ilk blmde
belirtildii gibi, dokuma, maden, selloz, seramik ve
kimya sanayileri olmak zere be sektrde toplanmtr.
Planda yer alan yatrmlarn toplam tutar yaklak 44
milyon TL olarak belirlenirken bu tutar uygulamada 100
milyon TLyi bulmutur ve finansman daha nce deinilen
Rus ve ardndan salanan ngiliz kredisi dnda byk
lde i kaynaklarla gerekletirilmitir. Planda yer
alan dokuma, maden, selloz ve kimya sanayine ilikin
yatrmlar Smerbank tarafndan gerekletirilirken,
smikok, iecam ve kkrt sanayine ilikin yatrmlar
Bankas tarafndan yrtlmtr. Bu plan kapsamnda
1934de Bakrky Bez Fabrikas, Keiborlu Kkrt Fabrikas
ve Isparta Glya Fabrikas, 1935de Kayseri Bez Fabrikas,
Paabahe ie ve Cam Fabrikas ve Zonguldak Antrasit
Fabrikas , 1936da zmit Kat Fabrikas, 1937de de Ereli
ve Nazilli Bez Fabrikalar iletmeye alnmtr.
Mustafa Kemalin Smerbank Merinos Fabrikas alnda
syledii gibi her fabrika milli sevinci artrmaktadr.
nk bu tesisler sadece retmekle, milli ekonomiyi
kalkndrmakla kalmamakta, yreyi de batan baa
deitirmekte, yeni bir kimlik kazandrmaktadr.
Tesisler temelleri atldktan sonra bugn bile rekor
sreler olan 1,5-2 ylda retime balamlardr. 25
Austos 1935de cokulu bir halk katlmyla temeli atlan
Smerbank Nazilli Basma Sanayi inaatnda 4000 ii
alm ve 9 Ekim 1937de Mustafa Kemalin katlmyla
iletmeye almtr. Bu al; Trk Tarihi Vakf yayn olan
arklardan iplere isimli kitapta yer alan liseli genlerin

45

Makale

Bu kurulua neden Smerbank ismi verilmitir? Atatrkn

Cumhuriyet hedefleri ile de ilikilendirerek bu kurulua
SMER adini vermis olmas kuvvetle muhtemeldir.

Makale

almasndan derlenen bir ykde o gnn tan Kemal

Zeki Genosmann azndan yle aktarlmtr;

Evet, sanayinin musikisi, uygar insanla giden yolun

musikisi......

Fabrikann yneticileri Atatrk daha sitenin giri

yerinde karladlar. Grd herey Onu saryordu, yz
izgilerinde mutluluk ve kvan okunuyordu. Temiz yer,
temiz ve gzel insanlar, Menderes batakln berekete
eviren, onun kara tlsmn yenen insan iradesinin
yeni, yeni, sra, sra eserleri..... Ellerinde bayraklar, iek
demetleriyle dizi dizi okul ocuklar alklarla, en
arklarla haykryorlard.
Derken fabrika alanna girildi. Alklar, arklar, havuzlara
dklen akrak sularn prtlar ve ta kasabadan beri
yaylp gelen davul-zurna sesleri, zeybek naralar.... Gel
gr ki fabrikada ts yok... Bugn hizmete girmesi gereken
bu koca fabrika, derin bir sessizlie gmlm, sanki
uyanlmaz bir uykuya dalmt. Fabrikann mdr, nazik
bir evsahipliiyle ne dt. Bir yoldan, bir holden geildi.
Fabrikann tam 480 byk tezgahnn, yere diz km
birer dev gibi sra sra dizildikleri dz, geni tepeden
ald kla aydnlk, temiz atelyeler uzayp gidiyordu.
Herkes yerli yerinde, makinesinin bandayd. Ev sahipleri
Atatrk, btn tezgahlar ve balarndakileri, her
yeri gren, ykseke bir tepeye buyur ettiler. Buradan
baklnca fabrika; takmlarn, blklerin, taburlarn gei
treni iin sralanp yerlerini aldklar bir geni alana
benziyordu ve bir karargah alanndaymcasna burada
bir komut bekleniyordu.Beklenen komut duyulmad, ama
Atatrkn arkasnda duran mdrn bir ilgiliye sessiz bir
iaret verdii grld.
te o zaman, o anda bin bal dev, korkun bir kkreyi,
bir kudurula, birden harekete geldi. Mdrn verdii
o iaretle tm motorlar, tezgahlar birden comu,
kudurmulard. imdi Menderes gklerine ykselen,
Mentee dalarna kadar vuran, bu topraklarn tarih
boyunca ka kez duyduu yer depremi grltlerini,
yldrm uultularn andran bir devler titreyii havay
hem sarm, hem sarsmt.
Atatrk bylesini beklemiyor olmalyd. Onu oraya
kardklar zaman belki, etraf grmesini, belki fabrika
halkna bireyler sylemesini istediklerini dnm
olabilirdi. Ama yle olmayp da ayann altndaki dnya
ve etrafn saran hava birden harekete geince, nce
hatta biraz arr gibi oldu; ne yapacan bilemedi de
denilebilir. nce biraz duraklad, yanndakilere bireyler
soracakm gibi davrand. Ama ite o anda, belki kendi
bile farknda olmadan, azndan u zler dklverdi;
te, bu bir musikidir

46

Atatrk Smerbank Nazilli Fabrikas alnda

Birinci Sanayi Plan planlanandan nce devreye geti
ve 1936da kinci Be Yllk Sanayi Plan gndeme geldi.
Tketim mallarnn lke iinde retimini hedefleyen
1. Plann tesinde 2. Planda enerji madencilik gibi temel
sanayi dallar yer alyordu. Yeralt madenlerinin iletilmesi,
makina, uak motoru, enerji santralleri ve daha pekok
iddial sanayi tesisi kurulmas hedeflenmesine ramen,
2. Dnya Savann etkisiyle planda byk aksamalar oldu.
Yukarda bahsedilen Smerbank kitabna gre; tm bu
sorunlara ramen 1952 ylna gelindiinde Smerbankn
ilettii ya da kurduu sanayi iletmeleri unlard; Karabk
Demir-elik Fabrikalar, zmit Selloz Sanayi Messeseleri,
Sivas ve Ankara imento Fabrikalar, Ktahya Keramik
Fabrikas, Beykoz Deri ve Kundura Fabrikas, Filyos Ate
Tulas Fabrikas, zmit Klor ve Sdkostik Fabrikalar,
Defterdar, Hereke, Bnyan Fabrikalar, Isparta Yn plii
Fabrikas, Bursa Merinos Fabrikas, Bakrky Fabrikas,
Kayseri Bez Fabrikas, Ereli Bez Fabrikas, Nazilli Basma
Fabrikas, Malatya Bez Fabrikas, Halkapnar Dokuma
Fabrikas, Gemlik Suni pek Fabrikas ve Kastamonu
Kendir Soyma Fabrikas.
Smerbank, bnyesindeki KARDEMR, Kat-Selloz,
imento gibi iletmeleri, zaman iinde oluturulan
Trkiye Demir elik letmeleri, SEKA, TOSAN gibi
yaplara devretti ama kuma, dokuma vb. iletmeleri ile
Cumhuriyetin ilk yllarndan beri halk ucuza ve kaliteli
ekilde giydirdi. 1930larda Yerli Mallar Pazar, daha sonra
Smerbank adn alan maazalarda her gelir grubuna
vadeli kumalar temin etti, Trk ailelerinin giydii

Makale
hap Hulusi ve Smerbank Afileri
elbiseden, pencerelerine rtt perde, yere serdikleri
hallarna kadar hem retti, hem de maazalarnda satt.
Halkla o kadar iie, smscak, vazgeilmez ilikiler
kurdu, yaamlarn kolaylatrd, ailelerin ocuklarn
sevindirmelerini salad zetle yaamn bir paras oldu
ki yklere, iirlere konu edildi. lk bata szn ettiim
muhabir nci Dnda haberinde bir ykden u alnty
aktarmt;
Akam buraya karanlk karanlk iner. Bir svg gibi
irkef sularyla, farelerle, elleri ayaklar kirli, sidik
kokusu keskin, salksz ocuklaryla. Durmadan
yanm yada soan kavurur kadnlar... Ben irkinlikleri
sokmam evime. ekerim Smerin iekli perdesini
her bir fakirliin zerine. Karm makinesi olmad
iin ince ince dikmitir tm bzglerimizi. Perdede,

minder kenarlarnda, kzlarn entarilerinde... Kzlarmn

gecelikleri Smerdir. Bol renkli, bol bzgl.
Ykanp geceliklerini giydiler mi, melek gibi olurlar...
Kimseye bir zararmz yok. Ben en adamm. ekerim
Smerin iekli perdesini dnyann zerine, oturur,
namusumla kazandm ekmeimi yerim ocuklarmla.
Nezihe Meriin Ekmek Kavgas kitabndaki
Marangozdur Ad Ahmet Ustadr adl hikayede Ahmet
Usta, Smerbankn hayatndaki yerini byle anlatr.
Smerbank ka Ahmet Ustann evinde yaamn
kolaylatran, hayatna damgasn vuran, adeta bir aile
bireyi olmutur kimbilir?
Smerbank iletmelerinin gittii heryerde yeni bir yaam
filizleniyordu. iler orann halkndan seilir, yetitirilir
gerekirse okutulur ve sadece kendisi iin deil zel sektr

Gene Smerbank afileri ve tabii gene hap Hulusi

47

Makale

de dahil tm Trkiye iin kalifiye igc salanrd. Bugn

iadamlarnn pekou dolayl ya da dorudan ite bu
iletmelerden yetimitir.
Trkiyede iletmelerde almaya balayan kyllerden
ii snf oluumunda Smerbankn ok nc ve nemli
rol vardr.

lk yllarda Smerbank ileri

Birok yerde bir fabrikadan koca bir ehir domutur.
Yrede okullar kurmu ya da kurulmasna destek olmu,
halkn ihtiyac olan gazya, eker, ya gibi zorunlu ihtiya
maddelerini de uygun fiyatlarla temin etmi, halk ilk
tiyatro ya da konserle Smerbank sayesinde tanmtr.
Blgenin tarm yapsn bile deitirmi, ilkel ziraat
aralaryla yaplan retim getirtilen, tohum ekme, traktr
vb. cihazlarla ve verilen eitimlerle modernletirilmitir.
Hatta, birok yerde fabrika enerji sisteminden halka
elektrik verilmeye balanmtr. lk ktphaneler,
hastaneler Smerbank iletmelerinin destei ve
nderliinde kurulmutur. Dzgn yollara gene bu
iletmelerin katks ile kavuulmu, Smerspor kulpleri
kurulmutur. rnein Nazillideki Smersporun futbol,
atletizm, voleybol, basketbol ve bisiklet takmlar ve
sahalar mevcuttu. Ayrca tenis kortlar, gre minderleri,
boks ringleri de vard. Bunlarn hepsi nizami llerde
hatta futbol sahas Trkiyenin ilk alttan zgaral sahasyd.
Daha nce sz edilen liseli genlerin kaleme ald
ykye gre, Nazilli Smerspor, spor aktiviteleriyle uzun
yllar atl bir halde bulunan Nazilli ve yresi genliini
tembellikten, kahvehane kelerinden kurtararak spor
alanlarna ekme baarsn gstermitir.
Yaplan park ve bahelerle blgeler bambaka bir
grntye kavumular, Smer mahalleleri, Smerbank
lokalleri, misafirhaneleri aileleri biraraya getirmi, dn
trenlerinin yapld mekanlar olmu ve bambaka bir

48

sosyal yaam balamtr. Baz Smerbank Fabrikalarnn

soutma havuzlar yazn halka alarak yzme havuzu
olarak kullanlmtr. Fabrikalarda gzel krelerde ii
ocuklarna gayet iyi baklrd. letme duvarlarnda ok
gzel modern sanat eserleri vard.
Smerbank lojmanlar geliigzel yaplm inaatlar
deildir. Bilinli mimari yaplar retilmiti. Bununla
ilgili Kayseri Erciyes niversitesi Aratrma Grevlisi
Burak Asliskender Smerbank Kayseri yerlekesi iin u
yorumlarda bulunuyor;
Trkiyenin ilk toplu konut uygulamas olan lojmanlar,
aralarnda ak toplanma mekanlar oluturacak ekilde
konumlandrlm; tm binalarda adalk ve ilev n
planda olmasna ramen, kullancsnn yerel kimlii
ve ihtiyalar ihmal edilmemitir. Bu sayede bireysel
deneyim, yeni bir yaamla tantrlm ve zaman iinde
bireyin, yeni kimliine uyumu salanmtr. Anadolu
kltr ile Bat medeniyetlerinden alnan uluslararas
deerlerin biraraya getirildii yeni Trk Kimlii, aklc,
bireyi kiisel ve zaman deneyimine bal olarak ortaya
karan, retimi amalayan, Batl dnyann srt evirdii
yerel deerler ile daha da batl olmay hedeflemitir.
Smerbank Kayseri Bez Fabrikas rneinde yer,
modernizmin ilev nceliine bal olarak ekillendirilmi,
ancak kullanclar ile olan ilikisi koparlmamtr.
Smerbank
Kayseri
Yerlekesi,
zaman
iinde
kullanclarnn evreyi ekillendirme hareketine yol
amtr. Tesis, 1950 ylnda emeklilerine kooperatif
kurma hakk tanm ve lojmanlarnn evresindeki
arazilerini konut yapm iin tahsis etmitir. 1970 yl
sonlarna kadar, Kayseride Smerbank merkezli konut
retimi devam etmitir. Gnmzde, Yeni Mahalle,
Bebek Evler, Memur Evleri ve ki Yz Evler olarak bilinen
semtleri kurmutur. Tesis, Kayseride yeni yerlemeler
ortaya karmasnn yansra, kentin ekonomisine de
katkda bulunmutur. Fabrika, iisini altrmaya
balamadan nce eitmi, onlara zanaat kazandrm
ve ilerinde uzman bireyler yetitirmitir. Bu bireyler,
fabrikadaki alma srelerinin ardndan, zel giriimleri
ile yeni tesisler kurmu ve kentin ekonomik geliimine
katkda bulunmulardr. Bu sayede ekonomisinin
gelimesiyle Kayseri, hem sosyal hem de ticari lekte
hzla bymtr. Smerbank Bez Fabrikasnn mimari
ve kentsel zellikleri, Kayseri kentinin geliimine yn
vermitir. Tesisin sahip olduu modern zellikler,
kentin planlanmasnn ana fikirlerinden biri olmutur.
zetle yerleme, dnemin halkevlerinin toplumun
eitimine yapt etki benzeri, sanayileme ncelikli

Smerbank Kayseri Fabrikasnda alan bayan iiler

zetle Trk halk pekok ilkle ve uygarlkla Smerbank
tesisleri sayesinde tanmtr.
1980lere gelindiinde Smerbankn kurduu ya da
ilettii 41 fabrika, 468 Maaza ve 48 Banka ubesi
mevcuttur.
1987de ise Smerbank zelletirme kapsamna alnr.
zellikle bu andan itibaren, kendini yoktan vareden
Smerbank tesisleri teknolojik gelimeleri ve gerekli
yatrmlar yapmaktan alkonulur ve zayflatlr. Yani, dier
pek ok kamu kuruluuna yaplanlar yaplr.

Bugn artk Mustafa Kemalin deyiiyle Smerbak

letmelerinden musuki sesleri duyulmuyor. nk, bir
siyasetinin deyiiyle Smerbank tarihden silindi. Pek ok
dier Cumhuriyet dneminin yoktan varedilen deerleri
gibi.
Nazillide tiyatro, sinema salonlar ve dier sosyal tesisler
de artk yok....
Byle ilerleyip giderken, hertrl yoklua, imkanszla
ramen endstri devrimini yakalamaya ramak kalmken,
hani neredeyse elimiz demiken peki ne olduda durum
deiti? Bunun en kestirme cevab iin Selahattin
anbaolunun u rneine bakalm;
1925de, Kayseride uak fabrikas kuruldu. Buraya Alman
Junkers uaklar getirildi. Yaplan alma makinal tfek
yerletirmek ve bunlar harp uana tadil etmekti. Ancak
daha sonra, 2. Dnya Harbi iinde Tayyare Cemiyetinin
Etimesguttaki tesisinde o sralar yurtdndan kam
Polonyallar PST tipi 7-8 kiilik sivil keif ua yaptlar.
Bunlar sonra Danimarkaya satld. Daha nemlisi, dizayn
bize ait, kesik kanatl, Uur tipi talim uaklarnn imalatdr.
Bunlarn motoru ngiliz Havillanddr.Motor gvdesi gelir,
iftlikteki uak motor fabrikasnda ilenir, uan montaj
Etimesgutta yaplrd. Uu tecrbeleri iyi sonu verdi.
Bu fabrika 1951de Makina Kimya Endstrisine intikal
etti.Orada 54 uak yaptk, motorlarn iledik. Bunlardan
drdn trenle, Trk pilotlaryla uurarak rdne
gnderdik 1954de. Gerisini Milli Savunma Bakanlna
verdik.
Daha sonra M.S.B artk uaa ihtiyac olmadn, nk
bunlar Amerikan askeri yardmndan alacan
bildirerek siparii kesti. Bylece uaktan vazgeerek bu
tesislerde kuluka makinas yapmaya baladk!!! Sonradan
ayn yer Trk Traktr Fabrikas oldu.
1924de niyet uak yapmakt. Devlet Demir Yollarnn
(TCDDY), malat Harbiyenin(Askeri Fabrikalar) ve Tayyare
cemiyetinin (Trk Hava Kurumu) elemanlar bu ie
yneltildi. Bunlarn bir ksm uak mhendisi olmak zere
yurtdna gnderildi. 1950lerde uaklarn dizaynn
bizim mhendisler yapyordu. Heves, gayret ve sonu
vard. Ksacas, istenseydi herey yaplabilirdi.
Ynetenler iktidara gelmek, iktidarlarn biraz daha
uzatmak iin d ynlendirmelerle Cumhuriyeti nerden
nereye getirdi de, bizlerin hi mi suumuz yok. smet
nnnn 1935deki u gzlemi galiba geri kalann da
aklyor;

49

Makale

adalamay anlatan bir rnektir. Devlet, Smerbank

Kayseri rneinde, bir sanayi tesisi kurmann tesinde,
hedefledii modern kentlerin modelini ina etmitir.
Modern dncenin, sanayi tesisinde alanlar iin rettii
konutlar, eitim yaplar ve sosyal tesisler, Cumhuriyeti
kuranlarn adalama hedefleriyle birletirilmi ve
Smerbank Kayseri Bez Fabrikas zelinde, 1935lerin
Kayseri kentiyle yaran bir yerleke ina edilmitir.
Trk Modernlemesinin abidevi bir rnei olan
Smerbank Kayseri Bez Fabrikas, 1930lardan gnmze
ok eyin deimesine ramen, bugn bile yapld ilk
gnk modernliini koruyarak ayakta durmaktadr. 1999
ylnda Erciyes niversitesine devredilen yerleke, 1930lar
Trkiyesinden, bugn ve hatta daha ilerisini grebilen
bir dncenin rn olarak varln srdrmeye
almaktadr. Modern dnyann yaam klavuzu,
rettii yeni adalk tanmlamas ve yeniden yaratt
Kayseri ile evrensel hedeflerini evresiyle paylarken,
zamana ve kendisini yaratan dnceyi tketen her
trl oluuma inat yaamn devam ettirmektedir.

Makale

Milli karakterimizdeki esasl zayfl bilmeliyiz. Bizim

herhangi bir memleket meselesi iin yapamayacamz
fedakarlk yoktur. En zenginimiz, en fakirimiz olsun btn
malmz, canmz bunlarn hepsini veririz. Amma, onbe
gn en hayrl bir ama iin bir kuyudan bir kova su
ekmeyiz. Mesele buradadr.

Ancak, bizlerin lkemizin ne zorluklarla rlen ilmeklerini

bir bir zen tezgahlara kar hem nceki ve hem de
gelecek kuaklara kar borcumuz var.

Smerbank bir sanayi mektebiydi. Ayn zamanda gittii

yerlerde sosyal devletin temsilcisi oldu. Dnyadaki
gelimeleri takip ederdi. Buna gzel bir rnek; kalite
gurusu Deming, Japonlarca henz kefedilmeye
balanrken Smerbank tarafndan davet edilip konuma
yaptrlmtr.
1980lerde hatta 1990larda, birbirinin ayn pek ok
iletme, daha nce yaplanlardan lkenin teknolojiyi
renmesi ve artk daha sonrakileri kendi yetenekleri
ile yapmas gerekirken yurtdndan ayn anahtar teslim
tesisleri yksek bedeller deyerek birbiri ardna sipari
vermitir. Oysa Smerbank, hem de ok nceleri, doal
olarak ilkleri yurtdndan satn alm ancak teknolojileri
zmsemi, daha sonrakilerde ise kendi ile iddialaarak
neredeyse tmne varacak ekilde yurtii olanaklarla
yapmtr.
Daha pek ok uygulamas ile Smerbank, Trkiyenin
mhendislik geliiminde ve retimi renmesinde
baretmenlerden biri olmutur.
Onun tarihi ok baarl mhendislik-mimarlk ykleri
ile doludur. O ykleri bulup, gen meslekdalarmza
aktarmak zorundayz.
Dendii gibi, hayat ileriye doru yaanr, ama geriye
doru anlalr.
Bir zamanlar Trkiye, ok dar imkanlarla yoktan varetmeye
alan, bunun iin inan, umut ve milli sevinle yola
kanlarn ve daha iyi insanlar olmaya alanlarn
lkesiydi.
Smerbank bu lkeye hep iyilik yapt, aslnda byk bir
itahla Smerbank yok edilirken iyiliin yok edildiini
anlamamz gerekiyor.
Trkiyeyi dokuyan tezgah artk yok.

50

Smerbankda makina seslerinin musukisi artk yok...

Not: Bu yazdaki tm fotoraflar, Trkiye Ekonomisinde
Bir nc SMERBANK (Yazan : Murat Koraltrk, Genel
Editr: Osman S. Arolat) kitabndan alnmtr.