BAKENT NVERSTES MHENDSLK

FAKLTES
FIZ 103 MEKANK LABORATUVARI
EL KTABI

Dzenleyen:
Pnar Demir
Nurcan Yldrm

FZ 103 Mekanik laboratuar el kitabnn hazrlanmasnda katkda bulunan retim

elemanlar:

Dr. Cemil Berin Erol

Mcahit Kozak

NDEKLER

Giri: Laboratuvar Aletleri4

Giri: Genel Bilgiler. 5
Deney 1: Hz ve vme......14
Deney 2: Eik At...23
Deney 3: Newton Kanunlar ve Atwood Makinas..30
Deney 4: Esnek ve Esnek Olmayan arpma.....37
Deney 5: Dnme Hareketi44
Deney 6: Basit Harmonik Hareket...50

LABORATUVAR ALETLER
HAVA MASASI
Hava masas deney dzenei balca aadaki birimlerden olumaktadr.
a. Hava masas
b. Diskler
c. Ark kronometresi
d. Hava pompas
e. Deiik aksesuarlar
Pompadan gelen basnl hava, datc plastik hortumlardan geerek disklere ular. Diskler
zincirler yardmyla ark kronometresine balanmtr. Ark kronometresinin altrlmas el
pedal ile kontrol edilir. Hava masas altrldnda disk ve masa yzeyi arasnda oluan
hava yast, diskin neredeyse srtnmesiz bir ortamda hareket etmesini salar. Bu durumda
ark pedalna baslrsa, diskin izleri belirlenir. Dolaysyla deney sonular gzlenebilir ve
grafiksel olarak kaydedilebilir. Deiik aksesuarlardan nasl yararlanlaca ilgili deneylerde
ayrca anlatlmtr.
Hava Masasnn altrlmas
1. Deney kdn ( 50 55 cm byklnde beyaz kt) karbon kdnn stne
koyunuz. Kd yaptrmaynz.
2. Deneyde disklerden yalnzca birini kullanmak isterseniz, dier diski masann uygun
bir kesine karbon kdnn stnde kalacak ekilde braknz. Ve altna bir kt
paras koyarak deney srasnda hareketsiz kalmasn salaynz.
3. Hava masasn yatay duruma getirmek iin disklerden birini masann ortasna, dierini
masann bir kesine koyunuz. Hava masasn altrdnzda ortadaki disk hareket
ediyorsa, hava masanz yatay durumda deildir demektir. Bu durumda, ortadaki disk
hareketsiz kalana kadar masann ayaklarndaki vidalar kullanarak gerekli seviye
deiikliklerini yapnz.
4. Disklerin izlerini belirlemek iin her iki diski deney kdna koyunuz, ark
kronometresinin frekansn seiniz ve hava masasn altrnz. Diskleri hafife itip
4

ark pedalna bastnzda, disklerin izlerini belirlemi olacaksnz.

zleri alrken,

diskler masann kenarna gelince ark pedaln serbest brakmaya dikkat ediniz. Deney
kdnn arka yzeyine baktnzda disklerin kvlcm izlerini greceksiniz.
Uyar
Hava masasnn yzeyi camdr, krlabilir. Karbon kdnn son derece przsz ve dzgn
olmas gerekir. Bu nedenle hava masasn altrmadan diskleri kt zerinde
srklemeyiniz, yzeyin dzgnl bozulabilir. Deney kdna hava masasnda iken hibir
ey yazmaynz. Disklere ek ktle takarken ktlelerin dzgn olarak oturmasna dikkat
ediniz.
GENEL BLGLER
Fiziksel lmler ve Hatalar
Fizikte hibir lm hatasz deildir. Deneylerde bulunan saysal sonular lm hatalar
belirlenmedike hibir anlam ifade etmez. Yani her llen sonuta bu sonucun gvenilirlik
snrlar, bir baka deyile hata snrlar belirtilmelidir. Laboratuvar almalarnda asl ama
fiziksel sabitlerin lm ya da verilerin geni kapsaml istatistiksel analizi deildir. Bununla
birlikte, lm sonularnn hangi snrlar iinde gvenilir olduunun saptanmas yararl
olacaktr. Bu amala hatalarn saptanmasna ilikin baz pratik bilgiler sunulmutur.
ki tip hata vardr: Sistematik ve statistik hatalar;
(i) Sistematik Hatalar
Bu tip hatalar, adndan da anlalaca gibi sistemin kendisinden gelen sabit hatalardr ve
sonucu srekli olarak ayn ynde etkiler. rnein 1 kg dan daha ar gelen bir kilo ile
arlklar llmse, lm sonucu ayn oranda daha kk olacaktr. Bu tip hatalarn var
olmas durumunda hatalar tek ynldr; ya srekli daha byk ya da srekli daha kktr.
Sistematik hatalar aadaki yntemlerle giderilebilir;
1. lm sonucunda gerekli dzeltme yaplarak
2. lm sistemindeki hata giderilerek
5

3. lm yntemi deitirilerek
(ii) statistik Hatalar
Fizikte lm hassaslnn doal olarak snrl oluundan, llen nesne ya da lm
sistemindeki kararszlktan kaynaklanan nemli olmayan, genellikle kk ve ift ynl
hatalardr. Bu tip hatalarn varl ayn lmn ok sayda yinelenmesiyle grlebilir.
llen sonular birbirinden farkl olup, belirli bir deer evresinde dalm gsterir. Bu
hatalar lm sonularndan ayklanamaz, ancak hata paylarnn ve llen bykln hangi
snrlar iinde gvenilir olduunun yaklak olarak saptanmas olasdr. Bu tip hatalarn
lm sonularna etkisi, ayn lmn ok sayda yinelenmesi ve sonularn istatistik
deerlendirilmesiyle azaltlabilir.
Bir fiziksel byklk x , N kez lldnde lm sonular x1 , x 2 , ..., x N olsun. Bu
durumda x in ortalama deeri x ;

x=

( x1 + x 2 + ... + x N )
N

(1)

olarak verilir. x nn deeri, x in en yaklak deeridir. O halde bir byklk N kez

llmse, ortalama deerini lm sonucu olarak alabiliriz. Bulunan lm sonucu, lm
says N ile orantl olarak gvenilirlii artyor olmasna ramen, deneylerde pratik sayda
tekrarla yetinmek zorundayz.

x in ortalama deerindeki hata nedir? Bunu saptamak iin aadaki tabloda grlecei
ekilde histogram dediimiz dalm tablosundan yararlanabiliriz. rnein, zaman

ltmz bir deneyi 18 kez yineleyelim ve lm sonular aadaki gibi olsun;

lm Says
1
2
3
4
5
6
7
8
9

Zaman
86.2
86.5
86.4
86.5
86.7
86.6
86.6
85.6
86.4

lm Says
10
11
12
13
14
15
16
17
18

Zaman
86.3
86.5
86.5
86.4
86.6
86.3
86.7
86.4
86.6

Bu sonular incelendiinde grlecei gibi 2 kez 86.7, 5 kez 86.6, 4 kez 86.5, 4 kez 86.4, 2
kez 86.3 ve 1 kez de 86.2 llyor. Eer llen deere karlk bu deerin ka kez
6

lldn bir grafik zerinde gsterirsek, ekildeki gibi bir histogram ya da frekans
dalm erisi elde ederiz (ekil 1).

ekil 1

(1) bantsyla elde edilen x deerinin ne derece gvenilir olduunun bilinmesi gerekir. Bu
rnek iin x 86.5 dir. ( x nn elde edilmesinde denklem (1) yerine daha sonra aklanacak
olan Standart Sapma yntemi de kullanlabilir).
Hatalarn saptanmasnda uygulanan genel bir yntem, ortalama sapma deerinin
saptanmasdr. rnein xi lmnde sapma;
d i = xi x
ve ortalama sapma;

d =

( d1 + d 2 + ... + d N )

(2)

olarak hesaplanr.
Bu bant x dan ortalama sapmay verir ve ortalama istatistik hata olarak alnabilir. Biraz
nceki 18 lm yaplan deneye dnersek, (2) bants kullanarak d 0.1 sn bulunur. x in
lm sonucu x = x d eklinde, yani bizim rneimiz iin x = 86.5 0.1 sn olur.
Baz hallerde hatalar hata yzdesi olarak verilir. Bu durumda hata yzdesi
olacandan, verilen rnek iin hata yzdesi

d
100
x

0.1
100 = %0.1 ve dolaysyla lm sonucu,
86.5

x = 86.5 %0.1 sn
bulunur.
Bu rneklerden de grlecei gibi N lm iin ortalama deerden sapma, llen deerin
hassaslnn saptanmasnda bir lt olabilir. Ancak bu sapma miktar gerek hata deildir.

Bu yalnzca istatistik hatann saptanmasnda bir yaklam olarak dnlmelidir. Laboratuvar

almalarnda renci, ortalama deerden sapma olmasna ramen d y hata olarak alabilir.
Bir seri lm sonucunda d kkse x nn hassas olarak, d bykse daha az hassaslkla
llm olduunu gsterir. Yani ortalama sapma, istatistik hatann byklnn
saptanmasnda yalnzca bir kstastr. Ortalama deer ve sapmann anlaml olabilmesi N
saysnn bykl ile orantl olacandan, renci laboratuvar almalarnda N lm
saysnn saptanmasnda pratik bir yaklam yapmaldr.
statistik hatalarn saptanmasnda oka kullanlan bir baka yntem de Standart Sapma

yntemidir. Standart sapma ;

2

d1 + d 2 + d 3 + ... + d N
N2

(3)

olarak verilir. renci deney sonularnn analizinde d ya da dan herhangi birini

kullanabilir. nn seimi, byk sapmalara daha fazla nem verildiini gsterir. Standart
sapma, yinelenen lm sonularnn hangi snrlar iinde deiebileceinin saptanmasnda
basit bir yaklamdr. Dalmn Gauss erisi olmas halinde sonular %85 olaslkla ortalama
deer aralnda olacaktr.
lmlerin ok sayda yinelenmesi olas olmad, sistematik hatann varlndan phe
edildii, ya da hassas olmayan l aletlerinin kullanld durumlarda, lm hatalarnn
saptanmasnda en uygun yol olas en byk hata deerinin alnmasdr. rnein en kk
blm 1 mm olan bir metreyle llen bir x uzunluk iin, olas en byk hata x = 1 mm
olacaktr. Bu durumda llen bir x uzunluunun gerek deeri x x ve x + x arasnda
deiecektir.
lmler ounlukla dorudan yaplamaz. Baka deerler llr ve belirlenmesi istenen
fiziki byklk hesaplanr. Daha sonra deiik byklklerin lmnden gelecek hata
paylarnn sonu zerindeki bileik etkisinin saptanmas gerekir. Bu durumlarda hatalarn
hesabnda kullanlacak yntemleri ksaca inceleyelim.
r = f ( x, y , z ) bantsyla verilen r fiziki byklnn x, y , z byklklerinin lmyle

hesaplanacak olduunu kabul edelim.

x, y ve z nin lmnde olas en byk hata srasyla x, y , z ise, bu deerlerin r nin

deiimine etkisi;

r = f ( x + x, y, z ) f ( x, y, z ) + f ( x, y + y, z ) f ( x, y, z ) + f ( x, y, z + z ) f ( x, y, x)
eklinde olacaktr. Pratik olmayan bu ifade aslnda ksmi trevler eklinde yazlabilir;

r =

f
f
f
x +
y +
z .
x
y
z

Yukardaki ifadenin uygulanmasna ilikin baz rnekler inceleyelim.

a. Toplama

r = x + y ise r = x + y = x + y bulunur. Toplamdaki hata, hatalar toplamna eittir

(KURAL 1).
b. karma

r = x y ise r = x + y = x + y bulunur. Farktaki hata, toplamda olduu gibi

hatalar toplamna eittir (KURAL 2).

c. arpma

r = xy ise r = yx + xy = yx + xy ve eitliin her iki taraf r = xy ye blndnde

(r r ) = (x x ) + (y y ) bulunur. rdeki hata oran, x ve ydeki hata oranlar toplamna eittir

(KURAL 3).
d. Blme

r = x/ y

ise

r = x y + x y 2 y = (x y ) + r (y y ) eitliin her iki tarafn da

r = x / y ye blersek, (r r ) = (x x ) + (y y ) bulunur. Blmede rdeki hata oran, x ve

ydeki hata oranlarnn toplamna eittir (KURAL 4).

e. stel fonksiyonlar
r = xn

ise (n herhangi bir say) r = nx n 1 x

her iki taraf r = x n e blnrse,

r r = n (x x ) bulunur. xin ninci kuvveti iin hata oran, xin hata orannn n katdr
(KURAL 5).

f. Trigonometrik fonksiyonlar

r = sin x ise
r = (cos x )x = (cos x )x
Trigonometrik fonksiyonlarda hata hesabnda belki de en kolay yol bir trigonometri
cetvelinden yararlanmak olacaktr. rnein x = 30 1 ise

r = sin ( x + x ) sin x bantsndan

r = sin 31 sin 30
r = 0.515 0.5
= 0.015 0.02 bulunur ve sonu,
r = 0.50 0.02 olur.

Gvenilir Saylar

Deneylerde verilen saysal sonular lm hassaslyla uyumlu olmak zorundadr. 1 mm

blmeli bir cetvelle en ok 1 mm hassaslnda lm yaplabilir. rnein 32.2 cm gibi bir
lm sonucu ancak 32.15 cm ile 32.25 cm arasnda deiebilir. Yani lm hassasl 1 mm
byklndedir. Ayn cetvelle yaplan lmn 32.222 cm olarak verilmesi yanl olur,
nk 1 mm blmeli bir cetvelle bylesine hassas bir lm yaplamaz.
Baz hallerde birden fazla byklk farkl hassaslklarda llerek deney sonular
hesaplanr. rnein, A ve B kenarlar llen bir dikdrtgenin alannn hesaplandn
dnelim. A kenar bir vernierle 0.001 cm hassaslkla ve B kenar 1 mm blmeli bir cetvelle
llerek,
A=5.340.001 cm (3 gvenilir say)
B=124.20.1 cm (4 gvenilir say)
bulunmu olsun. Bu dikdrtgenin alan, A*B=(5.34*124.2)=663.228 cm2 olarak alnamaz. Bu
sonu yanl olur, nk 3 gvenilir sayl bir boyut lm sonucu 6 gvenilir sayl bir alan
verir. Genel bir kural; sonular en az gvenilir sayl lmden daha ok gvenilir sayyla
belirlenemez. Bu rnek iin A kenar en ok 3 gvenilir saydr ve arpm iin,
s=A*B=663
alnmaldr. A ve Bdeki lm hatalarna bakldnda A*B arpmndaki hata kolayca
belirlenir. Ann lm hatas yaklak %0.2 ve Bnin lm hatas yaklak %0.2 olacaktr.
S=663*%0.42.6 bulunur ve sonu;

10

S=(663 2.6) cm2 olarak alnr.

Deneylerde nemli olan sonulardaki hata snrlarnn belirlenmesidir. Gvenilir saylar
yukarda verildii gibi sonularda kolayca belirlenebilir. %1 hassaslkla bir lm iin
sonular 2 ya da 3 gvenilir sayl olmak zorundadr. Benzer ekilde %0.001 hassaslkla
yaplan bir lm 5 ya da 6 gvenilir sayl olmaldr.
Grafik izme ve Grafikten Yararlanma

Deney sonularnn grafiklerle verilmesi, pratik ve kolay anlalr oluu nedeniyle hemen her
bilim dalnda yaygn olarak kullanlr. Grafikler her trl bilgiyi herkese anlalr ekilde
vermelidir.
Grafik iziminde aadaki kurallara uyulmaldr:
1. Grafiin ad ve tarihi yazlmaldr.
2. Eksenlerin hangi byklklere kar geldii ve birimlerin ne olduu belirtilmelidir.
3. Her trl yaz ve rakamlar kolayca okunabilir ekilde yerletirilmelidir.
4. Grafikte birim uzunluklar yle seilmeli ki grafik btn kd kaplamaldr.
5. Veriler grafik zerinde nokta olarak iaretlendikten sonra etraf ember iine alnmal

ve lm hatalaryla orantl byklkte hata izgisi izilmelidir. Bir y deeri iin

hata y ise hata izgisi 2y byklnde olmaldr.
Bu blmde yalnzca dorusal grafiklerin incelenmesini vermekle yetineceiz.
Dorusal grafiklerin analizi:

Btn veriler ve hata byklkleri iaretlendikten sonra, bunlardan geen en yaklak doru
izilir. En yaklak dorunun iziminde lt;
1. Dorunun st ve alt ksmnda olabildiince eit sayda veri noktas bulunmal,
2. Btn veri noktalar dorunun zerine dmeli,
3. izilen doru hata izgilerini kesmelidir.
Btn bu ilemlerde saydam bir cetvelle izim yaplmas yararl olur. rnek bir grafik ekil
2de verilmitir.
Doru, m ve b ile tanmlanan iki sabitle ifade edilen y = mx + b eklinde bir ifadenin
grafiidir. lmlerinizde, N lm saysn gstermek zere,

11

(xi , yi ), i = 1, 2,..., N

verilerinizi iaretledikten sonra yaplacak i, m ve b sabitlerinin hesabdr. Benzer ekilde m

ve b hatalarnn da bilinmesi gerekir.
Bildiiniz gibi m dorunun eimi ve b de y eksenini orijinden kestii uzaklktr. mnin
hesab, izilen doru zerinde birbirinden uzak iki nokta seilerek, rnekte grlecei gibi
(1.8 , 6.97) ve (7.8 , 4.36) koordinatlarndan
m = (4.46 6.97 ) (7.8 1.8) = 2.61 6.0
m = 0.435 m s 2
bulunur.

Hz2 (m2/s2)
8
7

en iyi doru

(1.8,6.97)
o

en kt doru
o

(7.84,4.56)

(1.8,6.73)

(7.84,4.36)

uzaklk (m)

ekil 2. Hzn karesinin uzaklkla deiimi

bnin orijinden hesaplanmas, yatay eksen her zaman sfrdan gemedii iin biraz deiik
olabilir. ekil 2de grlecei gibi yatay eksen 1.8m daha orijinden kaymaldr ve eimi
bildiimize gre
b = 6.97 (1.8 * 0.435) = 7.75 m 2 s 2
bulunur. Bu iki parametredeki hata byklkleri, en kt izilebilecek dorunun m ve b
deerlerinden yaralanlarak hesaplanabilir. rnek olarak aldmz grafikte en hatal doru
iin,

12

4.56 6.73
= 0.362 m s 2
7.8 1.8
b = 6.73 + (1.8 * 0.362 ) = 7.38 m 2 s 2 bulunur ve
m =

m = m - m = 0.435 0.362 = 0.07 m s 2

b = b b = 7.75 7.38 = 0.4 m 2 s 2
olur.
Grafik analizi sonucu m ve b sabitleri
m = ( 0.44 0.07 ) m s 2
b = (7.8 0.4) m 2 s 2
bulunur. Bu hatalarn gerek hatalar olmayp, olas en byk hata deeri olduu bilinmelidir.
Deneylerde sonu formller her zaman tipik doru denklemi eklinde deildir. rnein,
2

v 2 = v0 2ax
ya da
I = kv n

eklinde olabilir. Bu durumda yeni deikenlere transferle y = mx + n eklinde doru

2

denklemi elde edilebilir. Yukardaki ilk ifade v 2 = y, v0 = b, 2a = m alnarak, ya da ikinci

ifadenin logaritmas alnarak,
log I = log k + n log v

log I = y, log k = b, n = m ve log v = x dorusal grafikler izilebilir.

13

DENEY 1
HIZ VE VME
Kaynaklar:

1. Berkeley Fizik Program, Mekanik; A.. Fen Fakltesi Yaynlar (1975), Blm 4.
2. D. Haliday and R. Resnick, Fundamentals of Physics, Wiley International Edition
(1970), S. 25-48.
3. M. Alonso and E. J. Finn, Fundamental UniversityPhysics, Addison Wesley Publishing
Company (1967), Mechanics 1, S. 84-92.
Ama:

Dzgn dorusal ve ivmeli hareketin incelenmesi.

Genel Bilgiler:

Hareket eden bir cismin yrngesi bir doru zerinde ve hz zamanla deimiyorsa bu
harekete dzgn dorusal hareket denir. Hareket eden bir cismin belli bir t zamanndaki anlk

hz ( r yoluna bal olarak),

dr
v=
dt
olarak verilir.

(1.1)

Cismin hz zamanla deiiyorsa, harekete ivmeli hareket denir. Hareketlinin t anndaki anlk
ivmesi,

dv d 2 r
a=
= 2
dt
dt

(1.2)

eklinde yazlr.

14


Fx = mg sin x

N = mg cos y

N = N '

ekil 1.1. Eik dzlem zerinde duran bir cismin serbest brakldnda zerine etkiyen

kuvvetler.
Srtnmesiz eik bir dzlemde hareket eden bir cismi ele alalm. Bu cisme etkiyen kuvvetler
ekil 1.1 deki gibidir. Eik dzlem zerinde duran cisim serbest brakldnda, Newton

kanununa gre kuvvet ynnde ve kuvvetin byklyle doru orantl olarak hzlanr, yani
ivmeli hareket yapar. Cisme etkiyen kuvvetle ivme arasndaki genel bant,

F = ma

(1.3)

eklindedir. ekil 1.1 de grlecei zere cisme etkiyen dengelenmemi toplam kuvvet,

Fx = mg sin x
(1.4)
eklinde yazlabilir. Bu bant (1.3) eitlii ile karlatrldnda, eik dzlem zerinde

hareket eden cismin x-ekseni ynndeki ivmesi,

a x = g sin x

(1.5)

olarak hesaplanr. vme ifadesinin zamana gre integrali alnrsa hz iin,

v x = gt sin x

(1.6)

ve yol iin,
1
x = gt 2 sin x
2

ifadeleri bulunur. Yukardaki ifadelerde, hareketin balang noktasndan sfr hz ile

balad kabul edilmitir. Aksi halde integral sabitlerinin belirlenmesinde hz ve yol iin
balang deerlerinin dikkate alnmas gerekir.

15

sim Soyisim:

Blm:

renci No:

ube:

Grup Arkadalar:
DENEY 1
HIZ VE VME
Ama ve Beklenti:

Teori:

16

sim Soyisim:

renci No:

sim Soyisim:

renci No:

ube:
DENEY 1
HIZ VE VME
Blm 1: Dzgn Dorusal Hareket:

Hava masasn yatay duruma getirdikten sonra disklerden birini masann bir kesine
braknz. Dier diski masann bir kenarna koyunuz ve elinizle hafife hzlandrp braknz.
Hava masanz yatay konumda ve dolaysyla diskinizin zerine yatay ynde herhangi bir net
kuvvet etki etmediine gre, diskiniz bir doru boyunca hareket etmelidir. Hareketin
balang ve biti noktalarn ayarladktan ve ark kronometresinde uygun zaman araln
setikten sonra ark pedalna basarak hareketi tekrarlaynz. Bylece diskin eit zaman
aralklarndaki konumu kvlcm izleriyle deney kdna kaydedilecektir. Ark pedaln
serbest braknz ve deney kdn diskin altndan ekiniz. Deney kdnn arka yzne
kaydedilmi olan diskin izini grafiksel olarak inceleyelim.

ekil 1.2. Diskin ald yolu zamana kar gsteren grafik

ekil 1.2 de bu maksatla diskin ald yolu zamana kar gsteren bir grafik izilmitir. Siz de

kendi verilerinizi incelemek iin aadaki sorular cevaplaynz.

1) Deney kdndan ltnz yer deitirme ve ark kronometresini kullanarak

bulduunuz zaman deerlerini aadaki tabloya yaznz.

17

f= 10 Hz
x (cm)

t (sn)

x (cm)

t (sn)

2) Yukardaki tabloya kaydetmi olduunuz verileri kullanarak hareketin yer

deitirme-zaman (x-t) grafiini iziniz.
3) x-t grafiinden erinin eimini bulunuz.

4) Erinin eimi ile diskin hz arasnda bir bant var mdr? Diskin hzn

hesaplaynz.

5) Laboratuvar kitabnn giri blmnde anlatlan hata hesab yntemini kullanarak

ltnz yer deitirme deerleri iin hatalar hesaplayp, lm sonucunu

eklinde ifade ediniz.

..

18

Blm 2: Sabit vmeli Hareket:

Hava masasna belli bir as kadar eim veriniz ve disklerden birini masann yksek
kenarna yakn bir yere koyunuz (ekil 1.1). Dier diski masann alt kesine braknz. Hava
masasn altrdnzda disk aaya doru kayacaktr. Disk yukardayken bu sefer ark
pedalna basarak hareketi tekrarlaynz. Deney kdn karnz ve hareketin iz grafiini
inceleyiniz.

ekil 1.3. Hava masasndaki sabit ivmeli hareket deneyinde diskin ald yolu zamana kar

gsteren grafik.
ekilden de grld gibi yol erisi bu defa bir doru deildir, yani erinin sabit bir eimi

yoktur.
Veriler:

f= 10 Hz
Diskin ktlesi m= 540 g.

Masann yatayla yapt a, sin= ..

19

x (cm)

t (sn)

x (cm)

t (sn)

6) Eit zaman aralklarnda kaydedilmi olan kvlcm izlerinin uzaklklar dzgn

dorusal hareketteki gibi eit oluyor mu? Olmuyor ise niin?

7) Bu durumda hareketin hz iin ne syleyebilirsiniz?

8) imdi milimetrik kt zerine yolun zaman yerine zamann karesine kar grafiini

iziniz. Bu kez grafik bir doru oluyor mu? Oluyor ise bu dorunun eimini
hesaplaynz.

9) Hareket x = mt 2 ( m grafiin eimi) eklinde ifade edilebileceine gre, bu ifadede

yolun zamana gre ikinci dereceden trevi alnrsa;

d2x
a = 2 = 2m x
dt

ivmenin sabit olduu ve eime bal olduu grlebilir. Bu sonutan yararlanarak

hareketin ivmesini bulunuz.

10) Hareketi nce diskin ktlesini deitirerek tekrarlaynz.

f= 10 Hz
Diskin ktlesi m = 540 g + 200 g.
x (cm)

t (sn)

x (cm)

20

t (sn)

Bu durumdaki diskin ivmesini hesaplaynz.

11) Diskin ktlesindeki deiimin ivmeye etkisi nasl oldu?

12) imdi de masann eimini deitirerek deneyi tekrarlaynz.

f= 10 Hz

Masann yatayla yapt a, sin= ..

x (cm)

t (sn)

x (cm)

t (sn)

Bu durumdaki diskin ivmesini hesaplaynz. Masann eimindeki deiimin ivmeye

etkisi nasl oldu?

21

sim Soyisim:

renci No:

sim Soyisim:

renci No:

ube:
DENEY 1
HIZ VE VME
dev:

Deneyin 2. ksmnda ilk tablodaki verileri kullanarak her zaman aral iin ivme deerlerini
hesaplaynz ve laboratuvar kitabnn giri blmnde anlatlan hata hesab yntemini
kullanarak ltnz ivme deerleri iin hata hesab yapnz. Sonucu

eklinde

yaznz.

22

DENEY 2
EK ATI
Kaynaklar:

1. Berkeley Fizik Program, Mekanik; A.. Fen Fakltesi Yaynlar (1975), S. 63-65
2. D. Haliday and R. Resnick, Fundamentals of Physics, Wiley International Edition
(1970), Chapter 4.
3. R. Sears and W. Zemansky, Modern UniversityPhysics, Addison Wesley Publishing
Company (1963), Part 1, Chapter 6.
Ama:

Parabolik hareketin incelenmesi.

Genel Bilgiler:

Yatayla as yapan eik dzlemde (ekil 2.1), belli bir as altnda frlatlan bir cismin
hareketi incelenecektir. y-ekseni eik dzlem boyunca ve x-ekseni y-eksenine dik dzlem
boyunca olmak zere bir referans sistemi seelim.

23

ekil 2.1.

Cisme etkiyen kuvvetler ekil 2.2 de vektrel olarak gsterilmitir. Hareketin y-ekseni
ynndeki ivmesi,

Fy = mg sin y

N = mg cos z

N = N '

a y = g sin y

ekil 2.2.

olur. Bu ifade eik at yapan bir top mermisi iin elde edilecek yerekimi ivmesinden sadece
sin arpanyla deien bir farkllk gstermektedir.
Cisim t=0 annda koordinat sisteminin balang noktasnda bulunurken, x-y masa
dzleminde x-ekseni ile as yapacak ekilde, V0 ilk hz ile atlyor. Bu durumda
hareketin yrngesi ekil 2.3 de olduu gibi bir parabol olacaktr.

ekil 2.3.

24

Cisme x-ekseni boyunca etkiyen dengelenmemi kuvvet olmadndan ivmenin bu eksen

zerinde bileeni yoktur ve V0 hznn x-bileeni zamanla deimez.
dx
(2.1)
= V0 cos x
Vx =
dt

Bunun yannda y-ekseni boyunca negatif bir ivme a y = g sin y sz konusudur ve V0

hznn y bileeni zamanla deiir;
dy
Vy =
= (V0 sin + a y t ) y
dt

(2.2)

(2.1) ve (2.2) denklemlerinin integralleri alnrsa;

x = (V0 cos )t x

1

y = (V0 sin )t + a y t 2 y
2

(2.3)
(2.4)

bulunur. Son iki denkleme yrngenin parametrik denklemi denir. Bu iki denklem arasnda t
yok edilirse, cismin yrnge denklemi bulunur;
ay

2
y=
x + (tan ) x
2
2(V cos )

(2.5)

Bu denklem, ekseni x-eksenine dik ve tepe noktas yukarda olan parabol denklemidir. Bu
nedenle harekete parabolik hareket denir.

25

sim Soyisim:

Blm:

renci No:

ube:

Grup Arkadalar:
DENEY 2
EK ATI
Ama ve Beklenti:

Teori:

26

sim Soyisim:

renci No:

sim Soyisim:

renci No:

ube:
DENEY 2
EK ATI
Blm 1:

Hava masasna yatayla bir as kadar eim veriniz. Disk atcy masann sol alt kesine
yakn bir yere sabitleyerek, at as 45o olacak ekilde ayarlaynz. Disklerden birini hava
masasnn sa alt kesine koyunuz ve dierini ise, gerginliini ayarlayarak disk atc ile
frlatnz. Erinin dzgnl ve bykl lastik eridin gerginlii deitirilerek
ayarlandktan sonra, ark pedaln da kullanarak hareketin kvlcm izlerini belirleyiniz. Deney
kdn karp ters evirdiinizde ekil 2.4 de grlen iz grafiini elde ettiinizi
greceksiniz.

ekil 2.4.

27

Elde ettiiniz iz grafiini incelemek zere, ekilde olduu gibi iz grafiinin x-y koordinat
sistemini iziniz. Dey ekseni, diski eik dzlem boyunca serbest dmeye brakarak
izebilirsiniz. Kvlcm izlerinin x ve y bileenlerini eksenler zerinde iaretleyiniz.
f= 10 Hz
Disk iin at as, =45

Masann yatayla yapt a, sin= ..

1) Diskin x-ekseni boyunca eit zaman aralklarnda kat ettii yol hakknda ne

syleyebilirsiniz. Bunlar birbirine eitse sizce nedeni nedir?

...

2) Eit zaman aralklarnda y-ekseni ynnde kat edilen yollar eit midir? Deilse sebebi

nedir?
...

3) z grafiinizde diskin azami ykseklie kmas iin geen zaman t h yi ve azami yatay

menzile ulamas iin geen zaman t r yi lnz ve aaya not ediniz.

t h = ........sn

t r = ........sn
4) t r = 2t h midir? Sebebini aklaynz.

...

5) ltnz t h deeri (2.2) eitliinde V y = 0 iin bulacanz zaman deerine eit

olmaldr, niin?

28

...

6) z grafiinizdeki kvlcm izlerinizden yararlanarak atnzn yatay menzili R yi

lnz ve aaya not ediniz. Bulduunuz bu deeri kullanarak V0 ilk hz deerinizi

hesaplaynz.

R = ........cm

7) (2.4) eitliinde t yerine t h koyarsanz azami trmanma ykseklii H yi bulursunuz.

lerek dorulaynz.

H = ........cm
...
...

Blm 2:
8) Deneyinizi bu sefer diskiniz = 37 o lik ve = 53 o lik a yapacak ekilde

tekrarlaynz. Elde ettiiniz iz grafikleri zerinde diskinizin kt azami ykseklik H yi

ve eritii azami yatay menzil R yi lp aaya not ediniz.
f= 10 Hz
R (cm)

= 37

H (cm)

= 53 o
9) Deneyiniz srasnda disk atc kullandnzdan dolay, farkl alarla yaptnz atlar

iin ilk hzlar ayn olmaldr. Buna gre eriilen azami yatay menzilleri gz nne
aldnzda en byk menzil hangi a ile yaplan ata aittir? Bu sonu beklediiniz bir
sonu mudur, neden?

29

...

10) Ayn ekilde eriilen azami ykseklik asndan atlarnz karlatrnz ve elde

ettiiniz sonucu irdeleyiniz.

...

DENEY 3
NEWTON KANUNLARI VE ATWOOD MAKNES
Ama:

Bu deneyin amac hareket ve hareketin sebepleri arasndaki ilikiyi incelemektir. Ayn

zamanda iki yeni kavram daha aratrlacaktr; kuvvet ve ktle. Newtonun ikinci hareket
yasasn incelemek iin, Atwood makinesi dzeneini eim verilmi hava masas zerinde
kullanacaz.
Genel Bilgiler:

Hareketsiz bir cismi hareket ettirmek iin, zerine bir kuvvet uygulanmaldr. Kuvvet
vektrel bir kavramdr ve SI birim sistemine gre birimi Newton (N)dur. Bir cisme etkiyen
net kuvvet, o cismin zerine etkiyen tm kuvvetlerin vektrel toplamdr. Eer bir cismin
zerine etkiyen net bir kuvvet varsa o cisim ivmeli bir hareket yapar. Bildiiniz gibi ivme,
hzn zamana gre trevi olarak tanmlanr. vme de vektrel bir kavramdr ve yn
uygulanan net kuvvetle ayn yndedir, bykl ise net kuvvetin bykl ile doru
orantldr. Eer net kuvvetin bykl iki katna kartlrsa, ivmenin de bykl iki kat
artar. Bu, net kuvvetin byklnn ivmenin byklne oran sabit demektir. Bu sabit o
cismin ktlesi (m) olarak tanmlanr. Baka bir deyile;

30

m = veya F = ma yazlabilir.
a

F = ma bantsna Newtonun ikinci hareket yasas denir. Eer x-y dzleminde hareket
eden bir cisme birden fazla kuvvet etkiyorsa, ivmenin x ve y bileenleri aadaki gibi
bulunabilir.

= ma x ve

= ma y

Atwood makinesi sabit ivmeli dorusal hareketi incelemek iin kullanlr. ekil 3.1 de
grld gibi Atwood makinesi, bir ip ve o ipin ucuna aslm olan iki cisimden oluur.
Dzenekte srtnme kuvveti ve ayn zamanda ipin ve makarann ktleleri ihmal edilmektedir.
Hareketi incelemek iin iki ktle tek bir sistem oluturuyormu gibi dnlebilir veya her iki
ktle de ayr ayr incelenebilir.

ekil 3.1. (a) Atwood Makinesi, (b) Cisimlerin ayr ayr incelenmesi

Atwood makinesini hava masas zerine kurmak iin nce hava masasna as kadar bir
eim veriniz ve ekil 3.2de grlen dzenei kurunuz. Hava masasnn disklerini Atwood
makinesinin ktleleri grevini grecek ekilde kullannz. Disklerden birinin ktlesini,
zerine

ek

bir

arttrnz.

31

ktle

koyarak

ekil 3.2. (a) Hava masasndaki Atwood makinesinin stten grn (b) m1 ve m2

disklerinin zerine etkiyen kuvvetler

ekil 3.2de grlen m2 ktlesi m1 ktlesinden daha byk olduu iin aaya doru

hareket eder. m2 ktlesine etkiyen net kuvvet m2 g sin T ve m1 ktlesine etkiyen net
kuvvet T m1 g sin dir. yleyse aadaki bantlar yazlabilir.

m2 g sin T = m2 a

(3.1)

T m1 g sin = m1 a

(3.2)

ve

Her iki denklemi taraf tarafa toplarsak a ivmesini;

a=

(m2 m1 ) g sin
m1 + m 2

(3.3)

olarak buluruz. Bulduumuz bu a deerini (3.1) ya da (3.2) denklemlerinden herhangi birine

koyarsak ise T ip gerilimini;

T=

2m1 m2 g sin
m1 + m2

(3.4)

olarak buluruz.

32

sim Soyisim:

Blm:

renci No:

ube:

Grup Arkadalar:
DENEY 3
NEWTON KANUNLARI VE ATWOOD MAKNES
Ama ve Beklenti:

33

Teori:

Deney:

nce hava masasna bir eim veriniz. Sonra makara setini hava masasnn st kesinde orta
bir yere tutturunuz. pi makaralardan geirdikten sonra ipin iki ucuna diskleri asnz. Sadaki
ktlenin daha fazla olmas iin, sadaki diskin zerine ek bir ktle koyunuz. Ktlesi kk
olan m1 ktlesini en alt konuma ve m2 ktlesini de en st konuma yerletiriniz. Masay
altrnz ve sistemi serbest braknz. ki diskin de hareketi dzgn bir ekilde oluncaya
kadar bu ilemleri tekrarlaynz. Sonra da ark kronometresinde uygun zaman seip iki diskin
de hareketinin iz grafiini elde ediniz. m2 ktlesinin aaya doru ve m1 ktlesinin de
yukarya doru hareket ettiini gzlemleyiniz.
f= 10 Hz
Birinci diskin ktlesi m1 = 540g
kinci diskin ktlesi m2 = 740g

Masann yatayla yapt a sin=

34

1) z grafiini inceleyiniz. Disklerin yrngesi dorusal m? Her iki disk de ayn tip

hareketi mi yapyor?

2) Herhangi bir anda iki diskin ivmelerini ve hzlarn hesaplayp, karlatrnz.

3) z grafiindeki izleri, ilk iz sfr olacak ekilde numaralaynz. Birinci izi (sfr olarak

numaralanm) balang noktas olarak kullanarak, her bir ktle iin aadaki tablolar
doldurunuz.

m1 ktlesi iin veriler:

y1 (cm)

t (sn)

t2 (sn2)

t (sn)

t2 (sn2)

m2 ktlesi iin veriler:

y2 (cm)

35

4) Tablolardaki deerleri kullanarak her disk iin ynin t2ye gre grafiini iziniz. Bu

grafik dorusal m? Dorusal ise dorunun eimini bulunuz ve bu eimden yararlanarak

her bir diskin ivmesini hesaplaynz. Disklerin ivmesi eit oluyor mu?

5) 4. kta hesapladnz ivmeyi sin , m1 ve m2 yi kullanarak yerekimi ivmesi g yi

hesaplaynz.

6) Hesapladnz deeri gerek deeri ile kyaslaynz ve sonucu irdeleyiniz.

7) pteki gerilme kuvvetlerini hesaplaynz.

36

DENEY 4
ESNEK VE ESNEK OLMAYAN ARPIMA
Kaynaklar:

1. Berkeley Fizik Program, Mekanik; Cilt 1, A.. Fen Fakltesi Yaynlar (1975), S.
174-185
2. D. Haliday and R. Resnick, Fundamentals of Physics, Wiley International Edition
(1970), Chapter 8 ve 9.
Ama:

Bu deneyin amac esnek ve esnek olmayan arpmada momentumun ve kinetik enerjinin

korunumunun incelenmesidir.
Genel Bilgiler:

37

D kuvvet etkisinde olmayan iki cismin arpmasnda momentum ve kinetik enerji

korunuyorsa buna esnek arpma denir. arpmada momentum korunuyor fakat kinetik
enerji korunmuyorsa bu tr arpmaya esnek olmayan arpma denir. arpmadan sonra
iki cismin birlikte hareket ettii esnek olmayan arpmaya da tam esnek olmayan arpma

denir. Ktleleri m1 , m2 ve arpmadan nceki hzlar v1 , v 2 olan iki disk esnek olarak

arpsn ve arpmadan sonraki hzlar u1 , u 2 olsun. Bu arpmalarda momentum korunur:

m1v1 + m2 v 2 = m1u1 + m2 u 2
(4.1)
Esnek arpmalarda momentuma ek olarak kinetik enerji de korunur:
1
1
1
1
2
2
2
2
m1v1 + m2 v 2 = m1u1 + m 2 u 2
2
2
2
2

(4.2)

bu durumda iki diskin ktle merkezi de sabit V hz ile hareket eder. Ktle merkezinin V
hz iin,

(m1 + m2 )V

= m1v1 + m 2 v 2 = m1u1 + m 2 u 2

bantsndan

V = (m1v1 + m2 v 2 ) (m1 + m 2 )

V = (m1u1 + m 2 u 2 ) (m1 + m2 )

(4.3)

bulunur. m1 = m2 durumu iin (4.1), (4.2) ve (4.3) eitlikleri,

v1 + v 2 = u1 + u 2
2

v1 + v 2 = u1 + u 2

(4.4)
(4.5)

ve
1
1
V = (v1 + v 2 ) = (u1 + u 2 )
2
2

(4.6)

basit ifadelerine dnr.

Esnek olmayan arpmada kinetik enerji korunmaz. Baka bir deyile bu tr arpmada
kinetik enerji kayb vardr. arpmadan sonraki toplam kinetik enerji arpmadan nceki
toplam kinetik enerjiden daha kktr. K1 arpmadan nceki ve K 2 arpmadan sonraki
enerji olmak zere

K1 K 2
dir ve toplam kinetik enerji fark K1 K 2 , ya s enerjisine dnr ya da arpan cisimlerde
potansiyel enerji olarak depo edilir. Kinetik enerji kaybnn arpmadan nceki kinetik
enerjiye oran,
38

e = ( K1 K 2 ) K1

(4.7)

esneklik katsays olarak tanmlanr.

sim Soyisim:

Blm:

renci No:

ube:

Grup Arkadalar:
DENEY 4
ESNEK VE ESNEK OLMAYAN ARPIMA
Ama ve Beklenti:

39

Teori:

.
sim Soyisim:

renci No:

sim Soyisim:

renci No:

ube:
DENEY 4
ESNEK VE ESNEK OLMAYAN ARPIMA
Blm 1: Eit ktleli iki cismin arpmas

Hava masasn yatay duruma getirdikten sonra diskleri masann size yakn kelerine
koyunuz. Hava pompasn altrnz ve arpma ortada bir yerde olacak ekilde diskleri
hafife hzlandrp braknz. Disklerin hzlarn ve konumlarn ayarladktan sonra ark
pedalna basarak hareketi tekrarlaynz. Ark pedalna, disklere hareket verdikten sonra
basmanz gerekir. Aksi takdirde disklerin birbirine gre herhangi bir andaki konumlarn
bulmanz gleir. Elde ettiiniz disk izlerini inceleyiniz. arpmadan nceki ve sonraki hz
vektrlerini ekil 4.1de olduu gibi iz kd zerine izdikten sonra bu vektrlerin
uzantlarnn kesitii noktalar balang olmak zere bileke vektrlerini iziniz ve lp
aaya not ediniz.
40

f= 10 Hz

arpmadan nce R = v1 + v 2 = .......... .......... .......... .........

arpmadan sonra R = u1 + u 2 = .......... .......... .......... .......

v2

v1

1) R ve R (byklk ve yn bakmndan) birbirine eit oluyor mu? Eit ise disklerin

ktleleri iin ne syleyebilirsiniz? Bu sonu momentum korunumunu gsterir mi?

.
2) arpma ncesi ve sonras hz deerlerini lerek kinetik enerjinin korunduunu

gsteriniz.

3) z grafiinde birbirine karlk gelen noktalar ve ekilde grld gibi hareket boyunca

ktle merkezinin bulunduu noktalar iaretleyiniz.

4) Ktle merkezi dorusal bir yrnge boyunca hareket ediyor mu? Sizce bunun nedeni

nedir?

41

5) Ktle merkezi iin V hznn bykln lnz ve (4.6) eitliinden de hesaplayp

karlatrnz.

V (deneysel) =.

..
Blm 2: Farkl ktleli iki cismin arpmas

Deneyi disklerden birine ek ktle takarak yineleyiniz. Birinci blmdeki gibi hz vektrlerini
iziniz. arpmadan nceki ve sonraki hzlarn toplam byklk ve yn bakmndan bu kez
eit olmayacaktr. O halde hz vektrleri yerine arpmadan nceki ve sonraki

momentumlarn P = mv bularak momentum vektrlerini iziniz.

6) Momentum korunuyor mu? Yani arpmadan nceki ve sonraki momentumlarn

bykl birbirine eit ve momentum vektrleri paralel mi?

7) Kinetik enerjinin korunduunu (4.2) eitliinden yararlanarak gsteriniz.

..

8) Ktle merkezinin hareket erisini iziniz. Ktle merkezi bir doru boyunca hareket ediyor

mu?

9) Ktle merkezi iin V hznn bykln lnz ve (4.3) eitliinden de hesaplayp

karlatrnz.
42


V (deneysel) =.

Blm 3: Esnek olmayan arpma

Eit iki diskin evresine zel yapkan eritleri, yapkan yzeyleri disk yzeyine gelecek
ekilde sarnz ve arpmay yeniden gzlemleyiniz. Elde ettiiniz iz grafiklerini inceleyiniz.

arpmadan nceki ve sonraki hz vektrlerinin ve R ve R bileke vektrlerini birinci

blmde olduu gibi iziniz.

10) R ve R byklk ve yn bakmndan eit oluyor mu? Momentum korunuyor mu?

arpma ncesi ve sonras hz vektrlerinin byklklerini lnz. Kinetik enerjinin

korunumu ile ilgili nasl bir sonuca varyorsunuz?

..
11) Kinetik enerji kaybn ve toplam esneklik katsaysn hesaplaynz.

..

43

DENEY 5
DNME HAREKET
Ama:

Ktle merkezinden geen bir eksen etrafnda dnen bir diskin dinamiini incelemek, bu
diskin asal hzn ve asal ivmesini bulmak ve eylemsizlik momentini lmek.
Genel Bilgiler:

Bir kat cisim, ekli bozulmayan veya btn parack iftleri arasndaki uzaklklarn sabit
olduu bir cisim olarak tanmlanr. Sabit bir eksen etrafnda dnen kat bir cismin ktle
dalmna bal olarak eylemsizlik momenti vardr. Ayn cisim farkl dnme eksenleri iin
farkl eylemsizlik momentlerine sahip olabilir.
Kat bir cismi sabit eksen etrafnda dndrmek iin bir kuvvet uygulanmaldr. Uygulanan bu
kuvvetin dndrme etkisine tork veya moment denir. Uygulanan kuvvetin torku, o kuvvetin
byklne ve kuvvet koluna baldr. Dnme ekseni ile uygulanan kuvvetin dorultu
izgisi arasndaki dik mesafeye kuvvet kolu denir.

44

Eer sabit bir eksen etrafnda serbeste dnme yeteneine sahip kat bir cisme net bir tork
etki ediyorsa, bu cisim asal bir ivme kazanr.
(5.1)

= I
Burada I eylemsizlik momentini, torku, asal ivmeyi temsil etmektedir.

Ktlesi M ve yarap R olan bir diski ekil 5.1de grld gibi eim verilmi hava
masasnn st tarafna tutturalm. Bu disk ktle merkezinden geen ve eim verilmi hava
masasnn yzeyine dik olan eksen etrafnda srtnmeden bamsz olacak ekilde serbeste
dnebilmektedir.

ekil 5.1

Bu diskin evresine ip dolayalm ve ipin serbest ucuna m ktleli baka bir disk balayalm.
Bylece iki diskli bir sistem kurmu oluruz. Bu sistemi serbest braktmzda m ktleli disk
aaya doru ivmelenerek inerken, M ktleli diskte dnmeye balar.

ekil 5.2

m ktleli diske etki eden kuvvetler ekil 5.2de gsterilmitir. Newtonun ikinci hareket
yasasn kullanarak
(5.2)

mg sin T = ma

bulunur. Burada hava masasnn eimi ve T de ipteki gerilmeyi gstermektedir. M ktlesine

etki eden tork ise,

45

(5.3)

= RT = I

eklindedir. , M ktleli diskin asal ivmesidir ve m ktleli diskin izgisel ivmesine

(5.4)

a = R
bantsyla baldr.
M ktleli diskin eylemsizlik momenti
I=

MR 2
2

(5.5)

eklindedir. Asal ivme ve gerilme kuvveti denklem (5.2), (5.3), (5.4) ve (5.5)i kullanarak

srasyla,

2m( g sin a )
MR

(5.6)

ve
T = m( g sin a ) =

MR
2

(5.7)

eklinde elde edilir.

Eer M ktleli disk t1 = 0 annda w0 asal hz ile harekete balyor ve sabit bir asal ivme
ile hzlanyorsa, t 2 = t annda asal hz
(5.8)

w = w0 + t
olur. Ayn zamanda w asal hzn, denklem (5.6)y kullanarak;
w = w0 +

2m( g sin a )t
MR

(5.9)

eklinde de ifade edebiliriz. Eer M ktleli diskin balangtaki asal hz sfr ( w0 = 0 ) ise;
w=t =

2m( g sin a )t
MR

(5.10)

olur.
M ktleli diskin dnme hareketinden dolay bir kinetik enerjisi vardr. m ktleli disk hem
kinetik enerjiye hem de potansiyel enerjiye sahiptir. Sistemin toplam kinetik enerjisi yle
yazlr:
K=

1
1
mv 2 + Iw 2
2
2

(5.11)

m ktlesinin izgisel hz ve M ktleli diskin asal hz arasndaki bant ise;

v = Rw

(5.12)

46

sim Soyisim:

Blm:

renci No:

ube:

Grup Arkadalar:
eklindedir. Sistem ilk olarak hareketsiz ise t1 = 0 annda sistemde sadece potansiyel enerji

vardr. Sistemin toplam enerjisi U T olsun. Eer m ktleli diskin ilk konumu potansiyel enerji
iin referans noktas kabul edilirse sistemin balangtaki toplam enerjisi U T = 0 olur. m
ktlesi aa doru inip potansiyel enerji kaybettike iki diskin de kinetik enerjisi artar. m
ktlesinin, eim verilmi hava masas zerinde d kadar yol aldn varsayalm. Bu noktadaki
toplam enerji
mgd sin +

1 2 1 2
mv + Iw = 0
2
2

(5.13)

olur.

DENEY 5
DNME HAREKET
Ama ve Beklenti:

47

Teori:

sim Soyisim:

renci No:

sim Soyisim:

renci No:

ube:
DENEY 5
DNME HAREKET
Deney:

Hava masasna gerekli eimi verdikten sonra disklerden bir tanesine ekstra ktle taknz. Bu
disk M ktleli disk olarak kullanlacaktr. Bu diski ekil 5.1de gsterildii gibi eimlenmi
hava masasnn st tarafna ktle merkezi etrafnda serbeste dnebilecek ekilde
yerletiriniz. Daha sonra bu diskin etrafna ip dolaynz. Bu ipin bo kalan ucuna ktlesi m
olan dier diski balaynz.
m ktleli diski eimlenmi hava masas zerinde en st pozisyonda hareketsiz kalacak ekilde
ayarlaynz. Hava pompasn aarak m ktlesinin aaya doru indiini ve M ktleli diskin

48

de dndn gzlemleyiniz. imdi hava pompasn aarken ayn anda ark pedalna basarak
hareketi tekrarlaynz. Pedal m ktlesi durana kadar basl tutunuz.
1) Deney kdn karnz ve m ktlesinin izlerini inceleyiniz, m ktlesinin hareketinin

eidi nedir?

2) Hareketin ynn pozitif y yn alarak izlerin konumunu belirleyiniz. Sonra her izin

konumunu ve m ktlesinin o konuma ulama zamann aadaki tabloya kaydediniz.

f= 10 Hz
y (cm)

t2 (sn2)

t (sn)

3) Tablodaki verileri kullanarak konumun zamann karesine kar grafiini iziniz. Bu

grafiin eimini kullanarak hareketin izgisel ivmesini hesaplaynz.

4) Diskin yarapn (R) lnz. Hava masasnn yatayla yapt a yi bulduktan sonra

asal ivmeyi () denklem (5.6)y kullanarak hesaplaynz. Asal ivmeyi denklem

(5.4) kullanarak tekrar hesaplaynz ve bulduunuz deerleri karlatrnz.
R=cm
sin=
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
....................................................................................
5) Denklem (5.7)den ipteki gerilme kuvvetini hesaplaynz.

49

6) M ktleli diskin eylemsizlik momentini hem denklem (5.3) hem de denklem (5.5) i

kullanarak iki yoldan hesaplaynz. Sonra bu iki deeri karlatrnz.

7) (5.13) eitliini kullanarak toplam enerjinin korunduunu gsteriniz.

DENEY 6
BAST HARMONK HAREKET
Kaynaklar:

1.

Berkeley Fizik Program, Mekanik; Cilt 1, A.. Fen Fakltesi Yaynlar (1975), S. 202-

209.
2.

D. Haliday and R. Resnick, Fundamentals of Physics, Wiley International Edition

(1970), S. 228-232.

3.

R. Sears and W. Zemansky, Modern University Physics, Addison Wesley Publishing

Company (1963), S.223-234.

Ama:

Hook kanununun ve basit harmonik hareketin incelenmesi.

Genel Bilgiler:
50

Hook kanuna gre bir sarmal yayn boyunu, esneklik snrlar iinde x kadar uzatmak iin
yaya uygulanmas gereken F kuvveti x uzama miktar ile doru orantldr;

F = kx

(6.1)

k orant katsaysna yay sabiti ya da kuvvet sabiti denir. Eksi iareti bu kuvvetin geri arc,
yani sistemi tekrar denge durumuna ekici bir kuvvet olduunu gsterir.
Sistemi denge konumuna arc merkezi kuvvetler basit harmonik hareket dediimiz denge
konumu civarnda ileri-geri hareketlere neden olurlar.
Ucuna m ktlesi asldktan sonra denge konumuna gelmi bir yay x kadar uzatalm. Etki
tepki kuralna gre yay, sistemi F kuvveti ile denge konumuna getirmeye alacak ve

ktleyi serbest braktmzda sistem bir a ivmesi kazanacaktr. Newtonun temel yasasna
gre,

F = ma

(6.2)

yazlabilir. (6.1) ve (6.2) denklemlerinin eitliinden;

a = (k m) x

(6.3)

bulunur. vme x skma miktar ile doru orantl ve onunla zt ynldr. Bu ifade basit
harmonik hareket iin ayrc bir niteliktir. (6.3) denklemi;

d 2x

m 2 = kx
dt

(6.4)

eklinde yazlabilir ve bu denklemin zm:

x = A sin (wt + )

(6.5)

eklinde sinzoidal bir fonksiyondur. Burada w = (k m )1 2 harmonik hareketin asal hz, A

genlii ve faz asdr.

51

wt=/2-

wt=5/2-

wt

wt= -
wt= -

-A

ekil 6.1

Asal hz bantsndan hareketin periyodu T =

T = 2

2
iin;
w

m
k

(6.6)

bulunur. Buradan grld zere periyot ktlenin karekk ile doru, yay sabitinin
karekk ile ters orantldr.

Blm 1:Yay sabitlerinin belirlenmesi

Hava masasn yatay duruma getirdikten sonra kuvvet sabiti bulanacak olan yayn birini
masann arka kenarna tutturunuz ve disklerden birini de yayn serbest ucuna balaynz.
Hava masas yatay durumda iken hava pompasn aralkl olarak altrarak diski denge
konumuna getiriniz ve ark pedalna basarak diskin yerini iaretleyiniz. Daha sonra hava
masasna deiik eimler veriniz (ekil 6.2). Her defasnda hava pompasn kesik kesik
altrarak diski denge konumuna getiriniz ve ark pedalna basarak diskin yerini iaretleyip
sinye kar x uzama miktarlarn lp aadaki tabloya kaydediniz.
52

ekil 6.2.
kinci yay iin deneyi ayn ekilde yineleyiniz. ltnz deerleri aadaki tabloya not

ediniz.
sin

x1 (cm)

x2 (cm)

(1. yay iin)

(2. yay iin)

1) Tablodaki deerleri kullanarak iki yay iin ayr ayr x-sin grafiklerini iziniz. Elde

ettiiniz erilerin biimi nedir? Erilerin biiminden, uygulanan kuvvet snrlar

iinde yaylardaki uzamann Hook kanununa uyduunu syleyebilir misiniz?

2) Uzama miktarnn sinye kar deiimini gsteren eriler birer doru iseler bu

erilerin matematiksel ifadesini yaznz. Buna gre elde ettiiniz dorularn eimi ile
k yay sabitleri arasnda nasl bir bant vardr? Her iki yayn yay sabitlerini
hesaplaynz.

53

Blm 2: Yay-disk-yay sistemi, basit harmonik hareket

Hava masasn tekrar yatay duruma getiriniz. Yay-disk-yay sistemini ekil 6.3de ematik
olarak gsterildii gibi masann n kenarna paralel ve 10 cm kadar bu kenara uzak olacak
biimde kurunuz. Deney kdn masann n kenarndan hafife sarktnz.

-A

+A

ekil 6.3.

Diski hareket dorultusu zerinde denge konumundan bir miktar ayrnz ve hava pompasn
aarak salnma braknz. Sonra ark pedalna da basnz ve deney kdn sabit bir hzla
yavaa ekiniz. ekil 6.4 grnmnde bir iz grafii elde edilecektir.
x

+A

T/2 T/4
T/4

-A

ekil 6.4.

54

3) Elde ettiiniz bu eri x = A sin wt eklinde bir sins fonksiyonunu temsil etmekte

midir? Bunu snamak iin, x = A sin wt denkleminden grlecei zere erinin T

periyodunu lerek,
T
iin x = + A
4
T
t=
iin x = 0
2
3T
t=
iin x = A
4
t = T iin x = 0
t=

olduunu grmek yeterli olacaktr. Bu deneyde sizin elde ettiiniz eri ekildeki gibi
dzgn periyodik grnmde olmasa bile yukardaki koullar salayacaktr, niin?

Sorular:

1) ekil 6.4ten yararlanarak harmonik hareketin

noktalarnda

dy
= Aw cos wt
dt

t=

T
T
3T
, t= , t=
ve t = T
4
2
4

hzn hesaplaynz ve sonular birbirleri ile

karlatrnz.

2) Yay-disk-yay sisteminde diske etki eden toplam kuvvetin F1 = k1 x ve F2 = k 2 x

kuvvetlerinin toplam olduunu dnerek sistemin k yay sabitinin k = k1 + k 2

olduunu gsteriniz.

55

56