I Uvod

Muzej je ustanova koja uva i brine se o kolekcijama artefakata i drugih predmeta i

objekata koji imaju naunu, umjetniku i historijsku vanost. Muzej omogudava javno
predstavljanje navedenih predmeta (muzejskih eksponata) kroz organizovanje izlobi, koje se
dijele na stalne i privremene. Veliki broj muzeja je lociran u glavne gradove pojedinih drava, ali
postoje i muzeji koji su smjeteni u manje administrativne centre. Postoji uobiajena podjela
muzeja na opde i specijalne.
Vojni muzeji, prema standardnoj podjeli muzeja spadaju u drugu kategoriju. Muzeji su
kao naune ustanove odgovorni za materijalno i nematerijalno prirodno i kulturno naslijee. U
uem i irem okruenju Bosne i Hercegovine postoji nekoliko vojnih muzeja. Potrebno je
naglasiti da se slubeni nazivi vojni muzeji u modernom drutvu djelomino naputeni pa
muzeji esto mogu imati naziv muzeji odbrane i sl.
-

Vojni muzej u Beogradu osnovan kao Vojni Muzej u kraljevini Jugoslaviji, uredbom iz
1934.godine.
U Republici Hrvatskoj, u Zagrebu postoji muzej koji je osnovan od strane MORH-a, sa
vojnom tematikom koja se odnosi na period iz devedesetih godina XX stoljeda.
U Sloveniji postoji vojni muzej pod nazivom Vojaki muzej odnosno, Vojni muzej, a
koji se nalazi u sastavu Ministarstva odbrane (Slovenskih vojnih snaga), a iji je glavni
zadatak ouvanje vojnog nasljea Republike Slovenije.
Austrijski vojni muzej koji se nalazi u Beu (Heeresgeschichtliches Museum), je osnovan
u periodu od 1850-1856. godine.
U Turskoj postoji nekoliko muzeja sa vojnom tematikom. Najpoznatiji vojni muzej je u
Istanbulu, Askeri muze, ili Vojni muzej, koji je osnovan u prvoj polovini XX stoljeda. Osim
navedenog postoje i dva muzeja posvedena avijaciji, jedan u Istanbulu, drugi u Ankari, te
muzej koji se hronoloki i tematski odnosi na Prvi svjetski rat, a naziva se Kabatepe.
U Ujedinjenom kraljevstvu, postoji vojni muzej pod nazivom Imperial War Museum, koji
je osnovan 1917. godine, sa glavnim ciljem sjedanja na poginule u toku Prvog svjetskog
rata.
U Francuskoj je 1905. godine otvoren Vojni muzej, (Musee de l Armee) jedan od
najreprezentativnijih vojnih muzeja u cijelom svijetu, sa eksponatima koji datiraju od
antikog perioda do XX stoljeda.
U Sjedinjenim Amerikim Dravama postoji nekoliko muzeja sa ratnom tematikom, od
kojih su najznaaniji American military museum, El Monte, California, Motts Military
Museum, Museum of the Soldier itd.

O nazivu muzeja
Muzej koji bi govorio o viestoljetnoj borbi za opstojnost i odbranu Bosne i Hercegovine
sa posebnim osvrtom na ulogu Gradaca i znaaj zadnjeg odbrambeno oslobodilakog rata
1992-1995. treba u svom nazivu adekvatno da predstavi prethodno.
Na internetskim stranicama kroz razne forume graana i raznih udruenja se ved
nekoliko godina javljaju ideje o potrebi formiranja muzeja na temu odbrane sj. Istone Bosne i

Gradaca sa sjeditem u Gradacu. Tako na forumu BIH jedna od tema nosi naziv Muzej
odbrane sjeveroistone Bosne i Hercegovine.
Na stranici patriotska liga Bosne i Hercegovine najavljuje se mogudnost osnivanja
Muzeja odbrane sjeveroistone Bosne- Kapija Bosne u Gradacu. Kod dijela javnih i kulturnih
radnika Gradadaca je takoer snana ideja o osnivanju muzeja odbrane u Gradacu pod
nazivom Kapija Bosne.
Kroz razvijanje ideje o osnivanju muzeja i izradu elaborata o opravdanosti njegovog
osnivanja kod svih subjektata se iskristalisao ujednaeni naziv za bududi muzej kao Muzej
odbrane Bosne i Hercegovine u Gradacu.

II Stanje zatite naslijea kroz muzeje u Tuzlanskom kantonu i

sjeveroistonoj Bosni
Zatita kulturno-historijskog naslijea
Zatita kulturno-historijskog naslijea u Bosni i Hercegovini predstavlja poseban
problem. Kulturno-historijsko naslijee ima presudnu ulogu u ouvanju identiteta naroda i
drave.
Kulturno-historijsko naslijee unitavaju: neadekvatno okruenje, neodgovarajuda klima,
mikroorganizmi, vandalizam, ratne i prirodne katastrofe, ali posebno negativno na stanje u
oblasti kulture utiu nezainteresovanost drutva, zanemarivanje i nedostatak svijesti o
univerzalnom znaaju kulturne batine.
U Bosni i Hercegovini se jo uvijek osjedaju posljedice rata 1992-1995. godine. Osim
ljudski i materijalnih gubitaka veliku tetu u toku ratnih aktivnosti pretrpjeli su objekti od
kulturno-historijskog znaaja. To se prvenstveno ogleda u granatiranju Vijednice u Sarajevu, kao
i Orijentalnog instituta, te velikog broja sakralnih, objekata u cijeloj Bosni i Hercegovini.
Zbog toga, je primarni cilj zatititi postojede kulturno-historijske spomenike, poto je u
svim drutvima najznaajnija komponenta jednog drutva, a time i drave upravo kulturnohistorijsko naslijee.
Institucije kulture bi trebale raditi u koordiniranim akcijama zatite kulturno-historijskog
naslijea, ali uz veliku pomod cijelog drutva, a posebno dravnih organa. Dalje, zatitu
kulturno-historijskog naslijea treba podidi na vii nivo te predstaviti probleme na europskom
nivou i animirati meunarodna udruenja u rjeavanju problema u oblasti zatite.
Na nivou kantona postoji Zakon o muzejskoj djelatnosti, ali ne postoji zakon o zatiti
kulturno-historijskog i prirodnog naslijea. Dalje, potrebno je regulisati izvore finansiranja,
produkciju i usavravanje strunih kadrova, educirati graane i iru drutvenu zajednicu itd.

Muzeji i zatita
Ustanove iz kulture koje se profesionalno i struno bave uvanjem i prezentacijom
pojedinih segmenata naslijea su Muzeji.
Muzeji kao ustanove imaju zakonsku obavezu: prikupljanja, uvanja, istraivanja
kulturnih i prirodnih dobara, te njihovu strunu i znanstvenu obradu, uvanje, zatitu i
prezentiranje muzejske grae, dokumentacije, lokaliteta i nalazita i njihovo prezentiranje

javnosti putem stalnih i privremenih izlobi, te objavljivanje podataka i rezultata istraivanja

putem publikacija i znanstvenih asopisa i drugih sredstava informisanja.
Muzeji tako imaju zakonsku osnovu za zatitu muzejskog materijala i kulturnohistorijskog naslijea. Muzej pribavlja muzejski materijal prikupljanjem na terenu,
iskopavanjem, kupovinom, razmjenom, poklonom i zavjetanjem. Tako muzej postaje ustanova
koja batini sav muzejski materijal koji ima dugotrajnu kulturno-historijsku vrijednost za budude
generacije. Postoje i problemi u praksi koji usporavaju ili u potpunosti opstruiraju rad muzeja.
To su pitanje finansiranja, adekvatnog smjetaja (este selidbe muzeja mogu negativno uticati
na stanje muzejskih eksponata u muzeju se moraju postidi optimalni uslovi za deponovanje i
izlobe u vidu regulacije temperature, vlanosti zraka, provjetrenosti prostora...), saradnje sa
drugim kulturnim ustanovama (biblioteke, instituti, univerziteti, galerije i druge ustanove koje
rade na zatiti i koritenju kulturno-historijskog i prirodnog naslijea), kao i meusobni odnos
muzeja na dravnom, entitetskom i kantonalnom nivou...

Etno lokaliteti
Na podruju Tuzlanskog kantona i ire zadnjih godina dolazi do pojave intenzivnog
prikupljanja razliite etno i muzejske grae od strane pojedinaca. Naizrazitiji primjeri su sljededi
lokaliteti:
- Etno dvorita u Klokotnici (Doboj Istok) i u Miljanovcima (Kalesija),
- Etno lokalitet Makovac kod Banovida
- Etno imanje u Gornjim Hrgovima (Srebrenik)...

Postojedi muzeji na podruju Tuzlanskog kantona

Muzej Istone Bosne
Muzej istone Bosne prema Zakonu o muzejskoj djelatnosti Tuzlanskog kantona iz 2002.
godine, obavlja i matine poslove muzejske djelatnosti prema meunarodnim standardima i
radi na povezivanju sa meunarodnim muzejskim udrugama.
Muzej istone Bosne je osnovan 1947. godine od strane Gradskog Narodnog odbora kao
Muzej narodnooslobodilake borbe. Od 1950. godine proiruje djelatnost i na ostale naune
discipline: arheologiju, etnologiju i umjetnost te mijenja naziv u Zaviajni muzej. Od 1962.
godine postaje regionalna institucija sa nazivom Muzej istone Bosne. Muzej sadri veliki broj
eksponata iz prethistorije, antike i srednjeg vijeka i numizmatiku zbriku, koji se nalaze u
arheolokom odjeljenju. Pored arheolokog postoji i etnoloko odjeljenje, zatim umjetniko
odjeljenje, te struna biblioteka.
Muzej istone Bosne je izdava asopisa lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne,
koji je izlazio jednom godinje. Prvi broj asopisa je izaao 1957. godine.
Prema Zakonu o muzejskoj djelatnosti Muzej istone Bosne obavlja matine poslove za
muzeje u Tuzlanskom kantonu.

Muzej Solarstva
Muzej Solarstva se nalazi u krugu fabrike za proizvodnju Soli, Solana u Tuzli. U Tuzli na
Sonom trgu postoji i Muzej Soli koji sadri nekoliko desetina eksponata iz prolosti Tuzle i njene
okoline koji su vezani za proizvodnju i obradu soli.

Muzej solarstva u Solani spada u red specijaliziranih muzeja iji se muzejski materijal
izuzetno odnosi na so i sve to je vezano za rad fabrike Solane, kao i eksploataciju soli u Tuzli u
ranijim historijskim periodima.
Povodom obiljeavanja 90-godinjice industrijske proizvodnje soli u Tuzli odnosno u
naoj zemlji,17.09.1975.godine otvorena je prva stalna ''Izloba o tuzlanskom solarstvu od
najstarijih vremena do danas''. Na izlobi koja je postavljena oko proizvodnih kazana 10,11 i
12,prezentirano je 250 trodimenzioonalnih predmeta koji su se upotrebljavali u procesu
proizvodnje varene soli ,zatim 400 arhivskih dokumenata i crtea i oko 1000 fotografija.
Sastavni dio izlobe bili su i proizvodni kazani br.10,11 i 12 sa cjelokupnom pratedom
opremom,ureajima,priborom i alatima Solane u Kreki.
Strunu i tehniku postavku ove izlobe uradio je Muzej istone Bosne iz Tuzle.Autori
izlobe bili su: Salih Kulenovid,kustos Muzeja istone Bosne i arko Ilid,vii kustos Zemaljskog
muzeja iz Sarajeva.

Zaviajne zbirke
Pojedine opdine Tuzlanskog kantona su u pravcu ouvanja svog kulturno-historijskog
naslijea i batine pokrenule manje projekte formiranja zaviajnih zbirki. Neke opdine su
napravile znaajne zbirke predmeta, dokumenata, fotografija koje govore o kulturnoj historiji
tog zaviaja. Neke od tih zbirki nalaze se u Graanici, Gradacu, Srebreniku itd.

Dom knjievnosti
U Tuzli je ove godine u okviru knjievnih susreta Cum grano Salis, otvoren Dom
knjievnosti. Muzej se nalazi na Sonom trgu, a njegovo otvaranje je obiljeilo stogodinjicu
roenja pisca Mee Selimovida. Osim linih predmeta, raritetnih knjievnih izdanja, slika itd.
vezanih za Meu Selimovida, mogu se nadi i zanimljivosti vezane za knjievnike poput Dervia
Suida, Muhameda Hevaija Uskufija, Stjepana Matijevida i drugih tuzlanskih pisaca. U domu
knjievnosti svoje mjesto su nala i druga umjetnika djela koja su zasnovana na djelima ovih
pisaca.

Muzeji u okolini Tuzlanskog kantona

Muzej genocida u Srebrenici (u sastavu Memorijalnog centra Potoari)
Memorijalni centar u Potoarima, u Srebrenici se sastoji od sakralne i memorijalne
komponente. U prvoj fazi ureenja Memorijalnog centra Potoari u cjelosti je zavren sakralni
dio gdje se vri ukop identifikovanih osoba.

Najprepoznatljiviji objekat unutar sakralog dijela Memorijalnog centra svakako je musala.

Musala slui kao objekat za molitvu na otvorenom za pripadnike islamske vjeroispovijesti.
Objekat koji se nalazi u sastavu sakralnog dijela Memorijalnog centra u Potoarima je i "Muzej
genocida" u kome je postavljena izloba fotografija Tarika Samaraha, koja prikazuje proces
potrage za nestalim osobama, masovne grobnice, proces identifikacije i ukopa nestalih.
Ostatak prostora sakralnog dijela popunjavaju nepregledni redovi bijelih, mermernih "niana", a
ispod svakog od njih poivaju, rijetko kompletni, posmrtni ostaci rtava.
Spomen-soba je posebno osmiljen muzejski prostor, koji se nalazi u bivem tabu
nizozemskog bataljona (DUTCHBAT) UN-a u Potoarima. Spomen-sobu, koju ine dvije
prostorije, projektovao je ".arch" - tim arhitekata iz Sarajeva. U jednoj prostoriji se prikazuje
dokumentarni film, a druga sadri dvadeset vitrina u kojima se nalaze lini predmeti rtava.

Film je reirao britanski reditelj dokumentarnih filmova, Leslie WoodHead, koji je reirao
i nagraivani dvosatni dokumentarni film o genocidu u Srebrenici - "Krik iz groba" u saradnji sa
bosanskim filmskim rediteljem Muhamedom Mujkidem, koji je tokom vie od deset godina
snimao ekshumacije velikog broja masovnih grobnica za Komisiju za nestale osobe Federacije
BiH.
Posjetioci mogu pregledati vitrine koje priaju line prie o nekima od ubijenih rtava, ije je
sudbine istraivao novinar Emir Suljagid. Upaljai, kutije za duhan, kljuevi, albumi fotografija i drugi lini
predmeti nalaze se meu stvarima koje su tokom zadnjih deset godina izvaene iz masovnih grobnica, a
identificirali su ih strunjaci iz Meunarodne komisije za nestale osobe (ICMP). Te line sitnice
pribliavaju nam sudbinu mukaraca i djeaka iz jula 1995. godine, kada je, nakon to je Srebrenica pala

u ruke snaga Vojske Republike Srpske, ubijeno vie od 8000 Bonjaka - odraslih mukaraca i djeaka.

Muzej u utvrdi Kastel u Banja Luci

U sreditu grada Banja Luke se nalazi utvrda slinih karakteristika kao utvrda u
Gradacu. Obje su preteno iz osmanskog perioda i istom povrinom unutar bedema kao I
nekoliko zgrada. Iza Drugog svjetskog rata je u utvrdi Kastel u Banja Luci poslije naputanja
kasarne osnovan muzej u kojem je unutar utvrde bilo eksponata vojnih orua i oruja. U toku je
obnova Kastela vrijedna preko 1.200.000 KM u kojoj je predvien i muzej.

Historijski muzej Bosne i Hercegovine

Nekadanji Muzej revolucije a sada Historijski muzej Bosne i Hercegovine u Sarajevu od
ranije ima eksponete vojnih oruja i orua iz Prvog i Drugog svjetskog rata. Neki od njih su
izloeni i u dvoritu muzeja.

Muzej Teanj
U Tenju odnedavno postoji Muzej Teanj koji se nalazi, zbog nedostatka prostora, na
nekoliko lokacija u gradu. Muzej sadri sve arheoloke vrijednosti materijalne kulture na cijelom
podruju opdine Teanj iz prahistorije, antikog perioda i srednjeg vijeka po pojedinim
lokalitetima.. Muzej sadri niz kulturnohistorijskih spomenika i drugih naslijeenih vrijednosti,
pa su formirane znaajne muzeoloke zbirke. Jedna se odnosi na artefakte nastale i prikupljene
prilikom arheolokog istraivanja Gradine, druga je etnografskog karaktera, a prije dvadesetak i
vie godina kupljena je i privatna zbirka Mehe Bajraktarevida.
Muzej u Tenju pripada Zeniko-Dobojskom kantonu, a muzej u Zenici nosi prava
matine muzejske ustanove u ovom kantonu.

Muzej grada Zenice

Muzej grada Zenice je javna institucija, osnovana 1966. godine, a osniva je bila tadanja
Optina Zenica. Muzej u Zenici spada u kategoriju opdih muzeja. Administrativni aparat,
biblioteka i tri muzejske zbirke (arheoloka, historijska i etnoloka) bile su smjetene u vie
objekata (zgradi bive Medrese, Hadimazida kudi, Sinagogi i spomen-kudi u eridima). Godine
1982. Muzeju grada se prikljuila i gradska galerija zajedno sa svojim prostorom (Dom kulture).
Muzej grada Zenice bio je organizator vie naunih simpozijuma (Simpozij o antikoj keramici
1971, Simpozij o rudarstvu i metalurgiji 1972. godine. Simpozij o Srednjevjekovnoj Bosni i
evropskoj kulturi 1973.), Savjetovanja etnologa na jugoslovenskome nivou, te organizator vie
arheolokih kampanja u okolici Zenice.
U toku ratnog perioda (1992-1995), Muzej grada Zenice ostao je bez tri objekta, a vedi dio
muzejskoga materijala bio je deponovan na vie neuslovnih lokacija u gradu.

Regionalni muzej Bijeljina

U muzeju Semberije koji se nalazi u najstarijoj zgradi u Bijeljini, postavljene su tri stalne
izlobe. Arheoloka izloba se nalazi u prizemlju muzeja i obuhvata materijalne ostatke
civilizacije od neolita do kasnog srednjeg vijeka. Posjeduju i najvedu i najznaajniju kolekciju
srednjovjekovnih natpisa u Bosni i Hercegovini sa 23 dirilina natpisa na staroslovenskom jeziku
srpske redakcije. Izloena je kolekcija rimskih kamenih spomenika Jupiterov rtvenik, kamena
7

posuda, dvije figure lava, stela, kao i statuete i nalazi sa najvie istraenih srednjovjekovnih
lokaliteta Jazbine u Batkovidu i srednjovjekovni livni lonac iz Ostojideva. Etnoloka izloba
obuhvata predmete vezane za narodni ivot sela Semberije i starogradsku kulturu Bijeljine.
Historijska izloba u Muzeju Semberije obuhvata historijat Bijeljine od prvog pominjanja 3.
marta 1446. godine do 20. vijeka. Ona je sainjena od fotografija starih graevina u Bijeljini,
starog naoruanja i predmeta.

Regionalni muzej Doboj

Muzej je kompleksnog tipa sa odjeljenjima: arheologija, etnologija, historija, pedagogija.
U arheolokom odjeljenju je zbirka se oko 10.000 predmeta vezanih za period od starijeg
kamenog doba, pa sve do poetnih godina osmanske okupacije. Etnoloko odjeljenje uva
materijalnu i duhovnu kulturu naroda na podruju djelovanja Muzeja, bogate zbirke nonji,
nakita, predmeta za svakodnevnu upotrebu itd. Znaajnu vrijednost imaju fotografije starog
Doboja iz perioda austrougarske vladavine, originalni dokumenti iz Drugog svjetskog rata, vojnih
jedinica, komandi i organa vlasti.

Zaviajna zbirka Zvornik

U Zvorniku muzejska zbirka se nalazi u sklopu biblioteke iz tog grada. U sklopu Biblioteke
u Zvorniku, nalazi se muzejska zbirka iz 1982. godine u kojoj su predstavljeni predmeti iz
etnologije, arheologije, te nakit i stari zanati tamonjeg kraja.

Muzej slijeganja
Prije nekoliko decenija je u jednoj staroj zgradi na podruju Pinge (dananje Panonike)
egzistirao Muzej slijeganja, koji je govorio o specifinom fenomenu Tuzle - slijeganju tla
izazvanog dugogodinjom eksploatacijom slane vode iz podzemlja.

Planirani muzeji
Muzej Oraje
U Oraju je planirana izgradnja doma HVO-a, na inicijativu Ministarstva branitelja
Posavskog kantona. Dom de biti graen u tri etae u kojima de biti smjeteni muzej, knjinica,
spomen-soba, arhiva i uredi predvieni za udruge.
Zanimljivo je napomenuti da de se muzej tematski odnositi samo na posljednji rat 19921995. i da de biti podignut u spomen svim braniteljima. Pored slika svih poginulih branitelja, u
knjinici de se sauvati i svi tampani materijali sa ovih prostora kao i novine koje su u ratu
izlazile. Planirano je i prebacivanje cijele arhive HVO-a za Posavinu koja se trenutno nalazi u
apljini.
Muzej rudarstva i eljeznice Banovidi
U Banovidima ved due vrijeme postoji ideja o izgradnji muzeja koji se tematski odnosi
na rudarstvo i eljeznice. Ved postoje idejna rjeenja za muzej u Banovidima, koji de promovisati
opdinu Banovide i njeno naslijee. Idejni projekt gradnje prve turistike pruge uzanog kolosijeka
i muzeja rudarstva i eljeznice u BiH na kome posljednjih nekoliko godina rade elnici
banovidkog rudnika, uz podrku opdine. Idejni projekt uskoro bi trebao biti upuden na javnu
8

raspravu koja bi mu trebala obezbijediti status projekta od opdeg, opdinskog interesa.

Projekt iji cilj je da ova opdina postane atraktivna destinacija eljeznikog turizma, ne
samo u dravi nego i regionu, predvia gradnju niza sadraja na irem podruju opdine. Ispred
direkcije rudnika, rijeka Litva natkrit de se kolektorom na kome de biti polazna stanica, parking
prostor i kompleks muzeja rudarstva i eljeznice sa unutarnjim i vanjskim eksponatima.
Ukomponovan u ambijent bit de postavljen ogromni E" bager i najstariji bager koji se trenutno
nalaze na Beinu i kopu ubrid". Predvieno je mjesto za staru parnjau i kiper vagon kakvim
se prije pet decenija prevozila jalovina.
Zgrada muzeja, iz ptije perspektive, imat de oblik rudarske lampe i bit de
ukomponovana uz spomen-obiljeje "Majka poginulih rudara". Na istom lokalitetu planirana je
stanina zgrada za turiste i turistiki voz.

Muzej Panonskog mora Tuzla

Kako bi se zaokruila cjelina kompleksa Panonika u Tuzli, predvieno je osnivanje muzeja
Panonskog mora. Muzej bi bio smjeten u kompleksu Panonskog jezera i to u baraci kod ulaza
od Slane Banje, a u njemu bi trebali biti izloeni fosili organizama koji su se nalazili u Panonskom
moru.
Muzej Brko
Zadnjih godina se razvija inicijativa da se na podruju Brko Distrikta formira
odgovarajudi muzej.

III Gradaac - Simbol odbrane Bosne i Hercegovine kroz

historiju
Opde poznato je da Gradaac predstavlja simbol odbrane Bosne i Hercegovine od
najstarijih vremena do danas. Gradaac je jo u srednjem vijeku, bio utvreni grad koji je
pripadao upi Nenavite. Dolaskom Osmanlija 1463. godine Gradaac ulazi u sastav Osmanske
drave, ali borbe nisu prestajale zbog pokuaja ugarskih vladara da povrate teritorij izgubljen od
strane osvajaa, osnivanjem Jajake i Srebrenike banovine. Kasnije je Gradaac poetkom XVI
stoljeda konano pao u ruke Osmanlija.
9

Gradaac krajem XVII stoljeda dobija na znaaju nakon poraza Osmanlija u ratu koji je
okonan Karlovakim mirom 1699.godine, u vrijeme kada se granica Osmanskog carstva povlai
na Savu, kao prirodnu granicu izmeu Austrije i Osmanskog carstva.
Gradaac je i u toku tridesetih godina 19. stoljeda bio u centru zbivanja na europskom
dijelu Osmanskog carstva zbog Pokreta za autonomiju na elu sa Husein kapetanom
Gradaevidem.
Sa austrougarskom okupacijom Bosne i Hercegovine Gradaac nije bio na pravcu
kretanja vojnih snaga austrougarske, ali su njegovi borci bili na linijama odbrane u Graanici,
Tuzli i Brkom.
U toku Drugog svjetsko rata Gradaac je dao veliki broj boraca koji su izgubili ivote u
borbi za slobodu. Njima u ast je podignuto nekoliko spomenika u uem centru grada.
Odbambeno oslobodilaki rat 1992-1995 je naglasio ulogu Gradaca kao izrazito bitne
strateke pozicije za cijelo podruje sjeveroistone Bosne.

IV Sadraji koji govore o odbrani Bosne

Utvrda Gradaac
Kompleks Starog grada u Gradacu je utvrenje, graeno u osmansko doba. Ime
Gradina, kako se zove lokalitet na kome se nalazi ovaj kompleks, odaje mnogo starije porijeklo.
Kako ovdje nisu vrena arheoloka ispitivanja, dublja prolost grada nije poznata. Uz juni
bedem Donjeg grada, pri rekognosciranju terena, sluajno su naeni fragmenti
kasnosrednjovjekovne keramike. Stoga se pretpostavlja da bi tu negdje oko junog bedema
mogli biti ostaci srednjovjekovnog grada. Ispod grada je lokalitet Varo. U srednjem vijeku
pripadao je upi Nenavite, koja je formirana na teritoriji izmeu rijeka Tinje, Save i Bosne.
Pred kraj bosanske samostalnosti nazire se da je oblast u zapadnim dijelovima Usore, to jest
porijeju Bosne u kojoj se nalazio i Gradaac (srednjovjekovni grad Gra(da)ac), bila pod vladu
Radivoja Kotromanida, dugogodinjeg pretendenta na kraljev prijesto. Njemu je bosanski kralj
Stjepan Tomaevid darovao 1461. godine Graac, a izgleda da je samo potvrdio prijanju
darovnicu kralja Tomaa.

Utvrda Gradaac poetkom XIX stoljeda

10

Vjerovatno je Gradaac pao u osmanske ruke pri zauzedu Bosne 1463. godine. Poslije
maarske protuofanzive 1463/1464. godine, osnovane su Jajaka i Srebrenika banovina, na
ijoj se teritoriji nalazio i Gradaac. Historijski izvori ne daju tane podatke kada je pod
osmansku vlast pala teritorija Srebrenike banovine. Kako navodi Handid, Osmanlije su tu
teritoriju definitivno zauzele nakon isteka sedmogodinjeg primirja (1503-1510), a prije 1. aprila
1519. godine, kada je u Budimu ponovno zakljueno primirje izmeu Maara i Osmanlija na tri
godine . Osvojena teritorija pripala je Zvornikom sandaku.
U sumarnom defteru iz 1533. godine, spominje se varo grada Graaca (kala i Graac)
sa svega 19 kuda u Nahiji Graac. Utvrda u Gradacu je pripadala, pored gradova Rae, Koraja,
Brkog i Dobora, sjevernoj liniji utvrenja Zvornikog sandaka. Nalazila se u pojasu isturene
krajine ije su tvrave uvale samo ulufedije (pokretna vojska koja je djelovala u sluaju
potrebe i nije bila vezana za timare u isturenim utvrdama Vojne krajine). Zato je nema u
popisima do 1533. godine, pa ni u sumarnom popisu iz te godine. Tek izmeu 1536. godine,
kada su Osmanlije poduzele ofanzivu za osvajanje Slavonije, i 1548. godine, dio gradova, meu
kojima i Gradaac, prestali su po karakteru posada biti granini gradovi. Tada je gradaaka
posada imala svega 10 mustafhiza (posada uvara tvrave sa uivanjem timara), nije vie imala
strategijski znaaj, a njena varo je bila bez perspektive daljnjeg razvitka.

Utvrda Gradaac - tlocrt

Od 1548. godine, pa sve do 19. stoljeda, Nahija Graac se spominje pod imenom Nahija
Nenavite. Ova nahija je pripala Zvornikom sandaku i Kadiluku Srebrenica sve do 20-ih godina
16. stoljeda, zatim Zvornikom kadiluku do 1633. godine, kada je pripala Graanikom kadiluku.
Tek od 18. stoljeda, kada je granica Osmanskog carstva utvrena na Savi (definitivno
odredbama Beogradskog mira 1739. godine), Gradaac, kao strateko mjesto u pograninom
prostoru Carstva, dobija na znaaju. Oko 1710. godine, a sigurno prije 1730. godine, iz agaluka
je izrasla kapetanija koja je imala 300 pladenih vojnika, raznih rodova vojske. Ovoj kapetaniji su
pripadala i utvrenja Soko kod Graanice i Srebrenik. Sva tri grada ove kapetanije bila su dobro
snabdjevena topovima kao i svim rodovima vojske. Prema izvjetaju iz perioda izmeu 1718. i

11

1739. godine, gradaaka tvrava je prilino vrsto zidana i okruena jarkom. Osigurana je sa tri
baterije koje imaju 15 tekih topova.
Prvi kapetan je bio po imenu Ahmed. Oko 1730. Godine se spominje u dokumentima kao
kapetan Gradaake kapetanije Muhamed (Mehmed I) . Njegov nasljednik bio je Mehmed II
kapetan (poznat iz dokumenata izmeu 1749. i 1781. godine). U njegovo vrijeme, 1756. godine,
na mjestu palanke poela se graditi tvrava i itav kompleks Starog grada, a popravljani su
gradovi Soko i Srebrenik. Zastavnik Boid iz Brodske pogranine pukovnije je u izvjetaju 1785.
godine opisao gradaaku tvravu kao dobro organiziranu i dobro utvrenu. Tada je to ved bio
tvrd grad sa opkopom i snabdjeven sa 15 tekih topova. Iz tog opisa je vidljivo da postoji i Donji
grad sa ulazima na sjeveroistoku i jugu.

Utvrda Gradaac izvod iz Urbanistikog plana

Mehmed-bega je naslijedio njegov sin Osman-kapetan i to prije 1795. godine. U njegovo
vrijeme znatno je proirena tvrava u Gradacu. Prema natpisu nad sjevernom kapijom (do
Husejnije damije), poduzeti radovi na proirenju zavreni su 1808. godine. Tada su podignute
dvije kapi-kule (kod Husejnije i u gornjem, junom ulazu u grad). Osman je umro krajem 1812.
godine, a naslijedio ga je najstariji sin Murat-kapetan (1813-1821) koji je zavrio gradnju grada.
Iz njegovog vremena (1818) ima i najvie informacija o obnovi i popravkama utvrenja, koje su
vrene po valijinoj (upravitelj provincije) naredbi. Murat-kapetan je bio jedan od najmodnijih
bosanskih kapetana i vrlo obrazovan ovjek svog vremena. Pretpostavlja se da je on dao
izgraditi vodovod u Gradacu, prvenstveno radi potrebe tvrave. Vodovod je imao esmu i tri
izljeva blizu Damije Husejnije (Kreevljakovid, 1991, 183). Naslijedio ga je Husein-kapetan
Gradaevid, nazvan Zmaj od Bosne, posljednji gradaaki kapetan (1821-1832). On je bio sin
Osman-pae, mlaeg Muratovog brata.Naslijedio ga je Husein-kapetan Gradaevid, nazvan
Zmaj od Bosne, posljednji gradaaki kapetan (1821-1832). On je bio sin Osman-kapetana.
Njegova kapetanija je bila poznata po najboljem upravljanju u Bosni. On je obnavljao kulu i
tvravu. Pored kamena, gradnja je vrena i ciglom, koja se prvo dovozila iz Slavonije (Austrije), a
12

kasnije je, vjerovatno, pravljena u vlastitoj ciglani u Oraju. U Gradacu je sagradio sahat-kulu
(1824) i Damiju Husejniju (1826).
Prema slubenom popisu iz 1833. godine, u gradu je bilo 29 topova. Austrijska okupacija
1878. godine zatekla je malu posadu u Gradacu. Iza ukinuda kapetanije 1832. do 1895. godine,
u kuli Husein-kapetana je bio ured upravne vlasti.

Husein kapetan Gradaevid (Zmaj od Bosne - Pokret za autonomiju

Bosne)
Husein kapetan Gradaevid je moda najznaajnija linost uopde u historiji Bosne i
Hercegovine, a nesumnjivo spada u red linosti za koje moemo redi da su meu najpoznatijim
u Bosni i Hercegovini.
Njegovo ime se najvie vee za Pokret za autonomiju Bosne u sastavu Osmanskog
carstva iz 1830. godine. Husein Gradevid je roen u obitelji koja je na prijelazu iz 18. u 19.
stoljede spadala u red najsnanijih bosanskih begovskih obitelji. Gradaevidi su bili kapetani
gradaake kapetanije. Husein kapetan je roen 1802. godine u Gradacu od majke Melek
hanume i oca Osman kapetana.
Husein kapetan je na sastanku u Tuzli poetkom 1831. godine izabran na elo Pokreta za
autonomiju. Na ovom sastanku Bonjaci su traili da se:
- opozovu privilegije koje je Porta dala kneevini Srbiji,
- da se obustavi uvoenje nizam-i dedida, (nova vojska, nova uniforma i novi nain
uvjebavanja)
- da se ukine bosansko namjesnitvo i dopusti uvoenje autonomne vlasti na elu sa
domadim ovjekom,
- da se godinji tribut Porti plati 4000 kesa.
Ved 1831. Godine Husein kapetan se potpisuje kao Al muhakkem Kapudan Husein
Serasker-i Bosna tj. kao serasker vojni komandant Bosne izabran po volji naroda, iz ega se
moe zakljuiti kako Husein kapetan nije samo najvia vojna nego i civilna vlast u zemlji. Nakon
uspjenih vojnih operacija protiv snaga sultana, na Kosovu, bosanski vojni komandanti trae da
se velikog vezira Husein kapetana proglasi za bosanskog valiju. Tako je zvanino proglaen za
valiju 1831.godine u Sarajevu te dobio naziv pae. Iako je potvren od strane vojnih i civilnih
vlasti u Bosni, traio je potvrdu o svom imenovanju iz Carigrada.
Husein kapetan je bio pravi vladar Bosne, uz koga je bilo vijede bosanskih prvaka, sa
organiziranim dvorom u Sarajevu. Kasnije je dvor iz Sarajeva prebacio u Travnik, tradicionalno
sjedite bosanskih namjesnika.

13

Husein kapetan Gradaevid (ulje na platnu)

autor: Abdulah Tipura

Bista Husein kapetana Gradaevida

Autor: Ibrahim Bilajac
Nakon to su predstavnici osmanske vlasti odbili njegovo imenovanje i zatraili da se
obnovi sultanova vlast u Bosanskom ejaletu, dolo je do vojnih akcija u kojima je Husein
kapetan sa svojim saborcima odnosio pobjede. Od bosanskih prvaka Ali paa Rizvanbegovid sa
svojim pristalicama je stao na stranu sultana i uspio poraziti Husein kapetana u bitkama na
Palama i na Stupu. Ali paa Rizvanbegovid je pruio vojnu pomod od sultana imenovanom
bosanskom namjesniku Kara Mahmud Hamdi pai. Ta odluujuda bitka se odigrala 04. Juna
1832.godine i oznaila je kraj Pokreta za autonomiju.
Porta je donijela odluku da se Husein kapetan zajedno sa lanovima porodice ne smije
zadravati na europskom dijelu Osmanskog carstva. Odluke o njegovoj sudbini nakon poraza

14

Pokreta za autonomiju su esto mijenjane, te je tako na kraju odlueno da ivi u kudnom

pritvoru u Carigradu, u janjiarskim kasarnama na Atmejdanu.
Husein kapetan Gradaevid je tako umro 1834. godine i pokopan je na mezarju Ejjub u
Istanbulu, gdje se njegovi posmrtni ostaci i danas nalaze.
Husein kapetan se na elu Pokreta za autonomiju Bosne borio za autonomiju Bosne u
sastavu Osmanskog carstva. Posebno vano je naglasiti njegov afirmativan stav prema
krdanskoj zajednici koju je predstavljao fra Ilija Starevid, sa kojim je njegovao prijateljske
odnose. Pokret za autonomiju Bosne se ne moe izdvojiti od bilo kojeg drugog nacionalnog
pokreta u Europi.

Drugi svjetski rat

Podruje sjeveroistone Bosne (pa i Gradaca) je tokom Drugog svjetskog rata prolo
kroz sve one faze kakve imamo na irim prostorima Bosne i Hercegovine i bive drave.
Stanovnitvo sjeveroistone Bosne se tokom ovog rata nalo u sloenim historijskim
okolnostima i pokuavalo je da da najbolji odgovor i organizaciju radi opstanka. Jedinice NOB-a
su ovo podruje rjee posjedivale a regularne vlasti tadane NDH su organizirali vlastite
jedinice. Stanovnitvo ovog podruja slijedom historijskih okolnosti uzimalo je uede manje ili
vie u jedinicama oba ova subjekta. Opda karakteristika Drugog svjetskog rata na ovom
podruju je znaajno stradanje civila i stanovnitva u razliitim vojnim postrojbama.

Odbrambeno-oslobodilaki rat 1992-1995.

Podruje sjeveroistone Bosne je tokom odbrambeno-oslobodilakog rata bilo na pravcu
snanih ofenzivnih dejstava agresora na Bosnu i Hercegovinu, to je uslovilo velike napore
stanovnitva ovog podruja u ogranizovanju opstanka ovih prostora. O tome svjedoe
mnogobrojne rtve ljudi ovog kraja u borbi i spreavanju agresora da zauzme ove prostore. Ako
je neko podruje Bosne i Hercegovine klasian primjer uda bosanskog otpora onda je to
podruje sjeveroistone Bosne, Gradaca pogotovo.
Drugi korpus Armije BiH sa sjeditem u Tuzli koji je pokrivao podruje cijele
sjeveroistone Bosne je bio najmnogoljudniji i jedan od najuspjenijih korpusa Armije BiH, u
odbrambeno-oslobodilakom ratu 1992-1995. g. Kroz brojne brigade ovog korpusa se batini
uspjena odbrana ljudi, teritorija i naselja Tuzlanskog kantona. Kroz spomen sobe brigada i
korpusa je sauvano bogato naslijee koje govori o borbi za opstojnost Bosne i Hercegovine.

V Znaaj i funkcije bududeg muzeja

Nauni
Muzeji imaju za cilj da kod posjetilaca probude ljubav prema prolosti. Muzej treba da
pomogne u traganju za historijom. U skladu sa Zakonom o muzejskoj djelatnosti, Muzej
ostvaruje svoju osnovnu drutvenu i kulturoloku funkciju tako to istrauje i prikuplja muzejski
materijal koji se odnosi na sve periode historije Bosne i Hercegovine. Tako muzej postaje
svojevrsno mjesto za inicijalna istraivanja lokalne, a time i globalne historije. Rezultati
istraivanja koje vre struni radnici u muzeju bi trebali biti objavljeni u publikaciji koju de isti
15

muzej izdavati. Prikupljeni materijal muzej struno obrauje i sistematizira u svojim zbirkama,
prireuje stalne, tematske i pokretne izlobe, izdaje strune, naune, nauno - popularne
publikacije, kataloge i sl., sarauje sa srodnim i drugim muzejima u zemlji i svijetu.
Ovdje je potrebno naglasiti da bududi muzej treba udi u Internacionalnu asocijaciju
muzeja na svjetskom nivou. Radi se o ICOM-u, ime bi se muzejska djelatnost pratila europske,
a time i svjetske tokove u oblasti muzeologije.

Memorijalni
Kako se u sluaju osnivanja Muzeja odbrane Bosne i Hercegovine u Gradacu radi
tematski o muzeju sa vojnom tematikom, neophodno je da sadri i memorijalni karakter. Prema
etimologiji rijei memorijalni to znai sjedanje na ljude koji ili dogaaje koji predstavljaju
prekretnicu u historiji jednog drutva, ovaj muzej moe sadravati predmete, objekte ili
posmrtne ostatke koji sjedaju na znaajne datume iz borbe za odbranu Bosne i Hercegovine.
Konkretno u sluaju Gradaca se moe govoriti o posmrtnim ostacima Husein kapetana
Gradaevida ili objektima (slikama, fotografijama ili memorijalnom spomeniku koji je posveden
borcima iz perioda Drugog svjetskog rata ili posljednjeg obrambeno-oslobodilakog rata). Tako
u memorijalne spomenike bududeg muzeja spadaju:
1. Spomen obiljeje ehidima, palim borcima i civilnim rtvama rata 1992-1995.
2. Spomenik posveden palim borcima u Drugom svjetskom ratu
3. Biste linosti iz Drugog svjetskog rata
4. Turbe Husein kapetana Gradaevida (?)
Memorijalni karakter ovog muzeja ogledade se i u sjedanju i ukazivanju na najznaajnije
dogaaje koji govore o viestoljetnoj borbi za opstojnost Bosne i Hercegovine. Npr. Pokret za
autonomiju Bosne i Hercegovine, Odbrambeno-oslobodilaki rat 1992-1995., Bitka za oklopni
voz...

Edukativni
Edukativni karakter muzeja u modernom dobu sve vie dobija na znaaju. Muzej treba
da postane mjesto obrazovanja mladih narataja koji tragaju za injenicama iz prolosti. Muzej
mora u isto vrijeme zadovoljiti i naunika i amatera, kao i mase posjetilaca. Osim muzejskih
eksponata koji sami po sebi svjedoe o nekom historijskom dogaaju, potreban je interaktivni
pristup koji de zaintrigirati posjetitelja za upoznavanje sa sadrajima muzeja, ili eventualno
potaknuti na daljnja istraivanja. Muzej sa svojim sadrajima bi trebao da ostvaruje saradnju sa
srodnim ustanovama iz oblasti kulture, ali i sa ustanovama za obrazovanje (osnovno, srednje i
visoko kolstvo). Ovaj vid saradnje sa obrazovnim ustanovama treba ostvariti putem grupnih
posjeta muzejima, izradama referata ili literarnih radova, a povodom obiljeavanja znaajnih
datuma iz nacionalne historije. Npr. osnovne kole na nivou Tuzlanskog kantona bi mogle
organizovati posjete uenika muzeju sa oko 50 000 posjetitelja.

Turistiki
Turistika komponenta muzeja je u modernom dobu nezaobilazna. Muzeji su danas
primarna destinacija velikog broja, kako ekskurzija tako i pojedinanih turistikih posjeta. Svaki
posjetilac jednog europskog grada na prvom mjestu odlazi u muzej kako bi se upoznao sa
prolodu tog grada. Posjedivanje muzeja prilikom turistikog obilaska nekog grada ili drave
16

ulazi u sferu, danas sve prisutnijem kulturnom turizmu. Muzej mora ponuditi strunog radnika
koji de pojedincima ili grupama posjetitelja davati informacije o muzejskom sadraju, historijatu
muzeja, kao i o historiji Gradaca, pa i cijele Bosne i Hercegovine. Veliki broj posjetitelja eli za
uspomenu na posjedeni muzej ponijeti neto to de ga podsjedati na vrijeme provedeno u
muzeju. Tako je potrebno izraditi veliki broj suvenira koji osim promocije muzeja, grada, drave
i njene historije moe biti afirmativna u smislu ostvarivanja finansijske dobiti za muzej, a novac
dobijen na taj nain uloiti u jaanje kapaciteta muzeja. Npr. ako bi se ulaznica napladivala po
najnioj cijeni od 1 KM, pri samom ulasku u muzej, ved bi postojala realna osnova za
finansiranje rada muzeja. Osim toga, razne vrste materijala koji bi se prodavao u suvenirnicama
bi takoe povedali finansijsku dobit, a time i promociju sadraja muzeja.

VI Pravna i drutvena osnova formiranja muzeja

Pravna osnova
Internacionalno udruenje muzeja (ICOM), je nevladina organizacija osnovana na
meunarodnom nivou, sa ciljem uvoenja standardizacije u rad muzeja. Pored dravnih
(nacionalnih) zakona i zakonskih odredbi u oblasti kulture i kulturnog naslijea (u sluaju Bosne
i Hercegovine) republikih, federalnih i kantonalnih, na meunarodnom nivou postoji nekoliko
konvencija i preporuka koje tretiraju pitanja iz ove oblasti.
Muzej je neprofitna stalna ustanova u slubi drutva i njegovog razvoja, otvoren je za
javnost. Muzej nabavlja, konzervira, istrauje komunicira i izlae u svrhe prouavanja, edukacije
i uivanja materijalno i nematerijalno svjedoanstvo ljudi i njihovog okruenja. (prema def.
Etikog kodeksa ICOM, Sarajevo 2007.) ICOM je meunarodno vijede muzeja nevladina
organizacija osnovana 1946.godine sa sjeditem u Parizu.
Prema Etikom kodeksu ICOM, International Council od Museums, objavljenog
2007.godine, muzeji moraju u potpunosti djelovati u skladu sa meunarodnim, regionalnim,
dravnim i lokalnim zakonima ugovorima. U potivanju meunarodnih ugovora obavezna je
primjena meunarodne legislative koja je uzeta kao standard u tumaenju ICOM-ovog Etikog
kodeksa za muzeje:
1. Haka konvencija za zatitu kulturnih dobara u sluaju oruanog sukoba (prvi protokol iz
1954. i drugi iz 1999.)
2. Konvencija o sredstvima zabrane i zatite od nedozvoljenog izvoza, uvoza i prenosa
vlasnitva kulturnih dobara (UNESCO 1970).
3. Konvencija o ukradenim i nezakonito izvezenim kulturnim dobrima (1995)
Prema Kodeksu, muzeji imaju dunost da nabavljaju, uvaju i promoviraju svoje zbirke kao
doprinos ouvanju prirodnog, kulturnog i naunog naslijea. U definiranju materijala koji se
treba nadi u muzejskim zbirkama vojna oprema, ostaci naoruanja, predmeti koji potiu iz
ratnog perioda, dokumenti, izvjetaji itd. ne spadaju u tzv. kulturno osjetljivi material u koje
spadaju samo objekti tj. predmeti sakralnog karaktera i posmrtni ostaci. Prema tome u sluaju
17

osnivanja i rada Muzeja odbrane Bosne i Hercegovine, nede postojati kulturno osjetljivi
materijal.
Na sjednici odranoj 2008.godine, Bosna i Hercegovina je ula u sastav zemalja regiona
(Slovenija, Hrvatska, Makedonija, Srbija, Crna Gora, Rumunija, Bugarska i Albanija) koje su
podrale osnivanje regionalne alijanse Meunarodnog vijeda Muzeja za jugoistonu Europu.
Etiki kodeks Meunarodnog muzejskog vijeda predvia razvijanje obrazovne uloge i da
privlae iru publiku iz zajednice, mjesta ili grupe kojoj slue.

Ustav TK
Prema vaedem ustavu Tuzlanskog kantona iz 1999.godine, lan 11. predvia pod:
c) utvrivanje i provoenje politike obrazovanja i vaspitanja;
d) utvrivanje i provoenje politike u oblasti nauke, kulture i sporta;
m) utvrivanje i provoenje politike kantonalnog turizma, razvoj turistikih resursa;
ime Tuzlanski kanton ima odgovornost i obaveze u oblasti nauke, kulture, vaspitanja, razvoja
turizma, ukljuujudi osnivanje muzeja koji podstie razvoj svih u svim navedenim oblastima.
Osim toga, pitanje vitalnog nacionalnog interesa prema lanu 26. vaedeg ustava se
potvruje kroz osnivanje muzeja koji se odnosi na identitet jednog konstitutivnog naroda, kao i
obrazovanje, vjeroispovijest, jezik, njegovanje kulture, tradicije i kulturnog naslijea

Zakon o zatiti i koritenju kulturno-istorijskog i prirodnog nasljea

Oblast integralne zatite ukupnog i pojedinanog naslijea je tretirana u Zakonu o zatiti
i koritenju kulturno-istorijskog i prirodnog nasljea 20/85. Ovaj Zakon detaljno obrauje
problematiku istraivanja, evidentiranja, kategorizacije, zatite, obnove, koritenja i
prezentacije ukupnog naslijea kao i pojedinih dobara naslijea. Ovu problematiku u dijelu
prezentacije naslijea kroz specijalizirane kulturne ustanove tipa muzeja dalje razrauju drugi
zakoni i akti.

Zakon o kulturi TK
Zakon o kulturi iz 1998. godine regulie pitanja iz oblasti kulture na nivou kantona. U
lanu 3. ovog Zakona predvieno je obezbjeivanje uslova za stvaranje, prenoenje i
dostupnost kulturnih vrijednosti, ouvanje kulturno-historijskog nasljea, afirmisanje kulturnih
vrijednosti kantona u zemlji i svijetu, u okviru ukupnih kulturnih vrijednosti Bosne i
Hercegovine, kulturni odgoj u obrazovanju i obrazovanje kadrova za pozive u oblasti kulture i
kulturoloka istraivanja.
Pod kulturnom djelatnodu u smislu odredaba ovog Zakona podrazumijevaju se svi oblici
stvaralatva, prenoenje i ouvanje kulturnih vrijednosti u oblasti knjievne, muzike, plesne,
pozorine, likovne filmske i video djelatnosti, ouvanja kulturnog i prirodnog naslijea, arhivske,
muzejske, izlobene i biblioteke djelatnosti, kao i izdavatva, kinematografije i radija i
televizije.
Prema tome, muzejska djelatnost spada u oblast kulturne djelatnosti i sva pitanja vezana
za muzejsku djelatnost tretirana su ovim zakonom.

18

Zakon o muzejskoj djelatnosti Tuzlanskog kantona

Zakon o muzejskoj djelatnosti je donesen 2002.godine i on detaljnije utvruje uslove
osnivanja i rada muzeja na nivou Tuzlanskog kantona.
Prema ovom zakonu matine poslove muzejske djelatnosti na podruju Tuzlanskog
kantona obavlja Muzej istone Bosne u Tuzli. Matini poslovi muzejske djelatnosti su:
- voenje centralnog kataloga muzejskog materijala za
podruje Kantona
- razvijanje i unapreivanje strunog rada muzeja u
djelatnostima za koje je muzej registriran
- obavljanje strunog nadzora i pruanje strune pomodi
- staranje o strunom usavravanju zaposlenika muzeja.
Zakon o muzejskoj djelatnosti utvruje muzejsku djelatnost kao djelatnost od posebnog
interesa za Kanton. Muzej kao javnu ustanovu mogu osnovati Skuptina Kantona, odnosno
Opdinsko vijede ili u svojstvu suosnivaa Skuptina Kantona i Opdinsko vijede. Prema ovom
zakonu l. 14 muzeje mogu osnivati domada i strana pravna i fizika lica. Sredstva za osnivanje i
rad muzeja obezbjeuje osniva ili osnivai. Ako muzej osniva dva ili vie osnivaa njihova
meusobna prava i obaveze se utvruju ugovorom. Konanu saglasnost za rad muzeja daje
nadleno ministarstvo Tuzlanskog kantona.
Muzejom upravlja Upravni odbor kojeg ine predstavnici osnivaa i uposlenika, a
imenuje ga osniva (ili osnivai). Muzejom rukovodi direktor. Sredstva za rad muzeja
obezbjeuju se od osnivaa, prihoda muzeja i dr.

Pravilnik o osnivanju Muzeja TK

Muzejski pravilnik koji ureuje uslove za osnivanje i rad muzeja donesen je na osnovu
lana 15. Zakona o muzejskoj djelatnosti (Slubene novine TK, broj 10/02), a od strane ministra
obrazovanja, nauke, kulture i sporta Tuzlanskog kantona, 31. decembra 2009. Muzejski pravilnik
se sastoji od ukupno 11 (jedanaest) lanova koji detaljnije ureuju sljededa pitanja: uslove za
osnivanje i poetak rada muzeja, osnovni fond muzejskog materijala, muzejski prostor,
muzejska oprema, struno osoblje, finansiranje muzeja, upis u Registar ustanova kulture,
pitanje provjere uslova za osnivanje i rad muzeja, te primjenu pravilnika na osnivanje galerije ili
muzejske zbirke.
Pravilnikom se propisuju blii uslovi za osnivanje i poetka obavljanja djelatnosti muzeja.
Prema l. 2. ovog pravilinika Muzej mogu osnovati domade i strano pravno i fiziko lice na nain
propisan zakonom, ovim pravilnikom, standardima i normativima za muzejsku djelatnost
ukoliko je osigurano sljedede:
- Odgovarajudi muzejski materijal
- Odgovarajude prostorije i oprema,
- Potreban broj strunih muzejskih djelatnika i
- Finansijska sredstva za obavljanje muzejske djelatnosti
Muzej treba da ima osnovni fond muzejskog materijala iz oblasti kojom se muzej bavi.
Muzej treba da ima slijedede prostorije:
- Izlobeni prostor za stalnu postavku i povremene izlobe,
- Depoe za sistematske zbirke,
- Radionice za odravanje, restauriranje, konzerviranje muzejskog materijala
19

Prostorije za odravanje predavanja grupama posjetilaca,

Radne prostorije za uposlenike
Strunu biblioteku

Prema Pravilniku muzej mora posjedovati opremu koja odgovara namjeni muzeja, a radi
se o opremi za uvanje muzejskog materijala od otedenja, unitenja ili nestajanja, opremi za
provoenje mjera zatite muzejskog materijala (posebno za vrijeme ratnog ili drugog vanrednog
stanja), zatim opremi za preparatora, tehnike i informatike ureaje i druga sredstva za
savremeno istraivanje, obradu i koritenje muzejskog materijala, te drugoj opremi za
obavljanje osnovne djelatnosti muzeja.
Muzej predvia postojanje najmanje 4 (etiri) struna zaposlenika u radnom odnosu na
neodreeno vrijeme sa punim radnim vremenom i to:
- Kustos za svaku oblast kojom se muzej bavi,
- Muzejski pedagog,
- Preparator,
- Knjiniar, vii knjiniar i bibliotekar.
Finansijska sredstva za osnivanje i rad muzeja osigurava osniva.

Zakon o slubi u oruanim snagama Bosne i Hercegovine

Drugi korpus Armije BiH sa sjeditem u Tuzli koji je pokrivao podruje cijele
sjeveroistone Bosne je bio najmnogoljudniji i jedan od najuspjenijih korpusa Armije BiH, u
odbrambeno-oslobodilakom ratu 1992-1995.g. Kroz brojne brigade ovog korpusa se batini
uspjena odbrana ljudi, teritorija i naselja Tuzlanskog kantona. Kroz spomen sobe brigada i
korpusa je sauvano bogato naslijee koje govori o borbi za opstojnost Bosne i Hercegovine.
Drugi pjeadijski (renderski) puk oruanih snaga BiH ije je sjedite na Dubravama kod
Tuzle, je sljedbenik Armije Bosne i Hercegovine. Ovaj puk formalno batini svo naslijee i
muzejske eksponate svih korpusa i brigada Armije Bosne i Hercegovine.
Prema Zakonu o slubi u oruanim snagama Bosne i Hercegovine, iz 2005.godine lan 6
detaljno ureuje pitanje muzejske grae i muzejskih eksponata koji se nalaze u sastavu Armije
Bosne i Hercegovine. Komande pukova, prema ovom Zakonu mogu:
- a) upravljati muzejom puka
- c) pripremati, istraivati i njegovati historiju puka,
- d) objavljivati biltene puka,
- e) uvati kulturno-historijsko naslijee puka.

Pravilnik o organizaciji pukova

Prema najnovijem Pravilniku o organizaciji pukova oruanih snaga BiH, doneenom u
augustu 2010.godine predvieno je da se u organizaciji pukova nalaze i Muzeji pukova.
Tako je predvieno da u saradnji sa partnerima i zainteresovanim stranama koje odobri
Ministarstvo odbrane, pukovi mogu upravljati Muzejom puka.
Muzej se: moe sastojati od vie odjeljenja i nalaziti na vie geografskih lokacija. Spomen
sobe se smatraju sastavnim dijelom muzeja. Svaki puk je odgovoran za utvrivanje posebnog
pravilinika koji de mu omoguditi da upravlja muzejom puka i za njegovo prosljeivanje
Ministarstvu odbrane na odobrenje. Pravilnik mora ukljuiti finansijska i personalna pitanja.

20

Lokaciju muzeja i odjeljenja muzeja puka kao i sadraji muzejskih postavki odobrava
ministar odbrane.
Nijedan eksponat ne moe biti izloen u muzeju puka dok se ne dokae njegovo
porijeklo i vlasnitvo i dok Ministarstvo ne prizna taj dokaz.

Drutvena osnova
Zatita i prezentacija naslijea i batine kao i ukupne kulturne historije je vaan segment
funkcionisanja lokalne uprave u suvremenom drutvu. Kultura i njeni segmenti se danas sve vie
prebacuju kao jedan od vanih interesa i aktivnosti lokalne uprave, prije svega opdine i kantona.
Postojede institucije kulture na opdini Gradaac
J.U. Javna biblioteka Alija Isakovid: nalazi se u prizemlju zgrade unutar utvrde sa
nekoliko prostorija. Obuhvata biblioteku sa tri odjeljenja (djeije, struno i za odrasle). Zatim,
pokretnu biblioteku sa namjenskim vozilom, koja pokriva 20 mjesnih zajednica, zaviajnu zbirku
i grau o zaviaju, itaonicu sa internet klubom, odjeljenje na banji Ilidi. Biblioteka ima
nekoliko zaposlenih, a direktor je dr. sc. Esad Karid.
Centar za kulturu Ahmed Muradbegovid: nalazi se na spratu iste zgrade sa vie
prostorija. Obuhvata radio stanicu sa studijom i redakcijom. Zatim, stalnu postavku zaviaja, sa
neto muzejskog materijala (predmeta, dokumenata, fotografija). Stalna postavka zaviaja
nema uposlenika koji se brine o njoj. Centar za kulturu ima desetak zaposlenih, a direktor je
Vahid Klopid.
Kada se govori o kulturi Gradaca treba spomenuti poznatu kulturnu manifestaciju
Gradaaki knjievni susreti. To su ustvari nekadanji Kikidevi susreti. Gradaaki knjievni
susreti su tradicionalna kulturno-knjievna manifestacija koju je osnovala Opdina Gradaac, a
izvode Javna biblioteka Alija Isakovid, Centar za kulturu i Udruenje knjievnika.
U Gradacu izlazi u cijeloj Bosni i Hercegovini poznati asopis za kulturu Diwan. Do
sada je izalo trideset brojeva ovog asopisa.
Zaokruivanje rada iz oblasti kulture i zatite naslijea

Osnivanjem Muzeja odbrane Bosne i Hercegovine u Gradacu, zaokruila bi se djelatnost

u oblasti kulture. Gradaac kao grad koji ima dugu tradiciju u odbrani Bosne i njenog naroda
zasluuje muzej koji de imati znaajnu ulogu za budude generacije svih graana Bosne i
Hercegovine.

VII Sadraji muzeja

Kula Husein kapetana
Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine je 2004. godine
prostor kule Husein kapetana Gradaevida, zajedno sa bedemima, objektima unutar bedema Gornji grad sa kulom Huseinkapetana Gradaevida i Donji grad sa sahatkulom, zgradom
Gradske biblioteke, radio-stanicama i muzejom, zgradom gimnazije i predmetima iz muzejske
zbirke koji su upisani u inventarnu knjigu Muzeja, proglasila nacionalnim spomenikom Bosne i
Hercegovine.

21

Prijedlog restauracije i revitalizacije starog grada i kule iz 1975.

Kula Husein kapetana predstavlja najvaniji dio kompleksa Starog grada u Gradacu.
Njena izgradnja je usko vezana za politike prilike u Osmanskom carstvu sredinom 18. stoljeda.
Nekoliko puta je restaurirana, a najvedi restauratorski zahvati su uinjeni nakon pretrpljenja
velikih otedenja u toku agresije 1992-1995.

22

Trenutno se u kuli nalazi restoran vidikovac, a deset soba je dobilo hotelsku namjenu,
sa enterijerom koji ima elemente bosanskih soba. Kula se moe iskoristiti za stalnu postavku
muzeja ili za privremene izlobe. Danas se u kuli ved nalaze nekoliko eksponata koji se odnose
na ivot i djelo Husein kapetana Gradaevida. Posebno je interesantna kula sa svojim
interijerom i sa dvoritem kao izlobenim prostorom za likovna umjetnika djela. Tako se kula
moe hronoloki iskoristiti za osmanski period, a tematski za Husein kapetana Gradaevida i
pokret za autonomiju.

Kompleks utvrde Gradaac

Urbanistiki opis utvrde
Prema dokumentu Izvod iz Urbanistikog plana za Gradaac do 2020. godine (izmjena
dijela plana), utvrda sa starim gradom u Gradacu spadaju u zonu kulturno-historijskog
naslijea. Radi se o sljededim predmetnim parcelama :
- k.br. 1193/1, k.br. 1197, k.br. 1198/1, k.br. 1198/2, k.br. 1199
Navedene katastarske estice se nalaze u prvoj zatitnoj zoni. Osim toga, Komisija za
ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine je proglasila nacionalnim spomenikom
Stari grad Gradaac sa Gradaevida kulom 2005.godine.

Utvrda u Gradacu je opasana bedemima koji su ouvaniji nego kod vedine drugih
gradova. Stari grad u Gradacu je graen u 18. stoljedu, a dovren je oko 1820.godine.
Pretpostavlja se da je na istom mjestu prije toga postojao neki srednjovjekovni ili rimski gradid.
Kula Gradaevida je donjon tvrave i sjedite kapetana. Ona je graena od cigle, koju je
Husein kapetan dobavljao iz Slavonije.

23

Specifino arhitektonsko rjeenje svjedoi o slabosti osmanske imperije, jaanju lokalnih

velikaa, te kulturnom uticaju susjedne Austrije.

Danas utvrda kao i u prolim vremenima dominira gradom. Ona predstavlja urbanistiki
centar grada. Oko utvrde su stoljedima nastajale kude i objekti koji su se irili od utvrde u
koncentrinim krugovima i tako formirale grad Gradaac.
Obnova utvrde i kule
Na starom gradu u Gradacu i okolnim objektima vreni su konzervatorsko
restautatorski radovi koji su imal za cilj ouvanje kulturno-historijskog naslijea Gradaca.
Slijedi anualni popis tih radova:
- 1953/1954. godine - obnovljene su krovne i meuspratne konstrukcije na Huseinkapetanovoj kuli. 1953. godine izvrena je sanacija sahat-kule. Obnovljena je krovna
konstrukcija, dotrajali limeni pokrov je zamijenjen indrom, popravljeno je stepenite i
postavljena vrata.
24

1958. godine - spasilake akcije i restauratorski zahvati na potpornom zidu u duini od

70 m, kod ulaza u grad.

Tretiranje utvrde u najstarijem urbanistikom planu grada (oko 1960. godine)

1965. godine - izmjena stropnih i krovnih konstrukcija Gradaevida kule i poetak
radova na temeljitoj obnovi Starog grada.
1966. godine - sanacija bedema Starog grada Gradaca i radovi na adaptaciji Huseinkapetanove kule.
1967. godine - konzervacija krova i zidova na Starom gradu.
1968. godine - saniranje bedema na Starom gradu.
1969. godine - konzervatorski zahvat na Starom gradu.
1970. godine - rekonstrukcija bedema i zapadne kule na Starom gradu.
1971. godine - konzervatorski radovi na Starom gradu. Ovim radovima sanirana su veda
otedenja na bedemima i kulama i otklonjena je opasnost po naselje ispod tvrave.
Od 1954. do 1970. godine - izvedeni su restauratoraki radovi i adaptacija za turistikougostiteljske svrhe. Radove izveli ininjeri D. elid, N. Rosid i S. Smailbegovid.
Sve navedene radove izveli su strunjaci Republikog zavoda za zatitu kulturnog i prirodnog
naslijea Bosne i Hercegovine u Sarajevu.
80-ih godina su prema projektu prof. Z. Langofa poduzeti hitni radovi kojima je
zaustavljeno naginjanje sahat-kule.
1997. godine - Fondacija za obuku i zapoljavanje Lora iz Sarajeva je izvela hitne
zatitne radove na kuli Husein-kapetana i postavila indru na krovove kapi-kula. Tom prilikom je
sanirana i sahat-kula. Izvreni su restauratorski radovi na zgradi Gradske biblioteke, radiostanice i muzeja i zgradi gimnazije. Radovima je rukovodila Opdina Gradaac.
2003. godine - izvreni konzervatorsko-restauratorski radovi na kuli Husein-kapetana
Gradaevida, pod nadzorom Zavoda za zatitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Bosne
i Hercegovine. Obnovljene su unitene krovne i stropne konstrukcije i fasade. Zamijenjeni su
prozorski otvori, a u unutranjosti podovi, stolarija i instalacije.

25

Kula je najvede tete pretrpjela u ratu 1992-1995

Mogudnosti namjene utvrde
Utvrda Gradaevida predstavlja izuzetno arhitektonsko ostvarenje u historiji bosanske
arhitekture. Kao takvo ono moe ponuditi mnoge sadraje u sastavu bududeg muzeja. Bududim
posjetiteljima muzeja nije dovoljno samo razgledavanje muzejskih eksponata, ved i interaktivni
pristup sadrajima muzeja.

Spomenik iz Drugog svjetskog rata

U gradskom parku u Gradacu, nalazi se spomenik posveden palim borcima NOR-a
(1941-1945). Radi se o monumentalnom spomeniku koji je izraen u betonu od dva erektivna
elementa od kojih je jedan vertikalan a drugi dijagonalan. Do betonskih stubova koji su ukraeni
u jednostavnim geometrijskim formama, vodi nekoliko stepenica. Pri vrhu dijagonalno
postavljenog stuba nalazi se zvijezda kao simbol borbe iz perioda Drugog svjetskog rata. U
podnoju spomenika nalaze se uklesana imena rtava iz Drugog svjetskog rata.

26

Spomenik je podignut ezdesetih godina 20. stoljeda i svjedoi o kontinuitetu borbe

Gradaca i njegovih stanovnika za slobodu

27

Spomen obiljeje palim borcima NOR-a

Spomen obiljeje ehidima, palim borcima i civilnim rtvama rata

1992-1995.
Spomen obiljeje ehidima, palim borcima i civilnim rtvama rata 1992-1995. sveano je
otvoreno 2009. godine prema projektu Harisa Bradarida i Adnana Begovida. Radi se o
spomeniku koji sadri nekoliko simbolikih elemenata koji svjedoe o kontinuitetu historije
Bosne i Hercegovine. Prvenstveno se misli na sedam (7) spomenika koji su nepravilno
rasporeeni oko centralnog spomenika. Ti spomenici na kojima su napisana imena rtava rata
podsjedaju na srednjovjekovne nekropole stedaka. Broj 7 simbolikom se vezuje za borbu Husein
kapetana Gradaevida za autonomiju Bosne u sastavu Osmanskog carstva, kao i sedam
bataljona koji su branili opsjednuti Gradaac. Iz novijeg historijskog perioda, tanije borbu za
nezavisnost Bosne i Hercegovine, pruga koja se nalazi u arhitektonskom rjeenju spomenika,
simbolizira borbu za oklopni voz, koja se odigrala 22. oktobra 1992.godine a iji je ishod odluio
daljnji tok rata.
Voda kao prirodni element je takoe nala svoje mjesto u arhitektonskom rjeenju ovog
spomenika. Vodeni kanal podsjeda na prokope koji su titili srednjovjekovne gradove u sluaju
opsadnih stanja. Osim toga, u ovom sluaju voda simbolizira suze za sve poginule u toku rata
1992-1995.

28

29

Oklopni voz
Oklopni voz spada u red najznaajnijih bududih muzejskih eksponata. Radi se o simbolu
odbrane grada Gradaca. Oklopni voz se sastojao od lokomotive i pet vagona koji su bili
specijalno modificirani za ratne uslove (sa oklopom i zatitnom gumom). Voz je bio opremljen
sa naoruanjem, mitraljezima, PAT-om, PAM-om i ogromnim zalihama municije.
Spisak zarobljenog naoruanja sa Oklopnog voza:

Prednji pramani top M-12

2 kom.

PAT 20/03 A-3

3 kom.

PAM

4 kom.
30

PAM BROWING

3 kom.

M 69 MINOBACA

2 kom.

POLK 9K11

4 kom.

LPLO STRELA 2-M

RBR ZOLJA

9K32M

2 kom.
20 kom.

Osim navedenog naoruanja na vozu se nalazilo streljivo i municija, kao i 35 kom.

Mitraljeza M-53, AP-M-70 30 kom, zatim sanitetski materijal sa bocama infuzije, nosila,
operacioni sto, agregat, benzin, tel. centrala itd.
Oklopni voz je u toku bitke u desetom mjesecu 1992. godine, zaustavljen i preao u ruke
boraca Armije BiH. Radilo se o akciji koja je prekinula osvajanje grada Gradaca, i njegovog pada
u ruke agresora.
Trajna zatita i prezentacija ovog uvenog oklopnog voza koji govori o herojskom
podvigu boraca za odbranu Bosne i Hercegovine, se sve vie namede kao vrlo vaan problem.
31

Na sadanjoj lokaciji oklopni voz je ved vie od 15 godina izloen devastaciji. injeni su napori i
akcije da se voz na ovoj lokaciji trajnije zatiti i prezentuje javnosti. Prije nekoliko godina je
lokacija ureena i ograena, ali vrijeme je pokazalo da je vrlo problematina zatita voza na
ovako udaljenoj lokaciji od grada i bez stalnog nadzora. ak je bila razmatrana i ideja da se ovaj
voz kompletan ugradi u neku vrstu objekta koji bi imao elemente muzeja.
Dana je pitanje trajne zatite i prezentacije ponovo jako aktuelno. Kao najjednostavnije
rjeenje namede se mogudnost ulaganja vedih materijalnih sredstava i sauvati voz in situ.
Takoe je sazrila i ideja da se ovaj oklopni voz izmjeten sauva u kompleksu bududeg Muzeja
odbrane Bosne i Hercegovine u Gradacu.
Za analizu ovih ideja i mogude njihove posljedice moe nam posluiti jedan pouan
primjer od prije nekoliko decenija, kada je uraena zatita i prezentacija Partizanskog voza na
Otrelju u Bosanskoj krajini.
U periodu nakon Drugog svjetskog rata pojavilo se pitanje lokacije voza koji je jedno vrijeme
koristio kao sjedite Vrhovnog taba na Otrelju u toku 1942. godine. Prema pisanjima oevidaca voz je
bio prekriven granama etinara, radi kamuflae u sluaju oruane borbe. Voz se spominje samo u dva
izvora, to su: Vladimir Dedijer, Dnevnik i edomir Minderovid, Za Titom, i nigdje vie u partizanskoj
literaturi. Radilo se o potanskom vagonu koji je imao dva odjeljenja. Poslije 1945.g. vagon je
popravljen i sluio je u saobradaju sve do 1951.godine. Na inicijativu generala Smirnova i Centralnog
odbora Saveza boraca NOR-a 1951.godine vagon je izdvojen iz saobradaja i 1956.g. je upuden zahtjev
Saveznom institutu za zatitu spomenika kulture da uputi svoje strunjake u Otrelj kako bi se izvrila
zatita vagona. Na zahtjev je odgovoreno pozitivno i izvrena je restauracija otedenih dijelova voza, kao
i konzervacija u cilju zatite od daljnjeg propadanja. Ovaj Titov vagon je ureen i obnovljen
1958.godine ali je pitanje njegove lokacije predstavljalo veliki problem. Jedni su smatrali da vagon treba
da ostane na Otrelju gdje se nalazio za vrijeme boravka Tita 1942. godine, dok su strunjaci iz Muzeja
Narodne revolucije NR BiH smatrali da vagon treba prenijeti u Sarajevo. Trede miljenje je bilo da vagon
postane eksponat Muzeja 25. Maj u Drvaru.
Prema najnovijim podacima voz se i dalje nalazi na Otrelju koji je u narodu dobio naziv
Proleterka, ali u veoma loem stanju.

Ovaj primjer ukazuje da je ostavljanje Partizanskog voza na Otrelju na prvobitnoj

lokaciji izvan muzeja i adekvatne strune zatite i nadzora, uticalo na njegovu devastaciju.
I danas smo u sluaju oklopnog voza u Gradacu pred istom dilemom. Da li voz pokuati
trajno zatititi i prezentovati na prvobitnoj lokaciji uz sve probleme zatite koji ona nosi, ili
izmjestiti voz na pogodno mjesto u sklopu bududeg Muzej odbrane Bosne i Hercegovine u
samom gradu, gdje bi bio zatiden i prezentovan uz nadzor struke.

Turbe Husein kapetana

Posmrtni ostaci Husein kapetana Gradaevida se nalazi na mezarju Ejjub u Istanbulu, u
Republici Turskoj. O njemu se dugo vremena nije vodilo rauna, te je bilo zaputeno. Tokom
Drugog svjetskog rata, pojavila se ideja o prenosu njegovih posmrtnih ostataka iz Istanbula u
Sarajevo. Kako je bila rije o politikoj manipulaciji rezultati ove akcije su izostali. Naime, lanak
objavljen u glasilu Muslimanska svijest, pod naslovom Kosti hrvatskog junaka Zmaja od Bosne
treba prenijeti iz Carigrada u Sarajevo, iz 1942. godine, je predlagao da drava organizira
prenoenje kostiju Husein bega Gradaevida iz Istanbula i da se njegove kosti ukopaju u
dvoritu Gazi Husrev-begove damije u Sarajevu.
U posljednjih nekoliko decenija postoji inicijativa prebacivanja posmrtnih ostataka
Husein kapetana iz Istanbula u Gradaac. Tanije radi se o ideji koju je pokrenuo gradaaki
32

Preporod uz pomod IVZ BiH. Prof. dr. Senadin Lavid predsjednik Preporoda se stavio na elo
projekta prenosa posmrtnih ostataka. Pojavili su se odreeni problemi u pronalasku tane
mikrolokacije mezara Husein kapetana Gradaevida na mezarju Ejjub u Istanbulu. Sauvana je
fotografija iz perioda prije Drugog svjetskog rata niana i mezara Husein kapetana.
Zadnjih godina je uraen Urbanistiki projekat trga Alije Izetbegovida, na mjestu
danaenjeg parkinga ispod utvrde. Centralni objekat bududeg trga treba da bude turbe Husein
kapetana Gradaevida, u kojeg bi se prenijeli njegovi posmrtni ostaci.

Mezar Husein kapetana Gradaevida u Istanbulu

Lokalitet na kojem se planira

izgraditi turbe Husein kapetana Gradaevida

Prema Urbanistikom projektu trga Alije Izetbegovida u Gradacu, u planirane objekte i

sadraje predvieno je formiranje cjelina koje se meusobno proimaju i nadopunjuju.
Okosnicu svih deavanja na gradskom trgu ini poetak etnice prema kapi-kuli tvrave Husein
kapetana Gradaevida i slobodni prostor trga definisan novim objektima trgovako zanatskog i
poslovnog sadraja. Urbanistikim rjeenjem centra Gradaca ostvarena je jedinstvena pjeaka
zona koja poinje sa Hadiefendijinom i zavrava u gradskom parku, a raznolikost pjeakih
tokova postignuta je smjenama urbanih i pejzanih cjelina.
33

Turbe Husein kapetana Gradaevida i prostor mezarja

Oblikovanje turbeta, odnosno njegov arhitektonski izraz turbeta mijenja se od npr.
Sultanskog turbeta u Istanbulu ili Begovog u sklopu harema Begove damije u Sarajevu, preko
otvorenog potkupolnog na Alifakovcu ili u haremu Alipaine damije u Sarajevu do zatvorenog
turbeta natkrivenog etverovodnim krovom kakvo je graeno na Bistriku. Svaki oblikovani izraz
rezultat je ne samo tradicije ved i duha vremena u kojem se turbe gradi. Stoga je savremenost
ne samo poeljna ved i obavezna. Isto tako je bitno u savremenosti ne gubiti iz vida bit i sam cilj
graenja ovih objekata.
Podizanje turbeta treba da popravi greku uinjenu prije mnogo desetljeda kada je
Husein kapetan Gradaevid, prognan i sahranjen daleko od svog doma. Vremena su se
promijenila ali ideja o njegovom vjenom poivalitu u rodnom Gradacu.
Tipologija stedaka, njegova kubusna forma i isklesane bone strane, tipologija turbeta na
naim prostorima, lepravost i maginost arabeske koje krase svaku islamsku bogomolju,
sublimirane su u jednostavne, dostojanstvene poteze kamena i elika. Prisnost sa Husejnijom
damijom ogleda se kroz stilizirani uzorak arabeske iz enterijera damije.

Arhitektonsko rjeenje Turbe Husein kapetana Gradaevida prema Urbanistikom projektu trga Alije
Izetbegovida u Gradacu

34

Prof. dr. Vjekoslava Sankovid-Simiid, dipl. ing. arh. u knjizi Revitalizacija graditeljske
batine- Integracija staro-novo, pie: Rabiti predloak, doslovno znai konstantno degradirati
vrijednosti batine, ne samo u oblikovnom ved i u kulturnom, historijskom i upotrebnom smislu,
jer primjena starih arhitektonsko-urbanistikih matrica dispozicionih rjeenja formi i proporcija
esto ne moe zadovoljiti potrebe suvremenog ovjeka, njegov nain ivota i djelovanja. S
obzirom da je naa svijest o vrijednostima starog naslijeenog evoluirala i da u tehnike
mogudnosti otvorile nova podruja djelovanja, takav nain izgradnje u 20 (21) stoljede, u
historijskim podruja smatrati nedopustivim.
Opredjeljenje za psuedostilske oblike u provedbi interpolitanja novih struktura u
povijesno tkivo, u elji da se tako ostvari sklad u prostoru, smatra se temeljnom pogrekom. Ona
ima dalekosene posljedice za ouvanje i isticanje autentinih vrijednosti.
Prolost za nas ne treba biti leksikon iz kojeg se mogu birati oblici, kako to kae Sigfried
Giedon. Prihvadajudi ovaj Gideonov stav eli se naglasti da se ne odobrava puko imitiranje
repertoara historijskig elemenata, ali da se u biti podrava Fosijanova konstatacija da stvorene
forme nikada ne umiru, nego se umrtvljuju i ponovo oivljavaju u svoj svojoj punodi i blistavosti.
Stoga u odnosu prema prolosti treba traiti izvor snage za dalje stvaranje, ne kroz imitaciju,
nego kroz djelovanje trajnih uticaja koji ostvaruju kontinuitet. Vradati se u prolost i oponaati
stare stilove znai svjesno sputavati napredak i pokazivati sadanjim i bududim generacijama da
nismo shvatili vrijednosti i bit batine i neminovost evolucije. Iz tih razloga treba se boriti da
naove strukture u historijskim podrujima odraavaju nae savremeno doba kako u tehnikom i
organizacionom smislu tako i u estetskom smislu, jer demo jedino na taj nain modi u cjelosti
istaknuti vrijednosti batine i dati doprinos razvoju arhitekture uopde. K tomu ne smijemo
zaboraviti da se u djelima stvaralaca naeg doba spajaju prolost, sadanjost i bududnost u
nerazdjeljivoj cjelosti ovjeije sudbine (Sigfried Giedeon).

Centralna zgrada muzeja

U samom sreditu utvrde Gradaac nalazi se veda zgrada koja je doskora sluila kao
Gimnazija. Zgrada ima vede dimenzije, prizemlje, dva sprata, podrum i dograeni mokri vor.
Prije par godina je sruena zgrada fiskulturne sale koja je bila dograena za potrebe Gimnazije.
Trenutno je zgrada naputena i preputena propadanju.

Centralna zgrada bududeg muzeja

Ova zgrada je jedna od prvih graevina koje je uradila austrougarska uprava u gradu
Gradacu. Izgraena je 1888. godine i imala je samo jedan sprat. Drugi sprat je dograen 1956.
35

godine za potrebe gradaake gimnazije. Bila je namijenjena za administraciju, prije svega sud,
poresku upravu i gruntovnicu sa katastrom. Iza je bio dograen i zatvor.
Po naputanju gimnazije naputena zgrada se planirala koristiti za razne potrebe izmeu
ostalog i za medresu. Od svega se odustalo i sada je bez namjene. Svojim ukupnim
karakteristikama: stara 122 godine, arhitektura, znaajan prostor, poloaj u sreditu utvrde,
dravno vlasnitvo, nudi izvanredne mogudnosti za pretvaranje u centralnu zgradu vedeg
muzeja sa nizom muzejskih i kulturnih sadraja.

Trenutno stanje unutranjosti zgrade bududeg muzeja

36

Muzejska graa iz Drugog svjetskog rata

OD 1947.godine Muzej istone Bosne u Tuzli je puno panje posvetio skupljanju grae
koja govori o NOB-u i revoluciji na podruju sjeveroistone i istone Bosne. Ta graa
(dokumenti, fotografije, predmeti...) je smjetena u posebno odjeljenje Muzej istone Bosne.

Muzejska graa II korpusa ARBiH i pojedinih brigada

Od kraja rata 1995.godine jako je izraen problem kvalitetnog zbrinjavanja i stavljanja u
funkciju ukupnog naslijea koje je imao Drugi korpus Armije BiH, pojedine brigade i druge
jedinice. Bilo je vie pokuaja tog zbrinjavanja, npr. u Muzeju istone Bosne u Tuzli, ali nije nita
uraeno. Tako da je ukupno naslijee pa i muzejsko Drugog korpusa i njegovih brigada
preputeno stradanju i zaboravu.
Sljedbenik Drugog korpusa pa i cijele Armije BiH je Drugi pjeadijski (renderski) puk
oruanih snaga BiH. Sredite ovog puka je na Dubravama kod Tuzle.
Koliko je poznato spomen soba Drugog korpusa sa brojnim naslijeem i eksponatima se
sada nalazi u vlasnitvu navedenog puka. Radi se o velikom broju dokumenata, predmeta,
fotografija i drugog muzejskog materijala. Ova spomen soba nije sreena i nije dostupna
zainteresovanim za posjetu.

37

Arhivska graa Drugog korpusa je u centralnom depou oruanih snaga BiH u Sarajevu.
U kasarni Dubrave, tj. Drugom pjeadijskom puku nalaze se brojni drugi potencijalni
muzejski eksponati i oprema koji mogu biti iskoriteni u bududem muzeju. Radi se o: topu koji je
ispalio granatu kada je stradala tuzlanska mladost 25. maja 1995.godine, o tenku T-55, drvene
barake...

Drugi pjeadijski puk moe trebovati i biti vlasnik brojnih muzejskih eksponata iz vika
naoruanja oruanih snaga BiH, ija je podjela u toku.

Vojni park
iroki prostori unutar utvrde Gradaac su idealni za smjetaj vedeg vojnog parka sa
desetinama eskponata. Tu se moe smjestiti vedi broj tekog naoruanja koje govori o odbrani
Bosne i Hercegovine, tenkova, haubica, topova, kao i veliki broj drugih eksponata.
U okviru ovog vojnog parka mogu udi eksponati starih osmanskih topova, koji se nalaze
oko kule Husein kapetana.
Mogude je nadi i neke eksponate artiljerijskih oruja iz Drugog svjetskog rata (neki se
nalaze u kasarni na Dubravama kod Tuzle).
Pored ved spomenutog oklopnog voza vojni park bi trebao da sadri ostatke tekog
naoruanja koje je osvojila Armija BiH, kao to su:
Tenk - Ratni naziv SULTAN, T-55 koji je zarobljen u julu mjesecu 1992. godine uz pomod
Spreanskog bataljona. Tenk je osposobljen za ratnu aktivnost i koristio je borcima AR BiH u
toku odbrane grada.
2 Tenka T 34 koji su u mjesecu augustu 1992. zarobljeni prilikom akcije oslobaanja okupiranog
teritorija Gradaca i njegove okoline.
Tenk ratni naziv KEMURA koji je zarobljen tokom vojnih operacija u toku 1993.godine.
38

Takoer, mogude je u vojni park smjestiti i brojno drugo teko naoruanje iz zadnjeg
odbrambeno-oslobodilakog rata (oklopna, artiljerijska sredstva itd.)

Ostali sadraji:
Arheoloki park I-kala
U najviem jugozapadnom dijelu utvrde Gradaac, nalaze se zatrpani sadraji koji imaju
arheoloki karakter. Vjerovatno je na tom mjestu bilo jezgro srednjovjekovne utvrde Graac,
koja se spominje 1461.godine. U starijem osmanskom periodu tu je postojala osmanska utvrda
Kala, koja je vremenom i razvojem utvrde postala unutranja utvrda (I kala).
Ovaj prostor je jako zanimljiv za arheoloka istraivanja poto bi se sigurno na tom
mjestu nalo dosta arheolokih artefekata. Otkrile bi se vjerovatno najstarije kule i bedemi
utvrde, podzemni hodnici i dr.

Sahat kula
Husein kapetan Gradaevid je prije nego to je sagradio damiju koja je dobila ime
Husejnija, sagradio Sahat kulu, 1824. godine. Sahat kula se nalazi unutar kompleksa starog
grada. Radi se o najmlaoj sahat kuli iz osmanskog perioda. Visoka je 35 m. O izgradnji te kule
jo uvijek postoji ouvan natpis na arapskom jeziku, iji prijevod glasi: Osniva objekta je
Husein kapetan, sin Osman-kapetana, kapetan Gradaake
tvrave. Godina 1240 (1824).
Sahat kula je bila aktivna od njene gradnje sve do
1942.godine. Posljednji ovjek koji se o njoj brinuo je
Ahmed Ahmedovid, i njegov sin Ibrahim. Rad sahat kule je
obnovljen 1948.godine te je otkucavao vrijeme tzv. ala
turka, tj. pri zalasku sunca otkucavao je 12 puta u vrijeme
akama. Sahat kula je radila sve do 1953.godine, od kada je
prestala biti aktivna sve do danas.
Kao to je kula kapetana u Gradacu graena od
opeke, te isti materijal koriten u bedemima, tako je i
zavrni dio sahat kule zidan ciglom. Cigla je upotrebljavana
i kod gradnje damije Husejnije, to je za kraj 19. stoljeda
jedinstven sluaj u Bosni i Hercegovini. Cigla za gradnju je
dobavljana iz Slavonije, a uticaj naina zidanja ciglom (a ne
kamenom, jer su Osmanlije ciglu koristile samo za izgradnju
svodova i kupola), mogude je objasniti bliskim susjedstvom
sa Austrijom i njenim kulturnim uticajima.
Sahat kula u Gradacu posjeduje jednu zanimljivost
jer se prilikom njene izgradnje. Radi se o tome da su tri
ivice ovog objekta zaobljene, dok je etvrta otrog ruba. Na
svakoj strani pri vrhu nalaze se dva prozora, a neto nie po
jedan.
Sahat kula je ugroena jer je usljed posljedica
slijeganja tla, nagnuta prema zapadnoj strani.
39

U drugoj polovini 20. stoljeda, pristupilo se aktivnosti zatite od strane Zavoda za zatitu
spomenika kulture iz Sarajeva, da se zaustavi povedanje nagiba sahat kule. Preduzete mjere za
spreavanje nagiba sahat kule, su imale pozitivni efekat, te je daljnje povedanje nagiba
zaustavljeno.

Zgrada Biblioteke i Radio stanice

Ova zgrada je napravljena u zadnjoj deceniji 19. Stoljeda, za potrebe austrougarske
administracije. Prvobitno je u njoj bilo smjeteno naelstvo i uprava kotara Gradaac. I ova
zgrada ima znaajne dimenzije, prizemlje i sprat.

Sada je u njoj smjetena Gradska biblioteka Alija Isakovid, i Radio stanica Gradaac.

Damija Husejnija
Graditeljska cjelina Husejnije (Husein-kapetana Gradaevida) damije sastoji se od:
ulaznih kapija, harema sa nianima, objekta damije, abdesthane i biblioteke.

40

Damija pripada tipu centralne potkupolne damije sa trijemom koji je natkriven sa tri
male kupole, to predstavlja vrlo est tip damije na prostorima Osmanskog carstva. Spoljne
dimenzije damije (ukljuujudi sofe) iznose 18,59 x 13,90 metara. Damija je zidana kamenom
krenjakom i, prema podacima iz Kartona objekta Zavoda za zatitu spomenika BiH, debljina
zidova na nekim mjestima (nije precizirano kojim) iznosi i 1,80 metara.
Radi se o posljednjoj potkupolnoj klasinoj osmanskoj damiji izgraenoj prije 1878.
godine u Bosni i Hercegovini.

Biblioteka Fadil pae erifovida

Biblioteka Fadil pae erifovida ili Kutabhana je sagraena tokom 19. stoljeda, tanije
1839.godine. Vakif (dobrotvor) ijom je zaslugom osnovana biblioteka bio je Sejid Muhamed
Fadil paa erifovid, o emu svjedoi tarih veliine 80x30 cm, uklesan na kamenoj ploi, koji se
nalazi na biblioteci. Prijevod natpisa glasi: Dogaa se to allah hode. Dobrotvor ove kutabhane
je Sejid Muhamed Fadil paa erifovid. Neka mu Allah poveda njegov ugled i ast na oba svijeta.
Alahu se utjeemo. Amin. Godine 1225 (1839-1840).

41

Biblioteka je radila preko 50 godina. Zatvorena je kada vie nije imao ko da se brine za
nju. Sejid Muhamed Fadil paa erifovid je bio obrazovan i uen ovjek, pjesnik i epigrafiar.
Biblioteka je u svom knjinom fondu imala veliki broj knjiga, a za jednu od njih se pretpostavlja
da je autorstvo Murat kapetana, koji je kao i svi lanovi kapetanske porodice bio veliki ljubitelj
pisane rijei. Gradaac je drugi grad koji je, poslije Sarajeva, imao namjenski izgraenu zgradu
za biblioteku.
Biblioteka je imala stalnog bibliotekara, a imala je i svoj vakuf.
Prva zgrada biblioteke je bila veliine 6x6 metara, i ranije je imala kupolasti krov, koji je
kasnije usljed poara promijenjen.

Medresa Muradija
Medresa Muradija je izgraena izmeu 1812. i 1821. godine za vrijeme Murat kapetana.
Po njemu je dobila ime Muradija. Radila je sve do poetka Prvog svjetskog rata. Poslije je u njoj
bio smjeten mekteb i Imamat demata Gradaac.

U prizemlju ove medrese kasnije je bilo smjeteno Muslimansko kulturno-prosvjetno i

potporno drutvo Hamijet, a zatim i Dom kulture i biblioteka.

Stara bosanska kuda Gradaevida

Neposredno sa zapadne strane utvrde Gradaac nalazi se stara bosanska kuda
Gradaevida. Radi se o reprezentativnom primjerku tradicionalne narodne bosanske begovske
arhitekture. Izgraena je u 18. stoljedu i svojim spoljanjim izgledom i unutranjim enterijerom
mogla bi znaajno obogatiti raznovrsnost sadraja bududeg muzeja. Zgrada ima dva sprata
(kata), znaajnih dimenzija i prekrasno ureene unutranjosti. Brojne su prostorije sa razliitom
namjenom i prava je riznica tradicionalnog bosanskog enterijera.

42

Park sa bistama
Neposredno ispod utvrde prema arijskoj ili centralnoj ulici nalazi se lijepo ureen
Gradski park. Meu sadrajima ovog parka treba spomenuti i nekoliko bista poznatih linosti sa
gradaakog prostora iz Drugog svjetskog rata.
Prije zadnjeg rata tu su se nalazile tri biste: knjievnika Hasana Kikida, Stjepana ibera
(1908-1941), i narodnog heroja Pere Bosida (1921-1945). Sada postoje biste Hasana Kikida,
Josipa ibera (otedena od gelera), a biste Pere Bosida na postolju nema.

Hasan Kikid Pero Bosid Josip iber

Spomenik iz Drugog svjetskog rata u utvrdi

43

U utvrdi starog grada u Gradacu nalazi se spomenik koji podsjeda na rtve iz Drugog
svjetskog rata. Spomenik je izraen u formi spomen ploe na ijem se centralnom dijelu nalaze
imena rtava urezana na mermernoj ploi. Spomenik je postavljen 1952.godine.

Spomen obiljeje djeci rtava rata Gradaca

Prije nekoliko godina je izmeu starog kina i O izgraeno Spomen obiljeje djeci rtava
rata Gradaca, koje se moe uklopiti uz ostale sadraje, kao jedan od sadraja bududeg muzeja.

Damija Fethija
Iz arhivskih dokumenata je poznato da je unutar tvrave bila Sultan Fatih Mehmedhanova damija. Graena je svakako prije 1711. godine, to odgovara historijskim injenicama,
iako nosi ime Mehmeda-el Fatiha. Naputena je 1878. godine, jer su austrougarska vlast i vojska
zatvorile kapije grada.
Austrougarska vojska, kojoj damija nije bila potrebna, poela je raznositi prvo drvene, a
zatim i kamene dijelove. Izgleda da je kamen sa ove damije sluio i za gradnju Reuf-begove
(Nove gradske) damije, te pravoslavne (1887) i katolike (1889) crkve u Gradacu.
Ved 1892. godine kotarske vlasti su sruile damiju, a 1908. godine hafiz Mustafa ef.
Imamovid izjavljuje da danas na mjestu gdje je damija postojala ni jednog kamena, ved se
samo na glavnom zidu oko grada vide znakovi , da je na tom mjestu jedna zgrada bila.
Damija je bila mala i sluila je za tvravsku posadu i demat u mahali pored tvrave. Bila je
graena od kamena, a imala je drveni krov i munaru.
Danas stanovnici Gradaca ne znaju gdje se damija nalazila, ali se iz jednog dokumenta
vidi da je bila negdje sa unutranje strane bedema i da je bila na dravnom zemljitu jo od
osmanskog perioda.

Bududi kulturni centar u Gradacu

Na mjestu sarog kina odmah uz sadraje bududeg muzeja predvia se izgradanj zgrade
kulturnog centra. Ova zgrada sa multifunkcionalnom salom se takoer, moe uklopiti u ponudu
mogudis sadaja i aktivnosti muzeja.

Hadiefendijin mezar
U neposrednoj blizni damije Husejnije i u uglu bududeg trga Alije Izetbegovida se od 19.
Stoljeda nalazi poznati Hadiefendijin mezar. Radi se o poznatoj linosti historije Gradaca, a u
regulaciji bududeg trga Alije Izetbegovida je predvieno ureenje navedenog mezara.

Mogudi sadraji
Pored prethodno navedenih jasno definisanih i postojedih sadraja bududeg muzeja, a
koji govore o viestoljetnoj odbrani Bosne i Hercegovine, bududi muzej odbrane Bosne i
Hercegovine moe sadravati i nove sadraje na tu temu.
Umjetniko obiljeje o borbi za Bosnu i Hercegovinu
Mogude je nekim novim autorskim umjetnikim obiljejem ukazati na univerzalne
vrijednosti borbe za Bosnu i Hercegovinu kroz stoljeda. To obiljeje se moe skladno
ukomponovati u ukupne sadraje bududeg muzeja.

44

Spomen obiljeje Kapija Bosne

U sreditu grada, njegovom kulturno-historijskom jezgru je mogude izgraditi jedno
spomen obiljeje koje bi govorilo o viestoljetnom znaaju Gradaca u odbrani Bosne. Ovo
obiljeje bi se uradilo posebnim projektom a na temu Kapija Bosne.
Zidna dekoracija Ismeta Mujezinovida (hotel Bristol Tuzla)
S obzirom da je prilikom nedavnog ruenja tuzlanskog hotela Bristol postavljeno pitanje
zatite zidne dekoracije, a kasnije i njene krajnje destinacije, moe se predloiti smjetanje zidne
dekoracije u prostore bududeg muzeja u Gradacu.

Naime, slika je autorsko djelo akademskog umjetnika Ismeta Mujezinovida, a nalazila se

u restoranu hotela Bristol u Tuzli. Na njoj je predstavljeno nekoliko ljudskih i ivotinjskih
figuralnih predstava, a o njenoj umjetnikoj vrijednosti poznavatelj lika i djela Ismeta
Mujezinovida, prof.dr. na Likovnoj akademiji u Sarajevu, Ibrahim Krzovid se veoma pozitivno
izrazio.
Drugi sadraji koji kroz razne forme i medije govore o odbrani BiH
U sklopu bududeg muzeja je mogude ukompnovati i druge razliite sadraje koji kroz
razne forme i medije govore o odbrani Bosne i Hercegovine.

45

VIII Situacija i sadraji muzeja

IX Dosadanje aktivnosti oko osnivanja muzeja

Definisanje inicijative, podrka Opdinskog vijeda, lokalne uprave i borakih organizacija,
dogovor i ugovor sa Zavodom za zatitu i koritenje kulturno historijskog i prirodnog naslijea
Tuzlanskog kantona, Istraivanje, prikupljanje i analiza dokumentacije, Nekoliko javnih rasprava,
Sistematizacija dokumentacije i izrada Elaborata o osnivanju muzeja, Usvajanje Elaborata o
osnivanju muzeja, Struna podrka u izradi glavnog projekta i procesu zaivljavanja Muzeja...
U programu rada za 2010.godinu Opdinske slube za borako-invalidsku zatitu
Gradaac, jedna od predvienih aktivnosti je podrka opdine i borakih organizacija u izradi
Elaborata Muzej odbrane Bosne i Hercegovine u Gradacu
Opdinskim sredstvima je predviena i podrka za izradu Elaborata Muzej odbrane
Bosne i Hercegovine u Gradacu
46

Tokom 2009.godine predstavnici koordinacionog tijela borakih organizacija Opdine

Gradaac kontaktirali sa predstavnicima Zavoda za zatitu i koritenje kulturno-historijskog
naslijea Tuzlanskog kantona u vezi potrebe ozbiljnijeg pristupa sagledavanju problematike
zatite naslijea iz odbrambeno-oslobodilakog rata a koje se nalazi na podruju opdine
Gradaac. Prije svega tu se misli na ozbiljno ugroene vrijednosti oklopnog voza i njegovu stalnu
devastaciju. Pokrenute su neke aktivnosti oko mogudnosti njegovog zbrinjavanja kroz formu
muzeja.
Kroz stalne kontake i radne sastanke borakih organizacija i Zavoda postepeno se
kristalisala ideja i potreba zbrinjavanja ukupnog naslijea Gradaca i okoline a koje govori o
viestoljetnoj borbi za opstojnost i odbrani Bosne i Hercegovine kroz specijaliziranu ustanovu,
odnosno muzej. Sagledavanjem stanja naslijea i drugih mogudnosti infrastrukture Gradaca, a
posebno utvrde Gradaac, iskristalisala se ideja da postoje realni osnovi da se prie strunom i
naunom istraivanju eventualnog osnivanja muzeja odbrane Bosne i Hercegovine u Gradacu.
Predstavnici Zavoda ovakvu ideju ved kulturnoj i drugoj javnosti Gradaca prezentuju u
augustu mjesecu 2009. na tribini BZK Preporod Gradaac.
Tokom ljeta 2009. godine predstavnici koordinacionog tijela borakih organizacija
Gradaac, predstavnici Zavoda za zatitu i koritenje kulturno-historijskog naslijea Tuzlanskog
kantona i predstavnici Opdinske slube za borako-invalidsku zatitu Gradaac, su dogovorili da
se krene u aktivnosti oko strune podrke u pripremama osnivanja Muzeja odbrane Bosne i
Hercegovine u Gradacu. Na osnovu ove inicijative Opdinsko vijede Gradaac je na svojoj
sjednici odranoj 29.12.2009.godine donijelo Odluku o davanju saglasnosti opdinskom naelniku
za potpisivanje protokola o saradnji za Zavodom za zatitu i koritenje kulturno-historijskog
naslijea Tuzlanskog kantona. Njime se predvia izrada Elaborata o osnivanju muzeja, a da se
sredstva za njega obezbijede u budetu opdine Gradaac za 2010.godinu.
Na osnovu navedenog 25. 05.2010.godine je u Gradacu potpisan Protokol o saradnji
izmeu opdine Gradaac i Zavoda za zatitu i koritenje kulturno-historijskog naslijea
Tuzlanskog kantona. Ovim protokolom definisana je saradnja izmeu Opdine i Zavoda na izradi
Elaborata o opravdanosti osnivanja muzeja odbrane Bosne i Hercegovine u Gradacu. Zavod
je bio duan da pristupi izradi Elaborata o tom muzeju u saradnji sa Koordinacionim tijelom
borakih organizacija Gradaac.
Nakon tog protokola je 03.06.2010.godine izmeu Koordinacionog tijela borakih
organizacija opdine Gradaac i Zavoda za zatitu i koritenje kulturno-historijskog naslijea
Tuzlanskog kantona potpisan ugovor o izradi Elaborata o opravdanosti osnivanja muzeja
odbrane Bosne i Hercegovine u Gradacu.

47

Zavod je odmah izvrio kradu prezentaciju nacrta i sadraja Elaborata o opravdanosti

osnivanja muzeja odbrane Bosne i Hercegovine u Gradacu, pred predstavnicima
Koordinacionog tijela borakih organizacija opdine Gradaac.
Naredne mjesece struna ekipa Zavoda za zatitu i koritenje kulturno-historijskog
naslijea Tuzlanskog kantona u sastavu: Direktor Zavoda, Benjamin Bajrektarevid, prof.
orijentalistike, Dr. sc. Edin Mutapid, doc. Prodekan Pravni fakultet Tuzla, Draen Kosec, dipl. ing
arh., Zavod, Mr. sc. Rusmir Djedovid, Zavod , Munisa Kovaevid prof. hist., Zavod, Senad
Begovid, prof. hist., Zavod, je provela obimno istraivanje elemenata naslijea i mogudnosti
njegove prezentacije kroz specijaliziranu ustanovu muzej u Gradacu.
Krajem septembra 2010.godine (24.09.) Zavod je u okviru obiljeavanja dana II Korpusa
AR BiH u Gradacu izvrio iru prezentaciju Elaborata o opravdanosti osnivanja muzeja odbrane
Bosne i Hercegovine u Gradacu. Na prezentaciji su bili prisutni predstavnici: skuptine
Tuzlanskog kantona, naelnik opdine Gradaac, ratnih jedinica iz Gradaca, udruenja proizalih
iz zadnjeg rata i drugih kulturnih, politikih i javnih radnika iz Gradaca.

Struni tim Zavoda tokom istraivanja za potrebe ovog Elaborata izvrio obimno
istraivanje izvora, terena i literature na tu temu, prikupio znaajnu dokumentaciju i izvrio
48

analizu i sintezu podataka iz iste. Ostvarena je saradnja sa brojnim subjektima koji su dali
odgovarajude podatke (opdinske slube, institucije kulture iz Gradaca, jedinice oruanih snaga
Bosne i Hercegovine...)
Posebno istiemo saradnju sa 2. Pjeadijskim renderskim pukom oruanih snaga BiH koji
batini tradiciju Armije BiH i II korpusa ARBiH.
Takoe, ostvarena je saradnja i konsultacije sa brojnim naunim i strunim radnicima iz
oblasti kulture i historije Gradaca i okoline. Kulturni i nauni radnici koji su dali podrku
osnivanju muzeja
1. dr. sc. Esad Karid, direktor Biblioteke
2. mr.sc. Kemal Nurkid, istraiva
3. Bego Gradaevid,
4. mr. sc. Esad Sarajlid, istraiva
5. mr. sc. Nusret ef. Kujrakovid, glavni imam,
6. Mirsad Djedovid, prof; direktor Gimnazije,
7. mr.sc. Rajmon Imirovid, Filozofski fakultet Tuzla,
8. Adnan Begovid, dipl. ing. arh.
9. Elmir Tukid, prof, Ministarstvo obrazovanja nauke, kulture i sporta TK
10. Mirsad Omerid, prof, muzejski kustos

X Osnivanje muzeja i njegove razvojne faze

Da bi se muzej osnovao neophodno je da proe jedan dui proces idejne, strune,
drutvene, politike i pravne valorizacije.
Nastanak i razvoj ideje obuhvata nastanak ideje kod pojedinih subjekata i njegov razvoj
kroz odreene aktivnosti i saradnju. Ova etapa traje od zavretka rata (1995.godine) a naroito
je aktualna zadnjih godina.
Zainteresovani subjekti se trebaju okupiti oko razvoja ideje i sagledavanja njene strune
i drutvene opravdanosti. Radi se o: udruenjima koja batine naslijee zadnjeg rata;
udruenjima iz oblasti kulture, naslijea i batine; drutvene i politike organizacije opdine;
nadlene ustanove kantonalnog nivoa; graani itd. Navedeni subjekti su tokom zadnje dvije
godine ostvarili znaajnu koordinaciju u razvoju ideje.
Odluka i izrada elaborata artikulie razvoj ideje o osnivanju muzeja i formalno uvezuje
najzainteresovanije i nadlene subjekte za ovu ideju. Tokom maja i juna 2010.godine su
donesene neophodne odluke za izradu elaborata. A u periodu jun-oktobar 2010.godine su
uraeni svi neophodni poslovi za izradu strunog elaborata o opravdanosti osnivanja muzeja
odbrane Bosne i Hercegovine u Gradacu. U toku su zavrne struno-naune konsultacije u vezi
elaborata.
Usvajanje elaborata Nakon zavretka strunog elaborata potrebno je izvriti sve
drutvene politike i pravne pripreme za njegovo usvajanje. Ovaj posao uraditi u periodu
novembar-decembar 2010.godine. Poslije usvajanja Elaborata neophodno je izvriti drutvenopolitiku koordinaciju zainteresovanih osnivaa oko pripreme samog osnivanja muzeja.
Odluka o osnivanju muzeja Nakon postizanja dogovora zainteresovanih subjekata, kao
osnivaa muzeja potrebno je izvriti pravne pripreme i na odgovarajudi nain donijeti odluku
49

osnivanju muzeja. Ovo treba ostvariti prvih mjeseci 2011.godine. Mogude je osnivanje muzeja
izvriti kroz instituciju Muzej u osnivanju.
Zaivljavanje jezgra muzeja Nakon svega navedenog negdje tokom 2011.godine je
mogude pridi organizacionim , tehnikim i strunim poslovima zaivljavanja neophodnog jezgra
bududeg muzeja.

Razvojne faze muzeja

I Faza: jezgro muzeja
Centralna zgrada (privoenje namjeni prizemlja), direktor i jedan kustos

II Faza:
Zaokruivanje osnovnog fonda muzejskog materijala, jedna stalna postavka, nabavka jezgra
vojnog parka, muzejska djelatnost.

III Faza:
Privoenje namjeni cjelokupne centralne zgrade, irenje muzejskog fonda, zaokruivanje vojnog
parka, muzejska djelatnost, zaokruivanje vedine sadraja u cjelinu i stavljanje u muzejsku
funkciju, pojedini projekti zatite i koritenja naslijea.

IV Faza
Muzejska djelatnost, irenje muzejskog fonda i vojnog parka, pojedini projekti zatite i korienja
naslijea, eventualno izmjetenje oklopnog voza,

V Faza
Muzejska djelatnost, irenje muzejskog fonda i vojnog parka, pojedini projekti zatite i korienja
naslijea, eventualna obnova damije Fethije itd.

XI Struktura muzeja
U bududem zaivljavanju muzeja svakako de prvih godina Muzej odbrane Bosne i
Hercegovine u Gradacu imati formirano samo nuno jezgro, kako infrastrukture i eksponata
tako i strunih kadrova. Prema tome muzej de prvih godina funkcionisati kao jedna cjelina koja
zadovoljava neophodne kriterijume za odgovarajudi rad muzeja. Tek razvojem muzeja u
perspektivi dodi de do formiranja sloenije strukture muzeja koja de se ogledati kroz
odgovarajuda odjeljenja, zbirke, galerije itd.
Sukladno tome de se razvijati i kadrovska struktura i popunjavati odgovarajudim
kustosima za pojedine djelatnosti i odjeljenja muzeja.

XII Neophodna finansijska sredstva za zaivaljanje muzeja

Za osnovno finansiranje rada muzeja u smislu plata i naknada radnicima po pravilniku o
radu predvia se 3 radnika sa VSS i 1 radnik sa SSS za koje de ukupno biti potrebno oko 75.000
KM. Materijalni trokovi rada muzeja predvia se oko 40000 KM. Neophodan budet za rad
Muzeja je godinje iznos u visini od 120.000 KM.

XIII Osnivai muzeja

Za pravno-formalno osnivanje muzeja nuno je tokom priprema osnivanja definisati
subjekte koji de biti osnivai muzeja. Analizom zakonske regulative iz oblasti muzejske
50

djelatnosti iskristalisale su se tri varijante mogudih osnivaa ovog muzeja. Radi se o sljededim
varijantama:

1. Organi lokalne uprave

U prvoj varijanti mogudih osnivaa muzeja odbrane Bosne i Hercegovine u Gradacu su
svakako odgovarajudi organi lokalne uprave, misli se na Opdinu Gradaac i Tuzlanski
kanton. U okviru ove varijante mogude su tri varijante:
a) Osniva Muzeja je opdina Gradaac, odnosno Opdinsko vijede Gradaac.
b) Osniva Muzeja je Tuzlanski kanton, odnosno Skuptina Tuzlanskog kantona.
c) Osniva Muzeja su zajedniki Opdinsko vijede Gradaac i Skuptina Tuzlanskog
kantona, uz regulisanje meusobnih odnosa putem ugovora.

2. Odjeljenje postojede J.U. Muzej istone Bosne

Za sada kao jedini muzej koji je osnovan prema Zakonu i pravilima osnivanja na podruju
Tuzlanskog kantona je Muzej istone Bosne u Tuzli. Pravno formalno u okviru ovog
muzeja je mogude postojanje jednog njegovog odjeljenja u Gradacu koji bi se tematski
odnosio na odbranu Bosne i Hercegovine.

3. Organi lokalne uprave sa nadlenom komandom Vojske Bosne i

Hercegovine
U ovoj tredoj varijanti bi neko od rjeenja iz prve varijante bilo osnova za prve godine
rada muzeja, a u narednom periodu bi se kroz ugovorne odnose sa vojskom Bosne i
Hercegovine, dogovorio eventualni Odjeljenja muzeja Armije BiH, u prostore utvrde
Gradaca.

51

XIV Zakljuak
Sveobuhvatna istraivanje i analiza ukupnog naslijea grada Gradaca i okoline
nedvosmisleno ukazuje na izvanredno bogatstvo i raznovrsnost brojnih elemenata naslijea, a
koji govore o viestoljetnoj borbi za opstojnost ne samo Gradaca i sjeveroistone Bosne, ved i
drave Bosne i Hercegovine.
Utvreno je i da na podruju grada Gradaca, a osobito u utvrdi Gradaac postoji
neophodna infrastruktura koja prua zadovoljavajudi osnov za zatitu i prezentovanje
navedenog naslijea kroz specijaliziranu ustanovu Muzej.
Takoer, postoji zadovoljavajuda pravna i drutvena osnova za osnivanje i zaivaljvanje
Muzeja u Gradacu.
Na osnovu svega navedenog u Elaboratu, sasvim je utemeljena akcija za osnivanje
Muzeja u Gradacu, u utvrdi i oko nje, koji bi govorio o viestoljetnoj borbi za opstojnost
Bosne i Hercegovine , a koji bi se najedekvatnije nazvao Muzej odbrane Bosne i Hercegovine
u Gradacu.

XV Izvori i literatura
Izvori
1. Zakon o muzejskoj djelatnosti Tuzlanskog kantona, Slubene novine Tuzlanskog kantona,
10/02.
2. Zakon o kulturi, Slubene novine Tuzlansko-podrinjskog kantona, br, 7/97.
3. Pravilnik za osnivanje i rad muzeja, Slubene novine Tuzlanskog kantona, 31.12.2009.
4. Stari grad Gradaac sa Gradaevida kulom, historijsko podruje, Komisija za ouvanje
nacionalnih spomenika, Odluka o proglaenju nacionalnog spomenika, Slubeni glasnik
br.85/05.
5. Husejnija damija, graditeljska cjelina, Husejnija (Husein-kapetana Gradaevida
damija) u Gradacu, Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika, Odluka o
proglaenju nacionalnog spomenika, Slubeni glasnik br.84/05
6. Urbanistiki plan Gradaac, izmjene i dopune plana, 2020.godina
7. Regulacioni plan Centar, Zavod za urbanizam i prostorno planiranje Zeniko-Dobojskog
kantona
8. Urbanistiki projekat Trga Alije Izetbegovida, Arhitektonski fakultet Sarajevo, Institut za
arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje 2009.
9. Haris Bradid i Adnan Begovid, OBRAZLOENJE IDEJE I IDEJNI PROJEKAT SPOMEN
OBILJEJA EHIDIMA, PALIM BORCIMA I CIVILNIM RTVAMA RATA 1992. 1995. GOD.
OPDINE GRADAAC

52

10. Jedinstvena organizacija boraca unija veteran opdine Gradaac, Dopis br. 27-06-01/10
od 27.06.2010.g. Zavodu za zatitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Tuzlanskog
kantona.
11. Razni planovi i karte.
12. Dokumentacija Zavoda za zatitu i koritenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijea
Tuzlanskog kantona
13. Terenska istraivanja Gradaca i okoline, intervjui i konsultacije sa kulturnim i
drutvenim radnicima Gradaca
14. Google earth, satelitski snimci Gradaca

Literatura
1. Esad Sarajlid, Gradaac sa okolinom u prolosti, Gradaac, 2008.
2. Esad Sarajlid, Gradac od 1945. do 1991., Gradaac, 2003.
3. Husnija Kamberovid, Husein kapetan Gradaevid, 1802-1834. Biografija, Gradaac,
2002.
4. Germain Bazin, Museologie, Paris 1950.
5. Janet Marstine, New museum theory and practice, an introduction, Oxford 2006.
6. Kula Husein- kapetana Gradaevida, vrijednosti i stanje poslije rata 1992-1995. Sarajevo
1999.
7. Demal elid, Arhitektura Gradaca i restauratorski zahvat na kuli Husein-kapetana
Gradaevida, Nae Starine, Godinjak Zemaljskog zavoda za zatitu spomenika kulture i
prirodnih rijetkosti Bosne i Hercegovine, II Sarajevo 1954. str. 167-173.
8. Husnija Kamberovid, Sudbina damije u gradaakoj tvravi i pokuaj njene obnove
1891-1909.godine, Prilozi za orijentalnu filologiju, 49/1999, Sarajevo 2000, str. 253 264.
9. Uz 35. godinjicu rada Muzeja istone Bosne i 25 godina pokretanja asopisa, lanci i
graa za kulturnu istoriju istone Bosne, Tuzla, 1982. str. 203-208.
10. Vesna Isabegovid, Poloaj muzeja u Bosni i Hercegovini i njihov znaaj u borbi protiv
neofaizma, Neofaizam- opasnost i za kulturu u Bosni i Hercegovini, Tuzla, maj 2010. str.
48-51.
11. Sead Buljugid, Tuzlanske solane i solari, Sarajevo, 1990.
12. Esad Prolid, Restauracija i konzervacija Titovog vagona sa Otrelja, Nae Starine,
Godinjak Zemaljskog zavoda za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti N.R. Bosne i
Hercegovine, str. 173.-177. Sarajevo 1959.
13. Rusmir Djedovid, O uedu Graanlija u pokretu Husein-kapetana Gradaevida,
Graaniki glasnik 3, prilozi za kulturnu istoriju Graanice i njene okoline, Graanica maj,
1997, str. 14-20.

53

XVI Prilozi

54

55

56

57

58

59

60

XVII Sadraj
I Uvod.............................................................................................................................2
O nazivu muzeja....2
II Stanje zatite naslijea kroz muzeje u Tuzlanskom kantonu i sjeveroistonoj
Bosni...............................................................................................................................3
Zatita kulturno-historijskog naslijea.................................................................................3
Muzeji i zatita .......................................................................................................3
Etno lokaliteti ........................................................................................................4
Postojedi muzeji na podruju Tuzlanskog kantona ................................................................4
Muzej Istone Bosne...............................................................................................4
Muzej Solarstva..................................................................................................... 4
Zaviajne zbirke......................................................................................................5
Dom knjievnosti ...................................................................................................5
Muzeji u okolini Tuzlanskog kantona................................................................................... 5
Muzej genocida u Srebrenici (u sastavu Memorijalnog centra Potoari)..........................5
Muzej u utvrdi Kastel u Banja Luci.7
Historijski muzej Bosne i Hercegovine......................................................................7
Muzej Teanj ............................................................................................................7
Muzej grada Zenice...................................................................................................7
Regionalni muzej Bijeljina...................................................................................................7
Regionalni muzej Doboj......................................................................................................8
Zaviajna zbirka Zvornik .....................................................................................................8
Muzej slijeganja....................................................................................................... 8
Planirani muzeji...................................................................................................................8
Muzej Oraje ...........................................................................................................8
Muzej rudarstva i eljeznice Banovidi..........................................................................8
Muzej Panonskog mora Tuzla..................................................................................... 9
Muzej Brko.............................................................................................................9
III Gradaac - Simbol odbrane Bosne i Hercegovine kroz historiju .........................................9
IV Sadraji koji govore o odbrani Bosne ............................................................................10
Utvrda Gradaac ..............................................................................................................10
Husein kapetan Gradaevid (Zmaj od Bosne-Pokret za autonomiju Bosne)............................13
Drugi svjetski rat ..............................................................................................................15
Odbrambeno-oslobodilaki rat 1992-1995..........................................................................15
V Znaaj i funkcije bududeg muzeja .................................................................................15
Nauni............................................................................................................................ 15
Memorijalni .....................................................................................................................16
Edukativni.....................................................................................................................................16
Turistiki........................................................................................................................................16
VI Pravna i drutvena osnova formiranja muzeja...............................................................17
Pravna osnova..................................................................................................................17
61

Ustav TK ...............................................................................................................18
Zakon o zatiti i koritenju kulturno-istorijskog i prirodnog nasljea..........................18
Zakon o kulturi TK ..................................................................................................18
Zakon o muzejskoj djelatnosti Tuzlanskog kantona .....................................................19
Pravilnik o osnivanju Muzeja TK ..............................................................................19
Zakon o slubi u oruanim snagama Bosne i Hercegovine 20
Pravilnik o organizaciji pukova..20
Drutvena osnova ..........................................................................................................21
VII Sadraji muzeja .........................................................................................................21
Kula Husein kapetana ......................................................................................................21
Kompleks utvrde Gradaac ...............................................................................................23
Urbanistiki opis utvrde............................................................................................23
Obnova utvrde i kule..............................................................................................24
Mogudnosti namjene utvrde...................................................................................26
Spomenik iz Drugog svjetskog rata......................................................................................26
Spomen obiljeje ehidima, palim borcima i civilnim rtvama rata 1992-1995.. .......................28
Oklopni voz.................................................................................................................... 30
Turbe Husein kapetana ....................................................................................................32
Centralna zgrada muzeja ..................................................................................................35
Muzejska graa iz Drugog svjetskog rata ................................................................................37
Muzejska graa II korpusa ARBiH i pojedinih brigada...........................................................37
Vojni park .......................................................................................................................38
Ostali sadraji................................................................................................................. 39
Arheoloki park I-kala.......................................................................................... 39
Sahat kula ...........................................................................................................39
Zgrada Biblioteke i Radio stanice............................................................................ 40
Husejnija ..............................................................................................................40
Biblioteka Fadil pae erifovida.............................................................................. 41
Medresa Muradija ..................................................................................................42
Stara bosanska kuda Gradaevida ..........................................................................42
Park sa bistama..................................................................................................... 43
Spomenik iz Drugog svjetskog rata u utvrdi ................................................................ 43
Spomen obiljeje djeci rtava rata Gradaca........................................................... 44
Damija Fethija..................................................................................................... 44
Bududi kulturni centar u Gradacu..........................................................................44
Hadiefendijin mezar.............................................................................................. 44
Mogudi sadraji ....................................................................................................44
Umjetniko obiljeje o borbi za Bosnu i Hercegovinu ...................................44
Spomen obiljeje Kapija Bosne.................................................................45
Zidna dekoracija Ismeta Mujezinovida (hotel Bristol Tuzla) ..............................45
Drugi sadraji koji kroz razne forme i medije govore o odbrani BiH ..................45
VIII Situacija i sadraji muzeja.......................................................................................... 46
IX Dosadanje aktivnosti oko osnivanja muzeja ..................................................................46
X Osnivanje muzeja i njegove razvojne faze .....................................................................49
XI Struktura muzeja .........................................................................................................50
62

XII Neophodna finansijska sredstva za zaivaljanje muzeja ..................................................50

XIII Osnivai muzeja ....................................................................................................................50
XIV Zakljuak..................................................................................................................52
XV Izvori i literatura ....................................................................................................................52
XVI Prilozi ....................................................................................................................................54
XVII Sadraj ..................................................................................................................................61

63