Seminarski rad iz predmeta: Uvod u hemijsku tehnologiju

Tema: Pigmenti

SADRAJ
SAETAK..................................................................................................................... 3
UVOD.......................................................................................................................... 4

Obojene tvari koje su kao nositelji obojenosti sastojci razlicitih proizvoda.................5

Index boje................................................................................................................ 6
Pigmenti kroz historiju................................................................................................ 8
Sintetski anorganski pigmenti.................................................................................8
Sintetski organski pigmenti..................................................................................... 9
Pigmenti u slikarstvu................................................................................................ 10
Biljni pigmenti boje u vou i povru......................................................................12
Bojila kao aditivi u vou i povru...........................................................................13
Mineralni pigmenti.................................................................................................... 15
ZAKLJUAK............................................................................................................... 17
LITERATURA.............................................................................................................. 18

1. SAETAK

Pigment je materijal koji izgleda obojeno zbog selektivne apsorpcije i refleksije svjetlosti.
Pigment je najee u obliku estica.
Mogu biti od prirodnih materijala (organskog ili anorganskog podrijetla) ili umjetni (hemijski
sintetizirani). Npr. pigmenti minerala: oker, crveni, zeleni ili pigmenti iz koljaka: grimizni itd.
Obojene tvari koje su kao nositelji obojenosti sastojci razliitih proizvoda kao to su boje i
lakovi, tiskarske boje, guma, plastika, keramika, papir, sintetska vlakna, betonski, prehrambeni i
kozmetiki proizvodi. Indeks boje meunarodni je sistem kodiranja organskih pigmenata, u
kojem se navodi ime skupine, tip i broj boje, hemijski sastav, komercijalno ili trgovako ime.
Od nekoliko vrlo vanih prirodnih pigmenata danas se u manjim koliinama koriste
eljezooksidni pigmenti (oker i crveni) i boksit, a poveava se upotreba eljeznog tinjca (listiavi
hematit).
Pigment daje slikarskim bojama (i svim ostalim bojama ukjluujui i boju ljudske koe i
oiju) boju. estice pigmenta se ne rastvaraju u tenostima ali mogu biti utopljene u tenosti.
Boja voa i povra je rezultat zajednike percepcije vie pigmenata bilo odvojeno bilo u
komleksu. Tradicionalno se crvena, uta i plava boja smtraju primarnim bojama. Na osnovu boje
mogu se odrediti slijedee karakteristike: zrelost, stupanj rafinacije, istoa, svjeina kao i
ispravnost proizvoda.
Kljune rijei : pigment, index boje, aditivi, mineralni pigmenti, slikarstvo.

2. UVOD

Pigment je materijal koji izgleda obojeno zbog selektivne apsorpcije i refleksije svjetlosti.
Pigment je najee u obliku estica.
Pigmenti se koriste kao tvari koje daju boju naliima, tintama, plastinim i

tekstilnim

materijalima te prehrambenim i kozmetikim proizvodima.

Mogu biti od prirodnih materijala (organskog ili anorganskog podrijetla) ili umjetni (hemijski
sintetizirani). Npr. pigmenti minerala: oker, crveni, zeleni ili pigmenti iz koljaka: grimizni itd.
U industriji i umjetnosti pigmenti su netopive , vrste tvari koje se obino koriste u obliku praha
zajedno sa vezivima (ulje, ljepilo, lakovi, jaje) i drugim sastojcima (npr. voda). Organski
pigmenti ("biljne boje") postoje u prirodi i mogu se djelomino preraditi na jednostavan nain.
U biologiji je pigment bilo koja tvar koja daje boju biljnim ili ivotinjskim stanicama,
npr. hlorofil, hemoglobin, melanin. Nedostatak pigmenta melanina kod ljudi i ivotinja uzrokuje
albinizam.

3. OBOJENE TVARI KOJE SU KAO NOSITELJI OBOJENOSTI SASTOJCI

RAZLIITIH PROIZVODA

Obojene tvari koje su kao nositelji obojenosti sastojci razliitih proizvoda kao to su boje i
lakovi, tiskarske boje, guma, plastika, keramika, papir, sintetska vlakna, betonski,
prehrambeni i kozmetiki proizvodi(slika 1 ).
Za razliku od topljivih boja (u vodi, organskim otapalima ili materijalu koji treba obojiti) i
bojila, pigmenti nisu topljivi u ostalim sastojcima materijala u koji se ugrauju, ve su
dispergirani u finom usitnjenju, sve do nanometarskih estica.
Od mnogih svojstava pigmenata najvanija je njihova boja, koja ovisi o apsorpciji, odn.
refleksiji vidljivoga dijela spektra. Bijeli pigmenti reflektiraju gotovo sav spektar, crni ga
apsorbiraju, a obojeni jedan dio apsorbiraju, a ostali reflektiraju.
Pigmentima se postiu i posebni optiki efekti pigmentiranih proizvoda (transparentnost,
metalni ili sedefast izgled, luminiscencija), te neka druga svojstva kao poveana otpornost
prema koroziji, elektrinu provodnost i magnetinost.

Slika 1. pigmenti

3.1.

Index boje

Indeks boje meunarodni je sistem kodiranja organskih pigmenata, u kojem se navodi ime
skupine, tip i broj boje, hemijski sastav, komercijalno ili trgovako ime. Slui za jednoznanu
klasifikaciju i identifikaciju pigmenata, a sadri vie od 700 tipova i vie od 5000
pojedinanih pigmenata(slika 2 ).
Dananji se veliki potroai sve vie orijentiraju na uporebu do 15 visokokvalitetnih
pigmenata u obliku tenih preparata (koloranti, pigmentne paste), koji se plasiraju i kao
trini proizvodi. Industrija boja i lakova uzima jo za metalni izgled aluminijske ljuskice i
hemijski obraen tinjac, kao antikorozivne pigmente cinkov prah, cinkov fosfat i eljezni
tinjac te vei broj pigmenata za specifine proizvode, za posebne optike efekte i neka druga
svojstva.
Zbog ekoloki nepodobnih svojstava gotovo su potpuno izvan uporabe nekad mnogo rabljeni
pigmenti na bazi olova (npr. izrazito antikorozivni minij), a stalno se smanjuje i potronja
pigmenata na bazi hroma.

Slika 2. index boje

4. PIGMENTI KROZ HISTORIJU

Od nekoliko vrlo vanih prirodnih pigmenata danas se u manjim koliinama koriste

eljezooksidni pigmenti (oker i crveni) i boksit, a poveava se upotreba eljeznog tinjca
(listiavi hematit).
Chromos je 1953. zapoeo proizvodnju talonih pigmenata na bazi hroma, olova i cinka,
proizvodnju tzv. tekuega zlata za keramiku 1963., a nekih drugih keramikih pigmenata
1967. Svoj je asortiman pigmenata znatno proirio od 1968., a od 1975. proizvodio je i
molibdatne pigmente. Priblino polovicu proizvodnje plasirao je u izvoz. Od 1991.
proizvodnja pigmenata u Chromosu znatno se smanjila, a 2000. i potpuno prestala.

4.1. Sintetski anorganski pigmenti

Sintetski anorganski pigmenti veinom su osrednje moi bojenja i velike pokrivnosti. U

upotrebi su , razliiti spojevi metala, i to najvie kao :

Bijeli pigmenti: titanijev dioksid (rutil, anatas), cinkov oksid i smjesa cinkova sulfida

i barijeva sulfata (litopon);

crni: aa, grafit i crni eljezooksidni pigment; uti: eljezooksidni pigment (oker),
kadmijev sulfid, mijeani kristalni metalni kompleksi (oksidi titanija, antimona i
nikla)

te

kromati

kadmija,

barija, cinka

stroncija;

naranasti:

olovni

kromat/molibdat; crveni: eljezooksidni pigment;

plavi: kalijev, natrijev i amonijev heksacijanoferat (milori, pruski i kineskoplavi
pigmenti), natrijev alumosilikat koji sadri i sumpor (ultramarin) i kobaltov/kromov

aluminat; smei: eljezooksidni pigment; zeleni: kromov oksid.

Znaajnu uporabu kao pigmenti imaju i metali: ljuskice aluminija i bronce, cinkov
prah.

4.2.

Sintetski organski pigmenti

Sintetski organski pigmenti velike su moi bojenja i male pokrivnosti. U upotrebi su:

uti, naranasti i crveni azo-, diazo- i kompleksni azo-pigmenti, heterocikliki

(izoindolin) i antrakinonski,
crveni kinakridonski pigmenti; ljubiasti: dioksazinski i kinakridonski pigmenti;
plavi: ftalocijaninski (bakrov ftalocijanin) i indantrenski;
smei: kinakridonski; zeleni: ftalocijaninski (halogenirani bakrov ftalocijanin) i

niklovi azo-pigmenti.
Pigmentima se postiu i posebni optiki efekti pigmentiranih proizvoda
(transparentnost, metalni ili sedefast izgled, luminiscencija), te neka druga svojstva
kao poveana otpornost prema koroziji, elektrinu provodnost i magnetinost.

5. PIGMENTI U SLIKARSTVU
9

Slikarstvo (lat. pictura) jedna od osnovnih grana likovnog stvaralatva, umijee koje pomou
linija i boja daje na plonoj podlozi prikaz pojava vienih u stvarnosti. Za razliku od crtea
i grafike, slikarstvo je ona umjetnost koja se izraava u prvom redu pomou boje. Slikarstvo je
likovna umjetnost budui da sliku, koja je produkt slikarstva i djelo slikara, opaamo iskljuivo
ulom vida. Osoba koja se bavi slikarstvom se zove slikar. Slikari mogu, ali ne moraju da koriste
iskljuivo slikarske boje. Umjetnike slike esto sadre razne predmete i/ili prirodne materijale u
raznim kombinacijama.
Pigment, u slikarstvu, podrazumjeva obojene estice koje su usitnjene, suhe i u formi pudera.
Pigment daje slikarskim bojama (i svim ostalim bojama ukjluujui i boju ljudske koe i
oiju) boju. estice pigmenta se ne rastvaraju u tenostima ali mogu biti utopljene u tenosti.
Pigmenti se mogu nai u prirodi (u mineralima, stijenama, biljkama) a mogu biti i vjetaki(slika
3), fabrikovani sintetikim putem.
Medij, u slikarstvu, podrazumjeva tenost u koju je pigment utopljen da bi se dobila slikarska
boja. Tenost moe da budevoda (vodene boje), ulje (uljane boje), vosak (enkaustika) i sl. Pod
terminom medij se takoer misli na substancu koju slikar naknadno dodaje slikarskoj boji da
promjeni njene osobine. Npr. slikar moe da doda odreen medij slikarskoj boji da bi je uinio
transparentnom ili manje reflektivnom i sl.
Ljepilo, u slikarstvu, podrazumjeva substancu koja se dodaje smjesi pigmenta i medija da bi
pigment ostao privren za podlogu nakon to se medij osui na podlozi. Medij ujedno moe da
bude i ljepilo kao to je to sluaj sa uljem u uljanim bojama. Vodene boje npr. sadre ljepilo koje
se rastvara u vodi. Kombinaciju ovih elemenata nazivamo slikarskim tehnikama.

10

Slika 3. pigmenti u slikarstvu

11

6. BILJNI PIGMENTI BOJE U VOU I POVRU

Boja je znaajno organoleptiko svojstvo veine vonih i povrtnih plodova kao i proizvoda koji
se od njih dobijaju. Boja voa i povra je rezultat zajednike percepcije vie pigmenata bilo
odvojeno bilo u komleksu. Tradicionalno se crvena, uta i plava boja smtraju primarnim bojama.
Na osnovu boje mogu se odrediti slijedee karakteristike: zrelost, stupanj rafinacije, istoa,
svjeina kao i ispravnost proizvoda.
Boja i izgled esto pruaju informacije o identitetu proizvoda, kvaliteti i aromi. Preko boje
moemo biti upozoreni na mikrobioloko kvarenje proizvoda.
Boja moe nastati i djelovanje topline na eere, odnosno karamelizacijom (boja tosta, smea
boja karamela, itd.). Tamna boja moe biti i posljedica hemijskih interakcija izmeu eera i
proteina odnosno reakcija posmeivanja ili Maillard-ovih reakcija.
Do kompleksnih promjena boje dolazi i kada organske komponente hrane dolaze u kontakt s
zrakom, te prilikom kuhanja.
Krajnja boja je posljedica kombinacije razliitih faktora. Najee boje voa i povra su:
zelena,crvena,uta i narandasta, plava i purpurna i bijela. Zeleno voe i povre izmeu ostalog
sadri antioksidanse, kao to su lutein i indoli.
Zeleno voe i povre je na primjer: avokado, zelene jabuke, zeleno groe, kivi, limete, zelene
kruke, grah u mahunama, kupus, celer, krastavci, zelena salata, poriluk, brokula, graak, zelena
paprika, pinat, tikvice, kineski kupus, kelj,karfiol(slika 4) artioke, paroge i jestive zelene
klice. Plodovi, klice i listovi zelenih boja riznica su vitamina i minerala koji pomau: ouvati
dobar vid, smanjiti rizik od nastanka nekih vrsta raka, jaati kosti i zube.
12

Slika 4 razliite boje karfiola

6.1.

Bojila kao aditivi u vou i povru

Bojila su iste tvari, koncentrati ekstrakata jestivih sirovina ili sintetskim postupkom
proizvedeni hemijski spojevi poznatog sastava, a dodaju se u malim koliinama za bojenje
namirnica, ne mijenjajui ostala svojstva proizvoda.
Bojila mogu biti prirodna i umjetna. Bojila pripadaju aditivima , a to su tvari tano poznatog
hemijskog sastava, koje se ne konzumiraju kao namirnice, niti su tipian sastojak namirnice, bez
obzira na prehrambenu vrijednost, a dodaju se namirnicama u svrhu poboljanja tehnolokih i
senzorski svojstava.
Bojila se mogu da dodaju namirnicama u tehnolokom postupku proizvodnje, tokom pripreme,
obrade, prerade, oblikovanja pakiranja, transporta i uvanja.

13

Slika 5 aditivi
Mjeavinom aditiva podrazumijeva se mijeanje dvaju ili vie aditiva iste skupine ili razliitih
skupina, sa ili bez nosaa ili razrjeivaa, uz uvjet da je takvo mijeanje tehnoloki opravdano.
Bojila mogu biti na odredjenom nosau(slika 5).
Zabranjeno je dodavanje bojila:koncentratu paradjza i proizvodima od paradjza u konzervi ili
staklenkama, umacima na bazi paradjza, vonim sokovima i nektarima te soku od povra, vou,
povru i gljivama i njihovim preraevinama u konzervama ili bocama kao i u suenom obliku,
ekstra demu, marmeladi i eleu te kesten pireu, prenoj kafi, aju i cikoriji, ajnom ekstraktu i
ekstraktu cikorije, pripravcima od aja, bilja, voa kao pojedinanoj sirovini ili u smjesi u
originalnom ili instant obliku., soli i nadomjescima za sol, zainima i mjeavine zaina, vinu od
groa i slinim fermentiranim proizvodima, vonim alkoholnim piima, estokim vonim
piima, vinskom octu, hrani za dojenad i malu djecu (ukljuujui i hranu za djecu slabog
zdravlja), sladu i proizvodima od slada i Ukoliko se sirovinama za izradu navedenih namirnica
doputa upotreba bojila u njihovoj proizvodnji, onda se primjenjuje princip prijenosa.

14

7. MINERALNI PIGMENTI

Mineralni pigmenti (ultramarini i oksidi) su boje koje su odline za bojanje sapuna(slika 6)

izraenih u tzv. hladnom procesu. One NE migiraju, vrlo su stabilne te otporne na luinu. Mogu
se koristiti i u melt&pour tehnici. Za melt&pour ih je potrebno razmutiti u vodi a u hladnom
procesu mogu se staviti direktno u ulja. Svi ovi pigmenti su sigurni, odobreni i pripremljeni za
koritenje u kozmetici.

Slika
6

mineralni pigmenti za izradu sapuna

15

Dekorativna kozmetika(slika 7) openito sadri velike koliine boja (5-7% u maskarama i

tekuim puderima, oko 10% u ruevima te u sjenilima oko 30%). Mnoge nas boje mogu
odueviti, no njihova je kvaliteta upitna zbog toksinog djelovanja (azo boje). Neke su azo boje
ve godinama predmet rasprava i testiranja potencijalno tetnog djelovanja. Naime dok jedne
uzrokuju alergijske reakcije, za druge je dokazano izrazito toksino djelovanje (kancerogeno a
mogu izazvati i pobaaj).

Slika 7. dekorativna kozmetika

16

ZAKLJUAK
Tvari razliitog hemijskog sastava koje su nositelji boje u ivih organizama. Nalaze se u
stanicama u obliku zrnaca, kapljica i kristala; esto su vezani na bjelanevine. Vani su za ivot
biljaka, ivotinja i ovjeka. Podrijetlo im je dvojako:
a) stvoreni su u protoplazmi specijalnih stanica kao endogeni pigmenti
b) dospijevaju u stanice infiltracijom kao egzogeni pigmenti.
Najraireniji

su

pigmenti

porfirini (hlorofil, hemoglobin, citokromi i

dr.), karotenoidi (uti ksantofili i naranasti do naranastocrveni karoteni, koji se nalaze u

razliitim tkivima biljaka, praivotinja, spuava, mahovnjaka, jeinaca, kraljenjaka,
te fukoksantin usmeihi

nekih

drugih

alga),

antocijani (crvene,

ljubiaste

plave

boje) flavoni i flavonoli (ute boje poznate i pod nazivom antoksantini; nalaze se u listovima,
cvjetovima i plodovima biljaka, a dolaze i u nekih vrsta kukaca i jeinaca).

17

LITERATURA
1. Dr. Azra Jaganjac, Mr. Ismet Tahirovi, Osnove hemijske tehnologije, Sarajevo

2005.godine

18