1.

UVOD
Kovanje je obrada materijala bez odvajanja estica, kod koje se promjena oblika i
dimenzija vri udarcima ekia ili bata po otkivku, koji je poloen na nakovanj. Obrada
je ee u toplom stanju, ali moe biti i u hladnom stanju. Prema nainu na koji se
obavlja preoblikovanje postoji runo kovanje i strojno kovanje.
Runo kovanje je postupak preoblikovanja materijala udarcima kovakog ekia po
otkivku. Otkivak se zagrije u kovakoj vatri do bijelog sjaja. Kovakim kljetima se vadi
iz vatre i polae na nakovanj. Otkivak polako mijenja oblik i dimenzije pod udarcima
ekia. Tonost dimenzija, oblika,kvaliteta proizvoda i koliina ovise iskljuivo o
preciznosti i iskustvu kovaa.
Strojno kovanje je moderniji nain kovanja, koji omoguava kovanje od najmanjih
otkivaka do izuzetno velikih (do 580 tona). Dimenzije otkivka ovise samo o
veliini stroja. Postupak moe biti u toplom i hladnom stanju. Za kovanje u toplom
stanju, u postupku proizvodnje potrebne su i kovake pei. Runo ili strojno kovanje
moe biti:

slobodno kovanje ili

kovanje u ukovnjima (kalupima).

Sl.1. Kovanje je jedan od najstarijih i najrairenijih postupaka obrade metala.

1.1 Slobodno kovanje

Slobodno kovanje je ona vrsta kovanja kod kojeg se dobivanje eljenog oblika obavlja
bez koritenja posebnog alata ili pomou vrlo jednostavnih alata, tako da je teenje
metala u toku deformacijskog postupka slobodno i bez ogranienja, okomito na pravac
djelovanja deformacijske sile kovanja. Osnovne vrste slobodnog kovanja su:

sabijanje

iskivanje i raskivanje

zasjecanje

probijanje

savijanje

1.1.1 Sabijanje
Sabijanje je postupak slobodnog kovanja kod kojeg se visina otkivka smanjuje, a
poveava baza. Uvjet je da omjer visine h i promjera baze d ne bude vei od 3 (h <=3d),
da ne bi dolo do izvijanja.
1.1.2 Iskivanje i raskivanje
Iskivanje i raskivanje je smanjenje poprenog presjeka u svrhu promjene duljine ili
poveanje promjera i smanjenje debljine stijenke prstena. Slobodno kovanje bez kalupa
ili raskivanje prstenova poinje sa najmanjim promjerom i najveom debljinom stijenke,
te se nastavlja do postizanja potrebnog poveanog promjera, sa znatno manjom
debljinom stijenke.
1.1.3 Zasjecanje
Zasjecanje je izrada prizmatinih utora u otkivku radi daljnjeg lakeg odvajanja
materijala.
1.1.4 Probijanje
Probijanje kod kovanja je izrada rupe bilo kakvog oblika u otkivku
1.1.5 Savijanje
Savijanje je kod slobodnog kovanja najee primjenjeni postupak izrade otkivaka za
velikoserijsku i masovnu proizvodnju.

1.2. Kovanje u ukovnjima

Postupak kovanja u ukovnjima sastoji se u nekoliko koraka. Otkivak se najprije zagrije
na potrebnu temperaturu, zatim se postavi u ukovanj. Nakon
udaranja bata kovakog stroja, materijal se preoblikuje prema kalupnoj upljini.
Potrebno je tono odrediti obujam sirovca, kako ne bi dolo do pojave neispunjenja
ukovnja. Ako postoji viak materijala, on se prelije u slobodni prostor oko kalupne
upljine i nastaje srh koji se kasnije odvaja, ali osigurava potpuno ispunjenje upljine
ukovnja.
Kovanje u ukovnjima se dijeli na:
Jednofazne ukovnje, gdje se sirov komad stavlja u ukovanj, bat udara, te otkivak
poprima zavrni izgled. To se koristi za jednostavnije otkivke, za iju je izradu dovoljan
jedan korak.
Viefazne ukovnje, gdje sirov komad mijenja dva ili vie ukovnja, kako bi poprimio
zavrni izgled. Otkivci su sloeni i zahtjeva se poveana tanost.

Sl.2. Otvoreno kovanje u ukovnju (s dva ukovnja), gdje se od ingota dobija kovani kota

2. MAINE ZA KOVANJE
Kovanje je plastina obrada metala uglavnom u zagrijanom stanju. Proizvodi se oblikuju
pomou kovakog alata, a sila deformacije ostvaruje se dinamikim udarcima runog
ekia, strojnog ekia ili pree. Osim promjene oblika materijala ,kovanjem utjeemo i
na svojstva materijala : na strukturu metala i na mehanika svojstva.
Kovanjem polaznog oblika ( lijevani blok-ingot ili valjani poluproizvod) nastaje vlaknasta
struktura tj usmjeravanje kristalnih zrna u smjeru toka materijala. Rezultat toga je i
poboljanje mehanikih svojstava : s poveanjem stupnja deformacije poboljava se
ilavost i trajna vrstoa materijala.Alat za kovanje koji se najvise koristi je bat ili kovaki
eki.
U osnovi se maine za kovanje dijele na:

batove

prese

2.1. Batovi

Batovi i pree se razlikuju u kinematici alata. Dok batovi udaraju o otkivak ili ukovanj
velikom brzinom i mijenjaju oblik udarcima, dotle pree postepenotlae otkivke
(otpreske) ili ukovnje. Koji stroj e se upotrijebiti ovisi o svojstvima materijala, koji se
obrauje. Neki materijali podnose nagle promjene i brze udarce, dok drugi materijali pri
takvoj obradi pucaju i nisu za daljnje koritenje. Ti materijali se moraju postepeno
preoblikovati i podobni su za obradu preama.

Batovi se prema konstrukciji dijele na:

1-Mehanike batove:
4

Poluni ili perni batovi,

Batovi na dasku, remen ili lanac,

2-Pneumatske batove:

Jednoradne ili gravitacijske batove,

Dvoradne batove za slobodno kovanje,

Dvoradne batove,

Protuudarne batove,

3-Parne batove,
4-Batovi s komprimiranim duikom za velike brzine kovanja.
Prema primjeni batovi mogu biti:

Batovi za slobodno kovanje,

Batovi za kovanje u ukovnjima.

Prema izvedbi bata batovi mogu biti:

Batovi s mirujuim nakovnjem,

Batovi s pokretnim ili protuudarnim nakovnjem.

Prema brzini malja, batovi mogu biti:

Klasini batovi s brzinama malja od 4 do 7 m/s,

Batovi s velikim brzinama malja od 20 do 40 m/s.

2.1.1 Poluni ili perni bat

Poluni ili perni bat se sastoji od bata, koji je privren na pero. Poluga je izvedena
od elinih lamela (limova) i spojena je na motku, koja podie polugu. Podizanje motke
ostvaruje se preko ekscentra na zamanjaku. Zamanjak preko remena dobiva okretni
moment s prigona stroja. Masa bata se kree od 20 do 250 kg, dok se broj udaraca
kree do 300 u minuti za lake maljeve, odnosno do 120 za tee batove. Postolje,
5

odnosno cijeli alatni stroj, se sidri na temelje temeljnim vijcima. Postolje je naliveni
beton u predvienom iskopu, koji se izolirapijeskom ili nekim drugim materijalom, koji
upija vibracije. Stupanj iskoritenja pernog bata je od 30 do 40 %. Brzina udarca je
izmeu 4 i 7 udaraca usekundi.

2.1.2 Bat na dasku, remen ili lanac

Bat na dasku je gravitacijski bat koji se sastoji od bata spojenog na dasku, koju podiu
dvije suprotno rotirajue tarenice. Batovi imaju masu od 200 kg do 1,5 tona. Na visini od
1,5 do 2,5 m, konica se otputa, te bat pada na nakovanj brzinom od 4 do 7 m/s. Moe
se ostvariti do 60 udaraca u minuti pri niim visinama dizanja bata (do 1 m). Koristi se
za kovanje u ukovnjima i ima veliku tonost i preciznost izratka. Pogodan je za ukovnje
s vie gravura. Regulacija je vrlo jednostavna i precizno se odreuje energija udarca
(radna mo). Pogodan je za automatiziranje. Visoki je stupanj iskoritenja bata.
Jednostavne je konstrukcije, lagano se odravaju i dosta su jeftini. Nedostatak je
ograniena radna mo, utjecaj vibracija na okolinu udarcima, potrebno je veliko
temeljenje, daska se troi, te ju treba esto mijenjati.

2.1.3 Jednoradni ili gravitacijski bat

Jednoradni ili gravitacijski bat s nakovnjem koristi se u toplom oblikovanju i oblikovanju
lima. Za visinu pada malja od 1 do 2 metra, brzina malja u trenutku sraza iznosi od 4,5 6 m/s. Broj udaraca za visinu pada od 1 metar moe se kretati od 50 do 60 udaraca u
minuti. Kod bata s daskom i bata s remenom, malj na njegovu radnu visinu podiu tarni
valjci, poteui remen ili dasku pogonskim valjkom. Obje konstrukcijske izvedbe
pogonskog sustava su relativno jednostavne i zahtijevaju vrlo malu investiciju, dok za
odravanje trebaju mali trokovi. Ipak glavni nedostatak je troenje trake i remena ili
daske, te potreba njihove redovite zamjene. Jainu udarca mogue je bolje kontrolirati
kod gravitacijskoga bata s remenom, obzirom da radni hod poinje u trenutku kad je
malj podignut na zadanu visinu.

2.1.4 Dvoradni bat

Kod dvoradnih batova s nakovnjem (eng. power hammer), nakovanj moe initi cjelinu s
tijelom obradnog stroja ili biti odvojen od njega. Navedena konstrukcijska izvedba zavisi
o podruju primjene, odnosno na batu izvoenom postupku oblikovanja deformiranjem
(toplo kovanje u ukovnjima, oblikovanje lima ili slobodno kovanje veih sekcija).
Konstrukcijska izvedba dvoradnog bata s razdvojenim tijelom najee ima veliki
razmak izmeu nogu, kako bi se na njima mogli slobodno kovati veliki otkovci
(brodske radilice, osovine, motke).Veliki radni prostor omoguava laku manipulaciju
obratcima, te jednostavnije postavljanje masivnih alata.
6

Dvoradni bat najee pokree komprimirani zrak ili vodena para, tlaka od 6 do 7 MPa,
koji se batu dovode iz kompresorske stanice ili kotlovnice. Kada je bat pogonjen
pojedinanim kompresorom, tlak najee ne prelazi 2 bara. Kod dvoradnih batova
brzina malja, a ujedno i energija udarca, ne ovise o visini dizanja malja ili prevaljenom
putu, ve prvenstveno o tlaku medija u cilindru. to je vei omjer sile potiskivanja malja i
mase malja, vea je njegova akceleracija. Rezultat je kompaktnija izvedba tijela malja:
vea krutost i vea ostvariva tonost kovanja i otkivaka. Kratkohodni dvoradni bat ima
znatno veu povrinu klipa i manji hod, kako bi se postigla traena brzina malja, uz isti
radni tlak. Najnovije izvedbe dvoradnih batova koriste hidraulino ulje kao radni medij,
te imaju vrlo maleni radni cilindar.

Sl.3.Kovanje u jednoj kovanici koritenjem dvoradnog bata

2.1.5 Bat s pokretnim ili protuudarnim nakovnjem

Bat s pokretnim ili protuudarnim nakovnjem tei samo 35% mase klasinih batova s
nakovnjem, a imaju jednaku radnu mo, odnosno raspoloivuenergiju oblikovanja. Pri
kovanju veih otkivaka mase do 4000 kg, kad su neophodni iznosi energije kovanja do
100 000 J, u potpunosti su potisnuli gravitacijske i dvoradne batove s mirujuim
nakovnjem. To vrijedi i za automobilsku industriju u zapadnoj Europi, s Njemakom na
prvome mjestu.
Brzi batovi (eng. high velocity hammer) su uglavnom konstrukcijski izvedeni kao
protuudarni batovi. Obje mase, malj i tijelo, odnosno radni i protuudarni malj, pogonjeni
su komprimiranim zrakom ili komprimiranim duikom (samo u posebnim sluajevima
koristi se hidraulino ulje). Tijelo, odnosno protuudarni malj znatno je vee mase od
radnog malja i ima manji hod.

2.1.6 Dvoradni bat na paru

To su masivni batovi za kovanje glomaznih odlijevaka, koji zahtjevaju mnogo prostora
oko nakovnja. Rade kao pneumatski dvoradni batovi, ali se punepregrijanom parom.
Temelji za nakovanj i za bat su odvojeni zbog smanjenja vibracija. Izrazito jaki udarci, ali
rijetki, batu daju nizak stupanj iskoristivosti. Koriste se kod slobodnog kovanja i kod
kovanja u ukovnjima . Tlak pregrijane pare je od 6 do 7 MPa. Mogu biti izvedeni u
portalnoj (most) konstrukciji, konzolnoj ili kao poluni batovi.
2.1.7 Batovi s komprimiranim duikom za velike brzine kovanja
Hidrauliki fluid (mineralno ulje) ulazi pod tlakom u donji dio hidraulikog cilindra,
te klip podie eki. Sabija se duik koji je iznad klipa. Nakon to klip dosegne eljenu
visinu, otvara se brzootputajui ventil koji brzo isputa ulje. Komprimirani duik naglo
potiskuje klip i bat udara o otkivak. Zbog visoke fleksibilnosti koju ima duik kao
pokretaka snaga, eki moe koristiti osnovni nain upravljanja i kontrole, te se koriste
rune poluge za upravljanje bata. Ova vrsta batova je razvijena u novije vrijeme. Batovi
su izrazito velikih brzina malja od 20 do 40 m/s, troe do 75% manje elektrine
energije od klasinih batova iste snage udarca. Nema odravanja sloenog sustava
komprimiranog zraka, rashladnog sustava kompresora, niti treba ekati postizanje
radnog tlaka zraka.

Sl.4. Jedan stari parni bat iz muzeja.

2.2. Prese
Presa je alatni stroj konstruiran za primjenu vrlo velike snage za oblikovanje ili
rezanje materijala. Prese se izrauju u rasponu od malih runih do
velikih industrijskih postrojenja. Odlikuje ih mirniji rad od batova, te sa zato mogu
koristiti veim silama.
Prema nainu rada pree se dijele na:
1-Vretenaste prese:

vretenaste rune prese,

vretenaste frikcijske prese,

vretenaste hidraulike prese,

vretenaste elektrine prese,

2-Mehanike pree:

koljenaste prese,

ekscentar prese,

3-Hidraulike prese.

Sl.5. Vretenasta runa presa

2.2.1. Vretenasta runa presa

Vretenasta runa presa izrauje se u portalnoj (most) i konzolnoj izvedbi. Kolo pree se
runo zakree i prenosi se okretni moment na navojno
vreteno(obino promjera 78 mm). Navojno vreteno je spojeno na gornju eljust pree.
Hod je 260 mm, povrina pritiska 470 230 mm, dok je pritisak do 28tona. Izrazito veliki
pritisak rune prese ne zahtjeva jako temeljenje, nema prijenosa, vibracija, jednostavne
je konstrukcije, jednostavna je upotreba i odravanje.
2.2.2 Vretenasta frikcijska presa
Najei tip frikcijske ili tarne prese ima tarni prijenos s dva vertikalna tarna diska
(tarenicu 1 i tarenicu 2) i jedan horizontalni (vodoravni) gonjeni tarni disk (tarenicu 3).
Tarenica 3 je na vertikalnom navojnom vretenu s trapeznim navojem. Na drugom kraju
vretena je eljust (bat) prese. Pogonske tarenice 1 i 2 su na horizontalnom vretenu i
dobivaju okretni moment od zamanjaka spojenog remenskim prigonom na remenicu
elektromotora. Upravljaki mehanizam omoguuje dodir samo jedne od pogonskih
tarenica s gonjenom i time odreuje pravac rotacije vretena. U kombinaciji tarenica 1 i
tarenica 3, navojno vreteno se sputa i bat prese ima sve veu brzinu. Najvea je u
trenutku dodira s otpreskom. Bat tlai otpresak, ali se sila ne moe poveavati, jer
dolazi do proklizavanja izmeu tarenica. Obrnuti sluaj je kontakt tarenice 2 i tarenice 3,
kada se navojno vreteno podie i odvaja bat od otpreska. Koriste se za preanje u
kalupima u toplom i hladnom stanju.
2.2.3 Vretenasta hidraulika presa
Kod tarnih presa okretni moment tarenice zamanjaka se dobiva tarnim prigonom s
pogonskom tarenicom, koja je spojena remenom na elektromotor. Kod hidraulikih
10

vretenastih presa okretni moment zamanjaka dobiva se iz rotacije hidraulikog

motora koji okree zamanjak tarenicom. Takoer postoje konstrukcije koje okreu
zamanjak pomou mehanizma sa zupastom letvom. Svojstva vretenastih presa su
jednostavnost konstrukcije, bez djelovanja na okolinu, lako se odreuje ritam rada, bez
specijalnih zahtjeva za temeljenjem, duga trajnost i lako odravanje (osim hidraulike),
pogodne za jednu centralnu gravuru, nisu pogodne za obradu malih predmeta u toplom
stanju jer su prespore, jako troe tarne povrine .
2.2.4 Vretenasta elektrina presa
Vretenaste elektrine prese imaju elektromotorni pogon koji direktno tarenicom ili
srednjim remenom pogoni zamanjak.
2.2.5 Mehanika koljenasta presa
Mehanika koljenasta presa se danas u masovnoj proizvodnji sve ee upotrebljava
umjesto bata. Rotacijsko gibanje se iz elektromotora, reduktora ispojke prenosi na
koljenasto vratilo, koje ima jedno ili dva koljena. Na koljeno je spojena ojnica (klipnjaa),
koja se giba oscilacijski (titranje), te pretvara rotaciju koljena u translaciju klizaa u
vodilicama pree. Na klizau je bat kojim se presa obradak.
2.2.6 Mehanika ekscentar presa
Elektromotor okree zamanjak na kojem je ekscentar (dio koljena koljenastog vratila),
koji se koristi za pretvaranje krunog gibanja u pravocrtno (preko ojnice koja obavlja
oscilacijsko ili titrajue gibanje). Koriste se za sve vrste obradaka (od najmanjih do
najveih) i obrade preanjem u toplom i hladnom stanju, rade s velikom tonou i
preciznou, relativno jednostavne konstrukcije i izvedbe, ali visoke produktivnosti i
ekonominosti. Trajnost im je duga, jednostavne su za odravanje i lako se
automatiziraju. Nedostatak im je visoka cijena i struno posluivanje.
2.2.7 Hidraulika presa
Hidraulike prese se koriste za slobodno kovanje veih i teih otkivaka, za kovanje u
ukovnjima, za skidanje srha, te za radove s limovima (npr.savijanje limova). Iako prema
vrsti kovanja postoje i konstruktivne raznolikosti meu hidraulikim presama, zajednika
svojstva su im male i jednolike brzine gibanja alata, miran rad, neto
nia produktivnost od batova, te vea cijena. Prese se koriste kod velikih otkivaka da se
izbjegnu veliki batovi, koji negativno utjeu na okolinu, te za materijale loije
plastinosti, koji ne podnose udarce i nagle promjene oblika. Hidrauliki motor je
pretvara mehanike energije nekog pogonskog stroja (najee elektromotora) u
energiju tlaka hidraulikog fluida (mineralna ulja).
Prednosti hidraulikog pogona su: u prijenosu velikih sila (dok je postrojenje malih
dimenzija), laka promjena smjera kretanja izvrnog lana (klipa ilihidromotora), laka i
kontinuirana promjena brzine pomou prigunica ili regulatora protoka, lagan i brz
11

prijelaz s malih na velike brzine (i obrnuto), lagani prijelaz s rotacionog u translacijsko

gibanje, kontinuirana regulacija i lako ogranienje pritiska, tihi rad i
jednostavna konstrukcija, u sluaju preoptereenja jednostavno iskljuivanje i
zaustavljanje, lagana automatizacija sustava. Zbog ovih prednosti hidraulike, koritenje
hidraulikih presa je vie nego opravdano.

Sl.6. Nain rada hidraulike prese

3. PLASTINA SVOJSTVA MATERIJALA

Vanjske sile koje djeluju na neko tijelo mijenjaju dimenzije i oblik tog tijela. Promjena
oblika moe biti elastina ili plastina tj. promjene se sastoje od povratnih ili elastinih
deformacija i nepovratnih ili plastinih deformacija. [5]
Kod elastine promjene oblika, po prestanku djalovanja vanjske sile, obradak se vraa u
prvobitan oblik; u tijelu su se pojavile elastine deformacije, koje nestaju prestankom
uzroka deformiranja.
Plastine deformacije uzrokuju promjenu izgleda obratka. Sile su tako velike da
prelaze izdrljivost materijala (granica razvlaenja ili granica teenja materijala) i sirovac
se poinje mijenjati. Materijal pod djelovanjem velike sile poinje tei i dolazi do
promjene oblika. Promjene oblika i dimenzija povezane su u mikrostrukturi materijala s
promjenom kristalnog zrna i kristalnih reetaka, te zbog toga i promjena mehaniko
fizikih svojstava materijala. Sve te promjene ovise o:
12

stepenu deformacije

brzini deformacije

temperature

3.1 Stepen deformacije

Slobodno kovanje na temperaturama bliim gornjoj granici temperaturnog podruja
kovanja, s manjim stepenom deformacije, ima kao posljedicu pogrubljenje zrna
(kristalna zrna se poveavaju). Zbog toga je poeljno kovanje obaviti s veim stepenom
deformacije, kako bi se dobila sitnija kristalna zrna i bolja mehanika svojstva otkovka.
Ako je ipka ili tap od nekog elastinog materijala, onda i nju moemo promatrati
kao oprugu. ipka ima duljinu L i popreni presjek A. Ako ipku razvlaimo s nekom
silom F, onda u njoj nastaje naprezanje , koje se opire vanjskoj sili. Tada Hookeov
zakon moemo pisati u obliku:

ili

gdje je: naprezanje u ipki ili tapu (N/mm2), E Youngov modul

elastinosti (N/mm2), omjer produljenja (stepen deformacije) ipke ili tapa i njene
duljine (bez dimenzije ili L / L), L duljina tapa, L - produljenje ipke ili tapa
(mm), F sila koja produljuje ipku ili tap (N), A popreni presjek ipke ili tapa
(mm2)
Hookeov zakon vrijedi samo u odreenom podruju nekog materijala, koje se
naziva elastino podruje. Za elik je elastino podruje sve do granice razvlaenja ili
gdje ta granica nije jasno odreena, do granice plastinosti koja je odreena onim
naprezanjem pri kojem nastaje trajno produljenje od 0,2% prvobitne duine ipke ili
tapa. Ovo naprezanje nosi oznaku 0,2.
Poveanjem sile naprezanje raste, deformacija se poveava i rezultat toga
je ovrenje materijala. To se deava do M, granice vlane vrstoe, odnosno to je
naprezanje pri maksimalnoj sili. Tada se naglo poinje uzorak materijala produljivati i
smanjivati presjek. Maksimalna sila pada, a naprezanje raste dok ne doe do loma
materijala.
13

Sl.7. Dijagram naprezanja za niskougljini elik. Hookeov zakon vrijedi u poetnom podruju od 0 do
donje granice razvlaenja.
1. Vlana vrstoa materijala
2. Granica razvlaenja ili 0,2
3. Lom materijala
4. Podruje plastinih deformacija
5. Podruje klonulosti
A: Teoretski dijagram rastezanja
B: Stvarni dijagram rastezanja

3.2 Brzina deformacije

Brzina deformacije je vana veliina koja utjee na obradu materijala prilikom plastine
deformacije (kovanja). Poveanjem brzine deformacije, kod hladne deformacije, dolazi
do ovrenja materijala. Posljedica toga je poveanje naprezanja kod teenja
materijala, veliki otpor deformiranju, te smanjenje deformabilnosti.
= / = Val / h
gdje je: brzina deformacije, e - stupanj deformacije, - vremenski period, Val
brzina alata, h visina (duljina) obratka.

14

3.3. Temperatura kovanja

Kovanje elika uvijek zapoinje na vioj temperaturi, a zavrava na nioj. Zbog
tehnolokih razloga poeljna je to vea irina temperaturnog podruja kovanja. Kod
irokog temperaturnog podruja kovanja uvijek je mogue, u odreenom vremenu,
obaviti vie kovakih operacija. Kod kovanja jednostavnijih oblika manjih masa, unutar
ireg temperaturnog podruja kovanja, bit e mogue dovriti oblikovanje i bez
dogrijavanja.
Dozvoljeno temperaturno podruje kovanja je univerzalna osobina elika, odreenog
kemijskog sastava, i nije ovisno o postupku kovanja i kovakim operacijama. To je
temperaturno podruje ustanovljeno ispitivanjem pogodnim labaratorijskim postupcima
za odreivanje najbolje oblikovljivosti kovanjem. Ispitivanja obuhvaaju
ponaanje duktilnosti elika unutar temperaturnog podruja i uinke rekristalizacije.
Deformacijski postupak unutar tako odreenog (dozvoljenog) temperaturnog podruja
kovanja e se provoditi s najmanjim radom deformacije, pri emu e se postii dobra
mehanika svojstva otkovka.
Razumno temperaturno podruje kovanja se zasniva na dozvoljenom
temperaturnom podruju kovanja, ali nije nuno jednako. Odabire se za svaki sluaj
posebno, prema odreenim uvjetima u kojima se kovanje obavlja, a ovisi o:
udaljenosti pei za zagrijavanje sirovca od kovakog stroja na kojem se obavlja
kovanje, vrsti kovakog stroja s obzirom na brzinu kovanja, te o nainu prijevoza sirovca
od pei do kovakog stroja. U praksi se tei izjednaiti dozvoljeno i razumno
temperaturno podruje kovanja.
Podeutektoidni elik srednjeg sadraja ugljika kujemo kod 1200 C, ako su predvieni
veliki stupnjevi deformacije. Zavretak kovanja je kod temperatura izmeu 900 C do
1000 C. Grubozrnatost nastala zbog visoke temperature poetka kovanja uklonit e se
po zavretku kovanja normalizacijskim arenjem. Kod nadeutektoidnih elika
temperatura poetka kovanja je znatno nia.

15

4. ZAKLJUAK

Kovanje je veoma stara metoda obrade metala plastinom deformacijom. Ovim

postupkom se izradjuju dijelovi sloenog oblika od kojih se zahtijevaju dobre mehanike
osobine. Dijelovi dobiveni kovanjem i presovanjem imaju vlaknastu strukturu i vlakna su
najsabijenija na onim mjestima ili prijelazima koja su izloena najveim naprezanjima.
Dijelovi koji se dobiju postupkom kovanja nazivaju se otkivci, a postupkom presovanja
nazivaju se otpresci.
Obrada kovanjem se vri se udarcima ekia ili malja, dok se presovanje vri pritiskom
komada odgovarajuim alatom. Kovanje je takav postupka obrade plastinom
deformacijom materijala kod kojeg se pod dejstvom udarne sile alata(ekia) dobije
predmet(otkivak) odgovarajueg oblika i dimenzija. Kovanje se izvodi u toplom stanju, a
metali koji imaju manju tvrdou mogu se kovati u hladnom stanju.
Kovanjem se dobivaju dijelovi za: motore, auta, poljoprivredne maine itd.
Slobodno kovanje zastupljeno je jo jedino u samostalnim zanatskim radnjama.
Kovanje u ukovnjima je zamjenilo slobodno kovanje.

16

5. LITERATURA

Devad Hodi, Konstrukcija alata Svjetlost Sarajevo 1985.god. ;

Slaenko erkez, Tehnologija obrade za I i II razred srednje kole.

17

SADRZAJ
1. UVOD...................................................................................................................... 1
1.1 Slobodno kovanje.............................................................................................. 2
1.1.1 Sabijanje..................................................................................................... 2
1.1.2 Iskivanje i raskivanje................................................................................... 2
1.1.3 Zasjecanje................................................................................................... 2
1.1.4 Probijanje.................................................................................................... 2
1.1.5 Savijanje...................................................................................................... 2
1.2. Kovanje u ukovnjima........................................................................................ 3
2. MAINE ZA KOVANJE............................................................................................... 4
2.1. Batovi............................................................................................................ 4
2.1.1 Poluni ili perni bat...................................................................................... 5
2.1.2 Bat na dasku, remen ili lanac......................................................................5
2.1.3 Jednoradni ili gravitacijski bat.....................................................................6
2.1.4 Dvoradni bat............................................................................................... 6
2.1.5 Bat s pokretnim ili protuudarnim nakovnjem..............................................7
2.1.6 Dvoradni bat na paru.................................................................................. 7
2.1.7 Batovi s komprimiranim duikom za velike brzine kovanja.........................7
2.2. Prese................................................................................................................ 8
18

2.2.1. Vretenasta runa presa..............................................................................9

2.2.2 Vretenasta frikcijska presa..........................................................................9
2.2.3 Vretenasta hidraulika presa.....................................................................10
2.2.4 Vretenasta elektrina presa......................................................................10
2.2.5 Mehanika koljenasta presa......................................................................10
2.2.6 Mehanika ekscentar presa.......................................................................10
2.2.7 Hidraulika presa...................................................................................... 10
3. PLASTINA SVOJSTVA MATERIJALA........................................................................11
3.1 Stepen deformacije......................................................................................... 12
3.2 Brzina deformacije.......................................................................................... 13
3.3. Temperatura kovanja...................................................................................... 14
4. ZAKLJUAK........................................................................................................... 15
5. LITERATURA.......................................................................................................... 16

19

20