Dr.

Hikmet Kvlcml'nn Tarih Tezi zerine

Yazar Murat Belge (1978-Birikim Dergisi)
Doktor Hikmet Kvlcml, Trkiye sosyalizmi tarihinde mutlaka eletirilmesi gereken bir kiidir;
karalamak zere deil, neminin anlalmas iin. nk sosyalizm tarihinin nemli bir ksmnda
hayattadr ve etkindir. Sosyalizmin Trkiye'de gelimesi tarihi iinde yorulmutur; bu bakmdan,
szkonusu gelime biiminin bir eit gstergesi gibidir. te yandan, sosyalizmin gelimesine onun da
katklar vardr. Bunlarn da ayrca anlalmas, deerlendirilmesi gerekir.
Kvlcml'y eletirirken zellikle nesnel bir tavr taknmann gerekliliine inanyorum. Yani, herhangi bir
politik hedefin kayglarna kaplmadan dorudan doruya Kvlcml'nn kendisinin ne olduunu, neleri,
niin temsil ettiini anlamak, bal bana bir zorunluluktur. Bylesi, kanmca, Kvlcml'nn u ya da bu
zelliini baz polemikler iin abartmaktan daha yararl bir aba olur Trkiye'de sosyalizmin gemiini
anlamak iin.
Bir eletiri, ister istemez, eletiri nesnesi olan kiinin, akmn, olayn, vb. olumsuz yanlarn n plana
karr. Ama bu, olumlu yanlarn inkr demek deildir elbette. Kvlcml'y eletirirken baz noktalar
abartmak, hakszlk etmek beni fazla rktmyor, nk bunlar kar eletirilerle onarlr, dzeltilir; ama
Kvlcml gibi hayatn davaya adam bir devrimcinin bu yanna ufak bir saygszlk gstermekten
gerekten ekiniyorum. phesiz yalnz Kvlcml iin deil, sosyalizme emei geen herkes iin
byledir bu. Trkiye gibi, sulamalarda lnn ok abuk kat ve en ar saldrlarn sorumsuzca
yneltilebildii bir lkede, dilimizi bu gibi kfrbaz alkanlklardan artmak iin gerekten zorlu bir aba
gstermeliyiz.
Hikmet Kvlcml'nn eserlerinde bazen ikici (dualist) gibi grnen zellikler, onun neredeyse iki ayr
teorik kimlii olduu yorumuna yol amtr. Ben bu gre tamamen katlmyorum. nk her ne
kadar eitli dzeylerde ikici olsa da, aslnda, btn teorisi, o ikicilii bir teorik tekilie (monizme)
indirgeme abasdr.
Kvlcml'nn eserlerini ikici bir yap iinde ele alanlar, daha ok onun bir yann benimsemek isteyip,
br yann kabul edemeyenlerdir, (tabi, grnrde varolan "yan"lar bunlar). Kvlcml'y herhangi bir
eletiriden geirmeden kabul etmeye eilimli olanlar ise, eserinin btnln vurguluyorlar. Ben de
bu eserin bir btn olduunu dnmekle birlikte, yanllnn kantlanmas durumunda Kvlcml'dan
geriye hibir ey kalmayaca kansnda deilim. nk, syledii her eyin yanl olduuna inansak
bile, enerjisi, ura, alkanl, teorik ve pratik cesareti, geride gene saygdeer bir sosyalist imgesi
brakmaya yeter. Kvlcml'nn eserinin "ikici" yorumlar, politik yazlar ile "tarih tezi" arasnda,
devrimde proletarya partisiyle "vurucu g"e verdii roller arasnda, Trkiye'nin snflar analiziyle,
bulduu zm arasnda baz uyumazlklar bulunduu inancna dayanyor. Kvlcml'nn kulland
dilin zellikleriyle bu ikiciliin analizine balayabiliriz.

ZEL DL-ZEL TERMNOLOJ

Hikmet Kvlcml denince herkesin aklna gelen ilk zellik, genellikle, zel bir dildir. Kvlcml'nn dilini
hi beenmeyenler de var, o dili taklide zenenler de. Deerlendirilmesi nasl olursa olsun, zel bir
dilin varl, kesin bir olgudur. Her zel dil gibi bu da, anlalmay nemli lde gletiren bir
faktrdr. Ama Kvlcml'nn bu dili yanlz kadrolarla konuurken kulland da sylenemez. Hazrlad
parti programlarnda, daha geni kitlelere hitap eden yazlarnda da, ayn zel dili grrz. yle ki, bu
dili benimsemek neredeyse Kvlcml'nn dncelerini benimsemenin n kouludur.
Byle bir dille konumak, Kvlcml'ya zaman zaman yneltilen "bireycilik" sulamasnn inandrc bir
kant olabilir. nk gerekten bireysel bir dildir. Kendisini kabul edenlerce yeniden retilmesi de, en
sonunda bir grup jargonu olmaktan ileriye gitmemektedir. lgin bir nokta, Kvlcml'nn, halkn
kulland dile aykr olduu gerekesiyle, "z Trke"ye kar kmas. Ama o, bu hakl itirazn ne
srerken bile, "ar dil uydurcas" diye bir kelime uydurmaktan geri kalmaz. Kendisi de, hibir zaman bir
ounluk dili olmayacak zel szlnde israr eder.
Kvlcml bu dili kullanarak yer yer ho nkteler yapyor olabilir. Ama ou zaman, "Geberen"
kapitalizm ya da "zortlama" gibi duygusal arlklara der. Dilin "bilimsel" kullanmndan uzaklaarak,
zel armlarla, kiisel duygularla ykl, son analizde dnyaya alaca yerde kendi iine kapanan,
d gerekliin nesnel ilikilerini kendi znel sistemi iinde daraltan ideolojik bir dille konuur.
Kvlcml'y savunanlar, kulland zel deyimlerin Marx'da, Engels'de yeri olduunu sylerler. Bu,
ksm bir dorudur. rnein Marx ya da Engels, bir yerde, bir nkte yapmak iin, kapitaistlerin belirli bir
kesimini "vahi" sfatyla nitelemi olabilir. Ama onlarn bu nktesi, sra d kullanm, Kvlcml'da
terimleir, kavramlar. Sonu olarak ortaya Marksizmin "Doktorca"s kar.
Bundan daha nemli olan, benim burada asl deinmek istediim nokta, Kvlcml'nn zel. dilinin,
"zel terminoloji" haline gelmi ksm. "Vahi kapitalist" gibi bir terim, ne de olsa, sosyalist
terminolojinin bir kategorisinin deiik bir adla anlmas demek oluyor. Bylece, o terimle anlatlan,
yeniden klasik Marksist terminolojiye tercme ettiimizde, olduka somut bir ierik elde ediyoruz. Ne
var ki, Kvlcml'nn eserinde asl nemli belirleyici rol oynayan terimler, baka hibir Marksist
metinde raslamadklarmzdr. rnein, "tarihsel devrim-sosyal devrim" ayrm, tamamen Kvlcml'ya
zgdr ve bir dilsel kullanmn tesinde, bir bak farkll da getirmektedir. Buna benzer bir baka
nemli teorik kavram ve ayrm: "Corafya ve Teknik retici Gleri, nsan retici Gleri, GelenekGrenek ve Kollektif Aksiyon"dur. Kvlcml'nn "ilkel sosyalizm" terimini de bunlarn arasnda saymak
gerekir. nk bu terimin kelimelerinde yapt deiiklik, temelde, szkonusu kategoriyi Marksizm'in
bilinen "ilkel komn" ya da "komnal toplum" kategorisinden farkl bir ierikle yanstmaktadr.
Bunlarn yan sra, bazen Marksistlerin de belli bir olguya iaret etmek iin kullandklar, ama hibir
zaman terimletirmedikleri, tarih biliminin kategorileri, kavramlar haline getirmedikleri, "Medeniyet",
"Rnesans", "Restorasyon" ya da "Barbarlk" gibi kelimeler, Kvlcml'nn tarih tezinin, gei teorisinin
asl eleri olmutur. rnein "Barbar as" dedii olay, baka herhangi bir Marksist'de
rastlamadmz melez bir kavram olarak, Kvlcml'nn tezinin balca belirleyici ve aklayclar
arasndadr.
"Barbar" ve "uygarlk" kelimeleri bizi Kvlcml'nn zel terminolojisinin nc kategorisine getiriyor.
Bir Marksist olmayan Morgan'n eserinden gelen bu terimleri, Engels Ailenin... Kkeni adl kitabnda,
antik tarihin aklanmasnda Morgan uygulamasnn bir gerei olarak kullanr. Bylece, Marksist
metinlere belirli koullarda giren, ama Marksizm'in asl eleri olmayan baz terimler, Kvlcml'da terfi
ederler.
Kvlcml'nn zel terminolojisi, yalnzca burada varolan terimlerle aklanamaz. Olmayan baz terimler
de, yokluklaryla, bu terminolojinin dorultusunu belirlerler. rnein, "konjonktr", "eitsiz gelime" gibi
terimlerin yokluu, "tarihsel devrim-sosyal devrim" gibi terimlerin varl kadar nemlidir.
Btn bunlar, yle bir hipotezi oluturabilecek gtedir: Kvlcml, sylemek istediini anlatmak zere,
Marksizm'in bilinen terminolojisi ve kavramlar dnda zel terimler ve kavramlar trettiine gre,
sylemek istedii ey de Marksizm'in sylediklerinden farkl olabilir. Bunun byle olup olmadn
grmek iin, Kvlcml'nn tarih tezine nce genel izgileriyle bakmamz gerekiyor.

TARH TEZNN TEMEL LKELER

Bu blmde, Kvlcml'nn uygarlklar, ykllar, rnesanslar, v.b. stne sylediklerine deil, ona
gre btn bu oluumlarn yasalar olan, onlar belirleyen temel tarih ilkelerine bakacaz. Bunlarn
banda "Tarihsel Devrim-Sosyal Devrim" ayrm gelir. nk bu, Marksizm'in genel "gei" sorununun,
Kvlcml'da ald zel biimi yanstmaktadr.
Ayrmn anlamn kabaca u ekilde zetleyebiliriz: Modern aa gelinceye kadar gerek anlamda bir
"devrim" olmamtr; bir "retim tarz deiiklii" olmamtr. lkel Komnden sonraki btn dnya tarihi
bir "medeniyetler" tarihidir. Bunlar yklr, yeniden kurulur, bazan "orjinal" medeniyetler yaratlr, bazan
eski "medeniyet bir RNESANS'a uram olur", ama eski egemen snf tamamen yklp yerine yeni
bir "sosyal" snf geemez. Bu bakmdan tarih "tekerrr eder gibi grnr." Ancak kapitalizmle birlikte
"sosyal devrimler" tarihi balar. nk kapitalizmden sonra "yeni bir sosyal snf, eski gerici sosyal
snf devirip medeniyeti kurtaracak durumda kollektif aksiyon gc" salayabilir.
Bu doruysa, antik tarihte grlen toplumsal deiimler gerek "gei" deildirler. Dnyada sadece
gei vardr. 1) Komnden snfl topluma; 2) Snfl toplumdan kapitalizme; 3) Kapitalizmden
sosyalizme.
Tarih maddeciliin toplumsal aamalarnn bu ekilde sralanmas, Marksizmin kabul edilmi
olgularna aykrdr. Stalin'in nl ematik sralamasn bozmasna bir diyeceim yok; nk o
sralamann ematizmiyle dnya gerekliinin aklanamayacana inanyorum ben de. Ama
Kvlcml'nn bu sralamas, Marx'n, Engels'in bildiimiz sralamalarna da aykr. Snfl topluma
geiteki ayrmlar hesaba katmyor. Germanik, Slavonik, Asyal, ayr ayr retim tarzlar olduuna
deinmiyor. Kleci retim tarznn tekilere gre zgllne deinmiyor. Feodalizmden sz etmekle
birlikte, bir retim tarz olarak zelliklerini hibir yerde ayrmyor. Komnle kapitalizm arasn,
Marksizm'den farkl olarak, bir "medeniyet-barbarlk" kutupsall olarak ele alyor. Bunlar, Kvlcml'nn
teziyle Marksizm'in kabul edilmi gr arasnda gerekten bir ayrm olduunu yeterince kantlyor.
Bu ayrmn nedenlerini sonradan incelemek zere, imdi bir de "retici gler" ayrmna bakalm.
Bilinen eyler olduu halde, srf kartl vurgulamak iin tekrarlayalm: Marksizm'e gre bir "retim
tarz"nn ikili bir eklemleni biimi vardr: retici gler ve retim ilikileri. Bunlar eyi ierir:
alan, alma arac (yani "alma nesnesi" olan genel ham madde ve, alma aleti olan eitli
avadanlk), bir de almayan, yani emei smren. retici glerde teknoloji, retim ilikilerinde
mlkiyet, temel belirleyicilerdir.
Oysa Hikmet Kvlcml retici gler derken bambaka ayrmlar yapar. Bir kere "madd" ve "manev"
retici gler eklinde bir ayrm yapar. Bylece, klasik Marksist tanmn ancak alma nesneleri olarak
ksmen retici gler arasna ald veriyi adamakll genileterek, "corafya retici gleri" diye
adlandrd kategori haline sokar. Madd dedii retici glerin biri budur. br ise tekniktir. Bu, gene
klasik Marksist tanmda alma letleri ve nesneleri dnda bir faktrdr. Ama Kvlcml bu kategoriyi
hep "let" kelimesiyle edeer saylabilecek bir ekilde kullanr (rneklerini greceiz).
Manev olarak niteledii retici gler ise "tarih retici gleri" ile sosyal retici gleridir (bunlara
"insan retici gleri" de der). Tarih retici gleri "gelenek ve grenek"tir.
Bu, klasik Marksizm'in, "styap" kurumu diyerek retici gler ve retim ilikileri analizinin dnda
tuttuu birtakm kurumlarn biraz soyut bir ifadesidir. Yani, klasik Marksizm'de hibir zaman retici
gler arasnda saylmayacak bir eydir. "Sosyal retici gleri" dedii eyi ise ayrca "kollektif aksiyon
gc" diye tanmlar. Buna Marksizm'de herhangi bir ekilde raslayamayz. nk ortaklaa eylem diye
bir ey vardr, ama bu dorudan doruya bir retici g olmadktan baka, deimez bir kategori bile
deildir. Zaten Kvlcml bunu genel olarak "barbarlar" ve "ilkel sosyalizm"den sz ederken kullanr.
Aradaki dnemlerde "kollektif aksiyon" kalmam gibidir.
"NSAN-TEKNOLOJ" AYRIMI
Btn bunlarn klasik Marksist analizin elerinden ok farkl olduunu anlamak g bir ey deil. Ama
niin byle? Btn tarih analizlerin dayanmak zorunda olduu altyap ilikilerini, retici gler
kavramn bu ekilde formllemekle nereye varmak istiyor Kvlcml? nk analizin eleri bunlar
olunca, analizin uygulanmasyla elde edilecek sonular da farkl olacaktr.

Sorunun cevab olduka belirgindir sanyorum. lk aamada ama, "insan" ve "teknik" elerini
birbirinden ayrmak. Koyu biiminin dolaysz sonucu zaten bu oluyor. Kvlcml bu konuyu sk sk
vurgular. Antik tarihte, uygarlklarn kar karya gelilerinde, teknik gcn eit olduunu, "corafya +
kollektif aksiyon" glerinin farkl olduunu ve bunlar iyi kullanann galip ktn syler.2 Her Marksist
gibi ekonominin belirleyiciliini kabul eder, ama "ekonomik" iinde tekniin belirleyiciliine yanamaz.
Teknikle insan arasnda yapt ayrm btn eserleri iinde en ok lkel Sosyalizmden Kapitalizme'de
belirginleir. Kvlcml'ya gre kapitalizmin ilkin ngiltere'de domas "corafya" ve "teknik" retici
glerle aklanamaz. "Demek, teknik Teolojinin tanrs haline evrilmemelidir: Her eyi teknik yaratt
denildi mi, teknii kimin yaratt ortaya kyor."3 Kapitalizmin douu sorununda, teknoloji bir yana,
ekonomi bile belirleyici deildir Kvlcml'ya gre: "Hayr. Ortaya 'ekonomik determinizm' gibi tekerlek
bir sz atmak hi yetmez. nk Roma ve Karolinjiyen Fransasnda grdk; 'ekonomi' geliimi hemen
hemen ayndr; ekonomice daha ileri grnen Roma'da bu gelime kle yaratmtr, daha geri olan
Galya'da serf yaratmtr."4 Ya da yle bir yarg: "Hrriyet de ne kelime, denecek, hrriyet ekonomik
gelimeyi, teknii yaratr m? Evet yaratt. nsan robot yapan medeniyet kulluu, her trl byk
keifleri ldrm, nk zeky da kleletirmiti... Zek teknikten nce kanatlanm, uuyordu.
Tesadf deildi."5 Yani, Kvlcml, zeknn teknikten nce varolduunu sylyor.
Kvlcml bilindii gibi bu kitabnda kapitalizmi de, sosyalizmi de "barbar"lara kurdurur. Yalnz sonunda,
sanki Marksizm'le yeniden uzlamay ister gibi baz szler syler: "Btn tarihi barbarlkla izah
etmedik: tmyle unutulmu bir Tarih zembereinin zerine bastk. Ekonomik determinizmi, mekanik
anlaylardan kurtarmak iin, biraz tecritli de olsa, lkel Sosyalizmin roln kabartlandrmak
gerekliydi."6
Marksizm'de genel olarak bildiimiz ey, zellikle uzun-vadeli analizlerde, altyapnn daha fazla nem
kazanddr. Kvlcml ise "kapitalizme gei" gibi byk boyutlu bir olay, arl tamamen styapya
kaydran bir analiz iinde kavryor. Sonradan "zemberek" stne syledikleri de, kitabn btnnde
iddetle ve hiddetle savunulmu bir tezi yumuatmyor.
Aslnda, insanla teknii birbirinden ayrmak, bunlardan birine zamansal bir ncelik vermek, soyut ve
znde idealist olan bir abadr. nk tarih maddeciliin btn iddias, bu ikisinin ayrlmazlnn en
doru aklamasn yapm olmaktr. Ne var ki Kvlcml, teknolojiden ok s-nrl bir eyi anlamaktadr.
Yukarda deindiim gibi teknoloji, onun szlnde, aa yukar "let"le edeer bir eydir. nk
tekniin insandan sonra geldiini syledii her yerde, kant olarak, modern aa gelinceye kadar
tekniin pek az ilerlediini, pek az deitiini ne srer. Olabilir; ama teknik ilerleme baka,
teknolojinin belirleyicilii baka eydir. Teknoloji, znde insan aklnn retim amacyla doaya
uygulan biimidir. Ama kendi diyalektii iinde, insan akln da, hatt insan elini, gzn, ksacas,
insann manev zelliklerinin yan sra biyolojisini bile belirler. Bu bakmdan teknoloji bir bakmdan
gelenektir; hatt, insann verili dnyasnn madd koullardr. ocuk ve oyuncak ilikisini dnn.
ocuun oynayarak hayat rendii oyuncan, dnemin genel teknolojik koullarndan ayrlmasna
imkn var mdr? Bir dnemin kilden yaplma, tahtadan, bezden yaplma oyuncaklar, bunlarn
ocuun dnyasn belirleyii, v.b. Sonra, bu gnn oyuncaklar. rnein silhlar ya da otomobiller,
trenler, v.b. Yani ada ocuun karsna, kapitalist dnyann makinalar olarak kan, ocuu eski
oyuncaklarn yaratclna karlk mekaniklie, dmelere basarak hayat ynetmeye altran
oyuncaklar.
Teknoloji ite byle, hayatn her diliminde arln duyurarak insanlar belirler, Engels, Doann
Diyatektii'nde teknolojinin insan elini nasl gelitirdiini, bylece gelien bu elin nasl Raphael'in
resimlerini Paganini'nin musikisini yarattn anlatr.7 Evet, Paganini'nin musikisi, ancak kemann
yayn yle ekebilen ve telini yle titretebilen bir elle mmknd. Bir insan elinin yay yle ekmesi
iin, birok insan ellerinin fabrikada yle ilemesi, atal u trl tutmas, v.b. gerekiyordu. Dolaysyla
Paganini'nin musikisi, ancak o belirli teknolojik koullarda mmkn olurdu. Ya da, balamann telleri
geliip deitike, al biimi de deiir. Bunun sonucunda trk tarz da deiir. Teknik ilerleme ar
yry olabilir. Ama teknoloji her zaman insanlar belirleyen balca faktrlerden biri olmutur.
Yukarda, Kvlcml'da "konjonktr" kavramnn yokluuna, "eitsiz gelime" kavramnn yokluuna
deinmitim. Byle olunca, ona gre tarihi hep belli sabit gler ynetiyor, bunlarn iinden biri de,
tekilerden soyutlanarak, her eyi belirliyor. ngiltere kitabnda Kvlcml, insann roln yceltmek iin
nehir azlarnn rolne deindikten sonra, Amazon'da da ester vard, niye kapitalizm orda domad?
diye sorar. Ayn soruyu deiik biimde formlleyip, "Amazon'da da insan vard, niye kapitalizm orada
domad?" diye kendisine yneltmek mmkn. Tarih hibir zaman tek bir etmenle aklanamayaca
gibi, rnein "insan" gibi bir kavram da, hibir zaman teknolojiden, retim koullarndan, v.b.
soyutlanarak basit etmen haline getirilemez, insan, iinde varolduu koullarla birlikte tanmlanr.

HMANST YAKLAIM: SOYUT NSAN

Bundan nceki blmn banda, Kvlcml'nn niin retici gleri Marksizm'in klasik aklamas
dnda formllere vurduu sorusunu sormutuk. Blmn sonunda ksa-vadeli bir cevaba ulatk:
"nsan"la "teknoloji" arasnda bir ayrm yapma ihtiyacyd buna yol aan. Ama bu da, sorumuzu
yeterince cevaplandrmyor. Bu ayrm niye gerekliydi? nceki blmde yaptmz gibi burada da
ayrmn sonularn gzden geirelim; o zaman cevaba bir adm daha yaklam oluruz.
Her retim tarznn belirli bir teknoloji oluturduu, Kvlcml'nn da yer yer belirttii (genel konularda
sz ederken) bir dorudur. Bazan bir retim tarz iinde deiik teknolojik aamalar bulunabilir
(kapitalizmde manifaktr, makina, elektronik aamalar gibi); ama genellikle her retim tarzna tekabl
eden en az bir teknolojik yap vardr. Teknoloji, insann nesnelerini biimlendirdiine, nesneler de
diyalektik ilikiler iinde kendilerini yapan insanlar belirlediklerine gre, her retim tarz ve onun
iindeki her teknolojik yap, aa yukar ayr bir insan tipine tekabl eder.
Marx, Grundrisse'de, her ada retimin ortak karakteristikleri olduunu, ama btn retimin genel
nkoullar denen eyin baz soyut uraklardan (moment) ibaret kaldn syleyerek yle devam
eder:
Alk, alktr, ama atal bakla yenen pimi etle doyurulan alk, elle, di ve trnakla i eti yutan
alktan farkl bir alktr. Bylece retim yalnz nesneyi deil, tketim tarzn da, yalnz nesnel olarak
deil, znel olarak da retir. retim bylece tketiciyi retir: (1) maddesini yaratarak (yani, istek
yaratmak, M.B.); (2) tketiminin tarzn belirleyerek; ve (3) ...rnleri yaratarak.3
Marx'n bu metni, retimin ve teknolojinin belirleyiciliini ok iyi anlatyor. Biyolojik bir kategori olarak
"alk", var; ama her retim tarz kendi zgl "alk" biimini yaratyor.
Bu szlerin, maddeci bak as ve yntem iin hayat nemi, bize, tarihin ak iinde ayr
dnemlerde ve ayn zaman dilimi iinde farkl toplumsal yaplarda, biyolojik dnda, tek bir "evrensel
insan z" bulunamayacan gstermesidir.
"Hmanizm", burada verdiimiz anlamyla, insan sevgisi filan deil, teorik yaklam yntemi olarak,
byle bir ortak insan znn varln ncl kabul eden dnce tarzdr. Bu eitten bir "insan z"
inanc, iinde yer ald yaplardan soyutlamay ngerektirir. Kvlcml'nn tarihe yaklam da bu
anlamda "hmanist"tir. "nsan" ile "teknoloji"yi birbirinden ayrmas, teknolojinin kapsamn daraltarak
basit anlamda bir "teknik ilerleme" sorununa indirgemesi ve belirleyiciliini grmezlikten gelmesi, bu
"hmanist" yaklam iin zorunlu bir temeldir. nk aadaki blmde greceimiz gibi,
Kvlcml'nn tarih belirleyicisi, neredeyse evrensel boyutlara ulaan bir "insan z"dr.
Hikmet Kvlcml'nn tarih tezini ileyen kitaplar okununca, "barbarlk" kavramna byk bir nem
verdii grlr. Barbarlk, aslnda, belli bir kltr yaratan belli bir toplumsal aamaya verilen addr. Bu
aama geildikten sonra, barbarlk dediimiz zellikler belki bir sre daha styap kalnts olarak
devam ederler. Ama zamanla bunlar da silinir. Yeni toplumsal belirlemeler egemen olur. Antik ada,
barbarlar her zaman yktklar uygarlklar iinde zmlenmilerdir.
Hikmet Kvlcml ise barbarl 1) ahlki zellikler btnl olarak grr; 2) bu zelliklerin, barbarlk
denilen toplumsal aamann geilmesinden ok sonralara kadar devam ettiine inanr.
Kvlcml'nn "barbar" dedii topluluklarn sayd ahlki zelliklere gerekten sahip olup olmadklar
ayr bir sorun. Ama bilimsel sosyalizm, analizlerinde, zellikle uzun-vadeleri ele alan analizlerinde,
grece styapsal bir kurum olan ahlk stnde durmaz. ki toplum biimini karlatrmann lt
hangisinin daha ahlkl olduu deil, retici gleri ve retim ilikilerinin biimleniidir. rnein, ada
dnyada "kapitalizmden sosyalizme gei" diye bir sorun varsa, bunun temel nedeni birinin brnden
daha "ahlkl" bir toplum olmas deildir. "Ahlk" ikincil bir zellik ya da ajitatif bir e olarak sonradan
gelir. Temel neden, retim ilikileriyle retici gler arasndaki elikidir.
Bir retim tarznn brne gre "ileri" ya da "geri" oluunun lt, dalmda eitlik deildir. yle
olsayd, ilkel komnden daha ileri bir toplum biimi olmazd. "lerilii", retici glerin vard retkenlik
aamas belirler. Ama Kvlcml, dalm eitliini temel lt saydndan, barbarlar da uygarlktan
ileri grebilmektedir.

Kvlcml barbarlar uygarlarla ahlk asndan karlatrp stnlklerini verken, ahlk birincil etmen
gibi ele alan btn dnrler gibi "idealist" bir tutuma girer. Ona gre barbar yalan sylemez,
soydana kar hogrldr, eitlikidir, v.b. Bylece "drstlk", "hogr", v.b. mutlak kategoriler
gibi ele alnr. Oysa btn bu eitten kategoriler gibi bunlar da "koulsal"dr; iinde belirdikleri
toplumsal btne gre ilev kazanrlar. rnein islm fatihleri fethettikleri yerlerin Hristiyan halkna
kar hogrlydler. Ama bu, tek bana ele alnacak bir zellik deildi, nk bylece daha rahat
vergi alyorlard. Dolaysyla "hogr" dediimiz ey en azndan baml bir tavrd, baka etmenlerle
belirleniyordu.
Marx, Engels, her dnemin egemen snflarnn iki yzlln aa karmak iin ahlktan sz
ederler. Egemen ideolojilerin aslnda ne trl smr ilikilerini gizlediini sylerler. Ama hibir zaman
tarihi ahlk kategoriler arasnda bir atma gibi grmezler (yle grseler, Marksist olmazlard).
Kvlcml'da ise ahlk sorunu her eye egemen grnr. Osman Gazi'nin pazar yerinden vergi alma
konusunda tavr veya Dndar' ldrtmesi 9. skender'in adamlarna Asyal kadnlarla evlenmelerini
tlemesi10. Yavuz Selim'in aldran yolunda Yenierilere syledikleri11, Osmanllarn gaza ruhu ya
da bezirganlarn, tekfurlarn, papazlarn ahlkszl, tarihi yapan kategorilerdir.
Ahlk kategorileri tarihin dayanaklar haline getirince, olgular da bu kategorilere uyacak biimde
arptmaya balar: ilk lkc, sapma kadar mslman gaziler andka, dirlik dzeni de yprand.
Yldrm Bayezit, dirlik dzeninin derebeylemesi yznden Timur'a yenildi. Fatih Mehmet, dirlik
dzeninde rnesans yapabildii iin stanbulu fethedip, imparatorluu cihangir etti."12 Kvlcml'da
dirlik dzeni ilkel sosyalizm'den gelme barbar Trklerin ahlk stnln temsil eden bir kurum
olduu iin, burada anlatlan tarih, bir eit ilh adaletin tecellisidir. Oysa ne Bayezit ilk feodalleen
sultand, ne Timur ok daha ileri bir dzen vaad ediyordu, ne de Fatih dirlik dzeninde rnesans
yapmt. O zaman Fatih, kendisine oranla eski gebe-barbar geleneklerini ok daha iyi temsil eden
Akkoyunlu Uzun Hasan' niin yendi? Birka neden saylabilir, ama en nemlisi, yerleik devletin
gebe airetine gre teknik silh stnlyd.
Tarihten rasgele birka olay, kendi btnlklerinden soyutlayarak ele alrsak, bunlar istediimiz
kalplara uydurabiliriz. Sorun, ayn bak asnn her eyi aklamaya yetip yetmeyeceidir. Ama buna
imdilik girmeden Kvlcml'nn ahlk yaklamn biraz daha izleyelim.
Barbarlar, medenlerden stndr; nk taze, temiz, ahlkldrlar ;nk kollektif aksiyon gleri
vardr; nk barbar "fazla mala gz dikmez" (!); nk barbar hem bayndrlk, hem de d ticareti
"toplum yararna" yapabilir. Bunlar, terimleri birbirini aklayan, ideolojik nermeler. Barbar, fazla mala
gz dikmez, niin? nk barbardr. Barbarlk, zaten, fazla mala gz dikmemek demektir. Ve her ey,
"ilkel sosyalizm"in styapsnn olaanst kalclna balanyor.
Kvlcml'nn kapitalizme geii aklad kitabnda bu kalclk gerekten "olaanst" boyutlara varr:
"Barbarlk, yalnz Avrupa Ortaan izah etmekle kalmaz. O an kapan, yahut modern an
al anlamna gelen... Hallar seferini de, ondan sonrasn da olaanst aklar. Btn ondan
nceki medeniyet Tarihini aklad gibi..." 13
Hal Seferlerini yaratan, ahlk diyalektik yledir: "1 - Trih ncesinden henz kmak zere bulunan
cokun, idealist barbar ynlar; 2 - Batm Roma medeniyetinin, tefeci-bezirgn 'Ruh'u habs'ini
yaatan kurnaz ve hesab Hristiyan Kilisesi."14 Tarihi barbarlarla bezirganlarn yarattna karar
verilince, buna gre zel bir terminoloji yaratlr: yerine gre medeniyet d barbarlar "el altndan
arr", yerine gre "tekiltlandrp gder". Btn olaylar bu snrlar iinde dnenir.
Ortaa dneminde Kvlcml'nn barbarlarnn servenleri biraz daha garipleir. nk bunlar artk,
bizim bildiimiz feodal lordlar haline gelmilerdir. Ama barbarlk hi lmeyen bir ruh olduu iin, bu
feodal beyler hl olumlu, ahlkl kiilerdir: "ne atlan kt servetli (sans avoite) valye, bizim ipiyle
kuandan baka eysi bulunmayan,., zrt ilblerimizin ta kendisidir."15 Dou'da "derebeyleme"ye
svp sayar, ama Bat'da "kk barbar efler, Dk, Kont, Baron ve Vigueier'ler Dou krallklarnda
olduu kadar kiiliklerini yitirmemilerdi."16 Kyl isyanlarndaki kk aristokrasisinin davran gene
ayn formle vurulur: "Engels'in anlatt kk asiller o kiiliklerini yitirmemi, kan tekiltnn gelenek
ve greneklerini az ok yayan, halk ynlar ile kaynamay bilen Kan efleridirler."17 Feodallerin
halk ynlar ile kaynamasn anlatan, Kvlcml'dan baka hibir Marksist yoktur benim bildiim. Ayn
tabaka stne Engels yle konuur: "Soylularn ne kadar kolaylkla Sickingen'i kaderine brakp tarih
rolleri olan saray uaklna dndklerini grmek..." Ya da "Bence.... soylularn byk ounluu
kyllerle anlamay dnmyordu... Ama soylularn ulusal bakaldrmas ancak kentler ve kyllerle,
zellikle kyllerle birleilirse baarlabilirdi... soylularn politikasnn, bundan tr, zorunlukla hafif

kalaca, ulusal hareketin nderliini ele geirdii anda, ulusun byk ksmnn, kyllerin, bu nderlii
protesto edecei..."18 Bu szlere baklrsa, Engels Kvlcml ile pek ayn fikirde grnmyor.
A - BARBARLIK STNE MARX VE ENGELS'N SYLEDKLER
Kvlcml'nn barbarlk stne szlerine daha deineceiz. Ama isterseniz imdi onun ele ald
dnemler ve olaylar stne Marx ile Engels'in neler sylediine ksaca bir gz atalm.
Kvlcml, kapitalizmin niin ngiltere'de ve Bat'da doduunu, Dou'da oluamadn, kendi
barbarlk-medenlik kategorileri iinde yle aklar: "nk, ekonomik sebeplerden baka Dou'da
ilkel sosyalizm kklerinden kaznd halde, Bat'da bir trl kaznamad, ve kapitalizm doabilmek iin,
o ilkel sosyalizm geleneklerine tutunmak zorunda kald."19 Buna benzer birok alnt verilebilir, biz
yalnz zellikle ilgin bir tanesine bakalm: "Dou'da iki kiinin bir araya gelmedii, gelse ilk ileri
birbirlerini kazklamak oduu bir srada, Bat'da insanlarn sermayelerini birletirme cesaretleri, ilkin
aile lsnde de olsa, gene Tarih ncesi sosyal gelenek ve greneklerinin orada henz diri
kalabildiini gsterdi."20 Kapitalizmin, on beinci yzyla kadar trl farkl toplumsal koullanma ve
belirlenmeler iinde her naslsa muhafaza edebildikleri "ikel sosyalizm" gelenek ve greneklerine sahip
birtakm kiilerin -bunlarn hangi snfsal kkenden geldikleri de sylenmiyor; nk tccar olamazlar,
tccarlar "ahlksz"d; barbarlk feodallerde daha ok yayordu. Ama kapitalizme ilk geii
salayanlarn feodal olmadklar da aktr. Bu nedenlerle, snfsal kken konusu sessiz geiyorbirbirlerine gvenip irket kurmalaryla aklanmas, gene hibir Marksist'te raslanamayacak bir
aklama tarzdr. Biz buna daha sonra dnmek zere, imdi, barbarlarn Bat'ya getirdii sylenen bu
"ilkel sosyalist" alkanlklar konusunda Engels'i dinleyelim: "Bat Avrupa'nn Germenler tarafndan
igali, daha nce benzeri grlmemi derecede karmak toplumsal ve politik hiyerari kurarak,
yzyllarca sre her trl eitlik fikrni yok etti."21
Kvlcml'nn, barbarlarn yktklar medeniyeti (kendileri "yukar barbarlk konandan" geliyorlarsa)
daha ileri bir retim dzeyine getirdiklerini sylediini grmtk. Engels bu fikri de pek paylamyor
gibi: "Daha barbar olan halklarn baard her fetih iktisad gelimenin akn bozar ve ok sayda
retici gleri yok eder. Ama fethin kalc olduu durumlarn ounda, daha barbar olan fatih, fetihten
ortaya kan daha ileri 'iktisad durum'a kendini uydurmak zorunda kalr; yenilenler tarafndan
zmlenir, ou zaman onlarn dilini bile benimsemesi gerekir."22 Burada zellikle iki nokta var;
fetihten sonra daha ileri bir "iktisad durum" ortaya kabiliyor, ama bu yalnz barbarn getirdii,
barbarlndan tr getirdii bir ey deil, barbar buna "kendini uydurmak zorunda kalyor". kinci,
daha nemli nokta, barbar, aslnda daha ileri bir toplumsal aama olan uygarln iinde "zmlenir",
erir. Dolaysyla ebediyen barbar nitelikleriyle yaamas szkonusu olamaz.
Kvlcml, "ilkel sosyalizm" dedii eyden "gei"i yle anlatr: Kent kurulduktan sonra sosyal
farkllama balad. Sivrilenler tuttuklar zorbalarla st duruma getiler. nk klann kendi kendine
kar savunacak silh yoktu. Bylece zorbalar ilk devleti kurdular.23
"lkel sosyalizm yapsnn ilk atlaklar, Tapnak yaps kent surlar iinde ykselmeden ok nce,
toplumda Totemlerin kutsallndan yararlanlarak, yahut Totemler (zel Kii) yararna ktye
yneltilerek ortaya karlan TABU'larla balamtr. lkel sosyalizm yapsndaki ilk olmayan, hsm
akraba, e dost kayrma sistemiyle toplum zenginliklerini 'zel girikin kii hrriyeti' adna birka
imtiyazl tekeline szdrlma atla bir yol ald m, artk onun nlenemiyecei, orap sk gibi
gidecei bellidir."24
Engels ise ilkel komnal toplumun paralann yle anlatr: "zel mlkiyet her zaman retim ve
mbadele ilikilerinin deimesinin sonucu olarak grld ve retimin artmasna, karlkl ilikilerin
gelimesine yol at, yani iktisad nedenlerin sonucuydu. Btn bunlarda zorun hibir nemi
olmad."25
ki koyu biimi arasnda dalar kadar fark olduu yeterince aktr sanyorum. Engels'inki altyapsal,
bilimsel; Kvlcml'nnki styapsal, ahlk.
Kvlcml, barbar ruhlu, yksek ahlkl gazi Trklerin, Anadolu'da zel mlkiyeti kaldrp adaleti bir
dzen kurduklarn tekrar tekrar syler: "Dirlik dzeninin Maddesi: toprak meselesini alan halk
yararna zmekle zetlenir. Dirlik dzeni toprak dzeninde snflar lafta deil, fiilen kaldrmtr.
nk mir topran mlkiyetine kimse sahip deildir."26

Engels'in bu konuda da biraz farkl bir gr vardr: "Dou'da fethettikleri lkelere topran bir eit
feodal mlkiyetini getirenler, Trkler'di."27
"lkel sosyalizm" gelenekleriyle mcehhez barbarlarn her yere eitlik, demokrasi yaydn tekrar
tekrar vurgular Kvlcml. Marx ise onun "ilkel sosyalizmi" ile anlatmak istedii "klan" iin unlar
sylyor: Kle sistemine en kolay klan'da geilir, nk bir klan brn tutsak edince, otomatikman
klelik kurumu ortaya kar: "Bylece klelik ve serflik klan sistemine dayanan mlkiyet biiminin biraz
daha gelimesinden ibarettirler. Zorunlu olarak, klan sisteminin btn biimlerini de deitirirler."28 Bu
kadar farkl bir koyu biimi daha dnlemezdi herhalde. Gene ayn sayfada, Kvlcml'nn Osmanl
dirlik dzeni modelini zaman zaman yaklatrd Asya retim tarz modelinde serflik ve kleliin
bulunmamasn, savan eksikliiyle akladktan sonra, serflik ve klelik yok diye zgrlk var
sanlmamas iin, burada bireyin kendisinin mlk olduunu syler: "kendisi de temelde, komnn
birliinin kiiliinde varolduu kimsenin mlk, kalesidir. Onun iin burada klelik ne alma
koullarn askya alr, ne de zel ilikiyi deitirir."
Burada, biraz konu dna karak unu ekleyelim: Marx'n bu szleri yalnz Kvlcml'nn tezi iin
deil, Kemal Tahir ve ondan kaynaklanan eitli grler iin de geerlidir.
Kvlcml, antik tarih incelemelerinde, klecilie kar ksa da, onca medeniyetin asl bels
"bezirgn"lktr. Yani, kapitalizm-ncesi tccar sermayesidir. Arl buraya aktarmasnda, En-gels'in
insan-ahlk gerekelerle klecilie kar kmann teorik yanllna kar ak uyars rol oynam
olabilir. Sonu olarak, antik tarihte felket, bu "n sermaye"dir.
Bu konuda da Marx'n syledikleri bizi farkl sonulara vardracaktr: "Mbadeleyi ilk, yapc e olarak
komnal toplumun merkezine koymak dpedz yanltr. Bu, ayn topluluun deiik yeleri arasndaki
ilikilerde deil, daha ok, deiik topluluklarn birbirleriyle balantlarnda ortaya kar. stelik, para
her yerde ok eskiden beri rol oynad halde, antik tarihte, yalnz belirli tek-yanl gelimi uluslarn,
tccar uluslarn snrlar iinde egemen bir edir. Antik dnyann en ileri ksmlarnda, Yunanllar ve
Romallar arasnda bile, modern burjuva toplumunun bir n koulu olan parann tam gelimesi, ancak
toplumun zlme dneminde ortaya kar. u halde bu ok basit kategori ancak toplumun en gelikin
koullarnda tarih kn tam olarak yapar. Hibir ekilde, btn iktisad ilikilere bulam deildir...
(Burada Marx, Roma'da para sisteminin yalnz orduda, Kvlcml'nn barbarlarnn devirilmi olduu
yerde gelitiini sylyor}... ayrca, hibir zaman emein btnne egemen olmamtr."29
Demek ki "ticaret", byk lde, Kvlcml'nn "medeniyet" dedii toplumlarn kysnda kalyor,
marjinal bir rol oynuyor. u halde medeniyeti ykan da o deil. Yklrken ortaya kmas, daha bir
egemen olmas, ykann o olduu anlamna gelmez; tersine, egemen yapnn yklrken yaratt
boluu dolduracak ekilde glenir.
Btn bu rnekler, Kvlcml'nn iddialarnn Marx ve Engels'in syledikleriyle tamamen elitiini
gsteriyor. Ama bu da aklanmas g bir olgu. nk Kvlcml'nn bunu bilinli bir ekilde
yapmayaca phe gtrmez. stelik, okumam bir kii de deildi, bunun sz bile edilmez. u
halde, bu elikilerin nedeni nedir?
Bu soru bizi Kvlcml'nn kaynaklarnn ne olduu sorusuna getiriyor.
B - HKMET KIVILCIMLI'NIN GRNEN VE GRNMEYEN KAYNAKLARI
Kvlcml'nn tarih tezini olutururken yararland kaynaklarn bazlar grnen kaynaklardr. Bunlarn
banda Engels'in Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni adl kitab gelir. Engels'in bu kitabna
kaynak olan Amerikal antropolog Morgan da bu grnr kaynaklar arasnda saylabilir.
Tarih tezinin ana metni olan Tarih, Devrim, Sosyalizm Engels'in kitabndan kaynaklanlarak yazlm,
Marx'n Grundrisse'sinde kapitalizm-ncesi toplum biimleriyle ilgili blm Kvlcml bundan sonra
grebilmitir. Tarih tezinin, deiik alanlar ileyen kitaplar arasnda en tutarls olan Toplum
Biimlerinin Gelimesi bunu grdkten, okuduktan sonra yazlmtr. Bu kitapta Kvlcml'nn daha
nce yazdklarn Marx'n sylediklerine yaklatrma abasnda olduu farkedilir. Ama ortaya iki farkl
sistematik kmtr artk. Grundrisse'deki blm de, Kvlcml'nn zihnindeki Marx-d eleri
temizlemeye yetmez.

Tarih tezinin grnmeyen kaynaklar ise Toynbee, bir lde Gordon Childe ve yntemsel dzeyde,
Hegel'dir. imdi bunlara ksaca bakalm.
nemli konu Engels. Engels'le Marx'n ilikilerini doru koymak, yalnz Kvlcml konusunda deil,
baka birok konu iin de nemli bir sorun. Bilindii gibi teorisyen Marx'dr. Yeni bilimi bulan,
yntemini, bilgi teorisini kuran odur. Engels, Marx'n bulduklarn, dnyann, hayatn eitli alanlarna
uygular. Bu anlamda, sanki Marx, elde balta, ideolojinin ormanlarn yararak yol aar ve geer; Engels
de onun ardndan, onun at yollar temizleyerek gelir, bakalarnn da o yollardan daha kolay
gemesi iin hazrlk yapar. Ne var ki, Engels'in uygulamalar her zaman Marx'n bulularnn
keskinliine sahip olamamtr. Giritii iin muazzaml yznden, zaman zaman yanlabilmitir.
Bu, Bat'da, yani Trkiye dnda ok tartlan bir konudur bugn. Trkiye'de ise byle bir konunun
olduu bile pek bilinmiyor. Onun iin imdi sylenmesini baz kiiler yadrgayabilir. Sorun, Engels'in
yazdklarnda, olaanst bir gr keskinliinin, ancak Marx gibi birinin yannda "ikinci derecede"
kalacak bir teorik formasyon stnlnn, inanlmayacak kadar zengin bir bilginin yannda, yer yer,
ampirizmden, Hegel'den yeterince arnmam ksmlara da raslanmas, zaman zaman, Marx'n
syledikleriyle Engels'in syledikleri arasnda uzlamazlklar grlmesidir, Engels'in Marksist teoriyi
bilinen btn dnyaya uygulamak iin giritii muazzam, insanst aba gznnde tutulursa, zaman
zaman byle aksaklklarn ortaya kmas kolayca anlalr. Ve tabi, yanlmayan, bilim deil, dindir.
Bilim yanlarak ve yanln dzelterek ilerler.
Marx ve Engels'in kendi dncelerine ufak da olsa katkda bulunanlara ya da burjuva ideolojisini
yarabilen dnrlere nasl sayg duyduklar bilinir. Morgan'n eserleri karsnda En-gels gene byle
bir heyecana kaplmt. Yaad ada antropoloji bilimi yeni kuruluyordu. Morgan, eitli yavan
bilgiler arasnda gerek bir ncyd. Engels onu tuttu; Morgan' eletirecek veya dzeltecek bilgiler
yoktu elinde, nk zaten bilginin en ilerisi o ada Morgan'dayd. Morgan' Marx da beendi. Engels
bunun stne, Morgan'n verilerine dayanarak, Marksizm'i tarih ncesine uygulad. Bunun sonucunda,
kitabnda eitli parlak gzlem ve analizler grlr, ama acele denebilecek yarglar da vardr. Marx,
Engels'in kitabn ancak yle bir okuyacak vakit buldu.
Morgan'da bugn bile yararl olacak yaklamlar vardr.30 Darwin'i tutmakla birlikte olaylara baknda
devrimcilik, evrimcilie ar basar. Altyapnn belirleyiciliini deiik terimlerle kabul eder. Geim
aralar, aile, hkmet ve mlkiyet biimlerinin gelimelerini bir arada dnr. Hatt, eitsiz gelime
ilkesini de rtk olarak benimsedii sylenebilir.
Gene de, tarih ncesi topluluklara Marksiste kavramlatrlm bir "retim tarzlar" erevesinde
bakmad, baz genel teknolojik koullara gre snflamalar yapt iin, sralamasn vahet,
"barbarlk" ve "uygarlk" eklinde koyar. Bu sralama, Morgan'dan Engels'e, Engels'den de Kvlcml'ya
gemitir. Tabi ne Morgan, ne de Engels, Kvlcmlnn bunlarla vard sonular akllarndan pek
geirmemilerdi.
Bu arada Marx Kapital'le urayordu. Ona bir giri olarak hazrlad Grundrisse'de kapitalizm-ncesi
retim tarzlarna yle bir bakmaya ancak vakit bulabildi. Ama bu ksa blmler, bize, Marksizm'in bu
konular nasl ele almas gerektiinin ana izgilerini vermeye yeter. Burada ne "vahet", ne "barbarlk"
ne de "uygarlk" grlr. lkel komn, Doulu retim, Germanik, Slavonik retim tarzlar ,kent, kleci
toplum vardr. Temel, mlkiyet ilikisidir. nsann doay "temellk", bir temellk biiminden tekine
geiler, topluluk ve bireyin ilikileri, v.b. Bu konularda Marx' okur okumaz, barbarln, uygarln
anlalmaz, soyut, styapsal kategorileri dalr, bilimin yaln, ak seik, aydnlk dnyasna gireriz.
Kvlcml'nn Grundrisse'y sonradan okuyabildiini kendi azndan reniyoruz. Okuduktan sonra
yazd kitapta dili ok deimitir. Ne yazk ki, herhalde iddial bir teorisyen olduu iin, eski tezini
deitirmeye yanamad; tersine kendi tezinin de zaten bunlar akladn ileri srd. Oysa artk
sorun belirli olgularn deiik biimde yorumlanmas deil, yorumlama ynteminin kendisiydi.
Kvlcmlnn tarih tezi, Marx'dan tamamen ayr bir dilde konuur.
Grundrisse'yi okumadysa bile, Kapital'i okumamasna imkn yok. Kapitalizmin douu burada en ince
ayrntlaryla anlatlmtr. Artk-deer'in nasl mbadeleden kmayaca, ticaret sermayesinin bu iteki
rol, keiflerin rol ve ilk birikimin nasl saland, tarm kesimindeki gelimeler, kapitalizmin
douunun n koullarnn sermaye ile igcn sata karan serbest iinin pazarda karlamalar
oluu ve benzerleri. Terimler bunlarken, Kvlcml'nn nasl olup da, yukarda grdmz dzeyde
szlerle, ilkel komn geleneini yle byle iki bin yldr gizli bir yerlerinde yaatm kiilerin,
sermayelerini birletirme cesareti gsterip irket kurduklarn ileri srd gerekten anlalr ey deil.

Marksist antropolojinin, Kvlcml'nn tezini oluturduu dnemde hi gelimemi olmas da onun

hesabna bir kayptr belki. Stalin'in ematizmine kar km, ama o modeli yadsynca yerine
koyacak model iin salam kaynaklar bulamamtr.
Bu durumda o, Marksist olmayan kaynaklara gitmitir. Bunlarn banda Toynbee gelir. Toynbee'nin
uzun dnya tarihinin tek ciltteki zetini kendim u srada evirdiim iin paralellikleri izleyebiliyorum.
Kitap yaynlannca herkes de grecektir.
Toynbee tarih anlatmn, "medeniyet- barbarlar" ayrm stne oturtur. Yalnz o, medeniyete deer
verir. Ama barbarlar o da, Kvlcml'nn ahlk kategorileriyle betimler. Kvlcml'nn Dou ve Bat
arasndaki kartla bak biimi, Engels'de deil ama Toynbee'de paralelini bulur. nk Dou ve
Bat Hristiyanl ayn anda ve ayn koullarda doduu halde niin birinin yaayp tekinin ykld
Toynbee'nin de sorusudur. Toynbee de, "Bat'da ken imparatorluk boluunu (395'den sonra) arazi
sahipleriyle barbarlar doldurdu." der.31 Toynbee'ye gre Dou, eski ve yoz "medeniyet" dzenini
srdrd iin yklmaya mahkmdu. rnein Leo, barbar cretli askerleri kovmutu. Oysa
barbarlarn bazlarnn ruhunda... uygarlatrc bir ahlkn snmeye yz tutmu alevi yeniden
canlanabilmiti. Barbarlarda, "Hristiyanlk-ncesi kollektif insan gcne tapnma" vardr. Kvlcml da
benimser bu gr, hatt buna dayanarak, her eyin byye dayand ilkel komn iin, "ilkel
sosyalizmde din yoktur" der.
Toynbee barbarlar "d proletarya" sayar. proletaryaya, yani klelere, toprakbentlere, v.b., tarihin
aknda ykc bir g tanmaz. Medeniyeti i elikiler zayflatr, d proletarya olan barbarlar ykar.
Bunlar, Kvlcml'nn da grleridir. Gene Toynbee'ye gre, barbarlar asker teknii uygarlklardan
kolayca kapabilirler. Uygarlkla barbarlk arasndaki karlamalarda, teknik, bu yzden nemli deildir.
Kvlcml da teknolojiye verdii anlam yznden, bu yorumu aynen benimser. "Aylkl barbar asker,
Medeniyet klesini iinden ykmaya balar. O zaman teknik retici gler, dolambal yoldan, dardan
rol oynarlar."32 Btn bu paralellikler dnda, "Rnesans" ya da "Restorasyon" gibi terimlerin de kk
Toynbee'dedir. Ortaa'da ncekilere benzemeyen feodal rgtlenii ikinci plana atmak da
Kvlcml'nn Toynbee ile paylat bir zellik.
Kvlcml'nn Toynbee'ye ar fkesi de herhalde bu dnce yaknlndan douyor. Toynbee, aka
idealist bir tarihidir. Daha idealisti olamaz. Oysa Kvlcml onu nce, sosyalist gibi grr, vard
sonular farkl olduu iin de, sosyalist grnmeye alp sosyalizmi saptran bir "ajan" olduuna
hkmeder. Ama Toynbee'nin ne sosyalizmle bir ilgisi vardr, ne de Kvlcml'nn sand gibi,
"Intelligence Service" emrinde tarih tezi yaratacak bir kiilii.
AHLK TARHN SONU
Kvlcml'nn kaynaklarna gz attk. Ana kayna olan Engels'in de, nemli konularda, bambaka
eyler sylediini grdk. Bu, u bakmdan nemliydi: Engels'in tarih ncesi stne kitab, bugnn
bilgileriyle, zaten yeterli bir kaynak olamazd. Ama bunun tesinde, Kvlcml'nn tezi, byle bir
kaynakla da hibir ekilde aklanamayacak yerlere varyor.
Antik tarih, Trkiye'de ve dnyada ok iyi bilinen bir konu olmad iin, Kvlcml'nn bu tarih stne
sylediklerinin fantastik eyler olduu pek anlalamad, hatt bu tezler pek ok kiiye fazlasyla parlak
da grnd. Ama, zellikle "barbar"lara, modern tarihte yaptrdklar, sanrm olanca fantastikliiyle
grlebilir.
Kapitalizmin kuruluunda, "barbarlk" diye bir kategoriden yola kmann yanllna yukarda
deinmitik. Bu, yalnz ngiltere'de deil Japonya'da da byle olmu. "10. yzylda Japonyay
kapitalizme geiren Samuraylar da yle idiler. Problemin anahtar budur."33
Aslnda, Tokugawa ogunate dneminde Samurayln bastrlmasna balanmt. Bu i, Meiji
zamannda tamamland. Oysa Samuraylar, feodal sistemi kendi lehlerine deitirmek iin Tokugawa'ya
kar harekete katlm ve restorasyonu desteklemilerdi. Ama kapitalizmin gelimesi nce onlar
tasfiye etti. Samuraylar, kapitalizmi kurmak yle dursun, bu srece kar bir g olarak hareket ettiler.
Japonya'nn kapitalistlemesinde ele alnacak eler de, barbarlk filan deil, emekle sermayenin
akrabalk yoluyla olaca yerde pazarda mbadelesi, parann ve metalarn kullanmnn yaygnlamas,
krsal emek arzndaki azalma sonucu kk aile iftliklerinin gelimesi, byk toprak sahiplerinin kk

10

reticilere gittike daha fazla toprak vermeye zorlanmalar, zenaatn ilerlemesiyle zel emek
biimlerinin domas, hepsinin tesinde, Meiji rejiminin kyll kapitalist birikim kayna olarak
bilinli bir ekilde kullanmasyd.
Btn bunlarda barbarln herhangi bir rol olaca dnlemez. stelik, samurayln olumlu
katks, ancak gerici zlemleri olan bir tepkinin, genel ihtill hareketine katl snrlar iinde
dnlebilir. Kapitalizm kurulurken samuraylk ortadan kalkm, kof bir eref unvanna dnmt.
Ama Hikmet Kvlcml tarihi her yerde barbarlkla aklamaya kararl olduu iin, barbarlar sava,
samuraylar da gene sava olduu iin, Japon kapitalizmini kurma grevini samuray-lara vermitir.
Bu, olgularn tarihi deil, Kvlcml'nn ahlk kategorilerinin tarihidir.
Kvlcml bununla da yetinmez. Barbarln tarih misyonu henz tamamlanmamtr. ngiltere'nin
barbar gelenekleri, on dokuzuncu yzylda topik sosyalizmi de yaratacaktr.34 Barbarlk burada da
kalmayacak, 1917 Sovyet Devrimini de baaracaktr: "Rusya'nn yeryznde Antika-Tefeci-Bezirgn
medeniyete zaman ve meknca en az bulak kalnn, yani en ok barbar kalabilmi ynlar
halindeki Tarih ve nsan retici gleriyle ii snfna ihtiyat kuvveti oluunun 1917 devriminde hi mi
etkisi yoktur?"35
Bylece Kvlcml'nn barbarl, bir ekspres treni gibi, bizi ilkel komnden alp sosyalist devrime kadar
kazasz belsz getirir.
Marksist metinleri okuyan, kendini ve sosyalizmi hi phesiz ciddye alan bir dnr btn bunlar
nasl, niin syleyebilir?
Tarih konusundaki yazmda, gemie bakmz bugnn belirlediini sylemitim.36 Kvlcml da,
btn tarihi bu ekilde yorumlarken, Trkiye'nin aktel sorunlar iin dnd zmlerin elbette
etkisindeydi. u halde, Trkiye iin sylediklerine bakarak bu soruyu cevaplandrabiliriz. Kvlcml'y
ksmen kabul edenler, "tarih tezi" karssnda kesin tavr almazken, onun Trkiye analizlerine daha ok
deer veriyorlar. imdi, Trkiye analizleriyle genel tarih tezi arasndaki ilikileri gzden geirelim.
KIVILCIMLI VE TRKYE TARH
Bundan nceki blmlerde grdmz gibi, Kvlcml Osmanl toplumunu da antik tarihin baka
toplumlarna uygulad ltlerle analiz eder. Buna gre: "Trk, bir Ordu-Ulus olarak, sellerin karalar
sard gibi lkelere yaylmtr. Ordu-Ulus, Korku-Yalan bilmeyen, eit ve hr kankardeleri rgt
rneidir."37 Osmanllar, nce ordu olmu, sonradan devletlemitir. Devletin, toplumun yozlamas
Kanun'nin mukataay ("Kesim dzeni" der buna) kanunlatrmasyla balar.
Bu konular stnde fazla durmayacaz. Yoksa ayrntlar arasnda boulup gideriz. Ancak, "devlet" ve
"ordu" konular, Kvlcml tezinin en hassas noktalardr. Osmanl devletinin iyilikisi {"Kerim devlet")
ondan bakalarnn da ana tezi. Bunlara biz katlmyoruz (ama bunun nedenlerinin ayrntl aklamas
baka bir yaznn konusu olacak).
Kvlcml, Osmanl devletinde ordunun eitli apayr evrelerden getiini grr. nce Trk asll
"gaziler", sonra kapkulu askerleri, sonra da yeni "Asker Oca" vardr. Ama btn bu deiik evrelere
karn, ordunun temel zellikleri deimez. lk gaziler, adalet akyla yanp tutuan barbar
savalardr. Kapkulu Yenieriler ilk "proletarya"mzdr. Sonrasna gelince: "Ordu sanayii, eski
Tarihsel zn daha modern yeni ekillere kavuturdu. Drt yz yllk sosyal gelenek-greneklerde ok
byk deiiklikler olmad denilebilir. Trkiyede Ordu, her modernleme hareketine motor ve nc
kesildi. Bu zellik, ekonomik ve sosyal Tarihimizin maddesine uygun, derin, kkl ve anlaml ulusal
geleneklerimizdendir. Ve gelenein temelinde derebei kabuklu gndeliki ii snfnn ada
uygarla el sallyan z yatmaktadr."38
i snfnn meyva soyar gibi yaratlamayacana daha sonra deineceiz. Ancak, devlet yozlar,
toplum batarken bir kurumun yzyllarca tertemiz dayanmas kolay anlalacak ey deildir. Belli ki
Kvlcml, "ilkel sosyalizm" gelenekli barbarl orduya, yoz "antika-tefeci-bezirgn" medeniyeti
zelliklerini de toplumun geri kalan ksmna vermitir.
Bu noktaya gelince, Kvlcml'nn tarih tezinin hayat dmleri atlmaya balanr. imdiye kadar
izlediimiz manta gre, kapitalizme kadarki dnya tarihi, medeniyetleri ykan ve yeniden kuran

11

barbarlarn "tarihcil devrimler"inin tarihiydi. Bu "tarihcil devrimler" egemenleri alaa ediyor, ama
toplumun snf yapsn deitiremiyorlard. imdi, Trkiye'de de ordu, ilk aknclardan modern orduya
kadar, toplumda "ilkel sosyalist" barbar geleneini srdrebilen tek zmre olduuna gre, bundan
sonra da "tarihcil devrim" yapabilirler. stelik onlar, "her modernleme hareketine motor ve nc"
olurlar.
Bu modernleme hareketlerinden biri de Hareket Ordusu'nunkidir. 1908 hareketidir. Bylece ttihat ve
Terakki iktidara gemi, burjuva dzenini kurmutur. Bu, kapitalizme, ngiltere'dekin-den farkl bir
geitir. nk orada barbarlar, kendileri kapitalizmi kurmulard. Burada, artk modern ada
olduumuz iin, ordunun yapt "tarihcil devrim" bir modern snfn iktidara gelmesine yol ayor. Bu
snf, o seferinde, burjuvazidir. Bylece ordu hareketi yapar, sonra meydan burjuvaziye brakr (bir
sefer bunu yapan, baka sefer bakasna da brakabilir elbet). Burjuvazinin yaptklarn bilseler,
subaylar ok kzacaklardr. Talt Paa anlarnda Birinci Dnya Savanda tarmda alanlarn
azalmas ve Subaylarn suistimallerinin halk a braktn sylu-yor. Kvlcml buna kar kyor.
Bunu, "harp zenginlii" yapm. "Belki bir avu ordu ilgilisi de, o ara mteahhit ve tefeci bezirgan
gruhu ile kaynaarak iverenleiyordu... Aslnda, temiz Trk subay btn o dalaverelerden
habersizdi. Kolar gibi dvt sava cephelerinde masum kann oluk oluk aktmasayd ve onlar
bilseydi, vurgunculuklar o kerte rahata kol gezemezdi."39
Bunlardan anlalan u ki, ordu bir "tarihcil devrim" yapnca, hazr olan burjuvazi, Abdlhamit
engelinden kurtulup iktidara gemi. Hareketi yapan ordu, iktisad iktidara ortak olmam. O hzla
cephelere komu. Bir daha da bu ilere karmam.
Daha sonra, Kurtulu Sava'nn kahraman Mustafa Kemal de elbette bu gelenek iinde ele
alnmaldr. Ama burjuva dzenine dt iin zntsnden neredeyse bilinli bir ekilde inti- hara
gider: "Sosyal snf eilimleri nnde tek kiinin trajedisiydi bu. Ne kadar ULU olursa olsun, erge,
kiinin rol sosyal snflarn etkisiyle yneltiliyor. Yahut eziliyordu."40 u halde kapitalizmden baka bir
sistemi zlyordu Mustafa Kemal. Ama toplumsal determinizm bunu nledi. Atatrk'n bu trajedisi ,onu
seven subaylara da baz eyler dndrtmelidir. stelik "Trkiye kurtulu hareketi, Sosyalizme 'kar',
deil 'Mttefik' olmutur."41
Bunu, 27 Mays' yapan subaylar vaktinde renemediler. Kvlcml sonradan mektupla anlatmak
istediyse de olmad. 27 Mays, halkn katlmad, "Ama gen ordu glerinin kollektif aksiyonu" ile
baarlm bir "Demokratik devrim"dir; "Trk Ordusunun Horasan erleri andan kalma Tarihcil Devrim
gelenek ve grenekleri"nin rndr.42 lgin olan, Kvlcml'nn o dnemde, Trke'in ban ektii
14'leri daha radikal bulmasyd barbar gelenekleri daha ar basyordu bunlarda.
Btn bunlarn sonucu, gene ayn kitapta yle zetlenir: "Her kezinde, Sosyal Snf eilimleri, Devlet
snflarnn vurucu gc ile kendilerine yol ayordu. Bu vurucu gcn gze arpan elemanlar: eskiden
seyfiye ile ilmiye, sonralar: Ordu ile Bilim diyebileceimiz kurumlar oldu.
"Bu, kimsenin stnden atlyamyaca bir gerektir. Bu gereklik olumlu tarihcil gleri birinci planda
kollektif aksiyona gtrr... Ortada, geri lkelerin Ekonomik ve Sosyal gidiinde kmaza girmi Snf
liki - elikilerini kmazdan kurtarp, zenbereinden boandran bir gerek Vurucu G vardr.
"Bu vurucu g, Trkiye'nin Modern yakn tarihinde, olumlu modern geliim ynnde etkili oldu ve
oluyor."43 Bylece, buraya kadar grdmz btn kategoriler, ilbler, dirlikiler, barbarlar, kollektif
aksiyonlar birleiyor ve Trkiye'nin "vurucu gc"n meydana getiriyor.
"Vurucu g, gerici iktidar, sras gelince, bir gecede vurup drebiliyor. Ondan sonras,
ne geen z-g'n niteliine kalyor." u halde, gl proletarya varsa, "tarihcil devrim", sosyalist
devrime dntrlebilir; yoksa, bouna harcanr. Ancak, "tarihcil devrim"i yapacak vurucu g:
Proletaryann kendi yaps iinde nc rgt deildir."44
Btn tarih tezi gelip bu "Vurucu g" stratejisine dayannca, belli bir mantk kazanyor. Ya da,
tersinden, nce "vurucu g" stratejisi tesbit olununca, buna tarih bir gereke hazrlama gerei,
mmkn olan baka tarih yorumlar arasnda Kvlcml'nn "tarih tezine" de belli bir geerlilik veriyor.
Ancak, bu noktada, Kvlcml'nn, yaznn banda szkonusu ettiimiz "ikici" tavrna yeniden eilmek
gerekir. Halk Savann Planlar, bu ikicilikle son bulur. Burada izilmi devrimci stratejinin iki aya
vardr. Bunlar eit derecede nemlidir, biri brnden bamsz olmamaldr. kisinin rolleri, grevleri
ayr ayr tespit edilmitir. Biri, brnn yapaca ii stlenmemelidir. "Vurucu g" ve "z-g" yap

12

olarak da birbirlerinden tamamen farkldrlar. Tarih tezinin zel terminolojisinin temel kavramlar olan
"tarihsel devrim-sosyal devrim kavramlar, stratejinin bu ikili yapsna tekabl ederler.
imdi, bu ikici tutum neyin sonucunda olumutur? Hikmet Kvlcml, baka bir ok kiinin ok daha
pragmatik gerekelere, akl yrtmelere dayanarak izdii bir stratejiyi, znde nemli bir farkllk
gstermeden tekrarlayan nerisi iin, neden bu kadar ayrntl, kapsaml bir tarih tezi gelitirmek
gereini duymutur?
Bu sorunun cevabnn bir ksm, sanrm, Kvlcml'nn hayat boyunca iinde yer ald bir politik
balamn, Trkiyedeki sosyalist teori ve pratiin zel bir belirleni biiminin etkileridir. Ksacas, onun
getirdii bu "zm nerisi" solun Trkiye'deki gelenei iinde zel bir tavr aln sonucudur. kincisi
ise, Kvlcml'nn kendisinin, "tutarl ve kapsaml" olma abasdr.
Konuya byle bir adan baktmzda (gerek gemite, gerekse Halk Sava' kitabnn yaymland
ortamn politik ynsemleri arasnda), Kvlcml'nn, kendi "ikici" tezinde, vurucu gc proletarya
partisine empoze etmeye almaktan ok, proletarya partisini vuruca gce empoze etmeye alst
grlr.
Deindiimiz konu, bal basna uzun bir inceleme alan, stelik, verileri yeterince bilinmeyen bir
alandr. Daha ilerde, belki, bu konuyu islemeye alacaz. Ancak imdi, daha ok bir "hipotez" olarak
unu syliyebiliriz ki, Trkiye solunun gelenei, eitli nedenlerle, "vurucu g" esprisine daha yakn
bir biimde dnm ve davranmtr. Hatt o "vurucu g" harekete aeirmek iin, yanna
proletarya partisini de deil, dpedz "genlii" koymak isteyen grler hkimdir. Kvlcml, bu gc
proletaryann "kitle rgt" niteliindeki partisiyle dengelemek gereini duymustur. Gelenek iinde
ou zaman ayr kalnn nedeni tamamen bu olmayabilir; ama her halde bir nedeni budur.
Kvlcml'nn son kitaplarn yaymlad politik ortamda, proletarya partisinin vurgulanmas, olumlu bir
hareketti. Vurgulamann olumluluu tesinde, Kvlcml'nn bu konuya getirdii somut zm yollarnn
(Lleli'de adres gstererek "derleni"e armak gibi) isabeti ve ciddiyeti ayrca tartlabilir. Proletarya
partisi szkonusu olduunda, somutta var olan btn gelime ve eilimleri grmezlikten gelerek
dogmatik bir biimde yalnz kendi "Vatan Partisi" deneyini ne srmesi de tartlabilir, tartlmaldr.
Ama, en azndan "partisiz yakalanma"nn cidd tehlikelerini grmt.
Bunu, yalnz o dnemde deil, ok daha nceleri de grmt. Modern Trkiye'nin snfsal yapsna
baknn, bu grte pay olsa gerektir.
Bu yazda Kvlcml'nn teorilerinin eitli yanlarna ynelttiimiz eletiri, onun modern Trkiye'de
snflar analizi karsnda daha deiik bir ton taknmak durumundadr. nk bu analizde Kvlcml
btn teorik almalarnn en doru rnlerini vermitir. Bir kere, Trkiye'de "ii smf"nn varln
kabul etmitir. Yani, bamsz partisi olacak kadar, nitelik ve nicelike gelikin bir ii snf. Trkiye ile
emperyalizmin ilikisini, "eski sol" iersinde en tutarl biimde koyan odur. "Komprador" edebiyatna
girmemitir. Tekelci kapitalizmle kapitalizm-ncesi kesimin btnlemesine iaret etmi, orta
burjuvaziyi bundan ayr bir kategori olarak grmtr. phesiz, bunun yan sra, ordu
deerlendirmesine katlmak mmkn deildir. Devrimin glerini ayrmas, iki ayr grevi iki apayr
yapya vermesi, kabul edilebilecek bir ey olamaz.
"Finans kapital" zerinde srar, yeterince bilimsel saylamaz. "Oliari" kavram ve bunun getirdii
cephe genilii gerei mutlaka tartslmas gereken bir konudur. Yaad dnemin zerine empoze
ettii politik ykmllkler vard dogrulari da sapmasiz, gelistirecei yerde arptacak niteliktedir.
Kemalizm'i desteklemek. Kvlcml'nn koullarnda sosyalizmin genel verisiydi. O da btn formllerini
bu etkeni hesaba katarak gelitirdi.
u halde Kvlcml'nn "ikicilii" onun kendi dncesinden nce politik-ideolojik ortamnda
vard. Kvlcml'nn teorik abas ise bu ikicilii teoride yok etme abasyd. Somut gereklik dzeyinde
birlemesi mmkn olmayan geler ancak "eklektik" bir teoride uzlatrlabilirdi. Baka bir syleyile,
Marksist yntem bu atk eleri birletiremezdi. Zorlannca yntem eklektikletirildi, geler bylece
birletirildi. Bu durum, bizi yntem konusuna ayracam son blme getiriyor.
KIVILCIMLI'DA YNTEM

13

Hikmet Kvlcml'nn, tarih sorununu, deiik, kendine zg bir terminoloji iinde akladn grdk.
phesiz, bunun yan sra, Marksist teorinin bilinen kavram ve terimleri, bilinen anlamlaryla kullanlr.
Gelgelelim, bunlarn btnn kapsayan bir yntem vardr ki, asl bunun ele alnmas gerekiyor.
Barbarl, bir toplumsal rgtleniin sonucu olarak ele almayp, insanln balangtan sona kadar
sregelen bir "z" olarak grmesi Kvlcml'y bir yandan hmanizme, bir yandan evrimcilie, bir
yandan da Hegel tarznda bir idealist diyalektie balar. phesiz btn bunlar yalnzca bir "barbarlk"
sorunundan tr byle olmuyor. Baka bir yn nedeni ve rnei de var. Ama "barbarlk" sorunu
bunlarn arasnda en arpc olan saylabilir.
Kvlcml'nn tarih tezinin sonucunda yle bir diyalektik l ortaya ikar: kel sosalizm-snfl toplum
(medeniyet); snfl toplum-kapitalizm; kapitalizm-sosyalizm. Bylece, balangtaki sosyalizm, sonda,
daha st dzeyde yeniden kurulur.
Gerekte tarihe baktmzda bunun byle olmadn, arada baka bir ok retim tarz ve toplumsal
sistem olduunu gryoruz. Ama Kvlcml'nn diyalektii, bu farkllklarn zerinden bir silindir gibi
geip hepsini, dncede yaratlm bir kalba uyduruyor. Bu, tabi idealizmin evrensel bir zelliidir.
Kvlcml'nn burada uygulad akil yrtme de, daha ok, idealizmin Hegel'ce formllendirilmi
eklidir.
Hegel diyalektiinde sentez, tezin bir st dzeyde yenilenmesi olduuna gre, iki ura birbirine
balayacak bir ortak z gerekir. Hegel'in mutlak idealizminde bu z bellidir: Mutlak Idea. nk bu
Idea, gelimesinin her aamasnda kendi kendisiyle zde'tir. Tabi, Hegel idealizminin kendi snrlar
iinde tutarldr bu koyu biimi (nesnel gereklikle hibir ilgisi olmasa da).
Kvlcml ise, ortak z, "barbarlk" gesinde bulur. Bu nedenle, tarih, ilkel komnal toplumdan
sosyalist devrime kadar, "barbarlk" ekspresine binerek geliyor. Ama bu, materyalist bir malzemeyi
yorumlama abasnn rn oldugu iin, Hegel'deki "z birligi" gibi tutarl olamyor Ama ve malzeme
materyalist, yntem ise idealist kalyor. Bundan dogan baz eliik sonulara bakalm imdi.
Hegel, btn mantyla tutarli olarak, "teleolojik" bir btnlk kurar. Teleoloji, amacn, kendisine yol
aan olaylar belirlemesi demektir (Yeni Trke'de buna "ereksellik" deniyor; eski ad "gaiyetilik"tir).
Buna gre, Hegel'in tezi ve antitezi sentez tarafndan nceden belirlenmitir. Yalnz bu ncelik,
zamana gre deil, mantiki bir nceliktir. Hegel, bu nedenle, zaman iinde bir takm olaylarn baka
olaylara yol amas demek olan nedensellii kabul etmez. "Neden sonu" ilikisi (cause-effect) yerine,
sonun balangc belirlemesi demek olan "sebep-ama" (reason-end) ilikisini koyar.
Bu, genel idealizmin bir kategorisi olarak bilindii iin, Kvlcml, diyalektik stne konuurken,
teleolojiyi yadsr (ama sisteminde onu kullandn greceiz), bunun yerine nedensellii getirir. "Bizim
mezhebimiz gayeci deil, sebepidir. nk doru yol odur. Gayecilik, sapklk ve hayalperestliktir."45
Bundan sonra, bilinen "nedensellik" ilkesini klasik ekliyle anlatr ve doru ilke olarak koyar.46
Gelgelelim. Bukharin de bunu, hem de ok daha ayrntl aklamalara ve geni bilgilere dayanarak
yapmt, Marksizm stne el kitaplarnda. Ama nce Lenin sonra da Gramsci, bu aklama yntemi
yznden onu "mekanik" olmakla sulamlard. Dorudur byle olmas. nk nedensellik ampirik
burjuva biliminin bir ilkesidir. Bugnn biliminde tamamen almtr. Newton'larn ideolojik dnyasnn
bir felsef-bilimsel kategorisidir "nedensellik".
Marksizmin bildii nedensellik, yapsal nedenselliktir. Yani, karmak btn iinde hiyerarik olarak
eklemlenmi yaplarn (Marx'n mecaz deyimiyle "Darstellung", yani bir eit mizansen) birbirlerini
karlkl olarak belirledii ve daha nemlisi, btnn paralar belirledii karmak, yapsal bir
nedenselliktir. Lenin'in Ampirio-Kritisizm'inin ya da Felsefe Defterleri'nin zn meydana getiren bu
karmak nedensellik Kvlcml'da yoktur. Dolaysyla o, diyalektii mekanik nedensellik iinde
dnmeye altka, idealist teleolojiye gelip taklr. Sonuta, iki ilke birbirinden ayrlmaz hale gelir.
Tpk, Hegel'de sisteme ayn ilkelerle ister bandan, ister sonundan balayabileceimiz gibi.
Byle bir ereve iinde uygulanm bir diyalektik, sanki bir "paralel aklama" dr. Olaylarn aknn
dnda, sanki ona fetva karan bir yksek organdr. Yani, tarih u veya bu olaylarla u veya bu
ekilde akmtr, u veya bu sonuca varmtr (nedensellii ar basan bir aklama yntemi); ama ayn
zamanda da, diyalektiin tez-antitez- sentezi byle buyurduu iin byle akm ve bu sonuca varmtr
(bu da teleolojisi ar basan bir aklama yntemi). Zaten, sonucun balangc belirlemesi, yani idealist
teleoloji de burada yatmaktadr.

14

Bu, Marx'n Hegel'den yararlanmasna karlk syledii vc szlerin, baz Marksistler'ce yerine
oturtulmadan kabul edilmesiyle, Hegelci diyalektiin eklektik bir biimde uygulanmasnn yarattg
sonulardan biridir. Ne var ki, Hegelcilik, her zaman, Marksizm'in bilinen dorultusu dnda bir takm
hedeflerin hakl gsterilmesi gerektii zamanlarda yntemine bavurulan bir dncedir. nk byle
bir baya-diyalektik uygulayan herkes, karmak olgular yn iinden iine gelen tanesini alp "tezantitez - sentez" ilikisi biimine sokabilir. Kvlcml'da buna ok raslanr. Maddeci diyalektikle
yeterince al verii olmayan birok iyi niyetli kii de, onun bu tavrn, byk bir "diyalektik ustal"
sanabilmektedir.
Kvlcml'da, tarihin retim tarzlaryla dnemlemesi sreci, insann isel zyle yrr. nsanlar, "ilkel
sosyalizm" in eitliki dzenini nedense bir trl unutamazlar. Ama hangi insanlarn bunu unuttuu,
hangi insanlarn hatrlad da belirsizdir. Sanki insanlar, balangtan, cennetlikler ve cehennemlikler
gibi, barbarlar ve medenler olarak ikiye ayrlmtr. Medenler ilkel sosyalizmi unutmutur. Barbarlar
ise hep bunu hatrlar ve oraya dnmeye alrlar. Bunun niin byle olduu belli deildir. "Medenlerin,
maddi hayat koullarndan tr ilkel sosyalizmi unuttuklarn, Marksizmin bir genel ilkesini dnerek
varsayalm. Ama barbarlar, "barbarlk" diye kabul ettiimiz toplum biimi btn konumlaryla tarihe
kartktan yzlerce yl sonra nasl oluyor da ayn zlemle yaayabiliyor. Herhalde barbarlar, toplum
tarafindan belirlenme zorunluluguna kar her naslsa baklk kazanm olmallar. "Meden" ve
"barbar" kategorileri, Marksizm'in snf kategorisinden tamamen ayrdr. "Snf" retimdeki rolne ve
iinde yer ald toplumsal btne gre belirlenir. Kvlcml'nn barbarlar ise retimden, mlkiyetten,
v.b. tamamen kopuk, "ilkel sosyalizm" ansyla ve ahlk zellikleriyle (dogru szl, tok gzl, adaleti
v. b.) belirleniyorlar. Bir dnemde barbarlar irket kurup kapitalizmi yaratyor, baka bir dnemde
devrim yapp sosyalizmi kuruyorlar - barbarlar kendileri degil belki, bundan daha da metafizik bir
kategori olan barbarlik "z" yapyor bu ileri. Ve ayrm bugn bile devam ediyor: "Medeniyet bugn
stn dzendir. Alt barbar dzenini tmyle yok edebilmi midir? Hayr. Hemen her kapitalist lkenin
EHIR'leri Medeni ise KY'leri Barbar durumundan kurtulamamtr."47
Grld gibi, iyice karman orman bir yn kyor ortaya. Bir yanda bildiimiz snflar, bir yanda
medenler ve barbarlar, stste ve iice. Bu barbarlk, bazan orduda beliriyor, bazan kylerde. Ya ii
snf? Oras karanlk. Ama Kvlcml, Tarih Tezi'nde bugn Avrupa lkelerinde alan az gelimi lke
iilerini de "barbar" diye niteler.
Trkiye'de snf yaklam henz belirli izgiler kazanmad, zengin- fakir ayrimina dayanan poplist
yaklamlar ya da hatt baya "servet dmanl" zamannda sosyalizm sanilabildigi iin, "halk
ocuu/aydn" ayrmlar, "Anadolulu/Istanbullu" ayrmlar hl geerli olabildii iin, bu mulak
"barbar/meden" kutuplamas hazr ideolojik kalplarda kolay nfuz etme imknlar bulabilmitir.
in felsef yanna dnecek olursak, btn farkl retim tarzlarina ve bunlarn zgl belirlemelerine,
zgl snfsal yaplarna kar belli bir bakl olan herhangi bir "insan z" kavramnn, Marksizm'e
"evrimci" bir yorum getirdiini grrz. nk byle bir deimez z, ilkin "devrim" kavramyla eliir.
En genel anlamyla devrim, bir karmak btnn dsal koullarn belirlemesiyle geirdii nitelik
deiimidir. nsann ellerini kullanmas gibi bir olay ele alalm. Bu olay upuzun, karmak bir tarihin
rndr. Hominoid denen insann atas, iklim koullar yznden ormanlarn tropiklere ekilmesiyle,
aatan yere inmitir. Yerde hareket etmenin yzyllarda getirdii koullanmalarla giderek ayaa
kalkmtr. Bu sayede el serbest kalmtr ki, bu olay trl yeni gelimelere yol amtr. El kullanlr
hale gelince azda tamaya gerek kalmam, bylece az klp konumak iin daha elverili
olmu, daha nemlisi, el alet kullanmaya yatknlamtr, v.b. Kvlcml ise bu olay yle aklar "Bu
yaratk doayla ilikisinde gittike ta, labut gibi baz aletleri kullanmaya balyor. O zaman vcutta srf
alet kullanmaya zg bir ift uzuv hasl oluyor: Eller... Elleri iyice kullanmak iin insan iki ayak stnde
yrmeye balyor."48 Burada bir olgu yanl var, iki ayak aamasna gelmeden alet kullanmn
genelletirmesi. Ama daha nemlisi, bir de yntem yanl var: "Elleri iyice kullanmak iin..." insan
ayaa kalkmamtr. te bu, teleolojidir; Kvlcml'nn "sapklk" dedii, olaylar vardklar yere gre
aklama yanlgs. nsan baka nedenlerle iki ayak stnde yrme alkanln kazandktan sonra
eller serbest kalmtr. Ancak bundan sonra, eller alet kullanmaya almtr.
imdi gelelim, devrim dediimiz olayn sonrasna. Devrimin nitelik deiimi bir kere gerekleti mi, artik
yeni bir btnsellik sz konusudur. Bu yeni btnn isel ilikileri de, dsal ilikileri de eskisinden
farkldr. Marx'n yukardaki "alk" benzetmesiyle anlatt budur. Iki ayr toplumsal aamada, biyolojik
bir kategori bile artk ayn olamaz.

15

Marx yle diyor Grundrisse'de

"Btn toplum biimlerinde belirli bir retim ve onun ilikileri, baka her retimin ve onun ilikilerinin
derecesini ve etkisini belirler. Bu bir genel ktr ve teki btn renkler bunun iine atlr, zel tonlarn
da gene o k deitirir. Iinde doan her varoluun zgl arln tanmlayan zel bir eterdir."49
u halde nitelik deiimiyle varlan her yeni aamada, btn, paralar yeni bir biimde belirler. Marx'n
burada koyduu manta gre, rnen, ilbler, yenieriler ve modern ordunun, iinde yer aldklar
toplumsal btnlerde, ayn ekilde davranmalar mmkn deildir. nk zaten, btn bu ayr
kategorilerin ayn z srdrmeleri mmkn degildir.
Yukarda, Kvlcml'nn "feodal kabuklu yenieri gndeliki ii"nin modern proletaryaya dnmesini
sylediini grmtk. u halde, ii snfnn, ancak serbest kalm emekinin pazarda sermayeyle
karlanca doduunu ve basit koulda btn bir dnya tarihinin yattn syleyen Marx hayal
gryor. i snf hep vard, yalnz kabukluydu. Tarih, bu kabuklarn soyulmasyla meydana geldi.
Yani, her ey ieriden belirlendi. Her ey zaten kendisiydi. Tarih de, her eyin kendiliini daha iyi
gstermek iin akt. Bunlar Aristoteles'den Hegel'e kadar idealizmin dnce biimleridir. Ama
Marksizmle ilgisi yoktur.
Marksizm'de her varlk, ille bir "z" bulacaksak, bir eit deime potansiyeli tar. nk Marksizmde
tek mutlak, "koulsallk"tr. Maymun, maymunluk kabuunu "atarak insan olmad. Belirli koullar, onun
belirli yanlarn gelitirerek insanla itti. Baka koullarda baka trl de geliirdi. Azmzla
konuuyoruz. Ama az konumak iin yaplmamt. Baka nedenlerle, belli bir tarzda geliti. Bir
dnemde, toplumsal olarak yaayan insanlarn iletiim ihtiyalar, bir haberleme sistemini zorunlu
klnca, o anda en yatkn organ az olduu, ve sesin iarete kar, karanlkta da ilerlii gibi bir
avantaj olduu iin, az konuma arac haline geldi. nsanlar soyut bir diyalektik, snfsz toplumdan
balayp snfsz toplumla bitmeyi gerektirdii iin sosyalist olmazlar. eitli koullar sonucu ii snf
olduu iin, bireysel mlkiyet-kollektif emek elikisini, yani retim gleriyle retim ilikileri elikisini,
bu dnemde en iyi ii snf nesnel olarak zebildii iin sosyalist olurlar. i snf bu gc tarihin
bilmem neresindeki barbarlktan almaz, kapitalizmin iinde bulduu somut nesnel koullardan alr.
Bunlar, sosyalizme, ii snfna yeterlidir.
SONU
Hikmet Kvlcml, Trkiye'de sosyalizmin kendi toplumsal gereklerini el yordamyla arad bir
dnemde yetimiti. Gerek i yetersizlikler, gerekse d zorlamalar, bu dnemin sosyalistlerini "mill"
burjuvaziyi desteklemeye itiyordu. Bu, sonras iin de kkleen bir "kuyrukuluk" gelenei kurdu.
Devrimi, Trkiye proletaryas iin, bir bakasnn yapmas beklendi. Kvlcml, bu eit bir stratejiyi
olduu gibi kabul edemedii iin parti'nin zorunluluu stnde durdu. (Ne var ki, 12 Mart' bir parti
olmad halde "Ordu Klcn Att" diye karlamas kendi teziyle de eliiyordu).
Btn kitaplarndan anlald gibi Kvlcml teorisyen yaps olan bir kiiydi. Belki evresinde kendisi
kadar okuyan ve anlat az insan bulduu iin teorileri olduka bireysel bir dorultuda geliti.
Yaad dnemde, ele ald kaynaklar iin dnyada da zengin bir literatr bulmak zordu. stelik,
inatyd da Kvlcml.
Trkiye'de eitli vurucu gleri salk veren bakalarnn pragmatik gerekelerinin aksine, Kvlcml,
"global" bir teoriden aasna raz olamazd. Bylece, temelde elien verilerini bir teori iinde
btnletirmeye alt. Verilerini eletirmek aklna gelmedii iin, bu eliik geleri ancak kendisi
eliikleen bir teoride birletirebildi. Trkiye'yi Bat'nn ileri lkeleri ile dnyann geri lkeleri arasnda
bir yerde dnd iin kendi kurduu devrim modelinde, Bat iin nerilen geni parti modeliyle az
gelimi lkeler iin nerilen vurucu g modelini kartrd.Bu karm hakl gsterecek bir tarih tezi
hazrlad.
Bu tarih tezi, Bat'nn "yabanclama" teorisinin bir baka tryd (tabi biraz daha fantastik). lkel
komnn eitlik anlay, bunun zlemi, btn tarihin anahtar haline getirilmiti: "Bugnn bilimsel
sosyalizmi; ilkel sosyalizmin tek gl mirassdr". Bu teleolojik yaklam idealizmin eitli
biimlerini ieri alyordu. Kvlcml bir burjuva tarihisinden yle bir alnt verir (Konu, Kapitalizmin
kuruluu):
"16. yzyldanberi, o siyasi bamszlk tiryakisi ruh, yeni bir g kazand; Cermen rklarnda

16

ortak bulunan ferti diren fikirlerine, dini ferdiyet fikirleri de gelip katld vakit, siyasi bamszlk ruhu
bir eit din kutsallama biimini alarak, bilin derinliklerine doru kk sald."50
Bunlar syleyen tarihiye, rklk yapt iin, o iddetli slubuyla atar. Ama sonra "ferdiyetilik"
yerine "kolektivizm", "Cermenlik" yerine "barbarlk" diyerek, kendisi de ayn akl yrtmeyi tekrarlar.
Oysa sorun denklemin sembollerini deil, denklemin kendisini deitirmektir. Byle yaptia gre,
belki de Marx'n Hegel diyalektiini "ruh" yerine "madde" diyerek ayaklar stne koyduunu
dnyor olmaldr. Tabi, burada ve baka yerlerde (rnein Toynbee'de uygarlkla barbarla verilen
deeri deitirmesi gibi) hep byle denklemin sembolleriyle urat iin, sistematiin kendisi raydan
kar.
Tarihe global bir tarzda bakan, st dzeyde analizler getiren tarih teorisyeni tavryla, mantna
uymayan olgular da arptmaktan ekinmez. rnein, Tarih Tezi"nde, toplum olaylaryla Jeolojik
olaylar arasnda "denk gidiler" stne yazd blm idealizmin doruundadr. Gene hi kimsenin
aklna gelemeyecek bu paralellii kurarken "hcre" ile "kent"i birbirinin karl eklinde koyar. Tabi
bitki ve hayvanlarn bundan sonra remesi gerekir. Ama, hcre ncesi Jeolojik oluumlara, medeniyet
ve barbarlardan "denk gidi"ler gsterir. Tabi bu, o kadar nemli deil. Sorun, btndeki idealizmde.
Bu iki ey arasnda "denk gidi" varsa, psikoloji ile meteoroloji arasnda niin olmasn? Ama Kvlcml
btn bunlar inanla, heyecanla savunur. Kts de bu inancdr zaten. Ve kendine uymayan herkese
ate pskrr; bilip de saklyorlar kansndadr. Oysa onun fantastik tarih teorisi baka kimsenin kolay
kolay aklna gelmezdi. Her sylediini byk bir inanla, byk bir iddiayla syler. Kar kana,
inanm azgn banazlyla, en ar sulamay yneltebilir (rnein, "C.I.A. ajan" deyiverir).
Kzgnlklarn unutmaz. Bilmediimiz nedenlerle fkeli olduu Nzm Hikmet en ilgisiz kitaplarda, en
ilgisiz bir zamanda ortaya kar. lmnden nce skynetime yazd son mektubunda bile vard
Nzm'a bir svg. Btn bu zellikleriyle, en ok da diliyle, bireycidir. Ama yalnkat deil, zengin bir
birey.
Hikmet Kvlcml'nn bundan sonraki sosyalist harekette yararl olacak bir eyi kalmamtr. Tarih tezi
ancak yanl bilinlenmelere sebep olabilir. Bu, tamamen bilim d ideolojik bir tez olarak, kendi iinde
tutarldr. Bu i-tutarllk, ok kiiye, nesnel gerekliin tutarll gibi grlebilir. Ama Marksizm'in daha
iyi kavranlmas tezin idealist temelini gittike daha ok kiiye gsterecektir. ada Trkiye iin
getirdii snf analizi, ilk ortaya atld zaman gerekten son derece nemliydi. inde yanllar olmas
nemli deildi, nk her teori belli yanllar tayabilir. Kapitalizm tespiti nemliydi, gelitirilebilir,
yanllardan arnabilirdi. Kvlcml yalnz kald iin bu i o zaman yaplamad. imdi ise, yeni
verilerle, bu analizi daha salam biimde yapmak mmkndr ve zaten yaplmaktadr da. Dolaysyla,
ilk knda yepyeni olan bu alandaki analizi de imdiki ve gelecekteki kuaklara fazla bir ey
getirmeyecektir. stelik bu analiz, btn geerli yanlarna karn, iinde barndrd "vurucu g"
stratejisi yznden sakattr.
Kvlcml'y olduu gibi srdrmek isteyenler, gitgide dengesizleen bir izgide, kimbilir daha ne kadar
ilerler. Kvlcml'ya baz yanlaryla sahip kmak istiyenler ise, o yanlarn ok daha gelikin olanlarn
baka yerde bulurlar rnein Marx'da, Lenin'de.
O zaman Kvlcml'dan bize kalanlar, inanlmaz mcadele azmidir; tezi deil, ama dogmatizme kar
cesur tavrdr; teoriye verdii zel biim deil, ama papaanla kar tavrdr; Trkiye'nin "orijinalitesi"
diye sunduu ey deil, ama bir lkenin zgl koullarn deerlendirme gereine uygun abasdr;
nihayet, bu konuda son sz olarak ileri srd Vatan Partisi program deil, ama mcadelenin partili
olmas gerei konusundaki kesin inancdr.

17

1 Hikmet Kvlcml, Tarih Tezi, stanbul, 1974, s. 50.

2 Tarih, Devrim, Sosyalizm (Bu kitab, Toplum Biimlerinin Geliimi ve ilkel Sosyalizmden Kapitalizme
adl eserlerini okurken notlar karmtm. Ancak, sonradan bu kitaplar bulamadm iin not ettiim
alntlarn sayfa numaralarna her zaman kesinlikle gvenemiyorum.)
3 Ilkel Sosyalizmden Kapitalizme, s. 11.
4 Ayn yerde, s. 24.
5 Ayn yerde, s. 98,
6 Ayn yerde, s. 116.
7 Marx-Engels, Sanat ve Edebiyat, De Yaynevi, stanbul, 1971, s. 20.
8 Karl Marx, Grundrisse, eviren Martin Nicolaus, Pelican Books, 1973, s. 92.
9 Tarih, Devrim, Sosyalizm, 166-8.
10 Ayn yerde, s. 170.
11 Toplum Biimlerinin Geliimi.
12 Tarih, Devrim, Sosyalizm, s. 186.
13 Ilkel Sosyalizmden Kapitalizme, s. 27.
14 Ayn yerde, s. 27.
15 Ayn yerde, s. 35-36.
16 Ayn yerde, s. 44.
17 Ayn yerde, s. 60.
18 Marx-Engels, Sanat ve Edebiyat, s. 59, 60-61.
19 Ilkel Sosyalizmden Kapitalizme, s. 63.
20 E. Engels, Anti-Dhring, Progress Publishers, Moskova, 1969, s. 125.
21 F. Engels, Anti-Dhring, Progress Publishers, Moskova, 1969, s. 125.
22 Ayn yerde, s. 219.
23 Toplum Biimlerinin Geliimi, s. 96-8.
24 Tarih, Devrim, Sosyalizm, s. 147.
25 Anti-Dhring s. 94.
26 Tarih, Devrim, Sosyalizm, 185.
27 Anti-Dhring, 211.
28 Grundrisse, 493.
29 Ayn yerde, 103.

18

30 Bkz. Emmanuel Terray, Le Marxisme Devant Les Societes "Primitives", Franois Maspero,Paris,
1969.
31 Arnold Toynbee, A Study of History, Oxford University Press ve Thames and Hudson, Londra, 1972,
s. 182.
32 Tarih Tezi, s. 50.
33 Ilkel Sosyalizmden Kapitalizme, s. 84.
34 Ayn yerde, s. 90.
35 Ayn yerde, s. 115.
36 Murat Belge, "Teorik (Bilimsel) Bir Tarih Aklamasnn Balang Noktas," Birikim, Mays, 1975, s.
5-10.
37 Osmanl Toplumunun Maddesi, Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul, 1974, s. 169.
38 Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi, Tarih ve Devrim Yaynevi, istanbul, 1974, s. 20.
39 Ayn yerde, s. 139.
40 Ayn yerde, s. 192.
41 Ayn yerde, s. 218.
42 Halk Savann Planlar, Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul (tarihi belli deil), s. 31.
43 Ayn yerde, s. 187.
44 Ayn yerde, s. 194.
45 Ksaca Marksizm Dncesi, Tarih ve Devrim Yaynevi, stanbul, 1974, s. 10.
46 Ayn yerde, s. 16.
47 Tarih Tezi, s. 85.
48 Diyalektik Materyalizm, Tarih ve Devrim Yaynevi, stanbul, 1974, s. 73.
49 Grundrisse, s. 27.
50 lkel Sosyalizmden Kapitalizme, s. 82-83

19