Mula niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi(LKE)

Atatrkn Doumunun 125. Yl ve Cumhuriyetimizin 83. Yl zel Says

BATI AYDINLANMASININ DNSEL KKENLER VE

ELETRS1
A. Kadir EN*
Aydnlanma terimi (ngilizcesi: Enlightenment; Franszcas lage de
lumures; Almancas Aufklrung; talyancas Illuminismo) tam olarak neyi
ifade eder? Ksacas aydnlanma nedir? Aydnlanmay bir ideoloji olarak m,
yoksa bir sre veya birtakm dnsel veya pratik sreler btn olarak m
grmek gerekir? Onu yaanan bir deneyim diye mi, yoksa bir entellektel
projeler listesi olarak m yorumlamak doru olur? (Cevizci 2002:1)
Aydnlanma, Avrupada 1688 ngiliz Devrimiyle balayp 1789 Fransz
Devrimiyle en st noktasna erien bir dnce hareketidir. Avrupa insannn
bireysel ve toplumsal yaamn yeni bir anlayla oluturma abas olarak
niteleyebileceimiz bu dnem, bat uygarlnn tarihsel geliiminin ve
deiiminin dnsel ve kltrel sonucudur. lk nce ngilterede balayan
toplumsal deiim (kapitalizmin douu) daha sonra Fransada zgrlk
hareketi olarak devam etti. Nihayet Almanyada felsefi temellerini oluturarak
tm dnyay etkileyecek modernleme/batllama hareketine dnt.
18. yzylda Avrupada ortaya kan bu dnsel, kltrel, toplumsal
deiimin ne olduunu anlamak iin nce bu hareketin arkasnda bulunan
tarihsel sreci ve bu sreteki oluumlar anlamak gerekir. Temelde olan ortaya
konulduktan sonra Aydnlanmann ne olduunu, neyi amaladn ve bu amac
gerekletirmek iin felsefecilerin, dnrlerin, bilim adamlarnn ve
siyasetilerin ortaya koyduklar dnceleri ele alp aklayabiliriz. Son olarak
da Aydnlanmann sonularn eletirel bir bakla deerlendirmekle de
gnmz asndan Aydnlanmann insanlk tarihindeki yeri belirlenmeye
allacaktr.
I
Bat uygarlnn 18. yyda vard Aydnlanma dnemi, aslnda Orta
ada gelien tm dnce ve inanlardan kopuun yaand Rnesans
dnemindeki dnsel ve toplumsal deiimlerin zerinde ykselir. O halde
sorgulanmas gereken ncelikle Rnesansta ortaya kan deiimin ne olduu
ve nasl bir deiim gsterdiidir.
15 ve 16. yyda Avrupa insan, Orta an dinsel ve geleneksel
deerlerin kendilerini gelitirmek ve daha iyi yaamak iin yeterli olmadn
anlad ve onlarn yerine yeni deerler oluturma abas iine girdi. te her ey
1

Bu alma, Uluda niversitesinin dzenledii Aydnlanma Seminerlerinde sunulmu ve

Avrupada Aydnlanma, Prof. Dr. Sleyman Hayri Bolay Armaan Kitab, Gazi Kitabevi,
Ankara 2005. ss. 115-122.de yaynlanmtr.
*
Prof. Dr., Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm.

A. Kadir EN

insan iin olmalyd dncesi ile balayan hmanizm anlay Orta an

Tanr/din merkezli evren, toplum ve insan aklamas yerine insan merkezli bir
evren, toplum ve birey aklamasn dile getirmektedir. Bylece Tanr devleti
yerine tekrar yeryz devleti; dinsel bir kozmoloji yerine fiziksel bir kozmoloji;
insann kul olarak grld bir toplum/devlet dzeni yerine insann birey/kii
olarak kabul edildii bir toplum/devlet dzeni ne srlmeye baland. Bu
deiim/kopu yalnzca dnsel/kuramsal bazda olmad, olgusal/pratik alanda
da kendini gsterdi. Dinde reformasyon hareketi ile Katolik mezhebin kat ve
deimez din yorumu yerini Protestanln daha lml yorumlarna brakt.
Rnesans dneminde ulus devlet anlay ne karak din temelli devlet
anlaylarndan vazgeilmeye baland. Bu dnceye paralel olarak insanlar,
kul ya da mmet idesiyle deil, ulus devletin bir bireyi olarak grld. Bylece
birey olarak insan, kii olma hakkna sahip oldu. Birey konumuna
ykselmesiyle kii, ynetici, soylu ya da din adam karsnda hak ve
zgrlklerini kullanarak zgr insan olma talebinde bulunmaya balad.
nsan/kii olma isteinin, insann kendisine zg olanaklar sayesinde
gerekleeceine inanan Rnesans insan, nce doaya hakim olmas gerektii
dncesi ile yaad evren, dnya ve toplum hakknda bilgi retme abas
iine girdi. Bylece bilimsel bilgi iin klasik yntemlerin terk edilmesi ve yeni
bir yntemin kefedilmesi gerektiini kavrad. Nitekim nl ngiliz dnr
Francis Bacona gre insann amac ve mutluluu, doaya egemen olmasyla
ilikilidir. nk doaya egemen olmak onun yasalarn bilmek demektir. Bu
ise insan doa karsnda zgr yapar. Bu nedenle yaplmas gereken, doann
bilgisini edinerek onu kontrol altna almak ve onu insann daha iyi ve mutlu
yaamas iin deitirmektir. Peki, bu nasl yaplacaktr? Bacon ve onun gibi
dnen nc aydnlamaclar iin tek yol nyarglarndan, dinsel inanlarndan,
skolstik akl yrtmelerden kurtulmu ve bilimsel bilgiyi verecek deneysel
yntemi benimsemi insan yetitirmektir. te Rnesansla balayan yeni insan,
yani zgr, bamsz ve akl/deneyi bilgi iin referans alan insan oluturma
projesi, meyvelerini Aydnlanma anda verir.
II
Aydnlanma a, bat uygarlnn yeni insan ve toplum ina etme
projesinin dnsel ve felsefi temellerinin olutuu adr. Yeni insan her
eyden nce kendi akln kullanma cesaretini gsteren bir zellikle
donatlmaldr. Bunu Alman filozof Kant yle dile getirir:
Aydnlanma, insann kendi suu ile dm olduu bir
ergin olmama durumundan kurtulmasdr. Bu ergin olmay
durumu ise, insann kendi akln bir bakasnn
klavuzluuna bavurmakszn kullanamaydr. te bu
ergin olmaya insan kendi suu ile dmtr; bunun
nedenini de akln kendisinde deil, fakat akln bakasnn
26

Bat Aydnlanmasnn Dnsel Kkenleri ve Eletirisi

klavuzluu ve yardm olmakszn kullanmak kararlln

ve yrekliliini gsteremeyen insanda aramaldr. Sapere
aude! Akln kendin kullanmak cesaretini gster! sz imdi
Aydnlanma'nn parolas olmaktadr.2

I. Kant
Aydnlanma ann ne olduunu, amacn ve bu amac nasl
gerekletiini zmlemek iin 18. yzylda bat dncesini ve batl insan
tipini belirleyen ulus devletin filozofunun dncelerinden
yararlanacam. Bunlardan ilki, ngiliz filozof ve siyaset adam John Locke
(1632-1704)tur.
John Lockeun grlerini iki adan ele alacam. lki onun bilgi
anlayna bal metafizik ve bilim anlay dorultusundaki aydn insan tipi;
dieri ise onun siyaset felsefesi dorultusunda tanmlad birey ve devlet
anlaydr. Locke, insan zihninin/aklnn doutan bo bir levha gibi ieriksiz
olduunu ne srerek her trl bilginin daha sonra deneyle elde edildiini
savunur. Bu bilgi kuramyla sylenmek istenen udur: nsan kendi akl
sayesinde her trl bilgiyi deneysel bir temelle oluturabilir. Baka bir deyile,
kilisenin ne srd din retisini, metafizik dnceleri ve batl inanlar
deneyle elde edemeyeceimize gre, bunlarn doruluunu gstermemiz
bilimsel adan olanakl deildir. Bu nedenle akln bilgi edinmesinde din,
metafizik ve batl inanlar yardmc olamad gibi doru dnme iin de
engeldirler. O halde dinin, metafiziin ve her trl inancn terk edilerek akln
2

"'Aydnlama Nedir?' Sorusuna Yant (1784)" Toplumbilim Aydnlanma zel Says, Say: 11,
ev. Nejat Bozkurt, Balam Yaynlar, stanbul, 2000, s. 17.

27

A. Kadir EN

bamsz ve zgrce bilgi edinmesi iin gerekli eitim, evre ve kltr

olanaklarnn hazrlamas gerekir. Genel olarak tm Aydnlanma dnrleri,
akln egemenliinde oluan bir bilim anlayna gre oluturulan insan ve
toplum anlaynn, insann mutlu ve rahat yaamasn salayacana inanrlar.
Lockela balayan deneyci gelenek, din ve metafizii, bilimsel bilgi
nndeki en byk engel olarak grr. Bilimsel bilgiyi verecek aydnlanm
akl, ancak o akl kullanma cesaretini gsterecek bireylerin oluturduu bir
toplum dzeninde yaama ans bulur. Bu nedenle Locke insanl acdan,
sefaletten, hastalklardan, korkudan, ktlklerden ve bilgisizlikten kurtaracak
bir toplum dzeni iin bir siyaset felsefesi nerir. Bu, bireyin yaama hakkn,
zgrln ve mlkiyet hakkn gvence altna alm liberal hukuk devletidir.
Ona gre, devlet bireyin karlarn korumak iin vardr. Locke bu konuda yle
syler:
Hangi adan baklrsa baklsn yeryzndeki geerli olan
hukuk, insandr ve bu yzden de yalnzca insanlarn
rzalaryla oluturulabilir. Dolaysyla halkn rzasna
dayanmayan bir hukuka ve otoriteye itaate hi kimse
zorlanamaz.3

John Locke
Bylece aydnlanm birey ancak aydnlanm bir hukuk devletinde yani
aydnlanm yneticilerin ve toplumsal uzlamla kurulmu hukuk dzeninde
gerek anlamn bulur. Bu nedenle dinsel devletler yerini akl devletlerine
brakmaldr. nk aydnlanma ancak insanlarn bireysellemesi ve toplumun
gelimesiyle gerekleir. Devletin grevi de, aydn insann olumas iin gerekli
tm kamusal, kurumsal, bilimsel, eitimsel yapy oluturmaktr.
kinci olarak Fransz aydnlanmas zerinde duracaz. Fransz
aydnlanmas ngiliz aydnlanmasnn temel kalk ilkeleri olan deney, akl,
bilim, laiklik, hukuk, birey, ulus, toplumsal szleme, uzlama dayal hukuk
3

Neet, Toku, John Locke ve Siyaset Felsefesi, Liberte Yay., Ankara, 2003, s. 115.

28

Bat Aydnlanmasnn Dnsel Kkenleri ve Eletirisi

kavramlarn gelitirerek aydnlanma dncesini daha geni halk kitlelerine

ulatrma etkinliine girdi. Bu anlamda Voltaire (1694-1778) ncelikle
anmsanacak Fransz dnrdr. John Locketan byk etki alan Voltaire, deist
bir Tanr anlay ile insan, toplumu, devleti ve evreni yeniden aklama
abasna girer. Deizme gre Tanr vardr ve evreni yaratmtr fakat evrenin
ilerine mdahale etmemektedir. Bu nedenle insanlar kendi yaamlarn
belirleme, toplum ve devlet dzeni oluturma ve bilim yapma vs. konularda
kendi balarna ve zgrdrler. te bu noktada devreye akl girer, nk insan
akll varlk olarak hem toplumu hem de doay bilecek ve ynetecek gtedir.
Voltaire gre insan dnme yetisine ve zgr istence sahip tek canldr. Bu
nedenle insan kendi bilgisizliini aabilecek olanaa da sahiptir. nk tm
ktlklerin kaynanda anlama yetisini kullanmayan ve bilgisizlik iinde
yaayan birey vardr. O halde yaplmas gereken, bireyin bilgi edinmesini
salayarak aydnlanmasna yardm etmektir. Bu amala Voltaire, ansiklopedi
almalarna katlarak byk halk kitlelerine bilgi ulatrmaya alr. Tanrya
balanan hibir ktlk olamaz dncesini benimseyen Voltaire, tm yaam
boyunca bireyin ve toplumun aydnlanmas iin akln ve bilimin ncln
savunmutur. Bylece insan aklnn aydnlanmas ile birey, toplumun
aydnlanmas ile de uygarlk ortaya kar.

Jean-Jacques Rousseau
Fransz aydnlanmasnn ikinci nemli dnr de Jean-Jacques
Rousseau (1712-1778)dur. Ansiklopedi almalarna da katlan Rousseaunun
aydnlanma dncelerinin temelinde toplumsal szleme kavram vardr.
Toplum Szlemesi ve nsanlar Aras Eitsizliin Kayna adl eserlerinde
Rousseau, birey olarak insann kendi kendine yetemeyecei dncesinden
hareketle insanlarn toplum iinde yaamas gerekliliini ne srer. Fakat
29

A. Kadir EN

toplum iinde yaamann bir bedeli vardr. Doal durumda zgr ve eit olan
insan, toplumsal yaamda bunlar kaybetme tehlikesiyle kar karya
kalmaktadr. O halde insanlarn hem toplum halinde hem de zgr yaamalar
iin bir dzen gerekmektedir. te Rousseau byle bir toplum yaps iin
gereken eyin, bir araya gelerek bir dzen iinde yaamay kabul edenlerin
ortaklaa oluturacaklar bir szleme olduunu ne srer. Bu szlemeyle
bireylerin kendilerinin nasl bir g tarafndan ynetileceklerini belirleyen bir
genel istence ularlar. Rousseau genel istenle, halkn yani bireylerin kendi
kendilerini ynetecekleri, yasaya dayal bir cumhuriyet ynetim biimini
anlamaktadr. nk genel isten, halkn egemenlii zerine ykseldiinde
meru olur. Bu yorum en iyi rneini Fransz Devriminde gstermitir.
ounluun istei dorultusunda oluan bir ynetim anlayn savunmakla
birlikte akla dayal yasal dzeni de savunmaktadr.
Alman aydnlanmasnn temsilcisi olarak da konumamzda Immanul
Kant (1724-1804) ele alacam. Kant, aklc ve deneyci grlerin tek
balarna insan bilimsel bilgiye ulatramayaca dncesiyle ncelikle insan
aklnn bilme koullarn, daha dorusu neyi bilip neyi bilemeyeceini aratrr.
Saf Akln Eletirisi adl kitabnda Kant, aydnlanma geleneine uygun bir
biimde, metafiziksel bilgi ile bilimsel bilgi arasndaki farkll gstermek
amacyla insan aklnn eletirel bir zmlemesini yapar. Bylece insan aklnn
deneyden bamsz olarak ortaya koyduu bilgiler ile deneye bal olarak ortaya
koyduu bilgilerin snrlarn ortaya koyarak bilimsel bilgi ile bilimsel olmayan
bilgilerin birbirinden nasl ve hangi lte gre ayrldklarn gsterir. Bilimsel
bilgiye kaynaklk eden saf akln bilme olanaklarn, ilkelerini, snrlarn ve
ltlerini belirler. Kantn amac Newtonn fiziine felsefi bilgi temelleri
oluturarak modern bilim ile felsefe arasndaki birliktelii kurmak ve bu grevi
de akla vermekti.
Kantn dier bir amac da, aydnlanm ya da aydnlanacak birey iin
bir ahlak retisi oluturmakt. nk insan akl ile nasl bilim ve doa
yasalarn ortaya koyuyorsa yine ayn akl ile insan kendi bireysel ve toplumsal
yaamn dzenleyecek ahlak yasalarn da ortaya koyabilirdi. te Kant ve
aydnlanmac dnrler bu kalk noktasndan yola karak ahlak kuramlar
gelitirdiler. Bylece Kant, insan aklnn evrensel ahlak yasalar koyabilme
ilkelerini, olanaklarn ve ltlerini aratrd Pratik Akln Eletirisi adl
kitabn yazd. Sonu olarak Kant ve dier aydnlanmac dnrler, insan
aklnn evreni kavrayabileceini ve daha mutlu ve zgr yaayabilecekleri bir
toplum dzeni oluturabileceklerini savundular.
III
Yeni insan ve toplum anlaylarnn inas olarak Aydnlanmann
gereklemesi iin Aydnlanmac dnrlerin ortaklaa kabul ettikleri temel
ilkeler unlardr.
30

Bat Aydnlanmasnn Dnsel Kkenleri ve Eletirisi

Aklclk: Bu ilke, insan aklnn her trl rehberlii yapacak gte

olduunu ve baka hibir kaynaa gerek olmadn dile getirir.
Aydnlanmaclara gre akl, hem doru dnmeyi hem de doru
eylemi verecek tek kaynaktr; yeter ki onun bu ileyiini engelleyecek
d faktrler olmasn. nk akln doruya ulamasn engelleyen en
nemli unsurlar kilise (bozulmu dini inanlar), devlet (toplumsal
szlemeye ve hukuka dayanmayan devlet), batl inanlar, bilgisizlik,
yntemsizlik ve nyarglardr. Yaplmas gereken ise, akln
aydnlanmasn salamaktr. Bunun iinde akln aydnlanmasn
engelleyecek her tr kar unsuru gidererek bilimsel bir evre
hazrlamaktr.

Bilimcilik: Aydn insan gerei ve doruyu arayan ve onu bulmak

iin kendine bilimi rehber edinen bireydir ilkesi aydnlanmann bir
dier ilkesidir. Evrenin ve toplumun yasalarn verecek tek bilgi
kayna bilimdir dncesi, Aydnlanmann deimez ilkesidir.
nsanln ilerlemesini, bilimin ve teknolojinin ilerlemesiyle e tutan
Aydnlamaclara gre, insan bilimde ne kadar ok ilerlerse o kadar
ok g, mutluluk, huzur ve refah sahibi olur.

Aydnlanm din: Aydnlanma dnrleri, akln ve bilimin

egemenliinde ve klavuzluunda teist din anlayna, kilisenin
baskc retisine kar karak, dinde de yenilemenin ve deimenin
yani aydnlanmann gerekli olduunu savundular. Mucizeleri, batl
inanlar ve elikileri iermeyen yeni din yorumlar ne srdler.
zellikle deist din anlay, bir yaratann yani Tanrnn varln
kabul etmekle birlikte insan evreni anlamakta ve ynetmekte kendi
aklnn egemenliine brakmaktayd. Yine materyalist ya da ateist din
yorumlar da bu dnemin din anlaylar iinde yer almaktayd.

Metafiziin reddi: Aydnlanma dnrleri, bilimsel bilginin

temelinde olgu, gzlem ve deneyin olduunu ileri srdkleri iin
doal olarak metafizik retileri reddettiler. Bylece evrende ya da
toplumda zsel ve ereksel nedenler aramak yerine nesnel, olgusal,
maddesel nedenlerle olay ve olgular akland.

lerlemecilik; Aydnlanmaclar bilim ve teknolojideki ilerlemenin

yan sra tarihte de bir ilerleme olduunu savundular. Onlara gre,
insanlk tarihi dzgn dorusal olarak daha iyiye doru yani
yoksulluktan zenginlie; basitten karmakla; doaya bamllktan
zgrle, ksaca her alanda olumluya doru gitmektedir.

nsanclk: Aydnlanmac dnrler, ilerlemenin insan iin olmas

gerektii grnde hem fikirdir. nsan kendisi olma abasn giderek
daha ok gerekletirmektedir. Doal durumunu terk eden insan,
31

A. Kadir EN

toplumsal varlk olarak zgrlemesini ve daha mutlu olmasn

salayacak geliimin srdrecek bir hmanizm iine girmitir. Artk
her ey daha ok bireyin mutlu olmasn salayacak olanaklarn
yaratlmasna doru gitmektedir. Toplum ve devlet, insan yani birey
iin vardr ve onun insanca yaamas iin gerekli olanaklar
salamakla ykmldr.

Bireycilik: Akln kullanma cesaretini gster temel ilkesi aslnda

Aydnlanmann temel bir ilkesinin de birey yani kii olma olduunu
ifade etmektedir. Aydnlanma, dnen, sorgulayan, bilen, aratran
ve eletiren zgr bireylerin olumasyla gerekleeceini ne sren
aydnlanmaclar, Descartesin Dnyorum o halde varm
ilkesiyle znecilii savunmaktadrlar.

nsan haklar ve zgrlk ilkesi: Aydnlanma ancak insan hak ve

zgrlklerinin tanmland, korunduu ve yasal gvenceye alnd
toplumlarda gerekleecei iin, Aydnlanma dnrleri bireyin
haklarn, zellikle Lockeun temel ilkeleri olan yaam, zgrlk ve
mlkiyet haklarn ortaya koyacak ahlak ve politik sistemleri ne
srmlerdir. Bylece insan hak ve zgrlkleri aydnlanma
dneminin bir sonucu olarak gelimi ve insanla mal olmutur

Evrenselcilik: Her eyi akl ve bilim lt ile deerlendiren

Aydnlanmac dnrler, evrenin ve toplumun yasalarn bulmakla
da evrenselci bir anlay savunmaktalar. Bilimin, bilgi iin tek
kaynak; akln doruyu, iyiyi ve gzeli belirlemesi; insanln ve
tarihin daha olumluya doru ilerlemesi dncelerinin temelinde
evrenselcilik ilkesi vardr. Bu ilkeye gre mutlak ve evrensel olan
insan akl tarafndan bulunabilir ve tm dier insanlara eitim yoluyla
retilebilir. Ksaca insanlk evrensel olan ilkeler dorultusunda
yeniden oluturulabilir.
IV

Avrupada 18. yyda ortaya kan ve daha sonra dnyay etkileyen

aydnlama dncesi kendi dneminde de kabul grd gibi henz bitmemi
bir sretir. rnein Kanta gre, insanlk henz aydnlanmann bandadr.
Fakat gnmz postmodern dnrleri aydnlanmay eletirmektedirler. Acaba
eletirdikleri aydnlanmann kendisi mi yoksa bir dnemi ieren insan ve
toplum oluturma projesi midir? Bu blmde aydnlanma ve aydnlanma
ann temel ilkeleri eletirilerek, gnmzde aydnlanmann doru anlalp
anlalmad aklanacaktr.
ncelikle aydnlanma anda ortaya konulmak istenen akl ve bilim
nda mekanik bir insan ve doa aklamasdr. te Hegel ve 19. yy romantik
filozoflarn aydnlamaya kar yaptklar en nemli eletiri, insann ve doann
32

Bat Aydnlanmasnn Dnsel Kkenleri ve Eletirisi

tek bir boyutla ele alnmas ve bu tr toplumsal dntrme srecinin de

evrensel olduunun ne srlmesidir. Bu tr eletiriler gnmz
dnrlerinden, rnein Charles Taylor ve Michel Foucaultdan da
gelmektedir. Aydnlanmann tek tip zne yani birey ve toplum anlay
nerisine karn bireysel ve kltrel farkllklarn nemini vurgulamaktalar.
Bylece evrensel kltr ve insan projesinin ok tehlikeli sonular olabilecei
belirtilmektedir.
Edmund Burke ve Alasdair MacIntyre gibi bir ok dnr,
aydnlanmann bata Fransz Devrimi gibi insanla kar ilenmi byk
sulara yol aabileceini ileri srmekteler. te aydnlanma projesine kar bu
tr sulamalar, son 200 yln en nemli kar k nedenidir. Yeni-Kant
dnr Ernst Cassirer de aydnlanmay aklsallkta kkleen, rasyonalitede
tecessm eden bir deer sistemi olarak yorumlar. (Cevizci, 4)

Ernst Cassirer
Max Horkheimer ve Thedor Adorno gibi dnrler de, aydnlanmann
bilimsel aklclnn yalnzca arasal/yntemsel olarak alglanmasnn kinci
Dnya Savanda ortaya kan bir soy krm organizasyonuna neden olduunu
ileri srerler. nk onlara gre, aydnlanmann znde olan akl ve bilim
ksaca rasyonalite tm mitleri, batl inanlar ve dini inanlar ykmakla kalmad
kendisi bir otorite oldu ve baka hibir eyin gelimesine izin vermedi. Bylece
bir politik terr ortam hazrlad.

Hans-George Gadamer
33

A. Kadir EN

Hans-George Gadamer gibi yorumcu dnrler, Kantn soyut ve

biimsel zne anlaynn insan gerek yaamdan kopardn ileri srerler.
Maddi ve aklc yaam ne sren aydnlanma, insan tinsel ve toplumsal
yaamdan koparmaktadr. Tarihsellik boyutu gz ard edilen insan, kendi
varlndan/varoluundan uzaklamaktadr. Bu nedenle insann kendi varln
aydnlatacak anlama ve yorum bilgisine gereksinmesi vardr. Bu aydnlatma,
Aydnlanma ann ne srd ilkelerle olamaz.
V
Aydnlanma ann akl ve bilim temelli mekanik insan, doa ve evren
tasarm, tek tip insan ve toplum modelinin gelimesine sebep olmas
aydnlanmann gereksizliini ya da terk edilmesini gerektirmez. Yaplmas
gereken Aydnlanma a ile aydnlanma kavramn ayrt ederek her ikisinin de
tanmn ve snrlarn iyice aklamaktr. Aydnlanma a, tarihsel bir dneme
karlk gelirken, aydnlanma bireyin kendi varln ve bakalarn anlamasdr.
Bu nedenle bireysel ya da toplumsal aydnlanma, Aydnlanma ann baz
ilkeleri ile rtebilir, fakat aydnlanma yalnzca snrlar belirlenmi bir model
ya da tasar deildir. Aydnlanma, insan varlnn aydnlanmas olduu iin
ayn zamanda insan olma olanamzn da temelidir.
Demek ki aydnlanmay genel olarak aklclk ve modern
dnce/modern a kapsamnda grmek, kavram anlamca
daraltr ve onun insanla olan temel ilgisini grmeyi engeller.
yleyse burada bir an deerlendirilmesi ile bir
dncenin deerlendirilmesini ayrmak gerekir nk
aydnlanma dncesi dnce olarak doru temellere dayal
bir dncedir. (yi 2000: 140)
Aydnlanma, insan yaama, topluma ve doaya balayan bir ileve de
sahiptir, nk kendi varln aydnlatan birey, kendi dndaki varlklar da
anlar ve onlarla birlikte var olduunun farkna varr. Bu nedenle aydnlanma, bir
tr farkndalktr. Bylece her tr kreselleme ve evrenselletirme projeleri
karsnda varln korur ve gelitirir. Sonuta aydnlanma, insana insan olma
olanan veren bir var olma srecidir.
KAYNAKA
yi, Sevgi (2000) Aydnlanma Sorunu, Bedia Akarsu Armaan, Hazrlayanlar
Betl otuksken ve Doan zlem, nklap Kitabevi, stanbul.
Cevizci, Ahmet (2002) Aydnlanma Felsefesi, Ezgi Kitabevi, Bursa.
Kant, I., (2000) Aydnlama Nedir? Sorusuna Yant (1784), Toplumbilim
Aydnlanma zel Says, Say: 11, ev. Nejat Bozkurt, Balam
Yaynlar, stanbul.
Toku, Neet (2003), John Locke ve Siyaset Felsefesi, Liberte Yay, Ankara.
34