TRIBOLOGIJA

- predavanja-

1.

UVODNE NAPOMENE

Poznavanje uslova dodira tijela koja ine kinematski par je od posebnog znaaja pri istraivanju i
razmatranju procesa koji se odigravaju na povrini njihovog sprezanja. Dva su osnovna procesa koji
se javljaju pri relativnom kretanju elemenata kinematskog para a to su:
TRENJE NA DODIRNIM POVRINAMA
HABANJE, ODNOSNO TROENJE MATERIJALA SA POVRINE KOJE SU U MEDJUSOBNOM
DIJELOVANJU.

Pri tome veliina otpora kretanja ili trenje odredjuje korisnost mehanikog sistema, a veliina
postojanosti trajnosti povrina izloenih habanju ili drugim vidovima optereenja odredjuje radni
vijek. Prema tome trenje je uzronik gubitka mehanike energije u mainama, a habanje materijala
je osnovni razlog zamjene dijelova tokom eksploatacije.
Prema tome sloene probleme trenja, habanja i fenomene vezane za ove procese izuava
TRIBOLOGIJA. Drugim rijeima TRIBOLOGIJA obuhvata istraivanje pojava i procesa trenja i
habanja te optimizaciju i maksimiziranje ovih karakteristika kod razliitih mehanikih sistema.Ima
vie definicija za pojam TRIBOLOGIJA, a najoptija definicija je:
TRIBOLOGIJA je tehnika disciplina koja izuava pojave i procese na povrinama koje su u

medjusobnom dijelovanju: direktnom ili indirektnom dodiru i relativnom kretanju.

TRIBOLOGIJA se definie i kao multinauna optimizacija frikcionog kompleksa. Frikcioni

kompleks podrazumjeva proces trenja, habanja i podmazivanja.

TRIBOLOGIJA se definie i kao nauka i tehnologija o transferu i disipaciji (gubitku) mase i

energije u mehanikom sistemu.

TRIBOLOGIJA je u krajnjem sluaju izvedena od grke rijei tribos-trenje i logos-nauka.

Osnovni uzronici pojave neispravnosti pojedinih mainskih sistema su triboloki procesi, tj.
poveano trenje i habanje materijala u pojedinim tribo mehanikim sistemima (TMS) koji ine
dotini mainski sistem. Na osnovu analiza ustanovljeno je da preko 30% svih neispravnosti
osnovnih elemenata maina nastaje kao direktna posljedica habanja. Analizirajui zavisnost pojave
neispravnosti u funkciji od vremena mogu se razlikovati tri podruja (slika 1.1).
Podruje I oznaava inicijalne ili rane neispravnosti i posljedica su greaka u proraunu
konstrukcije, materijalu, proizvodnji i montai. Uestalost neispravnosti opada tokom vremena.
Sluajne neispravnosti koje se javljaju u toku eksploatacije obuhvataju podruje II. Eksploatacija,
kontrola i odravanje po savremenim tehnikim principima omoguavaju priblino konstantnost
ovih otkaza. U oblasti III neispravnosti nastaju kao rezultat progresivnog razvoja tribolokih
procesa i primjeuje se porast intenziteta otkaza tokom vremena.

Slika 1.1:Zavisnost uestanosti oteenja od vremena

O znaaju tribolokih procesa tokom rada mehanikih sistema moe se suditi i na osnovu sljedeih
razmatranja. U svakom sistemu ulazna veliina se transformie u izlaznu preko strukture sistema.
Sistem za to vrijeme trpi odredjene promjene. Ako bi to prikazali ematski to bi izgledalo kao na
slici 1.2.

Slika 1.2: Shematski prikaz promjena u tribomehanikom sistemu

Kada govorimo o tribologiji onda su bitna njena tri aspekta:

- ekonomski
- nauno-istraivaki
- interdisciplinarni.

1.1 EKONOMSKI ASPEKT

Disipacija mehanike energije u sistemima javlja se kao rezultat rada utroenog na savladjivanju
trenja. Procjenjuje se da se od ukupno prizvedene energije u svijetu preko 30% utroi na
savladjivanje trenja. Pored direktne utede energije, smanjenjem trenja, indirektni naini utede
vezani za poboljanje tribolokih karakteristika materijala i maziva omoguuju vie radne
temperature, via optereenja, smanjenje dimenzija maina, to znai manje utroenog materijala,
manje sirovina i manje energije potrebne za proizvodnju tog materijala.

1.2 NAUNO STRUNI ASPEKT

Napredak u fundamentalnim znanjima o trenju i habanju, razvoj novih materijala otpornih na
habanje i novih kvalitetniji maziva, ostvaren u zadnjih etvrt vijeka, kao i aplikacija tih znanja
ukazuju na bitnu ulogu tribologije kao nauno strune discipline.

1.3 INTERDISCIPLINARNI KARAKTER

Izuavanje tribolokih procesa, kao i rjeavanje tribolokih problema zahtjeva poznavanje mnogih
oblasti fizike, hemije i mainstva, to ini tribologiju multidisciplinarnom naukom. U oblasti
mainstva tribologija se oslanja u prvom redu, na nauku o materijalima, nauku o konstruisanju i
mainskim elementima, kao i na poznavanje osnovnih zakonitosti mehanike fluida.
Sumirajui prethodno moe se zakljuiti da triboloka istraivanja i korienje ostvarenih znanja,
kako u procesu konstruisanja tako i u proizvodnji i eksploataciji maina, predstavljaju neophodnost
savremene industrije kada se posmatraju njeni dananji zahtjevi za ekonomino koritenje
materijala, racionalno troenje energije, smanjenje trokova odravanja i poveanje pouzdanosti
mehanikih sistema.

2. TRENJE
Trenje kao prirodna fizika pojava predstavlja mehaniki otpor koji nastaje na povrini dodira dva
tijela kada se jedno tijelo kree ili tei da se relativno kree po povrini drugog. Ovako definisan
otpor kretanja naziva se spoljnje trenje za razliku od trenja pri relativnom kretanju estica unutar
vrstih materijala, tenosti i gasova koje se oznaava kao unutranje trenje. Za veliinu unutranjeg
trenja kod fluida koristi se termin viskoznost.
U optem sluaju gubitak energije u TMS nastaje zbog trenja tijela u neposrednom dodiru, trenja u
viskoznom fluidu i gubitak usljed elastinog histerezisa. Mada ne postoji potpuna saglasnost ta je
uzrok trenja pri relativnom kretanju vrstih tijela, veoma je jasno da je to karakteristika posmatranog
sistema koja zavisi ne samo od svojstava materijala u dodiru, ve i od radnih uslova i sredine u kojoj
sistem radi.
Pri definisanju trenja kao karakteristine promjenljive koriste se sljedee veliine:
- SILA TRENJA
Ftr
- KOEFICIJENT TRENJA
- MOMENT TRENJA i
Mtr
- RAD TRENJA
Atr
KOEFICIJENT TRENJA je bezdimenzionalna kvantitativna karakteristika trenja. Definie se
odnosom sile trenja i normalnog optereenja. SILA TRENJA Ftr je sila koja se javlja kao mehaniki
otpor kretanju, paralelna je sa pravcem kretanja, a suprotnog je smjera. MOMENT TRENJA Mtr je
moment koji se javlja kao mehaniki otpor obrtanju. RAD TRENJA Atr je rad neophodan da se

prevazidje trenje i najveim dijelom se pretvara u toplotu.

Povrine materijala su manje vie hrapave a odredjivanje karakteristika i veliina hrapavosti
povrina vri se danas razliitim postupcima i uredjajima. Glavni kriteriji za ocjenu veliine
hrapavosti je obino brojana vrijednost srednjeg aritmetikog odstupanja profila (Ra) od srednje
nominalne linije M1M2 definisanog izrazom:
1
Ra = y( x ) dx
l
ili priblino:
1 n
Ra = y i
n i =1

gdje je l referentna duina, y(x)- jednaina funkcije profila, yi- rastojanje bilo koje take profila
od srednje nominalne linije M1M2, i- broj taaka. Pored veliine Ra koristimo i najveu neravninu
Rmax tj. rastojanje izmeu najvieg vrha i najnieg udubljenja, kao i srednju visinu neravnina koja je
jednaka zbiru pet najniih i pet najvii taaka na referentnoj duini, tj. :
Rz =

1 5
1 5
y vi + y ui

5 i =1
5 i =1

gdje je: yvi rastojanje odgovarajuih taaka vrhova neravnina od srednje normalne linije i
yui rastojanje odgovarajuih taaka udubljenja neravnina od srednje normalne linije.

Slika 2.1: Izgled mikroneravnina obraene povrine

Sa tribolokog stanovita pri izuavanju trenja treba posebno razmotriti pored profila povrina i
stanje na povrini tijela. Praktino su sve slobodne povrine u atmosferskim uslovima pokrivene
slojevima, tj. filmovima vlage, gasova, praine ali i drugim zagadjivaima. Kod metala na slobodnoj
povrini, izuzev plemenitih javljaju se slojevi oksida, a povrinski sloj materijala je izmjenjene
strukture u odnosu na ukupnu masu zbog razliitih promjena nastalih usljed procesa mehanike
obrade. Na donjoj slici shematski je prikazan sastav povrinskog sloja metala sa orijentacionim
vrijednostima debljina pojedinih slojeva.

Slika 2.2: Shematski prikaz strukture povrinskog sloja metala (1- Adsorbovani sloj vode i drugih
organskih materija, 2 Sloj adsorbovanog gasa, 3- Oksidni sloj, 4- Otvrdnuti sloj, 5 Sloj
deformisanog materijala)

Kod razmatranja dodira dvije iste povrine bez slojeva u statikim uslovima pod nekim
optereenjem savremena teorija o trenju usvaja da je:
a) Stvarna povrina dodira As znatno manja od geometrijske Ag dakle As << Ag. Ovo znai da dodir
dva tijela se ostvaruje samo u nekim diskretnim takama koje se nazivaju mikrospojevi

Fn
MIKROSPOJEVI

Ai
Slika 2.3: Geometrijska (nominalna) i stvarna povrina kontakta
b) Suma povrina mikrospojeva Ai formira stvarnu povrinu dodira As.
n

As = Ai
i =1

c) Optereenje Fn koje djeluje na povrinu prenosi se preko spregnutih neravnina koje se deformiu
elastino ili plastino.
d) Zavisno do naina deformisanja postoje razliite relacije izmedju As i Fn, npr. za elastinu
deformaciju
F
As n
Es
2
2
1
1 1 1 1 2
=
+
Gdje je: Es ekvivalentni (sloeni) modul elastinosti

E s 2 E1
E2
v1, v2 Poissinov koeficijent

Za plastinu deformaciju je
As

Fn

gdje je: t napon na granici teenja. Ako su u dodiru dva razliita materijala, t se odnosi na
materijal maje tvrdoe.

e) U oblasti mikrospoja usljed dodira materijala kod kojeg su izraene athezione sile pri plastinom
deformisanju neravnina generie se toplota pa se tako formiraju zavareni mikro spojevi. Ukoliko
su u dodiru realne povrine sa svim slojevima onda se zapaa da se optereenje prenosi preko
dodira osnovnih materijala (dio Ai, <1), a dijelom preko formiranih slojeva ija je ukupna
povrina odredjena sa (1-)Ai , gdje je sa obiljeen dio dodirne povrine osnovnih materijala.

Ai
Fn

Ai
Slika 2.4: Povrina dodira tijela u kontaktu
Trenje se u principu dijeli na trenje klizanja i trenje kotrljanja.

2.1 TRENJE PRI KLIZANJU

Eksperimentalna istraivanja mnogih naunika (Leonardo da Vini, Kulon, Amonton) i na osnovu
iskustvenih rezultata utvrdjenih pri makroskopskim posmatranjem trenja moe se dati nekoliko
napomena vezanih za ovo trenje:
SILA TRENJA je srazmjerna optereenju koje djeluje okomito na spregnute povrine. Ovaj zakon

vai u irem obimu radnih uslova i za veinu metala.

SILA TRENJA ne zavisi od geometrije povrinskog dodira. Ovaj zakon vai za veinu materijala i za
materijale koji imaju definisanu granicu teenja, a ne vai za izrazito elastine i viskoelastine
materijale. I ova konstatacija nemora biti potpuno tana.
STATIKI koeficijent trenja je vei od kinematikog. Ovaj zakon je dokazan za veinu materijala.

Slika 2.5: Trenje klizanja

Pri razmatranju problematike trenja klizanja neophodno je ukazati na jedan pojam a to je
maksimalna sila trenja koja se javlja na samom poetku kretanja jednog tijela po drugom
(slika 2.5). Pri prelazu iz stanja mirovanja u stanje kretanja sila trenja raste od nule do neke
odreene maksimalne vrijednosti koja je pri daljem kretanju neto manja i konstantna.
Prema sadanjim saznanjima trenje pri relativnom kretanju suhih nepodmazanih povrina vrstih
tijela nastaje iz dva razloga:
1. athezija koja se javlja u oblasti dodira dva tijela,
2. deformacija povrinskih slojeva tokom kretanja i uzajamnog dijelovanja dva tijela.
Ukoliko se usvoji d su gore pomenuti razlozi nastanka trenja dva nezavisna procesa tada ukupna sila
trenja Ft jednaka je zbiru sila koje treba da savladaju atneziju Fadh i da se izvri deformacija Fdef, tj.
Ft = Fadh + Fdef
koja od ovih komponenti e da nadvlada zavisi od niza uslova. Osnovnu razliku treba uoiti izmedju
metala i nemetala.
U sluaju sprezanja dvije metalne povrine pod optereenjem na dodirnim povrinama javljaju se
visoki specifini pritisci i dolazi do deformacije. Stvarna povrina dodira raste sve dok ne postane
dovoljno velika da nosi primjenjeno optereenje. Kao posljedica prisnog dodira veoma su izraene
sile athezije i javljaju se hladno zavareni mikrospojevi. Da bi se ostvarilo klizanje potrebno je
upotrijebiti odredjenu silu koja e da nadvlada ovu atheziju i izvri smicanje mikrovarova. Dkle ova
sila je zapravo atheziona komponenta trenja Fadh.
Druga komponenta sile trenja nastaje usljed brazdanja meke povrine od strane neravnina tvrde, tj.
Fdef = Fbrazd
Na osnovu mnogobrojnih istraivanja Baudena i Tejbora dokazano je da je ova komponenta, u
najveem broju sluajeva, znatno manja od athezione za veinu metala pa se esto moe i
zanemariti, u tom sluaju sila trenja je:
Ft Fadh
Athezinona sila trenja se moe odrediti na jedan priblian nain, a to je:
- ako stvarnu povrinu dodira obiljeimo sa As a napon na smicanje materijala sa s onda
je sila trenja Ft odredjena izrazom:
Ft = Fadh = Ass

za plastino deformisanje imali smo da je stvarna povrina:

As

Fn

Fn = As t

gdje je Fn normalna sila optereenja. Koeficijent trenja na osnovu dosadanjih analiza moe se
odrediti kao:
F
= t
Fn
Uvrtavanjem izraza za silu trenja i normalnu silu u izraz za koeficijent trenja dobijamo:

A
= s s = s
As t t
Za metale se moe uzeti da je napon smicanje mikrospoja s priblino jednak naponu smicanja
samog materijala. Kako je kod metala veliina pritiska na granici teenja 5 puta vea od jaine na
smicanje tj. t 5 s, moemo izraunati koeficijent trenja :

s
=
= 0 .2
t 5

Ispitivanja pokazuju da koeficijent trenja kod metala moe da ima znatno iri spektar vrijednosti od
ovakvo izraunate. To se objanjava injenicom da se pod dijelovanjem tangencijalne sile koja raste
sve dok se ne ostvari kretanje zapaa znatno poveanje stvarne povrine dodira u poredjenju sa
sluajem kada na spregnute povrine djeluje samo sila Fn. U ovakvom sluaju koeficijent trenja ima
neto veu vrijednost od = 0.2.
Na veliinu trenja kod metala znatno utie i istoa materijala, jer oksidni sloj, apsorbovanih
molekula gasa, vlage i drugih materijala mogu znatno smanjiti atheziju, napon smicanja povrinskog
sloja, a time i veliinu trenja. Time se i tumai velika razlika u koeficijentu trenja pri klizanju metala
u vakumu i vazduhu.
Za elastine materijale, npr. guma a pogotovo viskoelastini materijali, tj. polimerni materijali
deformaciona komponenta Fdef nastaje kao rezultat elastinog histerezisa pri klizanju, npr.
elastomera dakle:
Fdef = Fhist
tako da je sila trenja:
Ft = Fadh + Fhist
Uticaj povrinskog filma kod nemetala, tj. polimernih materijala nije u potpunosti istraen, ali se
moe rei da je manji nego kod metala. Ispitivanja takodje pokazuju da ako jedan ili oba materijala
u dodiru imaju nisku temperaturu topljenja i/ili toplotnu provodljivost visoke trenutne temperature
nastale trenjem izazivaju topljenje povrinskog sloja to moe da dovede do smanjenja trenja a
temperatura povrine dalje ne raste.
Logino je pretpostaviti da materijali manje tvrdoe imaju vee trenje nego tvrdi. Medjutim u sutini
gledajui uticaj tvrdoe na trenje nije toliko veliki. Novija istraivanja uticaja brzine klizanja na
trenje pokazuju da sa porastom brzine koeficijenta trenja opada, medjutim za mnoge mehanike
sisteme i njihove mehanizme taj pad nije od bitnog uticaja pa se ipak moe usvojiti da koeficijent
trenja ne zavisi od brzine klizanja.

2.2 TRENJE PRI KOTRLJANJU

10

Eksperimentalnim istraivanjima je utvrdjeno da je sila trenja pri kotrljanju proporcionalna

optereenju, obrnuto srazmjerna polupreniku tijela koje se kotrlja i nezavisna od brzine kotrljanja.
Trenje pri kotrljanju se obino razmatra odvojeno za dva sluaja i to:
- prvi sluaj, kada se javlja trenje kotrljanja uz velike vune sile,
- drugi sluaj kada se pri kotrljanju javljaju male vune sile.
Obino se drugi sluaj smatra istim kotrljanjem. Ako se pri kotrljanjem tijela du neke stacionarne
osnove za neki ugao tijelo pomjeri u odnosu na osnovu za veliinu R (R poluprenik tijela)
takvo kretanje se zove isto kotrljanje ili kotrljanje bez klizanja. Medjutim ovo neodgovara realnim
uslovima jer je kotrljanje uvijek praeno i nekim klizanjem. U stvari dodir dva tijela u relativnom
kotrljanju ne javlja se du trenutne ose kretanja ve na odredjenoj povrini nastaloj usljed
deformacija spregnutih tijela pod optereenjem.

Fn
R
O
Fo
O1
Ft

F1

Slika 2.6: Kotrljanje tijela po podlozi

Da bi se tijelo na koje djeluje sila Fn obrtalo du stacionarne ravni neophodno je da na njega djeluje
neki moment nastao, npr. od sile Fo. Oigledno je da se obrtanju suprostavlja spreg sila od Fn F1
gdje je F1 reakcija osnove (podloge) i iz uslova jednakosti svih momenta sljedi:
Ft R = F1 e = Fn e = Fo R
Iz ove jednaine moemo napisati da je sila trenja:
e
Ft = Fn
odnosno Ft = f Fn
R
gdje je f koeficijent otpora kotrljanja, e = fR predstavlja ekscentricitet i zove se koeficijent trenja
kotrljanja i ima dimenziju duine.
Mada je trenje pri kotrljanju znatno manje od trenja pri klizanju ipak se moe rei da je i ono
takodje veoma sloen fenomen jer kao osnovni uzronici pojave otpora kotrljanja navode se:
- mikroklizanje,
- elastini histerezis,
- plastine deformacije materijala,
- athezija.

11

Sumirajui i trenje klizanja i trenje kotrljanja postoji nekoliko naina da se smanji trenje pri
klizanju:
a) izborom materijala sa malim naponima smicanja povrinskog sloja ili stvaranje takvog
sloja razliitim postupcima,
b) obezbjedjenje odgovarajue stvarne povrine dodira u cilju spreavanja izrazito
plastinih deformacija,
c) izbor parova materijala sa manje izraenom medjusobnom privlanou to ima za
posljedicu manju atheziju.
Ova tri pavila odnose se dakle na trenje pri klizanju, dok za trenje pri kotrljanju postoji opta
suglasnost da se ovo trenje kod suhi povrina smanjuje poveanjem tvrdoe materijala i
poboljanjem povrinske obrade tijela u dodiru.

2.3 TRENJE U TENOM SLOJU

Ukoliko se izmedju dvije povrine, koje se nalaze u procesu relativnog kretanja umetne sloj fluida,
neravnine e biti potpuno odvojene.

v=v 1

v=0
Slika 2.7: Strujanje izmeu dvije ploe
Na kretanje tenosti moe se primijeniti Newtonov zakon:
F
dv
=
A
dy
Gdje je: F tangencijalna sila, A povrina tenosti, - dinamika viskoznost, v brzina tenosti,
y debljina sloja tenosti
Moe se izvesti zakljuak da je kod posmatranja jedininih veliina potrebna veliina tangencijalne
sile, da bi se fluid doveo u stanje kretanja jednaka veliini dinamike viskoznosti. Ova sila se moe
identifikovati sa silom trenja te se izvodi zakljuak da je koeficijent trenja unutar tenog sloja
funkcija veliine viskoznosti.

12

3. HABANJE MATERIJALA
3.1 DEFINICIJA, KRIVA I VRSTE HABANJA
Pod habanjem se podrazumjeva nepoeljno i progresivno odstranjivanje materijala sa povrina
elemenata i dijelova maina koji su u medjusobnom dijelovanju i relativnom kretanju. Veliina
habanja kad se posmatra u funkciji vremena rada TMS karakteriu tri izdvojene oblasti koje se
obino oznaavaju kao inicijalno, stacionarno i intenzivno habanje.

Slika 3.1: Opta zavisnost habanja od vremena (kriva habanja)

Inicijalno habanje (zona I) obuhvata period uhodavanja tokom kojeg se vri prilagodjavanje
povrina. Ovo habanje je karakteristino i za startovanje razliitih maina, uredjaja i slino jer
nemamo potpuno podmazivanje. U principu ovu zonu treba to prije prevazii i prei u zonu II.
Oblast stacionarnog habanja (zona II) karakterie se stalnim gubitkom materijala u jedinici
vremena i uglavnom nepromjenjivim tribolokim procesima. Cilj je da ova zona vremenski bude to
dua. U prodruju intenzivnog habanja (zona III) prirataj gubitka materijala znatno raste s
vremenom i dolazi do promjena u procesu habanja a oteenja povrina su izrazita. Kada se dodje u
ovu zonu potrebno je prekinuti proces rada tog TMS.

Zavisno od konstrukcije i radnih uslova razlikujemo vie situacija procesa habanja:

13

a) habanje materijala pri klizanju suhi povrina, npr. konice, spojnice i sl.,
b) habanje pri kotrljanju podmazivanih povrina, npr. kotrljajni leaj, zupasti prenosnici,
c) habanje pri kotrljanju podmazivanih povrina, npr. kotrljajni leaj, zupasti prenosnici,
d) habanje pri kotrljanju suhi povrina, npr. ina toak,
e) habanje materijala pri kretanju vrstih estica, npr. cjevovod, uredjaji za transport
materijala itd.
f) habanje materijala pri strujanju fluida, npr. cjevovod, strujne maine, itd.
Postoje etiri osnovna mehanizma habanja i to:
athezija,
abrazija,
zamorno habanje,
tribohemijski procesi na povrini.

Rijetki su sluajevi da djeluje smo jedan mehanizam habanja, obino djeluje vie njih istovremeno.
Problemi koji se javljaju su viestruki, npr. teko je utvrditi koji je mehanizam habanja u pitanju ili
koji je mehanizam habanja dominirajui, zatim kvantificirati uticaj pojedinih mehanizama habanja
itd. Pojedini mehanizmi habanja mogu izazvati razliite vrste habanja, npr. jedan mehanizam
habanja moe izazvati razliite vrste habanja. Postoje sljedee vrste habanja.
eroziono habanje,
habanje usljed zamora materijala,
abrazivno habanje,
athezivno habanje,
kavitaciona erozija,
freting,
habanje kao posljedica oksidacije i usljed procesa korozije.

Razliite vrste kretanja, razliitih elemenata u dodiru mogu imati razliite mehanizme habanja kao
to je prikazano na slici 3.2. Sa prikazane slike mogue je zakljuiti da u skoro svim situacijama
imamo zastupljena sva etiri mehanizma habanja, a to ide u prilog injenici da je izuavanje
tribolokih procesa izuzetno teak posao.

14

Slika 3.2: Zastupljenost mehanizmi habanja

3.1.1 Athezivno habanje

Predstavlja osnovnu i najzastupljeniju vrstu habanja materijala pri klizanju tijela u medjusobnom
direktnom dodiru. Teorija athezivnog habanja zasniva se na razmatranju pojava koje se javljaju pri
interakciji neravnina povrina koje su u dodiru i relativnom kretanju. Ove pojave su razmatrane
slino i pri izuavanju trenja pri klizanju. Tom prilikom je ukazano da na mjestima stvarnog dodira
dva tijela, vladaju visoki specifini pritisci to dovodi do plastine deformacije materijala i prisnog
dodira sa jako izraenim athezionim silama. Kao rezultat athezije i plastine deformacije koju prati
generisanje toplote u materijalu, javljaju se zavareni mikrospojevi (frikcione veze). U toku
relativnog klizanja spojena mjesta se raskidaju, a novi spojevi formiraju.

15

Mjesto na kome dolazi do kidanja (smicanja) mikrospoja zavisi od svojstava samog spoja i
materijala u dodiru. Ako je spoj manje tvrdoe od materijala spregnutih dijelova, smicanje nastaje u
samom spoju na mjestu dodira povrina. Dakle, na kontaktnim povrinama dva tijela javljaju se, tzv.
trea tijela ije mehanike osobine mogu biti razliite, to znai da ne moraju imati osobine
spregnutih materijala. U ovom sluaju kada je tree tijelo manje tvrdoe od spregnutih materijala
povrine su manje oteene i habanje je neznatno. Ako je spoj tvrdji od oba materijala u dodiru, a
materijali su razliite tvrdoe tada dolazi do raskida u povrinskom sloju mekeg materijala. Pri
tome se materijal prenosi po pravilu na tvrdu povrinu i u toku daljnjeg kretanja tako zavareni
djelii se otkidaju, lome i formiraju produkte habanja.
U treem sluaju u dodiru su isti materijal ali i tada je mikrospoj tvrdji od osnovnih materijala u
kontaktu zbog njegove izmjenjene strukture to je rezultat optereenja i visokih lokalnih
temperatura. U ovom sluaju smicanje i prijenos materijala, kao i oteenje nastaje na obje povrine.
Iz ovih razloga u konstrukcijama gdje postoji mogunost athezivnog habanja treba izbjegavati
upotrebu istih materijala. Prethodna razmatranja ukazuju na pojavu i mehanizam athezivnog habanja
ali ne daju mogunost kvantificiranja veliine habanja.
Jedno od rjeenja za izuavanje athezivnog habanja je da se usvoji topografska slika idealizovane
povrine. Kod ovog sluaja pravi se niz predpostavki i na jedinstven nain se dolazi do izraza za
veliinu habanja koji je pokazao dobru suglasnost sa ispitivanjima u nekim konkretnim sluajevima.
Kod ovog sluaja usvaja se da su neravnine sfernog oblika i da se kontakt dva tijela dogadja u
nekom broju slinih neravnina, a da su povrine dodira krugova produkti habanja loptastog oblika.
Ako dvije povrine pod optereenjem F imaju n kontakata onda i-ti kontakt nosi optereenje:
d 2
Fi = t
4
Ukupno optereenje je:
d 2
(1)
F = n Fi = n t
4

Slika 3.3: Shematski prikaz: a) doira dvije neravnine sfernog oblika, b) razdvajanja neravnina (s=d)

16

Ako se pretpostavi da svaki od n kontakata proizvodi dijelie habanja i da e do razdvajanja

neravnina doi kada pokretna povrina predje put s = d, zapremina pohabanog materijala V po
jedinici puta s odredjena je izrazom:
4 r 3 1
V
=n 3 2 =n
s
d

2d

d 2
3 2
=n
12
d

(2)

iz izraza za sliku F, tj. izraza (1) moemo napisati da je:

= n

d 2
4

tj.

F
d 2
= n
3 t
12

(3)

Uporedjujui izraz (2) i (3) zakljuujemo da je:

V
F
=
(4)
s 3 t
U realnim uslovima produkti habanja nastaju samo od jednog tijela raskinutih spojeva to znai da
svaki spoj ne proizvodi produkt habanja. Ako sa kad obiljeimo dio ostvarenih kontakata koji
proizvode djelie habanja tada izraz (4) postaje:
sF
k ad
(5)
3 t
Izraz (5) predstavlja osnovnu jednainu athezivnog habanja. Iz izraza (5) moemo zakljuiti da u
njemu ne figurira prenik d to znai da ova jednaina vai i za druge oblike neravnina. Osim toga
veliina ovog habanja je direktno proporcionalna puta s i optereenju F, a obrnuto proporcionalna
granici razvlaenja t. Iz izraza (5) takodje vidimo da je faktor athezionog habanja kad
bezdimenziona veliina i vadi se iz tablica.
V =

Iz ovog izraza (5) takodje vidimo da su sve veliine mjerljive izuzev kad to predstavlja osnovni
nedostatak ovog izraza i onemoguuje njegovo ire koritenje. Naini da se atheziono habanje
smanji su:
potpunim razdvjanjem povrina slojem maziva dovoljne debljine (hidrodinamiko plivanje, npr.
kod kliznih leita),
razliitim postupcima i sredstima za smanjenje athezionih procesa na mjestima samog dodira
dva tijela.

17

3.1.2 Abrazivno habanje

Abrazija je najizraenija vrsta habanja i preko 50% svih oteenja je izazvano abrazijom.
Mehanizam dijelovanja abrazije je mehanike prirode i nastaje klizanjem tvrdjeg materijala po
mekem, to izaziva brazdanje mekeg materijala. Razlikuje se abrazija nastala klizanjem hrapave
tvrde povrine po mekoj i abrazija izazvana dijelovanjem sitnih vrstih estica na povrini po kojoj
klize. Pri abraziji tvrdim esticama razlikuju se, zavisno od broja tijela u dodiru dva sluaja:
Prvi sluaj nastaje pri relativnom klizanju dva tijela, tj. abrazivne estice i povrine,
Drugi sluaj predstavlja kontakt tri tijela i nastaje kada se abraziv nalazi izmedju povrina u
relativnom kretanju.

a)

b)
Slika 3.4: Abrazija dva tijelaa a) i tri tijela b)

Da bi se dobio izraz za veliinu abrazivnog habanja usvaja se jednsotavan model kod kojeg se jedna
povrina sastoji od niza koninih neravnina sa istim poluuglom , a druga porina je glatka i manje
tvrdoe. Za vrijeme kretanja neravnine, koja je napravila trag u mekoj povrini, samo je dio
povrine konine neravnine u dodiru sa materijalom koji brazda.

Fi

2r

Slika 3.5: Shematski prikaz modela abrazivnog habanja

18

Na neravninu djeluje slika Fi a optereenje koje nosi neravnina izraeno preko tvrdoe materijala H
glasi:
r 2
(1)
Fi = H
2
r 2
gdje je
- vertikalna projekcija povrine, pa je ukupno optereenje za n neravnina u dodiru:
2
r 2
(2)
F = n Fi = n H
2
Kada konus brazda povrinu na nekom putu s tada je skinuta zapremina materijala:
2r d s
= r d s , d = r ctg
2
Sredjivanjem ovih izraza dobija se:

Vi =

Vi = r 2 s ctg

odnosno za n neravnina

V = n Vi = n r s ctg
(3)
Ako se ova zapremina, izrazi u zavisnosti od sile i tvrdoe, tj. ukljui se izraz (2) tada dobijamo:
2

V 2F
=
ctg
(4)
s H
Modifikacijom izraza (4) moemo postii slian izraz kao kod athezivnog habanja, dakle:
Fs
k ab
H
kab koeficijent abrazivnog habanja.
V =

(5)

Eksperimentalni podaci pokazuju dobru saglasnost sa pomenutom jednainom (5), a zapaa se da je

dobijena jednaina slinog oblika kao kod athezivnog habanja. Iz izraza (5) takodje vidimo da
znaajnu ulogu igra i tvrdoa materijala. Postoje i odredjeni naini da se abrazivno habanje smanji,
npr. eliminacijom abrazivnih materijala putem preiavanja maziva ili vazduha koji se dovodi
izmedju povrina u dodiru, kao i dobrim zaptivanjem ime se spreava protok neistoa sa spoljnje
strane.
3.1.3 Habanje usljed povrinskog zamora materijala

Nastaje kada vrijednost i uestanost optereenja nadvise one veliine koje materijal moe da
podnese. S druge strane moe biti iniciran i koncentracijom napona od stranih estica utisnutih u
materijal. Zatim zamor materijala moe nastati, a time i proces habanja naprezanjem nastalim zbog
pogrene montae, zatim promjenama u materijalima izazvanim visokim temperaturama ili
korozijom i slino.
Dakle proces habanja i optereenja povrinskim zamorom je povezan sa ponovljenim ili
promjenjenim naprezanjima u materijalu koji je izloen i/ili kotrljanju u direktnom ili indirektnom
dodiru. Ipak pojava i irenje prskotina nastalih zamorom nisu u potpunosti objanjene. Oteenja
zbog zamora materijala javljaju se i kod dobro podmazivanih elemenata pri kotrljanju, npr. kod

19

kotrljajnih leaja, zupanika i slino. Ovi elementi su zapravo izloeni promjenjivom optereenju
tako da poslije izvjesnog broja obrtaja dolazi do odvajanja materijala sa povrina.
Habanje materijala usljed povrinskog zamora javlja se i kod elemenata u relativnom klizanju ako
su izloeni dinamikom optereenju. Tipian primjer je zamor materijala kliznih leita, koljenastog
vratila. Pojava habanja i oteenja materijala kod razliitih elemenata maina kao posljedica
zamaranja materijala je veoma sloena i jo nedovoljno istraena, tako da ne postoje definisani
postupci za otklanjanje ili ublaavanje ove vrste habanja. U tom smislu da bi smanjili efekte habanja
usljed zamora materijala moemo izvesti neke metalurke zahvate (termike obrade i sl.), zatim
konstruktivne zahvate i na kraju uzimati kvalitetnija maziva.
3.1.4 Mehanizam tribohemijskog habanja

Mehanizam tribohemijskog habanja moe izazvati razliite vrste habanja kao to su eroziono
habanje, kavitaciona erozija, habanje usljed procesa oksidacije i korozije itd.
Eroziono habanje kao naziv obino se koristi i za sluaj oteenja uzrokovanih fluidom sa ili bez
vrstih estica, koji udara o povrinu vrstih tijela. Habanje materijala dejstvom vrstih materijala
noenih fluidom je prisutnije i ova oteenja su posljedica i direktnog brazdanja ili udara vrstih
estica o povrinu. Intenzitet erozionog habanja zavisi od vie faktora, npr. od ugla pod kojim vrsti
materijal noen fluidom udara o povrinu, zatim kinetike energije, kao i svojstava samog
materijala. Za ilave materijale najvee habanje je ako je ugao udara oko 200, a za vrste materijale
najvee habanje je ako je ugao 900.
Kavitaciona erozija je prvi put zapaena na propelerima brodova, a istraivanja ukazuju da se ova
vrsta habanja javlja kod mnogih dijelova maina kao posljedica kavitacije. Npr. kod kliznih leita,
hidraulinih sistema, pumpi, turbina, pa i kod zupanika javlja se kavitaciona erozija. Kavitaciona
erozija je u stvari kavitaciono habanje i sa ovim terminom oznaava se gubitak materijala sa
povrine tijela koja su u relativnom kretanju s tenou u oblasti implozije (nestajanje) parnih
mjehuria sadranih u fluidu. U oblasti implazije mjehura nastaju lokalni visoki pritisci i
temperature i kolapsom kavitacionih mjehuria nastaje habanje materijala.
Nain za smanjenje kavitacionog habanja sastoji se u poveanju pritiska tenosti u sistemu, zatim
konstruktivnim rijeenjima, koja smanjuje mogunost pojave kavitacije, izborom materijala koji su
otporni na kavitacionu eroziju i konano izborom maziva pogodnih za ovu vrstu habanja.
Habanje usljed procesa oksidacije je zapravo hemijski proces na povrini metala i veoma se esto
javlja ili kao osnovni mehanizam habanja ili kao pratei proces. Oksidacija je rezultat hemijski
reakcija metala ili njegovih komponenata sa kiseonikom a odvija se ili po linarnom ili parabolinom
zakonu. Ako je zapremina oksida Voks manja od zapremine materijala Vmat od koje je oksid nastao,
tj.:
Voks < Vmat
tada formirani sloj oksida ne pokriva cijelokupnu povrinu tako i dalje postoji kontakt kiseonik
metal. U tom sluaju oksidacija se vri po linearnom zakonu pa se debljina sloja izraava kao:

h = kL t
gdje je: kL konstanta oksidacije i zavisi od temperature, t vrijeme oksidacije.

20

Ako je Voks = Vmat od koje je oksid nastao na metalnoj povrini onda se stvara efikasan sloj oksida
pa je daljni kontakt kiseonik - metal otean. Tada se oksidacija odvija po parabolinom zakonu a
debljina oksida je:

h2 = kP t
gdje je: kP konstanta parabole, t vrijeme oksidacije.

hkr.

tk
a)

3t k

2t k

Debljina oksida

Debljina oksida

Oksidaciono habanje se javlja i kada sloj oksida dobije neku kritinu debljinu. U tom sluaju
razlikujemo dva razliita procesa:
u prvom sluaju oksidni sloj se potpuno odstranjuje kad dostigne kritinu debljinu hkr, a
materijal povrine se ponovo izlae oksidaciji (slika 3.6a),
u drugom sluaju oksidni sloj dostie neku kritinu debljinu i tad se on kontinualno haba sa
nekim od mehanizama habanja(slika 3.6b).

hkr.

Vrijeme

b)

Vrijeme

Slika 3.6: Oksidaciono habanje

Ovo je karakteristino za aluminijum i njegove legure.
Habanje usljed procesa korozije je problem hemijskog razaranja materijala i ne javlja se samo kod
spoljnih povrina, npr. maina nego i kod unutranjih povrina. Ova pojava posebno dolazi do
izraaja kada pojedini dijelovi nisu due vrijeme u upotrebi a nisu prethodno poduzete odgovarajue
mjere zatite.
Habanje usljed korozije moe se javljati i unutar kristala to je posebno nepovoljno jer se nemoe
otkriti na vrijeme. Ova vrsta habanja posebno je izraena u hemijskoj industriji gdje imamo uticaj
agresivnih materija ali i kod drugih maina pri ijem radu mogu nastati agresivne tenosti, npr.
sagorijevanje goriva u motorima i sl.
3.1.5 Freting

Freting je vrsta habanja materijala sa povrina elemenata maina koji su u direktnom prisnom
dodiru, a izloeni malim pomjeranjima ili vibracijama. Freting se esto javlja kod presovanih
sklopova i zavrtanjskih veza. Smatra se da je freting u osnovi specifini oblik athezivnog habanja
pri emu normalno optereenje i direktan dodir povrina izazivaju jaku atheziju spregnutih
neravnina, a vibracije tokom rada njihovo raskidanje. Kod metala je ova vrsta habanja esto praena
i korozijom i tada se ta pojava naziva freting korozija, a manifestuje se tamnosmedjim mrljama na
povrini u poetnom stadiju, dok kasnije imamo odvajanje materijala u vidu finog praha. Freting se
moe smanjiti eliminacijom vibracija, poveanjem tvrdoe materijala ali i primjenom vrstih
maziva.

21

3.2 METODE PRORAUNA VELIINE HABANJA

Metode prorauna veliine habanja imaju za cilj da omogue konstrukcije dijelova mehanikih
sistema koji e raditi u datim uslovima sa poznatim i prihvatljivim vrijednostima veliine habanja,
ime se obezbjedjuje visoka efikasnost i maksimalno iskoritenje materijala za proraunati vijek.
Matematiki modeli za proraun habanja materijala koji su zasnovani i razradjeni na teorijskim
osnovama fizikih predstava procesa habanja, sadre konstante koje su najee vezane za
karakteristike materijala i uslova rada.
3.2.1 Primjena Arardove jednaine

Moe se koristiti za proraun veliine habanja pri trenju suhih povrina ili graninog podmazivanja.
Ova jednaina ima oblik (ranije izvedena jednaina 5):

sF
k ad [ m3 ]
3 t
V - zapremina pohabanog materijala, m3
F - optereenje, N
s - prijeeni put pokretne povrine, m
t- napon na granici teenja, Pa
Kad koeficijent athezivnog habanja.
V =

3.2.2 Proraun habanja na osnovu teorije zamora

Krageljski i Kombalov dali su matematiki model za proraun intenziteta habanja pri klizanju tijela
na osnovu razmatranja zamora materijala kao uzronika. Metoda se zasniva na teorijskim
razmatranjima interakcije individualnih neravnina kao funkcije optereenja trenja i geometrijskih
karakteristika profila povrine. Bezdimenzionalna veliina intenziteta habanja moe se izraziti kao:
A
V
h
Ih =
=
= ih s
s Ag
s
Ag

V zapremina materijalna uklonjena

s put klizanja
h debljina pohabanog sloja
Ag geometrijska povrina dodira
As stvrna povrina dodira
ih specifini intenzitet habanja
Specifini intenzitet habanja predstavlja zapreminu pohabanog materijala v na putu s koji je jedak
preniku dodirne d povrine neravnine podjeljenom sa stvarnom povrinom dodira As:
v
Ih =
s As
Ako je n broj ciklusa medjusobne interakcije neravnina koji dovodi do razaranja zapremine V,
jedinina zapremina pohabanog materijala se moe izraziti jednakou:
V
v =
n

22

3.2.3 pv proizvod

Kod mnogih elemenata maina u uslovima suhi povrina i za granino podmazivanje pri proraunu
veliine habanja koriste se razliite formule koje u svojoj osnovi sadre pv proizvod, pri emu je:
p specifini pritisak
v brzina klizanja
Intenzitet habanja se iskazuje jednainom:
Ih = K p v

3.3 NAINI IZRAAVANJA VELIINE HABANJA

Pri izraavanju veliine habanja materijala koristi se parametri procesa habanja koji se zove
intenzitet habanja ( Ih ). On se odredjuje diferenciranjem funkcije h = f(T), (slika 3.7):
dh
Ih =
dT
gdje je: h veliina habanja, T trajanje kontakta u podrujima I i II .

Slika 3.7: Opta zavisnost habanja od vremena (kriva habanja)

Kriva habanja se moe aproksimirati sa dvije poznate funkcije:
h = C1 T Z 1 TT ==T01 i h = C 2 T Z 2 + C 3 TT ==TT1k
Intenzitet habanja u oba sluaja definie se:
dh
'
I hI =
= C1 T z1 1 -prva zona
dT
dh
'
I hII =
= C 2 T z2 1 -druga zona
dT
Intenzitet habanja je funkcija trajanja kontakta, a oblik funkcije je prikazan na slici 3.9a.
Za praenje razvoja procesa habanja koristi se i veliina nazvana otpornost na habanje (Rh). Ona se
odredjuje diferenciranjem funkcije T=T(h), (slika 3.8):
dT
Rh =
dh

23

Slika 3.8: Funkcija T=T(h)

Otpornost na habanje je funkcija pohabanosti elementa, a oblik funkcije je prikazan na slici 3.9b:

Slika 3.9: Funkcije Ih = f(T) i Rh = f(h)

Za kvantitativno izraavanje veliine habanja (gubitka materijala) koristi se promjena geometrije,
promjena mase i promjena zapremine ispitivanih uzoraka. Na osnovu ovih veliina mogu da se
definiu sljedei intenziteti habanja:
h
I hl =
Linearni intenzitet habanja (Ihl)
s
gdje je: h debljina pohabanog sloja materijala, s prijedjeni put
m
s
gdje je: m gubitak mase materijala usljed habanja, s prijedjeni put
I hg =

Gravimetrijski intenzitet habanja (Ihg)

V
s
gdje je: h zapremina pohabanog materijala, s prijedjeni put
Zapreminski intenzitet habanja (Ihv)

Energetski intenzitet habanja I hh =

I hv =

V
Ft s

, gdje je: Ft sila trenja.

24

4. TRIBOMETRJA
Oblast eksperimentalnih istraivanja u tribologiji zove se tribometrija i ona obuhvata sva mjerenja
poev od mjerenja tribolokih karakteristika sredstava za hladjenje i podmazivanje i materijala
elemenata TMS pa do ispitivanja pouzdanosti pojedinih sklopova i maina u cjelini. Svaki TMS,
dakle ima sljedee karakteristike:
Radne
karakteristike

Triboloke
karakteristike

Tribo sistem

Vrsta kretanja
Opterecenje

Sila trenja
Koeficijent trenja

Brzina

Buka, vibracija
3

Temperatura

Porast temperat.
2
4

Vrijeme

Intenzit. habanja
Debljina sloja
maziva

Karakteristika
povrina

1 - Prvi element sistema

2 - Drugi element sistema

Hrapavost

3 - Mazivo
4 - Sredina

Sastav
Povrinsk. sloja

Slika 4.1:Karakteristika i parametri relevantni pri tribolokim istraivanjima

Sa slike 4.1 vidi se ta su radne karakteristike a ta su triboloke, a ta karakteristike povrine. Sa
tribometrijske take gledita nas interesuju triboloke karakteristike. U okviru tribometrije svrstava
se i razvoj eksperimentalne tehnike, tj. istraivakih uredjaja za mjerenje pojedinih tribolokih
karakteristika. Openito triboloka istraivanja se mogu podjeliti u tri grupe:
1. laboratorijska ispitivanja,
2. ispitivanja koja se sprovode na specijalnim probnim stolovima u laboratorijskim usloviman i
3. eksplataciona istraivanja.
Laboratorijska istraivanja se obavljaju na specijalno konstruisanim uredjajima koji se zovu
tribometri. Opitna tijela na kojima se vri ispitivanje obino imaju konvencionalnu geometriju koja
simulira odredjene uslove dodira, npr. kod take, linije, povrine i sl. Cilj ovakvih ispitivanja je
odredjivanje zavisnosti izmedju otpornosti na habanje i fiziko hemijskih i mehanikih svojstava
materijala u funkciji radnih parametara (optereenje, brzina i sl.) kao i radnih uslova (temperatura,
sredina i sl.) i izbor optimalnih konstruktivnih i mazivnih materijala i utvrdjivanje njihove
medjuzavisnosti. Do sada je utvrdjeno da postoje vie stotina razliitih tribometra podjeljenih prema
geometriji u 12 grupa. Oni se esto zovu i standardni tribometri i sastavljeni su od elemenata

25

konvencionalne geometrije. Openito kontakt se moe ostvarivati, npr. preko vie sfernih povrina,
preko ukrtenih cilindara, zatim izmedju povrine cilindra i ravne povrine, izmedju dvije ravne
povrine, izmedju dva diska. Tribometri koji se najee susru u praksi prikazani su na slici 4.2.

Slika 4.2 Primjeri tribometara: a) kontakt eone povrine cilindra malog prenika po eonoj
povtini diska, b) kontakt eone povrine cilindra malog prenika po omotau cilindra koji se obre,
c) kontakt preko ukrtenih cilindara, d) kontakt izmeu dva diska
Osim gore pomenutih tribometara koji su standardni postoji i niz drugih standardnih tribometara
koji su namjenski izradjeni, npr. tribometar sa etiri iglice koji slui za ispitivanje kvaliteta maziva
itd. Osim toga tribometri mogu biti i nestandardni, dakle tribometri koji su radjeni za odredjena
ispitivanja konkretnih mainskih elemenata, npr. tribometar za ispitivanje kliznih leita, zupanika
i sl. Za odreivanje koeficijenta trenja, openito, koriste se eksperimentalna ispitivanja na
modelnim ureajima.
Na slici 4.3 dat je shematski prikaz jednog takvog ureaja za ispitivanje koeficijenta trenja
podmazanih povrina u kontaktu, konstrukcije prema Timkenu. Obrtanjem diska 1, izradjenog od
elika .4320, ostvaruje se relativna brzina klizanja prema mirujuoj epruveti 2, izradjenoj od
bronze CuSn12. Normalna sila na mjestu kontakta diska 1 i epruvet 2 moe se postii preko sistema
poluga ili na neki drugi nain dok disk 1 dobija pogon od elektromotora 3 .

26

mazivo =50 C

2 epruveta - CuSn12

F
nd=5 min

-1

3 EM

1 ispitni disk - .4320

mjerno vratilo
termopar

Slika 4.3: Shema ispitnog ureaja prema Timkenu

U drugu grupu spadaju ona triboloka ispitivanja koja se sprovode na specijalnim probnim
stolovima u laboratorijskim uslovima uz koritenje realne konstrukcije pojedinih mehanizama pa i
ijelih maina. Tokom ispitivanja tei se simulacija radnih uslova koji se oekuju u eksploataciji ipak
dobiveni rezultati su ograniene primjene jer nemamo potpunu korelaciju sa realnim rezultatima.
Isto tako ne moemo potpuno jasno definisati uticaj svih parametara na neki posmatrani element
koji istraujemo, primjer slika 4.4, 4.5.

27

Slika 4.4: Ispitno postolje za ispitivanje punih prenosnika

Slika 4.5: Ispitno postolje za ispitivanje koeficijenta trenja frikcionih povrina

Trea grupa obuhvata eksploataciona ispitivanja na realnim mainama. Ona ima za cilj utvrdjivanje
vijeka trajanja i pouzdanost njenih mehanizama. Medjutim nedostatci ovih ispitivanja su: veoma
visoka cijena, dugo vrijeme trajanja, oteana kontrola promjenljivih veliina i nemogunost praenja
pojedinih uticaja na triboloke karakteristika.

28

4.1 METODE MJERENJA VELIINE HABANJA

Metode koje se koriste za mjerenje veliine habanja mogu se dijeliti na razliite naine. Prva podjela
bi bila sljedea:
Metode kod kojih je neophodno demontirati ispitivani mainski elementi da bi se na njemu
izvrila mjerenja.
Metode kod kojih je mjerenje mogue u procesu ispitivanja bez demontae. Prednost ove metode
je oigledna ali ona je i sloenija.
Podjelu metoda mjerenja habanja mogue je izvriti i na diferencijalne i integralne metode mjerenja.
Diferencijalne su one metode koje omoguavaju mjerenje habanja jedne ili vie oblasti ispitivane
povrine, dok integralne metode omoguavaju mjerenje cjelokupnog mainskog elementa.
Podjela se moe vriti i na direktne i indirektne. Direktne metode kvantificiraju veliinu habanja
direktno, dok je kod indirektne metode za ocjenu veliine habanja neophodno uporedjivanje sa
odgovarajuim etalonima i prethodno definisanim odnosom. Prednost direktne metode je oigledna.
Neke od navedenih metoda bi bile:
a) Mjerenje habanja mjernim sredstvima. Kod ove metode mjeri se apsolutna veliina habanja, a
koriste se konvencionalna mjerila, npr. granino mjerilo, mikrometar, mikroskopi i sl.
b) Mjerenje habanja ablon indikatorom U izabranoj taki zuba zupanika vri se mjerenje habanja a
ablon slui kao oslonac pri mjerenju.

2
X

Slika 4.5: Shema mjerenja habanja zupanika ablon-indikatorom

c) Mjerenje habanja metodom mjerenja mase, tj. mjeri se masa prije i poslije nekog perioda rada.
d) Mjerenje habanja metodom koritenog ulja, a sastoji se u tome da se odredjena koliina ulja
spali, a preostali produkti habanja analiziraju.
e) Mjerenje habanja profilometrom, a to znai da se prati linija habanja preko nekog
zareza koji je naneen na nekoj aktivnoj povrini.

29

Slika 4.6: Veliina linijskog habanja (h) na osnovu specijalnog naneenog zareza na aktivnoj
povrini
f) Mjerenje habanja primjenom otisaka aktivne povrine. Ovaj metoda se koristi kada nije mogue
pristupiti nekoj povrini mjernim instrumentima, nego se napravi otisak koji se kasnije analizira.
g) Mjerenje habanja metodom radioaktivnih izotopa. Sutina ove metode sastoji se u tome, to se
ispitivani element aktivira uvodjenjem
radioaktivnih izotopa u ispitivanu povrinu.
Kvantificiranje i ocjena habanja se vri mjerenjem promjena radioaktivnosti produkata habanja
ili smanjenjem radioaktivnosti ispitivanog elementa.
h) Ferografija je u osnovi postupak razvijen za izdvajanje produkata habanja iz ulja. Izdvojeni
produkti habanja analiziraju se na optikim ili elektronskim mikroskopima sa svih aspekata
(koliine, oblika, veliine). ematski prikaz jednog Ferografa prikazan je na slici:

Pumpa

Uzorak
ulja

Magnet
Kolektor
Tribo - mehanicki sistem
Slika 4.7: Ferograf

Sa slike vidimo da je princip rada sljedei. Uzorak maziva se pomou pumpe prevodi preko staklene
ploe ispod koje se nalazi jak magnet. Produkti habanja putem magneta bivaju zadrani na staklenoj
ploi, a onda se pravi tzv. Ferogram na osnovu kojeg se analiziraju procesi habanja. Ovaj metoda je
danas najefikasniji direktan je i automatiziran.

30

5. PROCES PODMAZIVANJA
5.1 VIDOVI PODMAZIVANJA I RELATIVNA DEBLJINA SLOJA MAZIVA
U zavisnosti od debljine sloja maziva i njegovog povrinskog rasporeda, stepena geometrijske
slinosti spregnutih povrina i radnih uslova posmatranih elemenata i dijelova maina mogue je
ostvariti razliite vidove podmazivanja. Svrha podmazivanja je razdvajanje povrina slojem maziva
da bi se kretanje elemenata mehanikog sistema ostvarilo sa to manjim gubitkom energije i
sprijeilo njihovo habanje. Osim ovoga mazivo ima ulogu i sredstva za hladjenje TMS. Dva vida
podmazivanja sa dosada poznato i to:
- potpuno podmazivanje,
- nepotpuno podmazivanje.
Kod potpunog podmazivanja sloj maziva mora imati odredjenu mo noenja, a ovo podmazivanje
moe da se ostvari na vie naina:
Hidrostatiko podmazivanje (HSP) a to je podmazivanje kada prinudnim nainom dovodimo
mazivo u zonu kontakta, npr. (klizno leite i sl.).
Hidrodinamiko podmazivanje (HDP) obezbjedjuje sloj maziva u kontaktnoj zoni pravilnom
konstrukcijom elemenata kao i primjenom odgovarajuih maziva. Medjutim ovo podmazivanje je
praktino teko ostvariti jer imamo veliki broj uticajnih faktora
koje moramo uzeti u obzir;
Elastohidrodinamiko podmazivanje (EHDP) se primjenjuje pri proraunu podmazivanih
povrina gdje vladaju visoka specifina optereenja. Ova visoka specifina optereenja dovode do
elastine deformacije povrinskih slojeva materijala to znatno mjenja geomatriju dodirne povrine,
a visoki pritisci mjenjaju i viskozitet maziva.

Prema tome triboloke karakteristike sistema su odredjene i elastinim svojstvima materijala,

hidrodinamikim efektima i reolokim svojstvima maziva. Ako je relativna debljina maziva > 1
smatra se da su spregnute povrine potpuno razdvojene i da je ostvarena EHTP.

h
( R + Rq22 )1 / 2
2
q1

Gdje je: h debljina uljnog filma, Rq1, Rq2 srednje kvadratno odstupanje prifila.

Nepotpuno podmazivanje nastaje kada je sloj maziva nedovoljne veliine da sprijei dodir povrina
i imamo dva sluaja:
a) mjeovito podmazivanje (MP)
b) granino podmazivanje (GP)
Zone potpunog i nepotpunog podmazivanja mogu se prikazati dijagramom.

31

Slika 5.1: Stribekova kriva i reimi podmazivanja

Smanjenje trenja i habanja materijala moe se dakle ostvariti na vie naina i to:
- izborom konstrukcije
- izborom materijala
-ali i primjenom odgovarajuih vrsta maziva.
Koritenjem maziva je ipak neizostavan nain za rjeavanje tribolokih problema. Pod mazivom se
podrazumjeva bilo koji materijal kojim se razdvajaju povrine tijela u relativnom kretanju sa ciljem
smanjenja trenja i habanja. Maziva mogu biti tena, polutena i vrsta.
Tena maziva su obino mineralna i sintetika ulja. Mineralna ulja su organskog porijekla, dok
sintetika mogu imati razliito porijeklo. Fiziko-hemijske karakteristike su im priblino iste, a
sintetika ulja su nezapaljiva. Od polutenih maziva najee se koriste razliite vrste masti.
Od vrstih maziva najee se koriste molibdendisulfid MoS2, grafit, plastini materijali najee
PTFE (teflon) politera flor etilen PTFE. U cilju poboljanja tribolokih karakteristika svih maziva
esto se dodaju razliite vrste aditiva razliitih namjena. Kod tenih maziva najvanija
karakteristika je viskoznost i ona odredjuje veliinu otpora kojom se tenost suprotstavlja kretanju a
nastaje kao rezultat djelovanja medjumolekularnih sila u fluidu. Kod maziva uvodi se pojam
reologija maziva, a reologija kao disciplina izuava deformaciju i/ili strujanje materijala.
Viskoznost maziva najvie zavisi od temperature i pritiska. Sa porastom temperature viskoznost
opada a sa porastom pritiska raste. Jedan od izraza za odreivanje viskoznosti je:
= o e p
gdje je: o viskoznost na atmosferskom pritisku, koeficijent promjene viskoznosti, p pritisak.
Openito tena maziva se dijele na Njutnovske i ne Njutnovske fluide i obzirom na to definiu se
razliite vrste izraza i karakteristika.

32

6. IDENTIFIKACIJA OSNOVNIH TMS U PRENOSNICIMA

Prenosnici sadre veliki broj TMS kao, npr. zupasti parovi, frikcioni parovi, lanani i remeni
prenosi, klizna leita, presovani spojevi, hidropumpe, hidromotori, hidrocilindri, cijevni vodovi,
razvodni i drugi ventili itd.
Kod zupastih parova javljaju se uglavnom najee sljedee vrste habanja:
a) Abrazivno habanje koje moe biti dosta razorno;
b) Skreing tea forma abrazivnog habanja a karakteriu ga ogrebotine i kratki zarezi u pravcu
klizanja;
c) Skoring je brzo odvodjenje metala izazvano kidanjem malih zavarenih dijelova pri neposrednom
dodiru kontaktnih povrina, a karakterie se dubokim brazdanjem u pravcu klizanja;
d) Koroziono habanje nastaje usljed hemijskih dejstava kiselih materijala vlage ili primjesa u
mazivu, a karakterie se sitnim jamicama koje se tokom vremena gube;
e) Inicijalni piting se ispoljava u obliku sitnih jamica na dodirnici ili neto ispod nje. Ovaj piting
nije posebno opasan budui da se moe odstraniti a osim toga nije progresivan;
f) Razorni piting se javlja ispod dodirnice a broj jamica kao i njihove dimenzije se neprekidno
uveavaju to konano dovodi do znatnog oteenja zupanika. Prema nekim analizama pojava
pitinga se javlja u 90% sluajeva u industrijskim zupanicima. Uzrok pitinga jo nije u
potpunosti definisan ali se pretpostavlja da je mehanizam adhezije;
g) Speling karakterie ljuspanje vrha i bokova ivica zupanika itd.
Kod kotrljajnih leajeva javljaju se sljedee vrste habanja:
a) piting kao posljedica zamornog habanja;
b) elektrini piting koji je posljedica vrtlonih struja a koje se javljaju kao posljedica razliitih
materijala iz kojih je uradjen;
c) koroziono habanje;
d) abrazivno habanje;
e) adheziono habanje;
f) freting korozija.
Kod kliznih leita mogue su sljedee vrste habanja:
a) zamorno habanje, odnosno piting,
b) korozija,
c) abrazija,
d) wiping je vrsta habanja kod koje se materijal na jednoj oblasti kontaktne povrine razlijeva,
odstranjuje i prenosi u drugu oblast. Oteena povrina je svijetle boje a najee se javlja kod
mekih materijala, naroito kod zalivaka od bijelog metala.

Kod nepokretnih spojeva vijanih veza usljed oscilacija mogua je freting korozija.
Kod zaptivnih elemenata mogua je pojava abrazije, korozionog i zamornog habanja.
Kod hidromotora, odnosno hidropumpi esto se javlja kavitaciona erozija, a pri putanju istih u
pogon javlja se i abrazija usljed neistoa koje se nalaze u fluidu.

33

7. MATERIJALI TMS
Materijal od kojih se izradjuju elementi TMS su u najveem broju sluajeva metalne prirode mada
se sve ee primjenjuju i nemetalni materijali, npr. polimeri svih vrsta, keramika, kompozitni
materijali i slino.
Sa triboloke take gledita nemetalni materijali bi bili vrlo povoljni obzirom na bilo koji triboloki
proces medjutim mehanike osobine se ne mogu jo uvijek porediti sa metalima, a i uticaj
temperature je vie izraen kod nemetala. Sila trenja na kontaktnim povrinama, kao i otpornost
habanja kontaktnih parova zavise u znaajnoj mjeri od strukturnih karakteristika metalnih
materijala. Pod strukturom metalnih materijala podrazumjeva se fazni sastav, tip i karakter kristalne
reetke, broj i karakter defekata u kristalnoj reetci. Pored ovog znaajan uticaj na otpornost habanja
ima i njihova tvrdoa koja po pravilu raste sa poveanjem sadraja ugljenika.
Prisustvo feritne strukture uslovljava malu tvrdou kontaktnih slojeva i nisku otpornost na
habanje.
Austenitna struktura koja se javlja u legiranim elicima i pored relativno male tvrdoe ima veliku
otpornost na habanje. Prisustvo karbida utie na znatno poveanje tvrdoe i ima presudan uticaj na
veliinu otpornosti habanja kontaktnih slojeva.
Perlitna struktura (zrnasta) ima malu tvrdou pa i otpornost na habanje. Prisustvo plastine
perlitne strukture u kontaktnim slojevima elemenata TMS poveava, u znaajnoj mjeri njihovu
otpornost na habanje.
Prisustvo martenzitne strukture je obavezno ako hoemo veu otpornost na habanje. Pojava
grafita u strukturi utie na smanjenje njihove tvrdoe ali poveava otpornost na habanje jer djeluje
kao podmazujue sredstvo i na taj nain smanjuje trenje.elici poznati po velikoj otpornosti na
habanja bez primjene postupka opremljivanje kontaktnih slojeva su:
a) visoko legirani manganov elik sa 1,2% C i 12% Mn sa austenitnom strukturom, pri velikoj
sklonosti otvrdnjavanje povrinskih slojeva pri hladnoj deformaciji. Jedan od ovakvih elika je
.3160;
b) visokougljenini elik sa 0,6 0,8% C i sa neto manjim sadrajem mangana namjenjen za
izradu raznih dijelova u mainogradnji a koji su izloeni habanju u uslovima visokih pritisaka i
temperatura, npr. .1530;
c) visoko legirani elik sa 2% (C) legiran sa 12 % (Cr) i 0,1% (V-vanadijuma). namjenjen je za
uslove visokih temperatura i kontaktima koji se ostvaruju izmedju metalnih i nemetalnih
materijala, npr. .4150;
d) za izradu kotrljajnih leaja primjenjuje se elik .4120 i .4146;
e) za klizna leita se koriste, tzv. antifrikcioni metali medju kojima se bijeli metali i bronze
smatraju osnovnim. Medjutim tenja je kod ovih leita primjena poroznih leita i primjena
samopodmazujuih leita. Porozna leita dobijaju se sinterovanjem, npr. eljeznog praha ili
bronze. Samopodmazujua leita se rade, npr. od polimernih materijala, vrstih maziva i
keramike.
elici:
f) od materijala za izradu zupanika a sa triboloke take gledita, najee se koriste
.4320, .4720, .5420, .7422 kod onih zupanika kod kojih se trai izuzetno velika otpornost
na habanje koriste se elici za nitriranje, npr. .4739;
g) za izradu kliznih vodjica alatnih maina najee se koriste elici .1530, .4320 i SL.22;
h) od materijala za izradu reznih alata najee se koriste, tzv. brzorezni elici, npr. .6880
(18% W), .6980 (sa kobaltom), .7880 i .6983.

34

8. POSTUPAK POVEANJA OTPORNOSTI NA HABANJE

KONTAKTNIH SLOJEVA
Triboloka svojstva tribolokih elemenata TMS funkcija su fiziko-hemijski i strukturnih
karakteristika materijala od kojeg su izradjeni. Medjutim kontaktni slojevi mogu da imaju razliita
triboloka svojstva u odnosu na svojstva koja bi trebalo oekivati s obzirom na hemijski sastav,
mehanike osobine i strukturne karakteristike osnovne mase materijala i to prije svega u zavisnosti
od primjenjenog postupka obrade kontaktnih povrina i uslova pod kojima su one nastale (sila,
temperatura, brzina rezanja i sl.). U zavisnosti od primjenjene vrste obrade rezanjem, reima rezanja
i geometrije obrade javie se na obradjenoj povrini vea ili manja hrapavost. Osim toga na povrini
moe doi do poveanja mikrotvrdoe, ak i do 2 puta vee od osnovnog materijala. Naravno ako je
vea tvrdoa i manja hrapavost, imamo veu otpornost na habanje. Ove pojave izuava posebna
oblast u tribologiji nazvana teorija nasljedja.
Poveanjem otpornosti na habanje, osim gore navedenog naina, moe se postii postupcima
modifikovanja povrina. Postoje dva osnovna naina modifikovanja povrine:
1. metode nanoenja tribolokih prevlaka na osnovni materijal i
2. metode promjene svojstava osnovnog materijala u povrinskim slojevima.
Prvi nain odlikuje se formiranjem prevlaka koje treba da ispune sljedee uslove:
a) da ima dovoljnu debljinu,
b) da je ravnomjerno naneena po itavoj povrini;
c) da je homogena u hemijskom pogledu;
d) da je metalurka veza prevlake i podloge dovoljno vrsta;
e) da je mehaniki homogena i bez ukljuaka;
f) da je cijena prevlake prihvatljiva.
U prvu grupu postupaka za nanoenje tribolokih prevlaka spada:
a) fiziko taloenje iz gasovite faze ili PVD postupak,
b) hemijsko taloenje iz gasovite faze ili CVD postupak
c) TD postupak
d) plazma spray proces
e) sinergistike prevlake
f) polimerne prevlake
g) prevlake od keramike.
U drugu grupu postupaka spadaju:
a) jonska inplantacija
b) lasersko otvrdnjavanje
c) jonski difuzioni procesi
d) povrinsko plastino deformisanje.
PVD postupak u sutini se odlikuje transferom materijala u gasovitoj fazi do formiranja prevlake.
Ovaj postupak omoguava formiranje bilo kakve neorganske prevlake, npr. tvrdi metali i razne
legure povoljnih tribolokih karakteristika i sl. Npr. prevlake mogu biti i od Ti (titana), Zr
(cirkonija), Mo (molibden), W (volfram), Cr (krom) itd.

35

CVD postupak je hemijska reakcija koja se odvija u gasovitoj fazi, a osnovna razlika od PVD
postupka je to to je prevlaka formirana pomou prelaznih neuravnoteenih procesa. Ovaj postupak
takodjer zahtjeva visoke temperature (oko 10000C) i danas se ovim postupkom dobijaju i
jednoslojne ali i vieslojne prevlake. Npr. TiN, TiC, TiCN (titan carbon nitrat).
TD proces je difuzioni proces i efikasan je za dobijanje tankih prevlaka karbidne prirode velike
gustine i tvrdoe sa odlinim svojstvima otpornosti na habanje i koroziju.
Plazma spray postupak omoguava formiranje prevlake od razliitih materijala, npr. metali,
keramika, legure i sl. Nanose se u obliku spray-a velike energije.
Sinergistike prevlake su prevlake u slojevima uglavnom od polimernih materijala. Ako se nanose
na elik i druge eljezne legure onda pokazuju jo bolja svojstva pa se zovu i sinergistike jer
djeluju zajedno.
Polimeri slue za tanke filmove na metalnim povrinama kao naljepljene trake ili moglajs mase
(kuglice). Kemijski su veoma postojane prema svim agresivnim elementima izuzev acetona i
benzola
Keramika kao materijal ali kao i prevlaka predstavlja kombinaciju jednog ili vie metala sa
nemetalima obino kiseonikom (O), ugljikom (C) ili azotom (N). Keramika je vrlo stabilno
hemijsko jedinjenje i ne reaguje lahko sa drugim materijalima i ima visoku taku topljenja.
Medjutim keramika pokazuje tenju ka prskanju, to znai da joj ilavost nije na potrebnom nivou.
Ipak danas se keramika koristi u tehnici visokih temperatura, npr. nuklearna tehnika, hemijska
industrija i sl. PVD ili CVD postupkom moe se keramika nanositi na bilo koji materijal kod
prevlaka.
Jonska inplantacija omoguava formiranje metastabilnih povrinskih struktura sa eljenom
modifikovanom strukturom. Drugim rijeima reeno to je proces u kome se praktino bilo koji
elemenat moe uvesti u povrinsku strukturu bilo kojeg tvrdog metala. To se obino postie snopom
jona velike brzine i energije gdje joni prodiru do dubine od 0,01 do 1 m gubei pri tome energiju u
sudaru sa atomima osnovnog materijala.
Lasersko otvrdnjavanje povrine u dananje vrijeme koristi se snani CO2 laser, kontinualnog
emitovanja laserskog zraka. Dejstvo lasera na povrini moe se koristiti za transformaciju strukture i
stvaranje metastabilnih faza ili uvodjenje legirajuih elemenata u osnovnu strukturu materijala ali i
za formiranje prevlaka.
Jonski difuzioni procesi zasnivaju se na termodifuzionim procesima. Tu, npr. spadaju cementacija
(uvodjenje C u povrinu), nitriranje (uvodjenje N u povrinu), karbonitriranje, boriranje (B),
alitriranje (Al) itd.
Povrinsko plastino deformisanje ima sve znaajnije mjesto posljednjih godina, a na ovaj nain
smanjujemo habanje povrina a poveavamo povrinski sloj.

36