SEJARAH KADAZAN DUSUN

ADAT RESAM

Kadazandusun merupakan kumpulan etnik (bumiputera) yang terbesar di Negeri Sabah.

Asal usul
Masyarakat
inimakanan
merupakan golongan petani, tetapi dengan perkembangan sosio-ekonomi yang
dicapai oleh negara Malaysia sekarang, masyarakat ini beransur-ansur beralih kebidang
Lazimnya, menurut kepercayaan suku kaum Kadazandusun, padi berasal daripada isi
perkhidmatan, perniagaan dan pertanian moden. Lagenda kelahiran kaum ini bermula dari
manusia yang bernama Huminodun. Huminodun ialah seorang gadis jelita anak kepada
"Nunuk Ragang" . Nunuk bermaksud Pokok Ara manakala
Ragang
bermaksud Merah. Menurut
ADAT
RESAM
Kinoingan. Kinoringan ialah nama Tuhan bagi nenek moyang
suka
kaum Kadazandusun.
kepercayaannya, di bawah pohon, di tebing sungai dan di atas sepanjang juntaian akar Nunuk
Kinoringan telah mengorbankan anaknya Huminodun demi mengatasi masalah kebuluran di
Asal usul
makanan
dipenuhi
dengan
lembaga hidup yang kelihatan kemerahan-merahan. Warna ke "kemerahan"
dunia. Menurut kepercayaan suku kaum ini, segala jenis bahan makanan yang utama berasal
semakin menyerlah apabila cahaya matahari terpancar ke arah tubuh lembaga-lembaga itu. Oleh
dari pelbagai
bahagian
badan
Huminodun.
Beras
dari
isinya yang putih
melepak;
Lazimnya,
menurut
kepercayaan
suku
kaum
Kadazandusun,
padi
berasal darahnya
daripada yang
isi
yang demikian, Nunuk itu kelihatan seolah-olah "merah" lalu ia dipanggil Nunuk Ragang.
manusia
yang
bernama
Huminodun.
Huminodun
ialah
gadis jelita anak
kepada
merah telah
bertukar
menjadi
lada; halia
pula adalah
jariseorang
jemari Huminodun;
bawang
'tagaas'
Kinoingan.
Kinoringan
ialah
nama
Tuhan
bagi
nenek
moyang
suka
kaum
Kadazandusun.
berasal
dari rambut
Huminodun;
bertukar
menjadi
jagung;
kepalanya
pulakaum
menjadi
Mengikut
statistik,
terdapat giginya
lebih kurang
40 etnik
yang
terdapat
dalam suku
kelapa dan sebagainya.
Oleh itu
demiKadazandusun
menghormati dan
mensyukuri
Kinoringan
Kadazandusun.
Pada dasarnya
bangsa
bertutur
bahasa pengorbanan
Kadazandusun
yang
Kinoringan telah mengorbankan anaknya Huminodun demi mengatasi masalah
dan Huminodun,
nenekBunduliwan
moyang suku
ini mengadakan
upacara-upacara
adat
seperti
disandarkan
dialek
dankaum
diperkayakan
dengan
dialek-dialek
etnik
yang
lain.yang
kebuluran pada
di dunia.
Menurut kepercayaan
suku kaum
ini, segala
jenis bahan
makanan
Momohizan
dan
Humabot.
Bahasa
Kadazandusun
boleh dibahagikan
empat kumpulan
dialek
Dialek
utama
berasal dari pelbagai
bahagian kepada
badan Huminodun.
Beras
dari iaitu
isinya
yang putih
Kadazandusun
Pantai
Barat,
Dialek
Kadazandusun
Pantai
Timur,
DialekKadazandusun
melepak; darahnya yang merah telah bertukar menjadi lada; halia pula adalah jariUtara
jemari
dan
Dialek Kadazandusun
Pedalaman.
Dalam
upacara
rasmi ataupun
perayaan menjadi
tertentu,
Huminodun;
bawang 'tagaas'
berasal
dari setiap
rambut
Huminodun;
giginya bertukar
tarian
tradisional
sukupula
kaum
Kadazandusun
sering
menjadi daya tarikan dan kemeriahan majlis
jagung;
kepalanya
menjadi
kelapa dan
sebagainya.
Upacara
Momohizan
tersebut. Setiap etnik dalam Kadazandusun mempunyai tarian tradisinya sendiri. Kemuncak bagi
Oleh
ituwarisan
demi
menghormati
dan mensyukuri
pengorbanan
Kinoringan
dan Huminodun,
Upacara
Momohizan
ini diadakan
pada bulan
Ogos
atau bulan
September
apabila
padi
pemartabatan
budaya suku
kaum
Kadazandusun
dan kesenian
serta
keunikannya
ialah
nenek
moyang
suku
kaum
ini
mengadakan
upacara-upacara
adat
seperti
Momohizan
dan
selesai dituai.
Upacara
diadakan
untuk
memuja
semangat
padisetiap
dan memberi
menerusi
Perayaan
Pesta momohizan
Kaamatan yang
diraikan
pada
setiap 30
dan 31 Mei
tahun. makan
Humabot.
kepadaPersatuan
penjaga semangat
padi Kadazandusun
supaya membantu
untuk
menyuburkan
padi dan
melindungi
Menurut
Kebudayaan
Sabah
(KDCA),
Kadazandusun
terdiri
daripadapadi
dari
sebarang
penyakit
atau
bencana
alam.
Upacara
momohizan
biasanya
berlangsung
dirumah
empat puluh satu etnik seperti berikut;
keluarga suku kaum Kadazandusun golongan berada. Sementara itu golongan yang kurang
Bisaya,
Kuijau,
Murut,
Sungai,
Bonggi,
Lingkabau,
Nabai,
Tatana,
Bundu,
Liwan, Paitan,
-berada
Upacara
Momohizan
akan
meminta
untuk
didoakan
bersama
ataupun
dalam
bahasa
Kadazandusun
Tangara,
Dumpas,
Lobu,
Pingas,
Tidong,
Gana,
Lotud,
Rumanau,
Tindal,
Garo,
Lundayo,
'mikiompit'
Rungus, Tobilung, Idaan, Makiang, Sinobu, Tolinting, Kadayan, Malapi, Sinorupu, Tombonuo,
Upacara
Humabot
Kimaragang,
Mangkaak,
Sonsogon,
Tuhawon,
Kolobuan
Minokok,
Sukang,apabila
Tutung.padi
- Upacara
Momohizan
ini diadakan
pada
bulan Ogos
atau bulan
September
selesai
dituai.
Upacara
diadakan
untuk memuja
semangat padi
dan memberi
- Terdapat
Upacara
Humabot
ialahmomohizan
adat suku
kaum
Kadazandusun
yang diamalkan
oleh nenek
moyang
sekurang-kurangnya
empat
teori
mengenai asal-usul
kaum kadazandusun.
Teori
makan kepada penjaga semangat padi supaya membantu untuk menyuburkan padi dan
suku
kaum
ini
apabila
mendirikan
rumah
baru.
Sebuah
keluarga
suku
kaum
ini
yang
akan
Pertama: Kaum Kadazandusun berasal dari keturunan "Mongoloid" (Ivor H.N. Evans:1923 dan
melindungi padi dari sebarang penyakit atau bencana alam. Upacara momohizan biasanya
mendirikan
rumah
akan
meminta
untuk menjampi
tanah tapak
rumah itu didirikan.
T.R.
Williams:
1965).
Teori
Keduasuku
:Bobohizan
Kaum
Kadazandusun
berketurunan
"Indo-Malayan"
(T.R.
berlangsung
dirumah
keluarga
kaum
Kadazandusun
golongan berada.
Sementara
itu
Bobohizan
memasukkan
benda-benda
seperti garam, adalah
butangkacukan
baju dankaum
kayu China
sapad (Ivor
ke liang
tanah
Williams: yang
1965).
Teori Ketiga
: Kaum
Kadazandusun
H.N.
golongan
kurang
berada
akan meminta
untuk didoakan
bersama ataupun
dalam
tempat
tiang
dipacakkan.
Selepas itu Bobohizan akan merenjis air disekitar kawasan tapak
Evans:1923
dan
Owen Rutter:19220).
bahasa Kadazandusun
'mikiompit' Teori Keempat : Kaum Kadazandusun adalah keturunan

rumah sambil membaca mantera, orang

ini bertujuan
untuk
menghalau roh-roh jahat yang berkeliaran
purba Gua
Madai.
di tapak rumah tersebut yang dipercayai akan mendatangkan malapetaka ataupun dalam bahasa
kadazandusun 'kopizo' Tiang akan dipacakkan jika tuan rumah termimpi baik, tetapi jika
sebaliknya, maka tapak tiang akan dialihkan sedikit dari tapak asal. Moyang suku kaum ini
mempercayai bahawa sekiranya upacara-upacara menghormati rumah baru ini tidak dilakukan
maka malapetaka pasti akan menimpa keluarga yang tinggal dirumah baru itu, penyakit akan
-berleluasa,
Humabot perkara-perkara ganjil dan mengerikan akan terjadi dirumah itu seperti beratus-ratus
ekor
tabuan
(potizukon)
akan
mengelilingi
atau biawak
akan
tiba-tiba oleh
muncul
dirumah
- Upacara
Humabot
ialah
adat
suku kaumrumah
Kadazandusun
yang
diamalkan
nenek
baru
itu. suku kaum ini apabila mendirikan rumah baru. Sebuah keluarga suku kaum ini yang
moyang
akan mendirikan rumah akan meminta Bobohizan untuk menjampi tanah tapak rumah itu
didirikan.

BAHASA

Bobohizan memasukkan benda-benda seperti garam, butang baju dan kayu sapad ke liang
tanah
tempat
tiang pengenalan
dipacakkan.dan
Selepas
itu Bobohizan
merenjis
air disekitar
-Bahasa
merupakan
asas perpaduan
bagi akan
semua
kaum. Demikian
jugakawasan
dengan

HINAVA
Hinava merupakan makanan yang paling popular di kalangan kaum Kadazandusun. Bahan
yang diperlukan untuk penyediaan makanan ini ialah Isi ikan ( Ikan Tenggiri ) dihiris halus, biji
buah bambangan yang telah diparut, cili merah, halia, bawang merah , limau kapas dan garam.

NOONSOM
Noonsom lebih dikenali sebagai jeruk dalam Bahasa Melayu. Terdapat beberapa jenis Noonsom
yang telah diperkenalkan oleh Kaum Kadazandusun.Antara yang paling popular ialah Noonsom Sada
(Ikan), Noonsom Bambangan dan Noonsom Tuhau. Noonsom Sada - Ikan yang digunakan ialah jenis
ikan air tawar, dibersihkan dan dijeruk menggunakan isi buah Pangi (ditumbuk ), nasi dan garam.
Campurkan kesemua bahan dan diisi ke dalam bekas botol/tajau kecil dan biarkan selama sepuluh atau
dua belas hari sehingga boleh dimakan.Noonsom Bambangan - Isi Buah Bambangan dihiris dan
dicampur dengan biji buah bambangan yang telah diparut dan sedikit garam.Apabila kesemua bahan
dicampurkan, isikan ke dalam bekas botol atau tajau kecil dan biarkan selama seminggu sebelum
dimakan.Noonsom Tuhau - Isi Tuhau dihiris halus dan dijeruk dengan cuka, garam dan cili
merah.Apabila kesemua bahan telah dicampurkan, isikan ke dalam bekas botol dan biarkan beberapa
minit sebelum dihidangkan.

Kebanyakaan alat-alat muzik di Sabah dibuat daripada bahan-bahan asli.

Sebagai contoh, tongkungon, turali, suling (atau seruling), sompoton dan
PINAASAKAN
togunggak
diperbuat daripada buluh. Alat lain seperti gambus, kompang dan

gendang
daripada
kulit kambing.
Gong
dan ikan
kulintangan
dibuat air laut)
Bahandiperbuat
yang diperlukan
untuk penyediaan
makanan
ini ialah
( ikan air tawar/ikan
, dibersihkan dan dicampur dengan sedikit biji kunyit dan halia yang telah ditumbuk, sedikit biji
asam jawa atau buah asam 'takob-bakob' , garam, serbuk perasa dan sedikit air. Biarkan ia
daripada
gentian
mendidihgiman,
sehinggasejenis
air hampir
kering pokok palma. Alat-alat muzik di Sabah,

daripada kayu lembut dan menyerupai gitar panjang bertali tiga yang dibuat
dikelaskan kepada ;
Kordofon
SUP MANUK
LIHING- (tongkungon, gambus,sundatang atau gagayan)

MasakanErofon
ini lebih -dikenali
sebagai
Ayam
Lihing'
dalam Bahasa
Melayu. Bahan yang
(suling,
turali'Sup
atau
tuahi,
bungkau
dan sompoton)
diperlukan ialah seekor ayam kampung , sejenis minuman keras yang lebih dikenali 'Lihing' di
kalangan kaum Kadazandusun dan hirisan halia.

BUNGKAU

GONG

Idofon - (togunggak, gong,kulintangan) dan membranofon (kompang,gendang

Cara menyediakan, rebus daging ayam yang
dipotong dengan setengah cawan lihing , hirisan
atautelah
tontog).
halia, garam dan serbuk perasa. Biarkan ia mendidih sehingga daging ayam betul-betul lembut
sebelum dihidangkan

SOMPOTON
KULINTANGAN
(Erofon)
(Idiofon)

TOGUNGGAK
(Idiofon)

Pakaian tradisi suku kaum Kadazandusun kaya dengan keunikannya. Ini

adalah kerana, ianya berlainan diantara satu tempat dengan tempat yang lain.
Setiap etnik dalam kaum Kadazandusun ini mempunyai perbezaan dari segi
pakaian tredisinya. Kebanyakan daripada mereka masih mengekalkan corak dan
warna pakaian tradisi yang asli. Warna yang amat popular ialah warna hitam.
Warna ini banyak digunakan kerana pada masa dahulu, penduduk asli negeri
Sabah hanya bergantung kepada beberapa jenis tanaman dan sayuran untuk
dijadikan cecair pencelup kain. Mereka hanya perlu menambahkan manik-manik
berbagai jenis warna seperti merah, oren, putih serta hijau sebagai perhiasan
tambahan.
Pakaian tradisi juga termasuklah manuk-manik antik yang dijadikan
kalung, tali pinggang, barangan antik berukiran berwarna perak dan tali pinggang
yang diperbuat daripada wang syiling dolar berwarna perak. Kesemuanya ini
merupakan khazanah turun-temurun yang sangat berharga serta tinggi nilainya.
Biasanya pakaian tradisi ini dipakai pada musim perayaan seperti Pesta Kaamatan
dan juga upacara khas seperti perkahwinan. Selalunya para gadis dari kaum
Kadazandusun ini akan memperagakan jenis pakaian tradisi ini apabila adanya
Pertandingan Unduk Ngadau Kaamatan di Peringkat Negeri Sabah.

PESTA KEAMATAN
Pesta Kaamatan atau di dalam bahasa kadazan "Magavau" ini
merupakan upacara perayaan khas untuk menghormati "Bambazon" iaitu
semangat padi. Perayaan ini adalah amalan secara tradisi kaum kadazandusun
sejak zaman berzaman. Perayaan "Magavau" ini biasanya diadakan selepas
selesai menuai padi. Pesta Kaamatan yang kita rayakan dewasa ini telajh
diluluskan oleh Majlis Undangan Kerajaan Koloni sebagai Cuti Umum sejak tahun
1960 lagi. Beliau yang bertanggungjawab untuk mengusulkan agar Pesta
Kaamatan ini diisytiharkan sebagai Cuti Umum ialah Allahyaraham YAB Tun Haji
Mohamad Fuad Stephens, SMN, PSM. SPDK, PNBS, bekas Ketua Menteri Sabah
yang pertama.
Menurut cerita lisan, Kinoingan ( Tuhan ) dan isterinya Suminundu mempunyai
seorang anak perempuan yang bernama Huminodun. Untuk menyelamatkan
orang-orang Kadazandusun daripada kebuluran kerana tidak mempunyai
makanan yang mencukupi, maka Kinoingan terpaksa mengorbankan anak
kesayangan mereka Huminodun. Kononnya, mayat Huminodun itu telah
mengeluarkan berjenis-jenis benih tumbuhan yang menjadi makanan utama
kepada kita sekarang. Salah satu benih tumbuhan itu ialah padi. Oleh kerana
sebahagian dari mayat Huminodun itu mengeluarkan benih p adi, maka wujudlah
kepercayaan bahawa padi itu mempunyai semangat yang diberi nama
"Bambazon".
Bermula dari kejadian inilah orang-orang Kadazandusun memulakan upacara
Pesta Kaamatan ( Pesta Menuai ) seperti yang kita rayakan dewasa ini. Perayaan
seumpama ini mengharapkan agar rezeki yang akan datang bertambah baik dan
lumayan. Upacara penghormatan terhadap semangat padi yakni padi-padi yang
selesai dituai dan telah selamat dimasukkan ke dalam ketawai ( Tangkob ) iaitu
bekas tempat menyimpan padi. Selain itu, perayaan Pesta Kaamatan ini juga
mengingatkan kita akan rasa penghargaan dan penghormatan masyarakat Kaum
Kadazandusun akan Penciptanya ( Kinoingan ) yang sanggup mengorbankan anak
kesayangannya Huminodun untuk menyelamatkan orang-orangnya supaya tidak
mati kebuluran.