ORIGINALNI RAD

ORIGINAL ARTICLE
UDK 616.89-053.2:316.356.2

KARAKTERISTIKE PORODINE STRUKTURE I KOMUNIKACIJA U

PORODICAMA SA DECOM SA POREMEAJEM PONAANJA
CHARACTERISTICS OF FAMILY STRUCTURE AND COMMUNICATION
IN FAMILIES WITH CHILDREN WITH BEHAVIOR DISORDERS
Jasminka Markovi1, Dragan Mitrovi1, Svetlana Ivanovi-Kovaevi1, Valentina obot1,
Jelena Srdanovi1
Saetak: Jedan od najeih nalaza koji se pominje u literaturi o poremeajima ponaanja jeste da deca i
adolescenti koji imaju ovaj poremeaj potiu iz porodica koje su disfunkcionalne, i to na vie nivoa. Ovim
istraivanjem obuhvaeno je 30 porodica karakteristinih po tome to imaju najmanje dva sina, oba uzrasta
od 12 do 18 godina, a da pri tome jedan sin ima poremeaj ponaanja, a drugi sin nema ovaj poremeaj. U
istraivanju je uestvovao jedan od roditelja i oba brata, koji su popunjavali odgovarajue upitnike za procenu
porodice (FACES III i strukturirani upitnik). Cilj je bio da se utvrde karakteristike porodica u kojima jedno
dete ima, a drugo dete nema poremeaj ponaanja, i to karakteristike strukture i komunikacija u porodici. Rezultati istraivanja ukazuju da ispitane porodice karakterie: funkcionalna kohezivnost, nizak stepen rigidnosti,
prosena uestalost konflikata, prosean obrazovni nivo roditelja, visok stepen haotinosti, nizak socioekonomski
status, mnogolanost, loe roditeljske vetine, lo monitoring dece, jedan od roditelja zloupotrebljava psihoaktivne supstance ili ima drugi psihijatrijski poremeaj i devijantno ponaanje meu lanovima ire porodice.
Kljune rei: poremeaj ponaanja, porodica, deca, adaptabilnost, kohezivnost
Abstract: One of the most common findings mentioned in the literature regarding behavior disorders is that
children and adolescents with the disorder come from families which are dysfunctional on several levels. This
trial involved 30 families with at least two sons, both aged 12 to 18, one of whom suffers from the disorder and
the other one without it. The trial included one of the parents from these families and both of the brothers. They
all filled out questionnaires for family evaluation (FACES III and a structured questionnaire). The aim was to
determine the characteristics of those families which have one child with behavior disorder, with an accent on
the structural characteristics of the family and the communication within it. The obtained results indicated that
the main determinants of such families are: functional cohesion, low level of rigidity, average conflict rate, average education level of the parents, high level of chaos, low socio-economic status, large families, bad parenting
skills, bad child monitoring, drug abuse of one of the parents or other psychiatric disorder and deviant behavior
among the wider family cicle.
Key words: behavior disorder, family, children, adaptability, cohesivity
Uvod
Poremeaj ponaanja jeste najei oblik psihopatologije kod dece i adolescenata, to je konzistentan
nalaz u svim istraivanjima iz ove oblasti. Zato je
ovaj poremeaj po nekim autorima (1) i najei
razlog za upuivanje dece na pregled kod psihijatra
1

Centar za deiju i adolescentnu psihijatriju, Institut za

psihijatriju, Kliniki centar Vojvodine, Novi Sad

24

ili psihologa. Epidemioloki podaci ukazuju da

se od 30% do 50% dece javlja dejem psihijatru
upravo zbog poremeaja ponaanja. Prevalenca se,
zavisno od strogosti koritenih kriterijuma, procenjuje od 4% - 10%.
Svako dete ponekad kri socijalne norme, ugroava
prava drugih ljudi ili oteuje imovinu. Velika veina
dece prolazi kroz period laganja, krae, beanja iz
kole. Manji broj dece se nasilno ponaa prema

AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.

drugoj deci ili je na neki drugi nain agresivno. Dete

sa poremeajem ponaanja se od ostale dece razlikuje
po intenzitetu, opsegu i uestalosti problematinog
ponaanja (2). Prema ICD-10 (Klasifikacija mentalnih poremeaja i poremeaja ponaanja, Svetska zdravstvena organizacija, 1992.): Poremeaje
ponaanja karakterie ponavljano i trajno prisustvo
obrazaca antisocijalnog, agresivnog i izazivakog
ponaanja.. Poremeaj ponaanja se prema DSMIV definie kao ponavljajui i trajni obrazac
ponaanja pri kome se naruavaju osnovna prava
drugih ili se naruavaju osnovne socijalne norme
ponaanja, sa navedenih 15 dijagnostikih kriterijuma. Kao to se vidi iz opisa ovih dijagnostikih
kriterijuma i savremenih klasifikacionih sistema,
poremeaj ponaanja pokriva zaista irok spektar
ponaanja, te se ini da je ovo dijagnoza koju je
vrlo lako postaviti i vrlo teko izbei, naroito neiskusnom ili isuvie zauzetom kliniaru.
Opte je uverenje, i meu strunjacima i meu laicima, da postupci prema deci, posebno roditeljski,
u najveoj meri oblikuju linost budueg odraslog
oveka. Frojd je veinu psihoanalitikih pojmova
koji se tiu razvoja linosti stavio u kontekst porodice. Adler, Jung, Erikson i drugi predstavnici
psihoanalitikih kola takoe. Na slian nain
to ine i bihejvioristi, te osobine i ponaanja
objanjavaju principima klasinog i instrumentalnog uslovljavanja, uenja po modelu i drugo, to
se sve najee odvija u porodici. U transakcionoj
analizi se smatra da se ivotni scenario i osnovni
stav prema svetu odreuju u prvim godinama
ivota, a repertoar igara se uglavnom preuzima
od roditelja.
Rezultati istraivanja i pregled referentne literature
ukazuju da sledei faktori vezani za porodicu mogu
uticati na razvoj poremeaja ponaanja: roditeljski
konflikti i nepotpune porodice, psihopatologija
roditelja, broj lanova porodice, socioekonomski
status, vaspitni stil, obrazovanje roditelja i kvalitet
monitoringa.
CILJ RADA
Ovaj rad ima za cilj da utvrdi karakteristike
porodine strukture i komunikacije u porodicama
u kojima jedno dete ima, a drugo nema poremeaj
ponaanja.
MATERIJAL I METODOLOGIJA
ISPITIVANJA
Istraivanje je sprovedeno kao prospektivna studija
u Centru za deju i adolescentnu psihijatriju pri In-

stitutu za psihijatriju Klinikog centra Vojovodine

u Novom Sadu, u periodu od marta 2006. do decembra 2007. godine.
Uzorak je obuhvatio 90 ispitanika podeljenih u tri
grupe od po 30 ispitanika:
Adolescenti mukog pola sa dijagnozom
poremeaja ponaanja uzrasta od 12-18 godina. ive sa jednim ili oba roditelja. Imaju brata
koji nema dijagnozu poremeaja ponaanja.
Braa adolescenata iz prve grupe uzrasta od 12
do 18 godina koji nemaju dijagnozu poremeaja
ponaanja.
Jedan od roditelja ovih adolescenata.
Ispitanici su u istraivanje ukljueni po redosledu
javljanja na Centar za deju i adolescentnu psihijatriju radi ambulantnog ili hospitalnog tretmana.
Dijagnoza poremeaja ponaanja postavljena je na
osnovu vaeih dijagnostikih kriterijuma po ICD10.
Karakteristike porodica su ispitane pomou strukturisanog upitnika kao i upitnika FACES III.
Strukturirani upitnik je specijalno konstruisan za
potrebe istraivanja i obuhvata: sociodemografaske
karakteristike, podatke o porodinoj strukturi,
podatke o porodinoj komunikaciji, individualne
karakteristike roditelja, roditeljske vetine i vaspitni
stil. Ovaj upitnik popunjavao je istraiva-kliniar,
i to na osnovu podataka iz istorije bolesti ili
poliklinikog kartona kao i intervjua sa roditeljima
i decom. FACES III (Family Adaptation and Cohesion Scales) je upitnik koji procenjuje porodinu
adaptabilnost i kohezivnost (3). Porodina kohezija
predstavlja stepen udaljenosti ili bliskosti lanova
porodice i razlikuje etiri nivoa kohezije: udaljeni,
razdvojeni, povezani i umreeni. Adaptabilnost
takoe ima 4 nivoa: rigidna porodica, strukturisana, fleksibilna i haotina. Postoji 20 pitanja, petostepena skala, zbir poena na neparnim odgovorima predstavlja kohezivnost, dok zbir na parnim
brojevima oznaava adaptibilnost porodice. Ovaj
upitnik su ispunile sve tri grupe ispitanika.
REZULTATI
Od ukupnog broja porodica obuhvaenog
istraivanjem ukljueno je najvie porodica iz grada (oko 63 %), a najmanje porodica sa sela, (oko
13%). Porodice ukljuene u istraivanje najee
imaju dvoje dece (63% porodica), 23% porodica
ima troje, a 13% porodica etvoro dece. Najei
ukupan broj lanova porodice je etiri, i to je
sluaj kod 36.7% porodica. Zatim slede porodice

AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.

25

sa tri lana, kojih ima oko 23%, pa porodice sa

pet lanova, kojih ima oko 20%. Porodica sa est
lanova ima oko 13%, a onih sa vie od est lanova
6.7% (grafikon 1). Materijalni status porodica iz
kojih potiu ispitanici je uglavnom osrednji (tako

se izjasnilo 53.3% porodica). Porodica sa niskim

materijalnim statusom ima 20%, a sa vrlo niskim
oko 13%. Znatno je manji broj porodica sa boljim
materijalnim statusom vrlo dobar status ima oko
10%, a odlian svega 3% porodica) (grafikon 2).

Grafikon 1. Broj lanova domainstva

Grafikon 2. Socioekonomski status

Kada su u pitanju odnosi meu roditeljima iz

posmatranih porodica moemo zakljuiti da 50%
roditelja ivi u braku, da je razdvojenih i onih sa
vie brakova oko 13%, dok je isti broj razvedenih
roditelja i onih koji su preminuli, i iznosi oko 6.7%.
U vanbranoj zajednici ivi 10% roditelja (grafikon
3). Najei obrazovni nivo majki je srednja kola

(60%), zatim slede majke sa osnovnom kolom

(oko 27%), a majki sa viim i visokim obrazovanjem ima oko 14%. Kada je u pitanju obrazovni
nivo oeva, on je neto vii nego kod majki. Oko
57% oeva ima srednju kolu, 20% osnovnu, viu
kolu ima njih 13% a visoko obrazovanje ima 10%
oeva (grafikon 4).

Grafikon 3. Brano stanje roditelja

Grafikon 4. Obrazovanje roditelja

Ispitanici su u 50% sluajeva procenili da njihove

porodice imaju proseno uestale konfliktne situacije; oko 33% misli da su im konflikti vrlo esti,
dok oko 17% kae da veoma retko imaju konflikte

meu lanovima porodice (grafikon 5). Kada je u

pitanju monitoring dece, oko 47% roditelja ima
lo, oko 43% osrednji, a samo 10% roditelja dobar
monitoring svoje dece (grafikon 6).

Grafikon 5. Brano stanje roditelja

Grafikon 6. Obrazovanje roditelja

26

AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.

Kada je u pitanju doslednost roditelja u vaspitnim

stavovima samo 10% je dosledno, dok je onih koji
su povremeno dosledni oko 47%, a potpuno nedoslednih oko 43%. Rezultati govore da ak 70%
porodica samo ponekad kanjava loe ponaanje deteta, dok oko 23% uvek kanjava takvo ponaanje.
Roditelja koji nikada ne kanjavaju loe ponaanje
ima oko 7%. Dobro ponaanje dece nagrauje
samo ponekad oko 53% roditelja, uvek nagrauje
oko 13%, a nikada ne nagrauje ak 33% porodica
(grafikon 7).

U 70% porodica ne postoji zloupotreba psihoaktivnih supstanci, dok 30% porodica ima tu vrstu
problema. U odnosu na postojanje psihijatrijskih
poremeaja u posmatranim porodicama, moemo
rei da 80% porodica nema lanove koji imaju psihijatrijske poremeaje, dok 20% ima psihijatrijske
poremeaje. Kada su u pitanju iri lanovi posmatranih porodica moemo rei da oko 57% nema
znakove devijantnog ponaanja, dok oko 43% ima
lanove sa devijantnim ponaanjem (grafikon 8).

Grafikon 7. Vaspitni stil roditelja

Grafikon 8. Individualne karakt. roditelja

U odnosu na nivo adaptabilnosti, najvei broj

porodica pokazuje patoloke karakteristike. ak
83.3% je haotino, dok je oko 17% porodica
fleksibilno i strukturisano. Zanimljivo je da rigidnih porodica nema (grafikon 9). Porodice koje
su obuhvaene ovim istraivanjem u oko 47%

sluajeva spadaju u kategoriju povezanih, 30% u

kategoriju udaljenih, dok patologiju pokazuje oko
23% porodica, od toga 10% porodica zato to su
razdvojene i oko 13% porodica koje su umreene
(grafikon 10).

Grafikon 9. Nivo adaptibilnosti porodica

Grafikon 10. Nivo kohezivnosti porodica

Tabela 1. T-test za nezavisne uzorke

FACES adaptibilnost
FACES kohezivnost

Homogene varijanse

Levinov test
homogenosti
varijansi
F

,569

,454

Nehomogene varijanse
Homogene varijanse
Nehomogene varijanse

,171

,681

T-test
t

Broj s.s.

,690

58

,493

,690

56,416

,493

1,660

58

,102

1,660

56,254

,103

AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.

27

lanovi porodice se nisu statistiki znaajno razlikovali u proceni porodine adaptibilnosti i kohezivnosti.
Diskusija
Jedan od najeih nalaza koji se pominje u literaturi o poremeajima ponaanja jeste da deca i adolescenti koji imaju ovaj poremeaj potiu iz porodica koje su disfunkcionalne, i to na vie nivoa (4).
Ovo istraivanje je potvrdilo ove navode iz literature, tako da su na nivou porodine strukture
dobijeni rezultati koji govore u prilog injenici
da samo polovina ispitanika ivi u porodicama u
kojima su roditelji u braku. Oko 13% roditelja
je razdvojeno, a 10% ivi u vanbranoj zajednici.
Ovde naglaavamo da razvod, razdvojenost ili zasnivanje nove zajednice sami po sebi ne moraju da
budu izolovani rizini faktor koji doprinose razvoju poremeaja ponaanja kod dece, kako je to
ranije smatrano. Istraivanja ukazuju na to da je
vanije posmatrati kontekst u kome se razvod i
razdvojenost roditelja odvija i da ono to prethodi
razdvajanju i razvodu (loa komunikacija, konflikti, fiziki obrauni, triangulacija dece, negativno modeliranje dece, anksioznost i stres roditelja
itd,), kao i ono to sledi nakon razdvajanja (loiji
materijalni uslovi, nastavak loe komunikacije i
svae meu roditeljima, nedostupnost jednog od
roditelja zbog udaljenosti, prilagoavanje novim
partnerima i slino) predstavlja u stvari mnotvo
rizinih faktora, a ne razvod ili razdvajanje samo po
sebi. Mnoga istraivanja su ukazala da nepotpuna
porodica jeste rizini faktor za razvoj delinkvencije
(5). Razdvojenost od biolokih roditelja pre desete
godine detetovog ivota utie na razvoj antisocijalnog ponaanja i u odraslom dobu i to nezavisno
od drugih faktora kao to su nizak socioekonomski
status, kolski problemi (6).
to se tie materijalnog statusa roditelja, ovo
istraivanje je uglavnom potvrdilo rezultate veine
drugih istraivanja, da deca sa poremeajem
ponaanja najee dolaze iz porodica nieg socioekonomskog statusa vie od treine porodica
je ispodprosenog materijalnog statusa, a samo
sedmina porodica ima vrlo dobar ili odlian materijalni status. Veliki broj istraivanja je dokazao
vezu izmeu loijeg socioekonomskog statusa i
28

poremeaja ponaanja, ali je ovaj uticaj uglavnom

posredan i povezan sa drugim porodinim problemima kao to su loe roditeljske vetine, konflikti
roditelja, loa komunikacija, psihijatrijske bolesti
roditelja i slino (1,7,8). Neka istraivanja nisu
nala vezu izmeu poremeaja ponaanja i materijalnog statusa porodice (9), ali su ovakvi navodi u
istraenoj literaturi ipak retkost.
Najvei broj porodica koje smo istraivali je imao
dvoje dece (63%), dok je ostalih 37% porodica
imalo troje ili etvoro dece; 40% porodica je imalo 5
ili vie lanova domainstva, to bi moglo ii u prilog
istraivanjima koja ukazuju da je mnogolanost porodice faktor rizika za pojavu poremeaja ponaanja.
Ovakvi nalazi uglavnom potiu iz radova Faringtona, koji se bavio istraivanjem delinkvencije i
kriminogenog ponaanja (6). U uvenoj Kembrid
studiji (6) koju su sproveli Farington i Vest jo
davne 1973. godine pokazano je da su deaci koji
su imali etiri ili vie brae i sestara do svog desetog
roendana imali i 50% vee anse za kriminalno
ponaanje kada odrastu.
Interesantna su i istraivanja o uticaju brae i sestara
na kriminogeno ponaanje, gde se upravo ovaj uticaj smatra kljunim u objanjenju mnogolanosti
porodice kao rizinog faktora za razvoj poremeaja
ponaanja. Naime, pretpostavlja se da je, to je broj
lanova porodice vei, vei i broj starije brae i
sestara koji imaju tendenciju da budu delinkventniji u odnosu na mlau decu u porodici, te se i
smatraju jednim od glavnih rizinih faktora za razvoj poremeaja ponaanja. Oko 20% maloletnih
delinkvenata je prekraj poinila ba zajedno sa
bratom koji im je blizak po uzrastu (10), pokazalo
je jedno istraivanje. Novije istraivanje iz 2007.
godine (11), koje se bavilo ispitivanjem rizinog
profila linosti mladih sa poremeajem ponaanja i
zloupotrebom psihoaktivnih supstanci, je zanimljivo po tome to su u studiju u koju je bilo ukljueno
243 adolescenta sa dijagnozom poremeaja
ponaanja i dijagnozom zavisnost od psihoaktivnih
supstanci ukljueno i njihova 173 siblinga (brae i
sestara), takoe adolescenta. U uzorku siblinga ak
44,8% je takoe imalo obe gore navedene dijagnoze (PP/zloupotreba supstanci), 33,3% je imalo
dijagnozu poremeaja ponaanja, 10,3% je imalo
dijagnozu zavisnost od supstanci, a samo 11,5%
nije imalo niti jednu od ove dve dijagnoze. Upravo

AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.

ovaj nalaz je u skladu i sa utiskom kliniara koji je

radio istraivanje, jer je iskustveno iz svakodnevnog
rada i kontakta sa decom koja imaju poremeaj
ponaanja vrlo est podatak da (veinom) stariji brat takoe ima poremeaj ponaanja, ili ak i
kriminalni dosije ili zatvorsku kaznu. Ovaj uzorak
je tim pre dragocen to je u porodicama gde postoje
adolescenti sa poremeajem ponaanja vrlo teko
pronai brau koja ovaj poremeaj nemaju, to i
jeste bila ideja vodilja za sprovoenje ba ovakvog
istraivanja, kako bi se ispitale snage rezilijence siblinga koji i pored brojnih riziko faktora uspeva da
funkcionie normalno.
Uestali konflikti u porodici jesu prediktori
poremeaja ponaanja kao i mnogih drugih psihijatrijskih poremeaja kod dece i adolescenata
(12). Meutim, kao i drugi obrasci porodine disfunkcionalnosti ne mogu se smatrati izolovanim
rizinim faktorom, ve ih je pravilnije posmatrati
kao jednu od dimenzija disfunkcionalnosti koja doprinosi razvoju poremeaja. U ovom istraivanju je
procenjeno da vie od 30% porodica ima vrlo este
konflikte, dok je najvei broj porodica u rangu porodica sa proseno uestalim konfliktima, to moe
biti posledica i sklonosti lanova da se prikau u
socijalno poeljnijem svetlu, s obzirom na jasnu
negativnu konotaciju konflikata. Veina drugih
istraivanja ukazuje na mnogo vii nivo konflikata
meu lanovima porodice, i to kako u partnerskoj
relaciji tako i na relaciji roditelj-adolescent.
Ovo istraivanje je izdvojilo loe roditeljske vetine
kao jedno od vrlo prominentnih obeleja porodine
difunkcionalnosti u porodicama sa decom koja
imaju poremeaj ponaanja i to kao globalno
obeleje, jer je u skoro 90% porodica procenjeno da roditelji imaju loe roditeljske vetine.
Na pojedinanim ajtemima koji procenjuju
kvalitet roditeljskih vetina kao to su usaglaenost
roditeljskih stavova, doslednost u primeni vaspitnih stavova, kanjavanje i nagraivanje dece, monitoring dece, su takoe dobijeni rezultati koji govore
u prilog loih roditeljskih vetina 80% roditelja
nema usaglaene vaspitne stavove, samo njih 10%
je dosledno u primeni vaspitinih stavova. Preko
90% roditelja kanjava loe ponaanje deteta, a
samo 13% uvek nagrauje dobro ponaanje deteta;
samo 10% roditelja ima dobar monitoring dece.
Ovi rezultati su oekivani i potvreni u brojnim

ranijim istraivanjima (13). U istraivanjima se

izdvaja lo monitoring dece kao najvaniji i najvie
ispitan prediktivni faktor kasnijeg delinkventnog
ponaanja (14). Takoe se kao rizini faktor navodi
i stroga disciplina i sklonost fizikom kanjavanju,
to opet moe da bude povezano sa psihopatologijom roditelja u smislu antisocijalnih karakteristika
linosti, to onda moe korelirati sa genetskom
transmisijom poremeaja. Peterson se bavila
istraivanjem upravo uticaja roditeljskih vetina na
probleme ponaanja kod dece (15). Rezultati njenih
istraivanja su da su roditelji dece sa poremeajem
ponaanja nedosledni u sprovoenju vaspitnih
stavova; pravila ponaanja i zahtevi u odnosu na
decu su im nejasni; skloniji su da reaguju na osnovu
trenutnog raspoloenja, a ne u odnosu na trenutno
ponaanje deteta; loiji im je monitoring dece i ne
potkrepljuju prosocijalno ponaanje deteta. Peterson promovie specifian mehanizam roditeljskog
ponaanja koji potkrepljuje opoziciono i agresivno
ponaanje kod dece: na blago protivljenje deteta
roditelj odmah reaguje zabranom, to dovodi do
eskalacije detetovog protivljenja, koje se pojaava
sve dok roditelj ne odreaguje i na taj nain potkrepi negativno ponaanje kod deteta. Takoe su
raena i istraivanja o uticaju detetovog ponaanja
na vaspitni stil roditelja, gde je ukazano da deca sa
tekim ponaanjem evociraju i modeluju vaspitni
stil roditelja (16).
Implikacije za dalja istraivanja na polju uticaja
roditeljskih vetina na probleme ponaanja su:
1. Da li na ponaanje deteta vie utiu loe
roditeljske vetine ili je za modeliranje ponaanja
deteta u stvari vanije odsustvo dobrih vetina
roditeljstva?
2. U kojoj meri su loe roditeljske vetine odraz
loe relacije dete-roditelj i na koji nain kvalitet
ove relacije utie na probleme ponaanja deteta?
Devijantno ponaanje meu lanovima ire porodice je prisutno kod gotovo polovine porodica u
ovom istraivanju i izdvaja se kao znaajna karakteristika ispitivanih porodica. Ovaj rezultat
jeste u skladu sa ranijim istraivanjima (6) gde se
uglavnom naglaava uticaj antisocijalnih roditelja,
naroito oca. Navodi se da 8% porodica regrutuje 43% kriminogenih lanova. Kriminogeno
ponaanje oca ili delinkvencija starijeg siblinga

AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.

29

predstavlja (nakon loeg monitoringa) najznaajniji

prediktor delinkvencije adolescenta. Postoji nekoliko teorija koje objanjavaju ovu koncentraciju
devijantnog ponaanja unutar porodica. Prva govori o meugeneracijskom kontinuitetu izloenosti
multiplim rizinim faktorima, dok druga ovu
transmisiju objanjava medijacijom sredinskih faktora kao to je na primer lo monitoring, a trea zagovara genetske mehanizme transmisije agresivnog
ponaanja (18).
Na skali koja procenjuje porodino funkcionisanje
FACES III nije dobijena statistiki znaajna razlika
u percepciji porodine adaptibilnosti i kohezivnosti
izmeu lanova porodice. Na uzorak je karakterisao visok procenat haotinih porodica, ak 83%.
Porodina adaptibilnost je sposobnost porodice da
se adaptira situacionim i razvojnim potrebama tako
to e imati kapaciteta da menja uloge, porodina
pravila, hijerarhijske pozicije. Haotinost predstavlja hipertrofiju adaptabilnosti i implikuje da
je u porodicama sa poremeajem ponaanja sve
mogue, da ne postoje pravila koja se potuju nego
su promenljiva i situaciono specifina. Porodine
uloge su takoe neto to je podlono stalnim
promenama, ne postoji hijerarhija, doslednost, sve
je dozvoljeno i sve je mogue na nivou porodinih
uloga, komunikacije, pravila, strukture. Deluje
veoma logino da u ovakvim uslovima deca vrlo
lako razviju simptome kao to su krenje socijalnih normi, ugroavanje prava drugih, otpor prema
autoritetima, neposlunost, protivljenje, prkosno
ponaanje i slino. Zanimljivo je da nije zabeleena
nijedna porodica na suprotnom polu adaptibilnosti
koji se naziva rigidnost. U istraivanjima disfunkcionalnosti porodica se opisuju i haotinost i rigidnost kao dva suprotna pola na osi adaptibilnosti
koji su karakteristini za porodice sa poremeajem
ponaanja, a u naem istraivanju dominiraju
haotine porodice bez ijedne porodice koja na nivou adaptabilnosti funkcionie rigidno. Takoe
je zanimljiv rezultat da braa bez poremeaja
ponaanja procenjuju svoju porodicu haotinijom
nego to to ine braa sa poremeajem ponaanja
i roditelj, to se moe tumaiti time da su oni u
stvari najfunkcionalniji lanovi porodice te da zato i
najbolje uoavaju ove disfunkcionalne obrasce.
Kohezivnost se definie kao emocionalna povezanost koja postoji meu lanovima porodice, i
30

u odnosu na ovu kategoriju imamo 10% porodica

koje su razdvojene (emocionalno slabo povezane) i
13% porodica koje su umreene (preterano povezane). Veinu istraivanja porodica sa poremeajem
ponaanja karakterie niska kohezivnost, odnosno
emocionalna udaljenost, razdvojenost lanova
porodice, to nije u skladu sa rezultatima ovog
istraivanja. Ranija istraivanja dece pod rizikom za razvoj poremeaja ponaanja proklamuju
porodinu kohezivnost kao jedan od najznaajnih
protektivnih faktora koji ovu decu titi da i pored
brojnih nepovoljnosti ne razviju poremeaj. Upravo visok procenat porodica koje su proseno kohezivne (oko 80%) moe biti jedan od protektivnih
faktora koji je uticao na to da braa bez poremeaja
ponaanja budu rezilijentna.
Zaljuak
Karakteristike porodica u kojima jedno dete ima
poremeaj ponaanja a drugo dete ovaj poremeaj
nema su: funkcionalna kohezivnost (odnosno
dobra emocionalna povezanost meu lanovima
porodice), nizak stepen rigidnosti na skali adaptabilnosti, prosena uestalost konflikata, prosean
obrazovni nivo roditelja, visok stepen haotinosti
na skali adaptabilnosti, nizak socioekonomski
status, mnogolanost, loe roditeljske vetine, lo
monitoring dece, jedan od roditelja zloupotrebljava
psihoaktivne supstance ili ima drugi psihijatrijski
poremeaj i devijantno ponaanje meu lanovima
ire porodice.
Istraivanje porodica u kojima jedno dete ima
poremeaj ponaanja a drugo dete ovaj poremeaj
nema, nudi znaajna saznanja o porodinim protektivnim i rizinim faktorima koji spreavaju ili doprinose razvoju ovog poremeaja. Dalje istraivanje
porodica sa decom koja imaju poremeaj ponaanja
predstavlja osnovu za izradu porodinih preventivnih programa i razvoj intervencija koje e prevenirati eskalaciju ovog poremeaja u trajni maladaptivni obrazac ponaanja.

Literatura:
1. Muntz, R., Hutchings, J., Edwards, R.T., Hounsome,
B.O., Ceilleachair, A. (2004). Treatments for children

AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.

with severe behavioural problems. Journal for Mental

Health Policy & Economics 7, 177-189
2. Frick, P.J., & Dickens, C. (2006). Current perspectives on conduct disorder. Current Psychiatry Reports,
8, 59-72.
3. Olson, D. H. (1991). Commentary: three-dimensional Circumplex Model and revised scoring of FACES
III. Family Process, 30: 74-79.
4. Collishaw, S., Maughan, B., Goodman R., Pickles,
A. (2004) . Time trends in adolescent mental health.
Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45 (8),
1350-1362.
5. Wells, L. E. & Rankin, J. H. (1991) Families and
delinquency: A meta-analysis of the impact of broken
homes. Social Problems, 38, 71-93.
6. Farrington, D. P. (2005) The Integrated Cognitive
Antisocial Potential (ICAP) theory. In D. P. Farrington
(Ed.) Integrated Developmental and Life-Course Theories of Offending (pp. 73-92). New Brunswick, N.J.:
Transaction.
7. Maughan, B., Rutter, M., (2001). Antisocial children
grown up. In: Hill J, Maughan B, editors. Conduct disorders in childhood and adolescence. Cambridge child
and adolescent psychiatry, 507552. Cambridge: Cambridge University Press.
8. Tremblay, R. E., Nagin, D. S., Sguin, J. R, Zoccolillo, M., Zelazo, P. D., Boivin, M., Prusse, D.; & Japel,
C. (2004). Physical aggression during early childhood:
Trajectories and predictors. Pediatrics, 114, 43-50.
9. Costello EJ, Angold A. (1995). Developmental epidemiology. In: Cicchetti D, Cohen D, eds. Developmental Psychopathology. Vol 1:23-56. New York, NY:
John Wiley & Sons .
10. Reiss, A. J. & Farrington, D. P. (1991) Advancing
knowledge about co-offending: Results from a prospec-

tive longitudinal survey of London males. Journal of

Criminal Law and Criminology, 82, 360-395.
11. Andersson, J. (2005) The Swedish National Council for Crime Prevention: A short presentation. Journal
of Scandinavian Studies in Criminology and Crime
Prevention, 6, 74-88.
12. Moretti, M. M., Penney, S., Obsuth, I., & Odgers,
C. (2006). Family lessons in attachment and aggression: The impact of interparental violence on adolescent
adjustment. In J. Hamel & T. Nicholls (Eds.). Family
Therapy for Domestic Violence: A Practitioners Guide
to Gender-Inclusive Research and Treatment (pp. 191214). New York: Springer.
13. Loeber, R., Burke, J.D., Lahey, B.B., Winters, A.,
Zera, M. (2000). Oppositional defiant and conduct disorder: a review of the past 10 years, part I. Journal of the
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry,
39(12): 1468-1484.
14. Smith, C. A. & Stern, S. B. (1997) Delinquency
and antisocial behaviour: A review of family processes
and intervention research. Social Service Review, 71,
382-420.
15. Patterson, G. R. (1992). Developmental changes
in antisocial behavior. In R. J. McMahon & R. D. Peters (Eds.), Aggression and violence throughout the life
span, 5282. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
16. Stattin, H., & Kerr, M. (2000). Parental monitoring: a reinterpretation. Child Development, 71, 10721085.
17. Reid, M.J., Webster-Stratton, C. and Hammond,
M., (2003). Follow up of children who received the incredible years intervention for oppositional-defiant disorder: Maintentance and prediction of 2-year outcome.
Behavior Therapy, 34, 471-491.

AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.

31