Uygurlar / Prof. Dr.

Ahmet Taal
Trk Tarihinde Uygurlar
Orta Asya Trk tarihinin eski devrinde bozkr corafyasnda bozkr kltryle kurulan nc devlet Uygur Kaanl'dr.
Uygurlar VIII. asrn ortasnda Gk-Trklerden (Gktrk) sonra bamszlklarn kazanp kendi devletlerini kurdular. Bu
kaganlk yaklak yz yl devam ettiken sonra Krgzlar tarafndan yklnca ikiye ayrlan Uygurlarn bir ksm Kansu-Ordos
blgesine, dier bir ksm ise Bebalk blgesine geldiler. Takip eden asrlar iinde her iki grup da hayat tarzn
deitirerek yerleik kltre getiler. Maniheizm, Budizm ve slam dinlerinin de etkisi buna katlnca eski Trklerin farkl
bir ynleri ortaya kt. Neticede yerleik hayat tarz onlara gnmze kadar gelen esiz sanat eserleri meydana getirme
frsat tand. Dolaysyla Uygurlar, Trk tarihinin ok farkl bir cephesini oluturdular.
Uygur ad in kaynaklarnda Huei-ho, Wei-ho, Huei-hu, Wei-wu-er gibi ekillerde transkribe edilmitir. Uygur adna 974
ylnda yazlan Chiou Wu Tai Shih adl in kaynanda ahin gibi dolaan hcum eden anlam verilmektedir.1 Yine uy
(akraba, mttefik) ten geldii ve On Uygur adnn 10 mttefik manasnda olduu da bildirilmitir.2 Daha baka anlamlar
da verilmitir.
Uygurlarn kkenleri konusu kaynaklar tarafnda aslnda aka bildirilmesine ramen gnmzde tam
anlalamamtr.3 Bunun sebebi slam ncesi devrede boylar ve onlarn tarihi geliimlerinin bilinmemesidir. Orta Asya
tarihinin bilinen devirlerinden zellikle X. asra kadar boy analizleri yaplamazsa dier hanedanlarn tarihlerini de
anlamak mmkn deildir.
Kkenlerinden Bamszlklarna Kadar-Uygurlar
Dier taraftan Uygurlarn meydana getirdii zengin tarih onlarn, inli tarihiler tarafndan kkenlerinin eskide
aranmasna sebep olmutur. Aslnda Hun, Gk-Trk, Juan-juan vb. byk devletlerin hepsinin mazisinin derinlere
balanm olmas Orta Asya tarihinde yaptklar etkiden dolay normal karlanmaldr.
Uygurlarn kkeni konusunda kilit konumunda olan Kao-ch'e (Kangl) boylardr. Aslnda boylarla ilgili yazmzda da
belirttiimiz gibi Kao-ch'elar tek bir boydan mteekkil deildiler. Ancak, Tles konusundan da anlalaca zere
ilerinde Uygur adnn ilk transkripsiyonuna benzer bir boy isminin bulunmas meseleyi aydnlatmaktadr. Ama Kaoch'elarn hepsi Uygur deildir. Sadece Yan-ho adl kabile Uygurlarn adnn ilk ekli olarak grnmektedir. 605 ylndan
sonra ayn isim Wei-ho ekliyle yeniden Tles boylarnn iinde yerini almtr. Bu srada Tola Irma'nn kuzeyinde
bulunan Uygurlar, Bugu, Tongra, Bayrku, Fu-lo gibi dier Tles boylar ile birlikte yayorlard ve adlar geen bu boylarla
beraber bir erkin tarafndan idare ediliyorlard. Dolaysyla 605 yl dolaylarnda onlarn kk bir kabile olduu sonucuna
varyoruz. nk saylarnn on bin ve bunun yarsnn asker olduu vurgulanmtr. Tola rmann kuzeyinde yaayan
Tles boylarnn ilerinde gsterilmesi ve kkenlerinde aka bunun belirtilmesi konuyu netlie kavuturmaktadr. Zaten
sz konusu Tles boylar Dokuz Ouz kavramyla Uygur kaanlnn ana unsurunu oluturacaktr.4
627 yln takiben Dou Gk-Trk devleti hzla zayflaynca Sir Tardular, doudaki Tles boylarnn iindeki en kuvvetli
boy olarak n plana kt. in tarafndan da tannan Sir Tardu birlii 646 ylna kadar tken blgesi ve Tola Irma
civarna hakim oldu. Onlara balanan Uygurlarn unvan Huo lteber idi. Bu tarihte Sir Tardular zayflayp askeri gleri
dalnca, ok sayda boy in'deki T'ang hanedanyla iliki kurup onlardan askeri unvanlar alrken, Uygurlar da bo
durmamlard. Onlar da irtibata geip in'den generallik unvanlar aldlar. Zaten Uygurlarn ad, 627 ylnda vergilerin
artrlmas zerine Gk-Trklere isyan eden boylar arasnda da gemektedir. O zaman reisleri P'u-sa idi. Hatta zerlerine
gnderilen yz bin kiilik Gk-Trk ordularn yenmeleri hretlerinin artmasna sebep olmutu. Dou Gk-Trk Kaan l
(Hsie-li) onlarn zerine yeeni T'u-li'yi gndermi, o da yenilmiti. Fakat, yine de 646 ylna kadar Uygurlarn adndan
sz edilmez. 646'da Sir Tardularn malup edilmesi srasnda Uygurlar inlilere yardmc olmulard. Bu arada P'u-sa'nn
yerine olu Tu-mi-tu Uygurlarn bandadr. 648 ylnda Altay Dalarnda bamszln ilan eden Ch'e-pi Kaan
liderliindeki Gk-Trkleri de inliler, Karluk, Uygur ve Bugular kullanmak suretiyle malup etmilerdi. Daha sonra in
hakimiyetini tanmayan Bat Gk-Trk beylerinden A-shih-na Ho-lu'nun bozguna uratlmas iin hazrlanan in ordusuna
Uygurlardan yaklak elli bin kiilik bir ordu reisleri Po-jun liderliinde katlm, Takent'e kadar ilerlemilerdi. Po-jun,
661-664 yllar arasnda lnce yerine, nce kzkardei Pi-li-tu geti. 680 ylnda ise Uygurlarn banda Tu-chie-chih adl
reis grlmektedir.5
717 ylnda Uygur lteberi ile Kargan'da savaan Bilge Kaan onu malup edip douya kamasna sebep omutur.6 Bu
bilgiler nda Uygurlarn 740'l yllara kadar fazla bir varlk gsteremediklerini anlyoruz. Ancak, dahil olduklar Dokuz
Ouz birlii isyanlarda daima n planda bulunmutur.
Bamszlklarnn Kazanlmas ve Devletlerinin Gelimesi
742 ylna gelindiinde Uygurlarn ok kuvvetli bir ekilde tarih sahnesinde belirdiini mahede ediyoruz. II. Gk-Trk
Devleti, Bilge'nin lmnden sonra hzla zayfladnda Karluk, Basml ve Uygurlar n plana ktlar. Aslnda onlarn i
karkla dt srada in imparatoru devreye girmi ve Sun Lao-nu adl eliyi Uygur, Karluk ve Basmllara
gndererek onlar Gk-Trklere kar tahrik etmiti. Neticede ayaklanan bu boy 742 ylnda Gk-Trk Kaan Kutlug'u
ldrdler. Basmllarn reisi kaan seilirken Uygurlar dou (sol), Karluklar bat (sa) kanat yabguluklarn aldlar ve hep
beraber in'e eli gndererek resmen tanndlar. Malup Gk-Trklerin arta kalanlar kendi aralarnda Ozm' (Wu-su-mishih) kaan setilerse de yine inlilerin tevikiyle ad geen boy Ozm'a saldrp onu da ldrd.
Uradklar felaketlerden ylmayan Gk-Trkler, en nihayet Ozm'n olu Pai-mei'i kaanla getirdilerse de (744 yl)
baarl olamadlar.7 745 ylnda bu kaan da Uygurlar tarafndan ldrlerek ortadan kalkt. Bylece Gk-Trk Devleti

tarihe karrken Uygurlar, Orta Asya sahnesinde bamsz devletleri ile yerlerini alyorlard. Zaten Uygurlar ile
Basmllarn aras alm, Karluklar da Uygurlarn tarafn tutunca Basmllar yenilmilerdi. Gk-Trk siyasi gc de
tamamen ortadan kalknca Uygurlar bamszlklarn ilan ettiler (745).8
Uygurlarn, Karluk ve Basmllara gre daha kuvvetli olmasnn sebebi hi phesiz kalabalk Dokuz Ouz boylarnn kendi
yanlarnda yer almalardr. Bu Dokuz Ouz kabilesi Bugu, Bayrku, Hun (Qun), Bayrku, Tongra, Sse-chie (zgil), Ch'i-pi, Apu-sse, Ku-lun-wu-ku, A-tielerdi (Ediz). Bunlara Uygurlar da katlnca On Uygur olarak anlmaya baladlar. Yani Uygur
Devleti'nin balangta halkn bu boylar meydana getirmilerdir. Bu sebepten dolay Uygurlar baz slam kaynaklarnda
Dokuz Ouz olarak kaydedilmilerdir.9
Uygurlar kendi ilerinde de dokuz uruga (kk kabile) blnmlerdi: Bunlar Yalakar, Uturgar, Krebir, Baga Sgr,
Ebireg (Abrak), Hazar, Hu-wu-su, Yagmurgar ve Ayabire adlarn tayorlard.10
Bamszlklarn kazandktan sonra Uygur Kaanl'nn ilk hkmdar Kutlug Bilge Kl oldu. Yeni bir imparatorluk
doarken douda ve batda Uygurlarn topraklar genilemeye balamt. lk etapta Uygurlara balanan topraklar
batda Altay dalar ile douda Ssu-wei arasnda uzanyordu. Dou Gk-Trk Devleti'nin eski topraklarn kaplamlard.
Karluklar ise daha st seviyede olan sol yabguluu aldlar. Ad geen Uygur Kaan 747 ylna kadar yaad. Bu tarihte
lnce devleti her bakmdan gelitirecek olan olu Bayan or (Mo-yen or), tahta geti. 11
Bayan or Kaan'n devri her bakmdan Uygur Devleti'nin gelitii salam temellere oturduu bir dnem saylr. nk
sekiz yllk sre ierisinde devlet her bakmdan bym, etrafndaki boy ve devletlere stnln kabul ettirdii gibi
tekilatlanmasn tamamlamtr. ncelikle Hun ve Gk-Trk Dnemlerinde olduu gibi Orta Asya'daki boylar kendine
balamaya almtr. lk zamanlarda Bayan or'un kaanl halkn bir kesimi tarafndan tannmak istenmemi
olmaldr. Onlar Bayan or'un babas vaktinde yabgu ilan edilmi olan, Tay Bilge Tutuk'u kaan ilan ettiler. Ktanlar ve
Tatarlar da onlara katlnca Bayan or iin tehlike byd. Bkekk civarnda iki gn yaplan arpmalarda Ktan ve
Tatarlar malup etmeyi baarnca kendi soyundan gelen btn kabileler dnp ona baland. Beyleri ve dier ileri
gelenleri cezalandrld. Buna ramen kaan geri dnnce halk yeniden ayaklanp Ktan ve Tatarlardan bir daha yardm
istedi. Ancak, istedikleri yardm gecikince, Bayan or onlar ok ar bir bozguna uratt gibi srlerini ve kadnlarn
alp dnd. Arkasndan Selenga'nn kuzeybatsnda Ktan ve Tatarlar ar bir bozguna uratt. Kamaya alan Ktanlar
kendiliinden teslim olurken, Tatarlar Keyra kaynanda ve Birk suyunda sktrlp, askerlerinin yars ldrldkten
sonra teslim alndlar. Dier isyanclar Tuzlu Altr Gl civarnda malup edildikten sonra devletin dou tarafndaki
huzursuzluklar sona erdi (750'den nce).
750 sonbaharnda Kem boyunda yaayan ikler itaat altna alnd. Ayn yln ilk baharnda Uygurlar kuzey bat
Manurya'daki Tatarlar malup etti. 751'de bir kez daha ikler yenildii gibi Krgzlar da baskna uratld. Bu seferleri
yapan Bayan or'un bir kumandan idi. Kendisi ayn sralarda Bolu (Urangu) nehri zerinde Karluklar yendi. 752 ylnda
atmalarda ise Basmllar, Trgiler, Karluklar malup edildiler. ine Usu Yazt'ndan anlaldna gre Bayan or
kaan'n i savalar en azndan 755 ylna kadar devam etmitir.
Kurulular srasnda Uygurlarn mttefiki olan Karluklarn batsnda Trgiler yayordu. Karluklarn gc zaten
biliniyordu. Bunlar zamanla Trgilerle birleince nemli bir rakip oluyorlard. Dolaysyla Karluklar zerine seferin gerei
ortaya ktnda, Bayan or batya doru ilerledi. Altay-Tanr dalar arasndaki Cungarya-Tarbagatay bozkrlarndaki
Karluklar yenilerek, batya doru ekildiler. Arkalarndan Trgiler de malup olunca Uygur Devleti'nin snrlar Seyhun
rmana kadar geniledi.
Kuzeyde Yenisey'in bat kolu Kem rma civarnda yaayan ikler de Bayan or Kaan'a balanrken, bu blgenin gl
boyu Krgzlar henz ona boyun ememilerdi. Bu arada Selenga civarnda isyan eden Sekiz Ouz ve Dokuz Tatarlar
malup edildiler. Artk Orta Asya'da herkes Uygurlarn siyasi stnln kabul etmek zorunda kalmt.
Bu arada in tarihinin en parlak hanedanlarndan olan T'ang kendi iinde karmt. 751 ylndaki Talas Sava'nda
uradklar malubiyet, onlarn Orta Asya'dan ellerini ekmesini salad. Ardndan Sod asll An Lu-shan'n kard
isyan T'ang mparatorluu'nu tamamen kartrd (755).
Ad geen hanedann imparatoru Hsan-tsung'un krk drt yllk saltanat bu ylda lnce bitti ve yerine Su-tsung tahta
geti. Sz konusu isyan T'ang hanedannn atrdamasna yol aarken, yeni imparator bylece Uygurlarn yardmyla
dt aresiz durumdan kmaya alyordu. Uygur kaan bir Uygur prensesini gelin olarak gnderdi. Bayan or'un
hedefi evlilik yolu ile akrabalk kurmak suretiyle T'ang hanedann etki altna almak idi. Yine birok devlet adamn
bakente yollayarak, yeni diplomatik giriimlerde bulundu. Arkasndan kendisi kt byk seferde inli devlet adam
Kuo Tsu-i ile birlikte in'e doru ilerledi ve Sar Irman kenarnda in'e saldran Trk asll T'ung-lo (Tonra) boyunu yendi.
757 ylnda in'e tekrar Yabgular ile birlikte drt bin asker ve ok sayda at gndermiler, inliler de onlar byk
ziyafetle karlamlard. Sz konusu Yabgu bundan sonra isyann bastrlmas iine giriti. Hsiang-chi'ye giden ordu Feng
Suyu kenarnda asileri yendi. Neticede isyanclarn eline geen bakent Ch'ang-an geri alnd. Arkasndan dier nemli
ehir hatta yazlk bakent olan Lo-yang' geri almak zere harekete getiler. Uygur kuvvetleri yine Yabgu idaresinde
ilerleyip asileri tamamen bozguna urattlar. Hatta Lo-yang' da yamalamlard. Onlarn sayesinde lkesine tekrar
sahip olan mparator Su-tsung, ar hediyelerle Uygur kumandanlarn dllendirdi. 758 ylnda mparator, Bayan or
Kaan'a kk kzn gelin olarak gnderdi. Tarihte in imparatorlarnn z kzlarn yabanc lkelere gelin olarak
gndermeleri ok nadirdir. Herhalde bu Uygurlarn in'e yapt yardmlarn karl olmaldr. Sz konusu prensesin ad
Ning-kuo idi ve muhteem bir merasimle Bayan or Kaan'a gnderildi. Kaan byk bir devlet adaml rnei
gstermi; kendisine sunulan muhteem hediyeleri devlet adamlarna datmtr.12
Uygur Kaanl'n her ynden gelitiren ykselten Bayan or Kaan 759 ylnda lnce yerine olu Bg geti. Bu
kaan adna 759 ylnda Moolistan'n Mooltu Irma-Orgotu da-ine usu gl civarnda bir yazt dikilmitir. 13 Yaztta
Bayan or Kaan'n zaferleri, baarlar anlatlmaktadr.

Bg Kaan ve Maniheizm'in Kabul

Bg Kaan'n tad Bg ad, akl ve feraset sahibi, alim, sihirbaz anlamlarn tamaktadr. Bir baka unvan Tanrda
Kut Bulm l Tutm Alp Klg Bilge idi. in kaynaklarnda yeni kaann ad -ti-chien sonra Mo-y olarak da yazlmtr.
Bg Kaan, in'e kar uygulad politikada deiiklik yapt. Asi Shih Chao-i'nin de etkisinde kalarak yeni in
imparatoru Tai-tsung'un gnderdii elilere yz vermedii gibi tahkir de etti. Buna karlk inli eli eski dostluklarndan
verilen hediyelerin okluundan bahsederek, onu etkilemeye alt. Hatta daha nce in'de savaan Yabgu'nun yannda
yeni imparatorun olduunu dahi vurgulamt. Bu arada in'in kuzey snrlar Uygurlar tarafndan aknlara maruz
kalmt. Ancak, in'in daha derinlerine girme ii Pu-ku Huai-en tarafndan engellendi. nk, bu lkeyi yakndan tanyan
Pu-ku Huai-en, Uygurlarn menfaatine deil zararna sonular kacan biliyordu. ok zengin, geni ve kalabalk olan
in ve kltr kuzeyden gelen kavimleri yutuyordu. Sz konusu aknlardan sonra sakinleen Uygurlar, ordularn
yeniden dzenlediler. Artk, T'ang hanedanna yardma niyetlenmilerdi. Pu-ku Huai-en, dou kanadnn idarecisi tayin
edilirken, Uygur askerlerini getikleri yerleri yamalamamalar iin, inliler ordunun yolunu deitirmeye alyorlard.
Neticede Bg Kaan, Sar Irmak'n kuzeyindeki Shao-chou'da konakladnda yanndaki inli veliahd ve kumandanlar
tren dans yapmadklar iin azarlayarak, tam anlamyla hakim olduunu gsteriyordu. O srada Uygurlara ihtiyac olan
inli devlet adamlar uradklar hakaretlere ses karamamlard. Arkasndan Pu-ku Huai-en, Uygur kuvvetlerine
kumanda ederek asi Shih Ch'ao-i'yi bozguna uratt. Bu isyann bastrlmas karlnda T'ang imparatoru Tai-tsung,
Kaan'a birok hediyeler gnderdii gibi, ayrca yllk iki bin ailenin vergi gelirini ona yollamaya raz oldu.
762'deki bu seferin Uygur tarihinde bir baka etkisi daha olmutur. Sz konusu seferler esnasnda Mani rahipleri, Bg
Kaan'la tanmlar, onu etkileyerek, onunla birlikte drt rahipleri Uygur bakentine gelmilerdi. Onlarn anlattklarna
hayran olan Kaan, hayvani gdalar yemeyi yasaklayan, savalk duygusunu zayflatan bu dini resmen kabul etti.
Kaann hedefi Uygurlarn bozkr hayatn brakp ehirli olmalarn salamak, dolaysyla lkeyi daha mamur hale
getirmekti.
Bg Kaan, Maniheizm'i kendi halkna kabul ettiren bir hkmdar (Orta ve Dou Asya'da baka yok) olarak gze
arpmaktadr. Fakat, onun bu dine neden sempati duyduu anlalamaktadr. Lo-yang'n asi An Lu-shan'n elinden
kurtarlmas esnasnda 762 Kasm'ndan 763 ubat'na kadar ehrin yaknnda kalan Uygur askerleri, etraf
yamalamlardr. Bu srada Manici rahiplerle tanan Bg onlar Karabalsagun'a dnerken yannda gtrmtr.
Gtrlen drt rahibin en nls Juei-hsi (nfuz edici vekar ve skunet) adl biri idi. 14 Karabalsagun'da Uygur devlet
adamlar arasnda bu dinin kabulu hakknda uzun tartmalar meydana geldi. Kabulne kar kan devlet adamlarn ad
geen rahip ikna ederek susturmutu.15 Daha sonra kaan halk onarl gruplara bld ve her grubun bana birini
getirerek geri kalan dokuzunun eitimini verdi. in'deki Budizm'e kar Maniheizm'in tercih edilmi olma ihtimali de
vardr. nk, en byk rakip her han Uygurlar iin tehlikeli olabilirdi. Ama esas neden Bg Kaan'n halknn yerleik
hayat renmesini istemesidir. Dolaysyla halk zenginleecek, kuvvetli Budist in'in etkisi yerine zayf Trkistan ehir
devletiklerinin etkisinde kalacakt.16 stelik tccar Sodlular yanna ekerek mali adan da glenecekti. Mani dininin
resmen kabulnden17 sonra Uygur merkezine kadnl erkekli sekin rahiplerden oluan heyetler geldi. Maniheizm
dnyasnda kaann ve Uygurlarn hreti artt.18 Bu arada Bg Kaan ileri bir adm daha atarak Mani dininin in'de de
yaylmas iin teebbse geti. 768'de Lo-yang'da Mani tapnaklarnn kurulmas iin T'ang imparatoru emir vermek
zorunda kalr.
Trk asll bir boydan gelip daha sonra in'e giderek orada yerleen Pu-ku Huai-en, yukarda da grld gibi
Uygurlarla birlikte T'ang imparatoruna kar isyanclarla savap nemli baarlar kazanmt. Ancak, sz konusu isyan
bastrlnca doan bolukta bu sefer kendisi isyan etti (764). T'ang'n nl devlet adam kendisini durduramaynca, ertesi
yl iki yz binden fazla Uygur, Tibetli, Tangut ve Nu-la gruplarn yanna ekerek daha da geniletti. Ancak, Pu-ku Huaien'n ani lm, T'ang hanedann kurtarmtr. Geride kalan asilerden Tibetliler lkelerine geri dnerken, katlan
Uygurlar in ile anlat. Daha sonra Uygurlar ve inliler hep birlikte Tibetlileri malup ettiler.
Bu hadiseler dolaysyla Bg Kaan'n o dnem iin in'den istediklerini elde ettiini gryoruz. Srekli gnderilen
hediye ve vergilerle Uygurlar ekonomik adan kalknrken, in'de skntlar balad. 769'da Bg Kaan da bir in
prensesi ile evlenmek iin teklifte bulunduunda derhal kabul edildi. nk Uygurlarn her dediini yapan inliler, onlar
kzdrmak istemiyorlard. Bu arada Uygurlar, ticari ilikilerde de artk baarl oluyorlard. Her bir atn karlnda ok
fazla ipek alyorlard. Siyasi ilikilerdeki stnlk ticari ilikilere yansmt. Bu durum 778 ylna kadar devam etti.
nceden isyanlardan dolay ok ypranan T'ang hanedan kendini artk toparlamaya balayp 778 ylnda snrlarda ufak
apta da olsa askeri baarlar elde edince durum birden deiti. in bakenti Ch'ang-an'da uzun sreden beri kalan ve
rahat bir ekilde yaayan Uygur tccarlarna kar tavr aldlar. Bg Kaan, bunun zerine in'e saldrd, ilk arpmada
galip gelerek 10 bin inli ldrd ise de Tai-chou valisi onu malup etmeyi baard. Artk i isyanlardan kurtulan T'ang
hanedan kendini toparlam ve nfusu artmt.
Uygur Kaanl'n iinde halk unsurunu oluturan Dokuz Ouzlar ve de tccar kavim Sodlular, Bg Kaan' in'e kar
byk bir sefer tertip edilmesi iin ikna ettiklerinde babakan konumundaki vezir Tun Baga Tarkan, buna engel olmaya
alt baarl olamaynca da Kaan ve yaknlarn ldrterek ortadan kaldrd.19 Devletin bana kendisi geti.20
Tun Baga Tarkan
Yeni kaann unvan Alp Kutlug Bilge idi ve 789 ylna kadar on yl tahtta kald. Artk T'ang hanedan glendii iin eskisi
gibi in'e kar hakimane davranlar gsteremedi ve bar yanls bir politika izledi. Onun dneminde in'de yukarda
bahsettiimiz Uygur tccarlarnn yannda Dokuz Ouzlar da serbeste dolayorlar ve ticaret yapmalarnn yannda yerli
halka zarar veriyorlard. Bunlarn banda Tudun unvanl biri bulunuyordu. 780'de imparator olan Te-tsung, onlarn lke
snrlarnn dna kmasn istedi. nce inliler onlardan ekinmilerdi. Ancak, aralarnda nifak kararak, kolayca
bldler ve daha sonra bata Tudun olmak zere hepsini ldrdler. Uygur Kaan Alp Klg Bilge'nin tepkisini de hediye
ve yalanlarla nlediler.

786 ylnda Sha-t'o Trkleri, Uygurlarn vergileri artrp mallarn ellerinden almas dolaysyla, onlardan ayrlp Tibetlilerle
iliki kurdular. Akabinde onlarla birlikte Bebalk' igal ettiklerinde, Uygurlar geri alamadlar. Ayn Kaan 788 ylnda bir
in prensesi ile evlendi. Bu devirde gerekleen bir baka olay Hsi ve Shih-wei gibi Mool kabilelerinin in'e saldrlarnn
Uygurlar tarafndan nlenmek istemesi, ama baarsz olunmasdr.21 Tibetlilerin kuvvetlenip Bebalk, Kuca, Kagar,
Hoten, Karaar gibi nemli stratejik ehirlerde Orta Asya tarihinin akn birden deitirmitir. Karluklarn dou grubu ve
Sha-t'o'larn Tibetlilerin tarafn tutmas Uygurlarn iini zorlatryordu. 790'da Bebalk Tibetlilerin eline geince T'ang
imparatorlar Orta Asya'dan ekildi.
Tun Baga Tarkan'n (Alp Kutlug Bilge Kaan) 789 ylnda lm zerine yerine olu To-lo-ssu, Ay Tengride Kut Bulm
Klg Bilge unvanyla geti.22 ki yl kadar ksa sren hkmdarl dneminde Tibetlilerin igal ettii Bebalk
kurtarlmaya alld ve bunda baarl olundu. 790 ylnn banda ad geen kaan muhtemelen kardei veya hatunu
tarafndan zehirlenerek ldrld. Kardei hemen kendini kaan ilan etti ise de devlet adamlar kabul etmeyip ldrlen
kaann olunu tahta geirdiler.23
Dier Kaanlar ve Devletin Glenmesi
Kaan olduunda henz 16-17 yalarnda bulunan A-ch'o (Feng-ch'eng) Kaan, devlet idaresinde kontrol salayacak
durumda deildi. O srada Tibet seferinde bulunan Babakan Hsie Y chia-ssu'nun (l gesi) dnnde ondan ok
ekinmi; kendisinin gen tecrbesiz olduunu syleyip onu takdir ederek durumunu rahatlatmtr. Takip eden yllarda
inlilerle iyi ilikiler kurulmu, Tibet zerine seferler kkl bykl devam etmitir. Nihayet Ling-chou'da Tibetliler ar
bir bozguna uratldlar.24
795 ylnda ad geen Kaan yerine oul brakmadan lnce yerine Yaglakar kabilesinden olmayp Hsie-tie kabilesinden
gelen evlatlk olduu anlalan kii Ay Tengri'de lg Bulm Alp Ulug Bilge unvanyla kaanla devlet adamlar
tarafndan getirildi. Yeni kaan ilk i olarak Karluk isyann bastrd. Daha sonra Tibetlileri bozguna uratt ve kuzeydeki
Krgzlara kar byk bir zafer kazand. Tarihi pek Yolu zerinde ok stratejik mevkide bulunan Dou Trkistan ve
zellikle Turfan'n zerinde hakimiyet salanmas devlete ok ey kazandrmt. Kuzeydeki zengin demir yataklarn
kullanan Krgzlar, ran'dan in'e kadar elde ettikleri kaliteli demiri satyorlard. Onlarn Uygurlara balanmas ile demir
ticaretinin kontrolu Uygurlarn eline geti. Onun faaliyetleri Karabalsagun Yazt'nda teferruatyla anlatlmtr. Daha
sonra Tanr dalar havalisindeki Karluklarla savaan bu kaan nce Tibetlileri kesin olarak bu blgeden uzaklatrd.
Akabinde Karluklar Fergana'ya kadar srldler. Kuca ve Karaar tamamen Uygurlarn eline geti. On yl tahtta kalp
devleti eski gcne kavuturan, Ay Tengride lg Bulm Alp Ulug Bilge Kaan, 805 ylnda ld.25 Yeni kaann ad
Tengride Bolm Alp Klg Bilge idi. yl gibi ksa saylabilecek bir sre kaanlk yapan bu hkmdar dnemine ait bilgi
kaynaklarda fazla deildir. Tahta knda inliler eli gnderip kutlamlard. Bunun yannda 806 ylnda Mani dini
rahipleri Uygur elileri ile beraber in bakentine gelmi ve kendilerine bir ibadethane kurmulard. Onlarla birlikte ok
sayda Uygur in'e gidip bu lkede eitli koloniler kurmulard. Bu kaan da 808 ylnda lnce26 yerine Ay Tengride
Kut Bulm Alp Bilge Kaan gemitir. Dier kaanlara gre epey uzun sre tahtta kalan bu Uygur hkmdar dneminde
bir nceki kaann elde ettii baarlarn sonucu grlm, sava meydanlarnda ok az arpmalar yaplsa da devletin
kudreti kendini yabanclarla ilikilerinde gstermitir. lkenin iinde herhangi bir boy isyannn kmamas salanan
huzurun belirtisiydi.
D ilikilerde ise en byk rakip Tibetlilerdi. Eski devirlerine nazaran ok kuvvetlenen Tibetliler, pek Yolu'na gzlerini
dikmiler, zellikle Turfan ve onun dousundaki topraklar zaman zaman istila etmilerdi. Sha-t'olarn Uygurlarla
aralarnn almasn frsat bilip, onlar kendilerine baladlar. Bu yzden aralarnda uzun mcadeleler oldu. Genelde
Uygurlar galip geliyordu. Nitekim onlarn elindeki Liang-chou'yu ele geirdiler. Sha-t'olar da Tibetlileri brakp gelip
Uygurlara balandlar. Karlnda in'den dnen Uygur elileri Tibetliler tarafndan soyuldu. Uygurlar'da bo durmayp
812 ylnda Gobi ln geen Uygurlar, Tibetlilere akn yaptlar. Yine Tibetlilerin Uygurlarn bakenti Karabalsagun
blgesine kadar sefer dzenleyip baarl olamadklar bilinmektedir.
Uygur Kaan'nn -nan-chu (nan?) adl eliyi 813 ylnda in'e gndererek bir in prensesiyle evlenme talebinde
bulunduunu grmekteyiz. T'ang hanedannn imparatoru bu talebi masraflarnn arl yznden reddetmek istemi;
ancak bunu aklamaya ekinip oyalama yoluna gitti. inli devlet adamlar Uygurlarn kzp byk problemler
karacan sylyorlard. Uygur Kaan 820'de Alp Tarkan bakanlndaki bir heyeti daha yollayp evlilik yolundaki
srarn tekrarlaynca mparator Hsien-tsung aresiz kabul etmek zorunda kald.
Devletin Zayflamas ve Ykl
Ay Tengride Kut Bulm Alp Bilge Kaan, 821 ylnn banda lnce27 Kn Tengride lg Bulm Alp Klg Bilge Kaan
tahta geti. Bu arada in'de de taht deiiklii olmu, len Hsien-tsung'un yerini Mu-tsung almt. Yeni kaann yllk
saltanatnda daha nce sz verilen inli prenses gelin olarak geldi. Bu evlenme dolaysyla kaynaklarda enteresan
bilgiler kaydedilmitir. 824 ylnda bu kaann da lm zerine28 devleti kertecek olan Hazar Tegin, Ay Tengride Kut
Bulm Bilge Kaan unvanyla kaan oldu.
in entrikalar bu dnemde youn bir ekilde devletin iini kartrken, inliler bol hediyelerle kaana hibir ey
olmam gibi davranyordu. Tabii ki devletin zayflamasnda daha nceki kaann zamannda gelen inli Prenses T'aiho'nn entrikalarnn byk rol vard. 832 ylnda bu baarsz kaan ldrlerek saltanatna son verildi.29 Yerine Ay
Tengride Kut Bulm Alp Bilge Kaan unvanyla Hu Tegin geti. Yeni kaan ncekine hi benzemiyordu. Devleti nispeten
toparlad ise de daha sonra baz devlet adamlarnn ihtilal yapmak teebbslerini engellemeyi baard. Fakat,
bakanlarndan Krebir, Sha-t'olarla ona saldrp ldrd. Yerine Hazar (Ho-sa) Tegin'i kaan olarak tahta geirdi (839).
839 ylnda ok ar bir k olmu, Uygurlarn hayvan srlerini ou telef olmutu. Bu da siyasi bunalm daha da
arlatran ekonomik ktl ortaya kard. Dolaysyla bir trl lkeye huzur gelmemiti. nk nceki kaann tahttan

indirilii srasnda merkezde olmayan kumandanlardan Klg Baga, Krgzlarn yanna giderek onlarla birlikte yz bin
svariyle Uygur bakentini basarak Hazar Tegin ve Krebir'i ldrd. Kaanlk ota dahil btn deerli varlklar
Krgzlarn eline geti.30
Ykllarndan sonra Uygurlarn on be boyu Karluklara yani bat ynne doru gitti. Bir grup Tibet'e, dier bir grup da
Kuca'ya snd. Geride kalan on boy kendi aralarnda ge (Wu-chia) Tegin'i kaan semilerdi (840).31 Bu arada
Krgzlarn baskn srasnda ele geirdikleri in asll T'ai-ho Prensesi geri aldlarsa da kendi aralarnda anlaamadlar ve
Sha-t'olarn destei ile ad geen prenses kurtarlarak in'e gtrld. Devletin eski dirliini salayamayan ge Kaan
847 ylnda ldrlp ortadan kaldrld.32
Batya doru giden grup ikiye ayrlarak bir ksm Kuca'ya, dier ksm Bebalk'a yerleti.
Kansu Uygurlar
Orhun blgesinde kendilerine hayat olmadn anlayan Uygurlar, bundan sonra iki kola ayrlarak deiik lkelere g
ettiler. Bir grup Kansu blgesine giderek Kan-chou Uygur Devleti'ni kurdu. Ancak, bu devlet genelde in'e bal kalm,
nce T'ang hanedan (907'ye kadar) sonra be hanedan devrinde (960 kadar) iyi ilikilerini srdrmtr. Bazen kar
gelseler de herhangi bir byk atma olmamtr.33
911 ylnda Tun-huang' ele geiren Uygurlarn banda Jen-mei kaan olarak grlmektedir. Bu ylda ve iki sene
ncesinde in'e eliler gndermilerdi. 924 ylnda Tegin'in yollad zengin hediyelerle eli seferi tekrarland. Bundan
sonra srasyla onlarn banda A-tu-yu ve Jen-yu kaanlk yaptlar. 937-946 yllar arasnda Altun unvanl elilerinin
adndan bahis vardr.
Grld gibi fazla bir askeri varlk gsteremeyen Kansu Uygurlar, 940'tan sonra Liaolara (Ktanlara), 1028'den sonra
Tangutlara, 1226'da Moollarn hakimiyetine girdi. Gnmzde hl Sar Uygurlar adyla varlklarn
srdrmektedirler.34
Bebalk Uygurlar
Orhun blgesindeki siyasi varlklarn kaybedilerinden sonra bir ksm Uygur da Bebalk blgesine gitmiti. Wo-nie
Tegin unvanl birinin idaresi altnda idiler. Merkezleri Ordubalk'ta ldrlen son kaanlarnn yeeni Mengli'yi setiler
(856).
Bebalk, Turfan, Tanr Dalar etrafna yerlemilerdi. Bebalk Uygurlar sralarda Tibetlilerin youn basks altndaki
T'ang hanedan tarafndan tannd. pek Yolu zerinde olmas ve tabii kaynaklara sahip bulunmas sebebiyle ksa sre
iinde zenginleti. 873 yllarnda balarnda Buku Cin adl birini gryoruz. Bu arada Maniheizm onlarn destei ile in'de
yayld. 911'de Kansu Uygurlarnn Tun-huang' almas zerine in'den koparak tamamen bamsz oldular. Ancak, Tibet,
Karluklar arasnda skan Uygurlar hakknda in'de de kuvvetli bir devlet hkm srmedii iin fazla kayt
tutulmamtr. Anlalan o ki, Turfan, Hami, Kagar, Bebalk, Kuca gibi ehirlerde sanat, edebiyat, ve ticaret sahasnda
kendilerini gelitirdiler ve ortaya gzel eserler koydular. 947'de bakentleri Koo, yazlk merkezleri de Bebalk'ta
bulunuyordu. 948'den sonra hkmdarlar duk-kut unvan ile anlmaya balamtr.35
Bebalk Uygurlarnda Budizm daha fazla yaylm, hatta Maniheizm'in yerini almt denebilir.36 Daha sonraki asrda az
olmakla beraber Nesturi Hristiyanl, slamiyet zellikle Karahanl Devri'nde kabul grmtr. Bunu takiben in'e de
buradan yaylmtr.37
Karahtay Devri'nde duk-kut Baruk Art Tegin adl bir hkmdarlar bulunuyordu ve bu duk Kut 1209 ylnda Cengiz
Han'a balanmt. Moollar Devri'nde duk-kut slalesi varln devam ettirdi ve 1368 ylnda son duk Kut Ho-shang
Ming mparatorluu'na teslim oldu. Karahtay ve Cengizoullar Dnemi'nde birok Uygur yksek grevler almtr (Tata
Tonga gibi). Uygur kltrnn izleri zenginliinden ve derinliinden dolay Orta Asya'nn dousunda ve batsnda her
zaman hissedilmitir.38
Uygur Devri'nin Genel Karakteri
Uygur Kaanl Gk-Trk Devleti'nin sahip olduu mirasn zerine kurulduu iin, bu devletin yani bozkr kltrnn
geleneini srdryordu. Ancak, zamanla inlilerle fazla yaknlama, Maniheizm'in girmesi hayat tarzn eskisine gre
deitirmelerine sebep oldu. Sodlularn devlet mekanizmasnda yer alp etkili olmalarnn da rol vard. Yukarda da
sylediimiz Uygur devleti Dokuz Ouz boylar zerinde ykselmiti. Yani halk unsurunun esas onlard. Zaten, dier
kalabalk Karluk, Trgi gibi boylar Orta Asya'nn batsna Sr Derya, u, Talas, li gibi rmaklarn havzalarnda
younlamt. Dokuz Ouz tabiri in kaynaklarnda doudaki Tles boylarna verilen addr ve 627 ylnda ilk defa
kullanlmtr. Bunun yannda Uygurlar kendi ilerinde on kabileden mteekkildiler. lk hanedann ad Yaglakar
kabilesinden geliyordu ve 795'e kadar bu durum devam etti.
Kurulularnda yenilmelerinden sonra Basmllar hakknda fazla dikkate deer kayt bulunmamas onlarn eski gcn
kaybettiini gstermektedir.
Bayan or Kaan baz inli ve Sodlu ustalara Selenga zerinde Ordu Balk adnda bir ehir kurdurtmutur.
Uygur Kaanl'nn snrlar douda Shih-weilere kadar uzanyordu. Dier taraftan batda Altaylar, in'de Kansu-Ordos'a
kadar Gobi lnn gneyi Bebalk Turfan havzas snr saylabilirdi. Ancak Tibetlilerin bazen basknlar yznden elden

kyordu. Bir de Bebalk'taki kaan Fu-t'u kalesi bir ara Karluklarn eline gemiti.Kuzeyde ise Krgzlarn itaate
alnmasndan sonra snr hakknda herhangi bir ey bilinememektedir.
kinci hanedandan itibaren unvanlarn deimesi ay ve kn gibi Maniheizm'in etkisini aka gsteriyordu. Ama 795'ten
sonra Bebalk, Koo, Kuca, Aksu, Karaar, Kagar gibi ehir krallklar zerinde Uygur nfuzunun artmas bundan sonra
olmutur.
Karabalsagun, devletin merkeziydi ve devlet meclisi burada toplanrd. Gk-Trklerin kulland btn unvanlarn ayn
zamanda Uygurlar tarafndan kullanldn gryoruz. Ama baz unvanlarn karlklar deimiti. Mesela ince kkenli
olan Tutuk unvan askeri vali yerine boy reisi anlamna geliyordu. Saylar 11 tane olup siyasi grevlerinin yannda devlet
iin vergi toplarlard. Hkmdarlk babadan oula geerken, Tun Baga Tarkan, 779'da bir ihtilalle onu tahtndan indirerek
kaan olmutu. Ancak, o da hanedandan geliyordu. Bakanlarnn ou Mani dinine girdikten sonra Sodlulardan
seiliyordu. XI. yzyln balarndan itibaren Mani dini arln iyice hissetirmeye balad. 807'de in'e giden Uygur
elilerinin yannda Mani rahipleri de vard. Halbuki 779'da ihtilal yapan Tun Baga Tarkan, Manicileri devletten uzak
tutmutur. On hkmdarn yedisinin hanm inli idi.
On kaandan yedisinin unvannda u terimlerden biri bulunurdu: Tengride, ay tengride, kn tengride. Bu hakimiyetin
gkten, gneten ya da aydan geldiine inanldn gstermektedir.39 Aslnda bir bakma Uygur kaanlarnn sz
konusu unvanlarla hkmdarlklarnn sadece Uygurlarla deil, btn dnyann hkmdar olduu dncesinin
varlnn sonucunu karmak da mmkndr.
Her ne kadar in imparatorlar Uygur kaanlarnn kendileri tarafndan tayin edildiini iddia etseler de aslnda Uygur
kaanlar onlara kar daima hakimane bir tavr taknmtr. 762'de asi Shih Chao-i'ye kar T'ang hanedanna yardm
iin in'e giden Bg Kaan, in veliahdnn kendi nnde dans etmesini istemi, dier inli memurlar buna kar
knca dvlerek ldrlmlerdi. Uygurlarda ilgin bir nokta da zayf hkmdarlarn sk sk tahttan indirilerek
ldrlmeleridir.
821 ylnda Ordu Balk' ziyaret eden Arap seyyah Tamim bn Bahr'n bildirdiine gre Manicilik ehirli halkn bal
olduu iki dinden biri idi.40 Yani btn propagandalara ramen Mani dini tam olarak yaygnlamamt.
Uygurlarda toplumsal yap hzl bir deiim gstermi, zellikle ekonomi de ve dnce tarznda ehirlemeye doru
atlmlar yaplmtr. Henz devletlerinin kurulu aamasnda 744'te in kaynaklarnda Uygurlar hakknda sulak ve
otlaklar bulmak iin gezerler, atlk ve okulukta ustadrlar gibi kaytlar vardr.41 Aslnda daha sonraki dnemlerde de
byk ksm gebe olarak kalmaya devam etmitir. At, sr, koyun ve deve yetitirmek ekonomilerinin temeli idi.
Tabiiki en deerli hayvanlar koyun ve at olarak gze arpmaktadr. Atlarn zellikle in'le yaplan ticarette n plana
kt bilinmektedir.
An Lu-shan'n oluna kar 757'de klan seferde 4 bin kiilik Hun ordusuna gnlk 20 sr, 200 koyun, 2900 kg. tahl
verilmesi etin ne kadar ok tketildiini gstermektedir. Zamanla Mani dininin etkisiyle olmaldr ki 980'de Turfan
blgesini ziyaret eden inli seyyah Wang Ye-te fakir Uygurlarn et yediini bildirmektedir. Hayvancln yannda daha
Maniheizm ncesinde dahi tarmn Uygurlar arasnda var olduunu biliyoruz. Daha sonra Maniheizm'in tesiri ile
yaygnlamtr. Mani din adamlar soan benzeri eyleri yiyorlard. 821 ylna gelindiinde her ne kadar ziraat
yaygnlasa da otlaklarn nemi hl devam ediyordu.42 Karabalsagun yine byk bir ehir olup ziraat yaygn bir
ekilde yaplmakta idi. Arkeologlarn almalarna gre deirmen talar, harman tokmaklar, kullanlyor, hatta sulama
yaplyordu. Baz Uygur mezarlarnda l ile birlikte gmlen dar gibi tahl kalntlarna rastlanmtr.43 Ziraatin
gelimesine paralel olarak ehircilik de gelimitir. Kaann emri ile iki ehir ina edilmitir. Bunlardan biri Baybalk olup
kaann emri zerine 757 ylnda kurulu almalarna balanmt. Dieri ise Karabalsagun idi. inde kaann saray
olan Karabalsagun'un etraf surlarla evriliydi ve 12 byk demir kaps vard. Nfusu kalabalk olup arlar, esnaf
mevcuttu. Bunun yannda ehre hakim ok uzaklardan grlebilen altndan bir adr olduu ve bunun sarayn dz
damnn zerinde olduu ayrca yz kii sd kaydedilmitir.44 Byk Uygur Kaanl devrinden balayarak, Bebalk,
Koo gibi ehirlerin etrafnda Uygur nfusu birikti. Bebalk Uygurlar dneminde ehir kltr buralarda ok geliti.
ehirlemenin sonucunda ticaretin de Uygurlar, lks eyalara ihtiya duymaya baladlar. At-ipek ticareti hi
grlmedii kadar artmt. Uygurlar elde ettikleri ipein fazlasn ya baka lkelere ihra ediyorlar ya da para birimi
olarak kullanyorlard.
T'ang hanedann temelinden sarsan An Lu-shan syan bertaraf edilince baz Uygurlar in'de kalmlard. Onlar orada
zenginletiler ve bankerlik yapmaya baladlar. Zamanla bu durum ylesine geliti ki, IX. asrn sonlarna doru in'i
hemen btn maliyesini bunlar kontrol edecek hale gelmitir.
Uygurlar deve ve ata dayal basit bir ulam sistemi kurmulard.
ok kalabalk gruplar halinde yola kldnda atlarn, develerin, arabalarn beraber kullanld kervanlar kullanlrd.
820 senesinde binlerce Uygur ve inlinin bulunduu kafile Ch'ang-an'dan Uygur bakentine doru yola kmt.
Her ne kadar ehirleme olsa da adr nemli bir barnak yeri olarak varln devam ettirmitir. Zenginlerin iki veya
daha fazla adr olurdu eklinde kaytlar bulunmaktadr.
Eserini IX. asrn ortalarnda yazm olan el-Cahz'a gre Uygurlar Mani dinini kabul ettikten sonra Karluklara yenilmeye
balamlard. Yeni kabul edilen din Uygur kaanlarnn sava isteklerini kreltmi olmalyd. Belki Uygurlar arasnda
bozkr ve ehirli olmak zere iki farkl hayatn ortaya kmas devletin temelini sarsan bir baka sebepti. Devletin
bakent dndaki otoritesi zayflam, dolaysyla boy reislerine frsat kmt. Lks ve gevek hayat askeri mcadelelere
kar devlet adamlarn gcn bitirirken, iktidar ele geirmek iin vezirler fsat kolluyorlard.

Ordu geleneklere uygun olarak kaanlarn emrinde idiyse de geveme sonucunda Tutuklar n plana kyorlard. Onlar
da kaanlara sadakatle bal olmuyorlard.

1 J. R. Hamilton, Les Ouighours a l'epoque Cinq Dynasties d'apres les documents Chinois, s. 61.
2 Hamilton, Toquz Ouguz et On-Uygur, s. 40 vd.
3 W. Eberhard, in'in imal Komular, Ankara 1942, s. 73; Chavannes, Documentssur les Tou-kioue Occidentaux, s. 87;
B. gel, lk Tles Boylar, s. 811-826; B. gel, Uygurlarn Mene Efsanesi, s. 17-24.
4 CTS 195, s. 5195; HTS 217A, s. 6111; WHTK 2718a.
5 Uygurlarn bu devri hakknda bilgi veren in kaynaklar CTS 195, s. 5195-5198; HTS 215A, 217A, s. 6111-6114; THY
94, s. 1688, 1690, 1691; WHTK 2718, a, b. Ayrca bkz. A. Taal, Gk-Trkler II, Ankara 1999, s. 46, 47.
6 Bilge Kagan Yazt, Dou, 36-38 satrlar.
7 CTS 194A, s. 5177; HTS 215B, s. 6055; TFYK 975 20b; TCTC 215, s. 6863; A. Taal, Gk-Trklerin Sonu ve Belgeleri,
Belleten, 236, 1999, 23-42.
8 CTS 195, s. 5198; HTS 217A, s. 6114; WHTK 2718c.
9 J. Hamilton, Toquz-Oguz...., 27, 41, 44; E. G. Pulleyblank, Some Remarks on the Toquzoghuz Problem, Ural-Altaische
Jahrbcher, 1956, s. 35-42; M. Mori, On Chi-li-fa (Eltabar, Eltabir) and Chi-chin (irkin) of T'ieh-le Tribes, Acta Asiatica, 9,
Tokyo 1965, s. 53 vd.
10 CTS 195, s. 5198; HTS 217A, s. 6116; WHTK 2718c.
11 Uygur devletinin kuruluu iin ayrca bkz. C. Mackerras, The Uighur Empire 744-840, According to the T'ang Dynastic
Histories, Canberra 1968, s. 1, 2 vd.; G. andarlolu, tken Blgesindeki Byk Uygur Kaanl (st. Univ. Baslmam
Do. Tezi) stanbul 1972, s. 10-15, 20 vd.; . zgi, Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre) Ankara
1987, s. 14-27.
12 CTS 195, s. 5198-5201; HTS 217A, 6115-6117; WHTK 2718c.
13 ine Usu Yazt iin bkz. H. N. Orkun, Eski Trk Yaztlar, Ankara 1994, s. 163-186.
14 Chavannes ve Pelliot, Un traite manicheen, s. 191-192.
15 W. Bang-A. V. Gabain, Trkische Turfan-Texte II, Sitzungsberichte der Preussischen Akademi der Wissenschaften,
1929, s. 416-417.
16 C. Mackerras, Uygurlar, Erken Asya Tarihi (terc. . Tekin), stanbul 2000, s. 444-445.
17 L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, Ankara 1986, s. 250-260, . Tekin, Mani Dininin Uygurlar Tarafndan Devlet Dini Olarak
Kabul, Trk Dili Aratrmalar Yll, Ankara, 1964, s. 1-11.
18 F. W. K. Mller, Uigurica II, Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, 1910, s. 95.
19 Bg Kaan hakknda in kaynaklar iin bkz. CTS 195, s. 5201-5208; HTS 217A, 61176121; WHTK 2719a, b.
20 C. Mackerras, The Uighur Empire, s. 59 vd.
21 H. Ecsedy, Uighurs and Tibetans in Pei-t'ing 790-791, Acta Orientalia, XVII, Budapest 1964, s. 83-104.
22 CTS 195, 5208-5210; HTS 217A, s. 6121-6124; WHTK 2719a, b.
23 CTS 195, s. 5210; HTS 217A, 6124; WHTK 2718 b, c.
24 CTS 195, s. 5210; HTS 217A, 6124; WHTK 2718c.
25 CTS 195, s. 5210 vd.; HTS 217A, 6125-6126.
26 CTS 195, s. 5211; HTS 217A, 6126.
27 CTS 195, s. 5210-5211; HTS 217A, s. 6126-6129.
28 CTS 195, s. 5211-5213; HTS 217A, s. 6129-6130.
29 CTS 195, s. 5213; HTS 217A, s. 6130.
30 CTS 195, ayn yer; HTS 217A, ayn yer.
31 840 ylnda Uygurlarn yklndan sonraki durumlar CTS 195, s. 5213-5215; HTS 217B, s. 6131-6134'te
bildirilmektedir.
32 Bu konuda tafsilatl bilgi iin bkz. Tsai Wen-shen, Li Te-y'nn Mektuplarna Gre Uygurlar, Tai-pei 1967, s. 1-65.
33 J. R. Hamilton, Les Ouighours., s. 127 vd.
34 Ayn eser, s. 129 vd.
35 P. Pelliot, Kao-tch'ang, Qoo, Hoouo-tcheou et Qara-Khoja, Journal Asiatique, 1912, s. 570, 603 Hamilton, ayn eser,
130 vd.; Kltrleri iin ayrca bkz. . zgi, Wang Yen-te Seyahatnamesi, Ankara 1987.
36 R. Gousset, Bozkr mparatorluu (terc. R. Uzmen), stanbul 1981.
37 B. gel, Sino-Turcica, Taipei 1964, s. 10 vd.
38 B. gel, ayn eser, 1-28, 67-217; K. A. Wittfogel, History of Chinese Society Liao, Philadelphia 1949.
39 J. Hamilton, Les Ouighurs, s. 139, 141.
40 V. Minorsky, Tamim bn Bahr's Journey to the Uighurs, BSOAS, 12, 1948, s2-. 283.
41 CTS 195, Uygur Blm.
42 Minorsky, Tamim bn Bahr's Journey, s. 283.
43 L. R. Kzlasov, storiya Tuv srednie Veka, Moskova 1969, s. 85 vd.
44 Minorsky, s. 283

Chiou T'ang Shu 195. Blm (CTS). Hsin T'ang Shu 217A. Blm (HTS).
Chiou Wu Tai Shih (CWTS). T'ung Tien (TT).
Tsu-chih T'ung-chien (TCTC).
Ts'e-fu Yan-kuei (TFYK). T'ung Chih (TC). Wen-hsien T'ung-k'ao (WHTK).
T'ang Huei Yao (THY).
ine Usu Yazt.

P. Pelliot, Kao-tch'ang, Qoo, Hoouo-tcheou et Qara-Khoja, Journal Asiatique, 1912.

J. R. Hamilton, Les Ouighours a l'epoque Cinq Dynasties d'apres les documents Chinois, 1955.
J. R. Hamilton, Toquz Ouguz et On-Uygur, Journal Asiatique, 250, 1962.
W. Eberhard, in'in imal Komular, Ankara 1942.
E. Chavannes, Documents sur les Tou-kioue Occidentaux, Paris 1941.
B. gel, lk Tles Boylar, Belleten, say 48 1948.
B. gel, Uygurlarn Mene Efsanesi, DTCF Dergisi, VI, 4, 1948. A. Taal, Gk-Trkler II, Ankara 1999.
A. Taal, Gk-Trklerin Sonu ve Belgeleri, Belleten, 236, 1999.
E. G. Pulleyblank, Some Remarks on the Toquzughuz Problem, Ural-Altaische Jahrbcher, 1956.
E. G. Pulleyblank, A Sogdian Colony in nner Mogolia, T'oung Pao, 41, 1952.
M. Mori, On Chi-li-fa (Eltabar, Eltabir) and Chi-chin (irkin) of T'ieh-le Tribes, Acta Asiatica, 9, Tokyo 1965, s. 53 vd.
C. Mackerras, The Uighur Empire 744-840, According to the T'ang Dynastic Histories, Canberra 1968, s. 1, 2 vd.
G. andarlolu, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri, Taipei 1968.
G. andarlolu, tken Blgesindeki Byk Uygur Kaanl (st. Univ. Baslmam Do. Tezi) stanbul 1972.
. zgi, Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre) Ankara 1987.
H. N. Orkun, Eski Trk Yaztlar, Ankara 1994.
E. Chavannes-P. Pelliot, Un traite manicheen retrouve en China, Journal Asiatique, 10, 1911.
W. Bang-A. V. Gabain, Trkische Turfan-Texte II, Sitzungsberichte der Preussischen Akademi der Wissenschaften, 1929, s.
416-417.
C. Mackerras, Uygurlar, Erken Asya Tarihi (terc. . Tekin), stanbul 2000 s. 444-445.
L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, Ankara 1986s. 250-260.
. Tekin, Mani Dininin Uygurlar Tarafndan Devlet Dini Olarak Kabul, Trk Dili Aratrmalar Yll, Ankara, 1964, s. 1-11.
F. W. K. Mller, Uigurica II, Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, 1910.
H. Ecsedy, Uighurs and Tibetans in Pei-t'ing 790-791, Acta Orientalia, XVII, Budapest 1964.
Tsai Wen-shen, Li Te-y'nn Mektuplarna Gre Uygurlar, Tai-pei 1967.
P. Pelliot, Kao-tch'ang, Qoo, Heuo-tcheou et Qara-Khoja, Journal Asiatique, 1912, s. 570, 603 . zgi, Wang Yen-te
Seyahatnamesi, Ankara 1988.
R. Gousset, Bozkr mparatorluu (terc. R. Uzmen), stanbul 1981.
B. gel, Sino-Turcica, Taipei 1964.
R. Kzlasov, storiya Tuv srednie veka, Moskova 1969.
W. Minorsky, Hudud al-alam The Region ef the World, London 1937.
V. Minorsky, Tamim ibn Bahr's Journey to the Uighurs, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 12, 1948,
s2-. 283.
W. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, Ankara 1987.
K. A. Wittfogel, History of Chinese Society Liao, Philadelphia 1949.
J. P. Roux, Orta Asya (ev. Lale Arslan) stanbul 2001.