Muharem Kreso

ISKUSTVA ODBRANE
BOSNE I HERCEGOVINE

Sarajevo, 2013.

IZDAVA:

Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti

i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu

ZA IZDAVAA: Prof. dr. Smail eki

Recenzenti:

Prof. dr. Smail eki,

Doc. dr. Selmo Cikoti
Mr. Hasib Muinbegovi

Lektor i korektor: Azra Fier

Registri:

Azra Fier

Unos teksta:

Hajra Bibi

DTP:

Mr. Meldijana Arnaut-Haselji

tamparija:

tamparija Fojnica

Za tampariju:

ehzija Buljina

Tira:

200 primjeraka

Izdanje:

2013.

CIP, itd.

ISKUSTVA ODBRANE
BOSNE I HERCEGOVINE

SADRAJ

SADRAJ ..................................................................................... 7

PREDGOVOR ............................................................................... 13

PRVI DIO
BOSANSKOHERCEGOVAKI GEOGRAFSKI PROSTOR
- POLOAJ, DIMENZIJE I OBLIK -

DRUGI DIO
ODBRANA BOSANSKOHERCEGOVAKOG
GEOGRAFSKOG PROSTORA
DO FORMIRANJA BOSANSKE DRAVE
1. Ilirski pokuaji organizacije Prostora i njegove odbrane ..... 41
2. Odbrana ilirskih zemalja od rimske invazije .......................... 49
3. Batonov ustanak i njegov koncept odbrane Ilirika .................. 54
4. Rimska uprava i odbrana bosanskohercegovakog
prostora u sastavu Rimskih carstava ...................................... 57
5. Avarsko-slovenski plemenski savez
i njihovo naseljavanje Balkana ................................................. 65
6. Vojne organizacije i koncepcije ratovanja starog vijeka ......... 70

TREI DIO
SREDNJEVJEKOVNA BOSANSKA DRAVA I KONCEPCIJA
NJENE ODBRANE
1. Poeci drave Bosne .................................................................. 85
2. Razvoj srednjevjekovne drave Bosne ...................................... 95
3. Stanovnitvo srednjevjekovne Bosne ...................................... 104
4. Srednjevjekovna Bosanska vojska i koncept odbrane zemlje 109
5. Provjera koncepta odbrane u praksi ....................................... 117
6. Gradovi i utvrenja srednjevjekovne Bosne .......................... 123
7. Feudalna anarhija, slabljenje odbrane i kraj
srednjovjekovne bosanske nezavisnosti ................................. 127
8. Multikonfesionalna specifinost Bosne i njena odbrana ....... 133

ETVRTI DIO
BOSNA U SASTAVU OSMANSKOG CARSTVA
(1463. DO 1878.)
1. Dravna organizacija, ureenje i uprava .............................. 153
2. Uspon carstva i organizacija ejaleta Bosne ............................ 156
3. Poeci krize i pokuaji njenog prevladavanja ........................ 168
4. Iskustva velikih ratova XVII stoljea ...................................... 172
5. Osmanska vojska (organizacija i upotreba) ........................... 181
6. Prilike na poetku XVIII stoljea i koncept samoodbrane ... 203
7. Kapetanije - kima odbrambenog sistema Bosne .................. 207
8. Ostale komponente oruanih snaga Ejaleta ........................... 216

9. Morejski rat 1714. do 1718. godine ......................................... 218

10. Rat za odbranu Bosne 1737. do 1739. godine ....................... 219
11. Banjaluki boj 4. avgusta 1737. godine ................................. 224
12. Dubiki rat 1788. do 1791. godine ......................................... 231
13. Specifinosti samostalno voenih odbrambenih
ratova XVIII stoljea ............................................................. 233
14. Velika muslimanska seljaka buna (1745. do 1756.) ....... 243
15. Neuspjeh odbrane istonih granica
na prelomu XVIII i XIX stoljea .......................................... 247
16. Pokuaj ostvarenja bosanske samostalnosti
u prvoj polovini XIX stoljea ................................................. 252
17. Ustavne promjene u Bosni i bune sredinom XIX stoljea ... 270
18. Svrgavanje osmanske vlasti 1878. godine ............................. 277

PETI DIO
BOSNA I HERCEGOVINA U SASTAVU
AUSTROUGARSKE MONARHIJE (1878. DO 1918)
1. Berlinski kongres i podjela interesnih sfera na Balkanu .... 291
2. Iskustva i pouke Odbrambenog rata protiv
Austrougarske - 29. jula do 20. oktobra 1878. godine ........... 294
3. Hercegovaki ustanak 1882. godine ....................................... 311
4. Dravnopravni poloaj okupirane Bosne
i organizacija uprave ............................................................... 314
5. Vojna organizacija i obezbjeenje okupacije ........................ 318
6. Aneksija i izmjene u organizaciji uprave .............................. 322
7. Iskustva Prvog svjetskog rata i njegove posljedice ............... 325

ESTI DIO
BOSNA I HERCEGOVINA U SASTAVU ZAJEDNIKIH
JUGOSLOVENSKIH DRAVA 1918. DO 1992.
1. Drava Slovenaca, Hrvata i Srba i njena odbrana ................ 341
2. Ujedinjenje Drave SHS i Kraljevine Srbije
u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca .......... 347
3. Dravnopravni poloaj Bosne i Hercegovine
u Kraljevini i Republici Jugoslaviji .................................... 349
4. Vojna obaveza i Vojska Kraljevine i Republike Jugoslavije .. 355
5. Obnova Velikosrpskog pokreta, destabilizacija
i razbijanje zajednike drave ................................................ 363

SEDMI DIO
SPECIFINA ISKUSTVA AGRESIJA NA
BOSNU I HERCEGOVINU XX STOLJEA
(1941. do 1945. i 1992. do 1995.)
1. Nastanak faizma i poetak Drugog svjetskog rata ............. 379
2. Faistika agresija na Jugoslaviju i okupacija zemlje ........... 381
3. Organizacija okupacione uprave i uslovi
za opstanak stanovnitva .......................................................... 383
4. Pokretanje i razvoj antifaistikog Narodnooslobodilakog
ustanka i rata ............................................................................. 388
5. Obnova dravnosti najznaajnija tekovina NOR-a
Bosne i Hercegovine .................................................................. 392
6. Osnovna iskustva partizanskog i kombinovanog ratovanja.. 405
7. Neka specifina iskustva iz agresije na Republiku Bosnu
i Hercegovinu 1992. do 1995. godine ..................................... 410
8. Iskustva meunarodnih pokuaja spasavanja bonjake
populacije od zapoetog genocida ............................................ 414
10

OSMI DIO
ZAKLJUNA RAZMATRANJA

DEVETI DIO
PRILOZI
1. MANJE POZNATI TERMINI I POJMOVI ........................ 475
2. L I T E R A T U R A ................................................................ 495
3. SKRAENICE ........................................................................ 517
4. AKCENTI RECENZIJA
Brigadir mr. Hasib Muinbegovi ...................................... 521
Prof. dr. Smail eki .......................................................... 523
Doc. dr. Selmo Cikoti ....................................................... 524
REGISTAR LINIH IMENA .................................................... 525
REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA ............................... 537
SADRAJ ILUSTRACIJA ........................................................ 557
BILJEKE O AUTORU ............................................................. 561

11

PREDGOVOR

Bosna, odnosno Bosna i Hercegovina je u toku svog dugog postojanja

bila i ostala mala zemlja. Kao takva, u toku svog milenijskog postojanja,
u brojnim osvajakim pohodima i ratnim sukobima uglavnom je bila
upuena na vlastitu odbranu. Uglavnom su je okruivali i napadali jai
susjedi, ili je ulazila u sferu interesa svjetskih ili regionalnih sila. To isto
je sluaj i sa njenim geografskim prostorom u prethodnom periodu.
Osnovne karakteristike toga prostora i njegovog poloaja veoma su
postojane i dugotrajne. Otuda vojno-historijska iskustva iz ovog dugog
perioda mogu biti relevantna i za cjelovitije sagledavanje ukupnih, pa i
najnovijih vojnih i posebno odbrambenih iskustava savremene epohe.
Sabrati neophodnu grau i na osnovu relevantnih izvora rekonstruisati, analizirati, uporediti i ocijeniti dosadanje ratove i ukupnu
ratnu fenomenologiju ovog prostora, a posebno uporediti, izabrati i ocijeniti upotrjebljive primjere odbrambenih postupaka, odluka i rjeenja
svakako mora biti zadatak generacija. Taj zadatak nije mogue u prvom
pokuaju adekvatno obaviti.
Upotrebljiva iskustva iz tako dugog perioda, sticana su u vrlo razliitim okolnostima, rijetko su se striktno odnosila na odbranu same Bosne
ili njenog geografskog prostora. Naalost ta iskustva, kao takva, do sada
nisu ni izuavana ni rekonstruisana. U tom pogledu nisu uinjeni poetni
napori da se prikupe najuopteniji ili makar drugostepeni izvori, kad
ve nema mogunosti da se prikupe relevantni primarni izvori.
Zbog toga e ovaj pionirski napor biti neminovno ogranien na
najelementarnije uoavanje i rekonstrukciju situacija, kao i pokuaje
analize tih situacija i raspoloivih mogunosti formulisanja koncepcije
odbrane, te izgradnje mehanizma za njeno funkcionisanje i realizaciju.
13

Nadati se da e nas ocjene izvjesnih poteza povuenih u tim prilikama

i sabrana zrnca iskustva osposobiti da ih ponemo sistematizovati i
uobliavati u formu pogodnu za vaspitanje i obrazovanje generacija rukovodeih organa i posebno vojnih starjeina koje e ih, moda, morati
koristiti.
Vojnu nauku mnogi smatraju i nazivaju vojnim iskustvom i vojnom, odnosno ratnom vjetinom. Sakupiti takva iskustva i sa jednog
ogranienog prostora, kakav je Bosna i Hercegovina i u tematski ogranienom obimu i okviru sloen je zadatak, ali bez takvih iskustava i
bez takvih saznanja nije mogue ostvariti misao najveeg bosanskog
mislioca svih vremena - Hasana Kafije Pruaka, koji je svog cara i
njegov divan upozorio da je dobro ureena, opremljena i dobro voena
vojska od prvorazredne vanosti za svaku dravu i da je racionalan
spoj mudrosti i sile osnovni temelj svakog dravnog poretka.1
Istraiti uzroke i ciljeve samo jednog rata, utvrditi planove i pripreme za njegovo voenje, utvrditi organizaciju, obuku, opremu i naoruanje, te sredstva za rat pripremljenih oruanih snaga, a onda rekonstruisati njegov tok ili tok bar nekih izvedenih borbenih radnji, pa
potom ocijeniti odluke vojskovoa i komandanata, odnosno taktike,
operativne i strategijske postupke angaovanih trupa, ve po sebi je
suvie sloen i obiman poduhvat.
Ako u ovoj fazi razvoja bosanskohercegovake historiografije uopte
i posebno vojne historije, elimo postii iole upotrebljive poetne rezultate, moramo uiniti napor da se u tom cilju objedine postojea pamet
i postojea historiografska saznanja. Od korisnika i nastavljaa ovog
rada treba oekivati cjelovitiju analizu i dopunu rekonstrukcije perioda
za koji se odreeni istraiva specijalizuje. Time bi, bar trebalo pokuati
nadomjestiti - za ovakve poduhvate obavezni timski rad - i naroito
oskudicu i nedostupnost - jednom ovjeku - svih relevantnih izvora.
To praktino znai da bi na rjeavanju ovog urgentnog zadatka trebalo
angaovati dovoljno irok krug poznavalaca ove materije.
1 Hasan Kafija Pruak u djelu: TEMELJI MUDROSTI O UREENJU SVIJETA,

napisanom 1596. godine.

14

Za adekvatnu rekonstrukciju pojedinih problema i kljunih poteza

bio bi neophodan odreen broj kvalitetnih karata i ema, te drugih ilustracija. To bi olakalo razumijevanje odreenih zakljuaka i omoguilo
kristalizaciju iskustva. U tome smo, naalost, vrlo oskudni, ali za ovaj
pionirski rad neto smo ipak pribavili.
Za razliku od svojih susjeda, iji su se narodi i drave pomjerali Bosna
(i Hercegovina) kao politiko-pravni teritorij imala je dugu historijsku
i potpuno prirodnu evoluciju. Bosna se kao drava tokom tolikih stoljea nije nikuda selila, niti je mijenjala ime. U turbulentnoj Velikoj seobi
naroda poetkom VII stoljea narod kojeg zovemo junim Slovenima u
plemenskom savezu sa Avarima preko Save i Dunava prodro je duboko
na Vizantijsku teritoriju i preplavio kopneni dio Balkanskog poluostrva.
Za razliku od ostalog prostora na Panoniji i na bosanskohercegovakom
geografskom prostoru dva stoljea je ouvao taj savez i tu dravu.
Savez avarskoslovenskih plemena na centralnoj direktrisi prodora
(prema Naroni i Saloni) izmijeao se sa romanizovanim i neromanizovanim Ilirima, te zaostalim elementima istonih Gota i, za zemlju vezanih kolona, veterana rimskih legija, angaovanih u Iliriku posljednjih
stoljea Rimske imperije. Ta injenica je morala ostaviti znaajne tragove.
Junoslovenska plemena u prodoru i naseljavanju Balkana nisu nastupala kompaktno, nisu nastupali u jedinstvenom talasu, pa nisu nastupali ni istim pravcima. Morala su se prilagoditi optoj situaciji i zahtjevima dominantnih saveznika, a ni borbeni ealoni nisu bili jednorodni.
Pod kraj IX stoljea (896. godine) u Panoniju su prodrli ratoborni
Maari, Avarima slinog ratovanja, i razbili do tada jedinstveno slovensko
more, na jugoistoku Evrope. Iz Panonije potisnuti slovenski element na
bosanskohercegovakom geografskom prostoru znaajno je ojaao predominaciju slovenskog jezika, a i pismenost se irila upravo na tom jeziku
i uz dravnu podrku Vizantije, pa ak i priznanje Rima.
Bosna i Hercegovina do sada nije imala napisanu vojnu historiju,
pa prema tome nisu ni rekonstruisana iskustva odbrane bosanskohercegovakog prostora u bilo kom periodu njegove dvomilenijske historije.

15

Tim problemima do sada se jednostavno niko nije bavio, ne samo

cjelovito, nego moemo rei ni fragmentarno, tako da ne postoji odgovarajua rekonstrukcija bilo kog perioda ili dogaaja, pa ni onih sudbonosnih bojeva i bitaka, odnosno ratova, koji su odluivali o sudbini
ili opstanku Drave ili njenog naroda.
I onda kada je imala vojsku i kada je ta vojska Bosnu branila, o tome
nije sauvana odgovarajua pisana dokumentacija. Bosna i Hercegovina
jednostavno jo nema odgovarajue ustanove koja bi trebalo da se tim
bavi. Fragmenti takve dokumentacije, i ukoliko postoje, rasuti su po rijetkim i najee nesreenim arhivskim zbirkama, u nama teko dostupnim
arhivima.
Sintetikih obrada cjelovite historije Bosne i Hercegovine jednostavno nema, nema je ni u kojoj njenoj subdisciplini, a posebno ne u
oblasti vojne historije. U bilo kojoj oblasti historije Bosne i Hercegovine
monografija je suvie malo. Uglavnom su nebosanske provenijencije,
raene u nezavidnim uslovima, uz koritenje ogranienih izvora, esto
podreenih razliitim ideolokim zahtjevima. U tom pogledu u najveoj mjeri je nezadovoljavajua situacija u oblasti vojne historije, a
ve nam je poznat i kvalitet historijskih obrada baziranih na narodnoj
pjesmi u usmenom predanju.
U takvim uslovima i najgrublji pionirski pokuaj ambicioznijeg i
cjelovitijeg prikaza bilo kog segmenta opte ili vojne historije u trenutnim uslovima i bez organizovanog kolektivnog napora, teko je
izvodljiv.
Periodizacija historije odbrane Bosne i Hercegovine u ovoj monografiji izvrena je na jedini mogui nain, prema dravnim cjelinama
koje su vladale datim prostorom. To je diktiralo unutranju podjelu na
osam dijelova.
Prvi dio je posveen jedinstvenom prikazu bosanskohercegovakog
geografskog prostora kao najstabilnije i najnepromjenljivije konstante.
Naredna tri dijela obuhvataju hronoloki poredane polamilenijske epohe:
- Odbranu bosanskohercegovakog prostora do formiranja bosanske
drave; - Period srednjevjekovne bosanske drave; - Iskustva iz odbrane
Bosne u sastavu Osmanskog carstva.
16

Iskustva odbrane i dogaaji savremene historije od svega 120 godina

podijeljeni su u dalja dva dijela, prema tome, u ijem sastavu ili pod
ijom okupacijom se Bosna i Hercegovina nalazila (Austrougarska i
Jugoslavija). U sedmom dijelu zahvaena su specifina iskustva agresije
na Bosnu i Hercegovinu u XX stoljeu. Osmi dio Monografije obuhvata
zakljuna razmatranja.
Monografija ISKUSTVA ODBRANE BOSNE raena je na jedino
mogu nain, s obzirom na duinu obuhvaenog perioda. Raena je u
obliku sinteze, kakvi su, izmeu ostalog, i svi udbenici, iako sama nema
pretenziju da to bude. Ona je zapravo pokuaj da se doe do jednog
ozbiljnijeg nacrta takve obrade. To je sasvim razumljiv razlog to rad nema
nauni aparat, uobiajen za monografije takvog karaktera. Stotinjak
napomena uz tekst su samo njegovo rastereenje, a ne dokazivanje iznesenih tvrdnji i navoenja izvora. U ovom sluaju to je nadoknaeno sa
dvadesetak historijskih karata i nekoliko ema najznaajnijih odbrambenih dogaaja.
U ovom radu italac nee nai ukupnu rekonstrukciju organizacije
ni Bosanske vojske, ni njenih protivnika, niti rekonstrukcije ofanzivnih
borbenih radnji. Podvlaim da sam se strogo ograniio na probleme
odbrane Bosne (i Hercegovine - od kada i njen naziv, diktatom stranih
sila na Berlinskom kongresu ulazi u naziv drave, bez obzira u kom je
stepenu nezavisna ili autonomna). itaoci e svakako shvatiti da ni tako
fiksiran zadatak nee biti ni u kom smislu detaljan.
U hiljadu godina historije Bosna i Hecegovina je imala vie godina
nemirnog i nesigurnog ivota, nego godina mira i stabilnosti, a slino je
bilo i u mileniju koji joj je prethodio. Periodi mira jedva da su jednom
premaili granicu ivota jedne generacije. Svaka generacija Bosanaca
morala se braniti bar jednom, najvei broj ih je preko glave preturio
dva do pet ratova, a neke su u ratu provele itav svoj vijek. Ratovi su
trajali po nekoliko godina, neki i po vie decenija. Najduim se smatra
Kandijski rat - od 1645. do 1669. godine, dakle dvadeset i etiri godine.
U pet stoljea koliko je bila okupirana ili u sastavu drugih drava,
ratom ili mirom upravljali su vladari tih drava ili njihovi protivnici,
najee konkurenti za isti, bosanskohercegovaki prostor. Izvjestan,
17

ne mali broj godina u zemlji su vladali unutranji nemiri, seljake, pa

i lokalne separatne bune i ustanci, a meusobni obrauni magnata i
velikaa, podizani na nivo graanskog rata. Bosanci su u njima uestvovali kao podanici tih drava, ee u Bosni, ali i mnogo puta i na vrlo
udaljenim ratitima od Bea, Egra i Galicije do Azovskog mora, Kavkaza, Volge i Perzije. Zarobljeni u tim ratovima regrutovani su u elitne
plaenike jedinice uvenih bonjakih pukova vie evropskih drava.
Najvei broj voenih ratova za Bosance su bili odbrambeni ratovi.
Otpor stranim okupacionim vlastima bio je neprekidan i vie puta je
prerastao u oslobodilake ratove, kakvi su na nju usmjereni krstaki
lokalni ratovi, Bosanske narodne vojske pod Gradaeviem 1831. do
1832. i Selmanoviem i Hadijamakoviem2 1878., te Narodnooslobodilaki rat protiv faistike okupacije 1941. do 1945. godine i na kraju
Odbrambeni rat Bosne i Hercegovine od 1992. do 1995. godine.
Karakter odbrambenih ratova imali su ak i oni ratovi kad je u Bosni
bila strana vlast, kao to su osvajaki ratovi protiv Bosne u XVIII vijeku
(1714. do 1718, 1736. do 1739, 1789. do 1791.), jer su se Bosanci vlastitim snagama borili za odbranu svoje zemlje i protiv volje sultana.
U toku desetak stoljea postojanja Bosna je nosila isti naziv, a tek od
Berlinskog kongresa 1878. nosi dananji naziv Bosna i Hercegovina.
Strane zemlje i stranci uopte skloniji su da je tako i danas nazivaju. Dvolani naziv Bosna i Hercegovina u upotrebi je svega 130 godina u odnosu
na milenijski period jednolanog naziva Bosna, to nas je opredijelilo da
taj naziv kao skraeni i mi stavimo u podnaslov ovog sintetikog rada.
Sistematsko prikupljanje grae za moguu sintetiku monografiju
o odbrani Bosne poeo sam u vrijeme neduge profesorske karijere, 70-tih
i 80-tih godina XX stoljea. U tome sam bio stimulisan nenormalnim
prazninama i razlikama u obradi historije Bosne, odnosno Bosne i
Hercegovine. Rezultat prvih istraivanja bio je prilog za udbenik NAUKA

2 Kao zamjenika komandanta Bosanske narodne vojske austrougarski Prijeki sud ga

je osudio na smrt vjeanjem. Dostojanstvenim i hrabrim dranjem na suenju i pri izvrenju
smrtne kazne, potvrdio je svoju omiljenost u narodu.
18

O ODBRANI u izdanju Univerzitetske knjige, (Sarajevo 1996, str. 89

do 109) pod naslovom: UGROAVANJE BOSNE I HERCEGOVINE
KROZ HISTORIJU I TRADICIJA NJENE ODBRANE.
Neistraenost materije i oskudnost arhivske dokumentacije, odnosno
mali stepen njene dostupnosti, znaajno se odrazio i na mogunost
ilustrovanja teksta, posebno stepena uruenosti odbrambenih posebno
fortifikacijskih objekata i njihovu zaputenost, kao i nedostatak i kvalitet
i takvih fotografija i rekonstrukcija orua, opreme i borbenih postupaka
Bosanske vojske bilo iz perioda nezavisnosti ili iz kratkotrajnih pokuaja
osamostaljivanja, buna, ustanaka i odbrambenih ratova XVIII, XIX i
XX vijeka.

Autor

PRVI DIO
BOSANSKOHERCEGOVAKI
GEOGRAFSKI PROSTOR
- POLOAJ, DIMENZIJE I OBLIK -

Teritorija na kojoj se prostire jedna drava obino se ne poklapa

sa jasno odreenom geografskom cjelinom tog prostora. Za razliku od
dravnih granica, kao rezultata historijskog razvoja, granice odreenog
geografskog prostora su nepromjenjljive. Odreeni geografski prostor
obino je od okolnih odvojen jasno izraenim i stabilnim prirodnim linijama, obino preprekama - vodenim tokovima, morem ili planinskim
grebenima.
Sa dravnog, privrednog i odbrambenog aspekta bilo bi idealno kada
bi se dravne granice poklapale sa granicama odreenog geografskog
regiona, to je sluaj kod nekih, posebno ostrvskih zemalja. Privredni
tokovi u tom sluaju bili bi prirodniji, a koncepti odbrane jednostavniji i bilo bi ih mogue dugoronije postaviti i formulisati. To je samo
donekle, ali ipak znaajno, sluaj sa Bosnom i Hercegovinom.
Za matematiko-geografski (astronomski, kosmiki, satelitski) poloaj odreenog prostora odnosno taaka u tom prostoru, (pa i prostora
nae drave) na zemaljskoj kugli postoje uglavnom dva opteprihva-ena
koordinantna sistema. Do sada smo se uglavnom sluili Gaus-Krigerovom (Karl Fridrich Gauss i Johannes Heinrich Louis Krger) kartografskom projekcijom, a danas vie prevlauje Merkatorova (Gerhard
Kremer Mercator) Univerzalna transverzalna UTM projekcija.3
Prva ini geografsku mreu linija meridijana (x) i paralela (y). Druga
pravougla univerzalna transverzalna mrea se sastoji iz dva meusobno
upravna sistema paralelnih pravih linija izvuenih na jednakom linijskom rastojanju tako da obrazuju kvadrate jednakih dimenzija, koje u
prirodnoj veliini odgovaraju cijelom broju kilometara. To je ini praktinijom u primjeni. Dimenzije dananje Bosne i Hercegovine, odnosno
krajnje njene take prema sjeveru, jugu, istoku i zapadu u slijedeoj tabeli
date su u obje projekcije.
S tim u vezi, i grubo uzeto, pod bosanskohercegovakim prostorom
podrazumijevamo geografsku cjelinu ogranienu rijekama Drinom,
Savom, Unom i Jadranskim morem. Na istoku i zapadu Bosna i
3 Universal Transversal Mercator Projection (Univerzalna transverzalna Merkatorova
projekcija).
23

Hercegovina danas samo neto malo prelazi granice tako definisane

cjeline. Meutim, na jugu je njen oslonac na more, tokom vremena
sveden na neprirodno uzak izlaz, uz to komunikacijski neadekvatno
povezan sa zaleem. Neveliki kopneni dio granice na istoku i zapadu
u ranijim historijskim periodima bio je manje stabilan i due vremena
je u osnovi bio odreen rijekom Cetinom i Bokokotorskim zalivom.

Ovako odreen bosanskohercegovaki geografski prostor, odnosno

Bosna i Hercegovina nalazi se u umjerenom pojasu sjeverne zemljine
hemisfere, na jugu evropskog kontinenta. To osigurava veoma pogodne
uslove za ivot ovjeka. To je prostor u sjeverozapadnom dijelu Balkanskog poluotoka, uglavnom smjeten izmeu Une na zapadu, Save na
sjeveru, Drine na istoku i Jadranskog mora na jugu. Specifiost njenog
poloaja je u tome to njen sjeverni dio (Posavina i donje Pounje) periferno ulazi u Panonsku niziju, dok na jugu zahvata dio Jadranske akvatorije. Pored toga to je junoevropska i zapadno balkanska zemlja,
to je ini i panonskom i jadranskom, ili mediteranskom zemljom.
Najvei dio povrine Bosne i Hercegovine zaprema planinsko-kotlinski prostor Dinarskog sistema, pa je ona uglavnom planinska zemlja.
Sa stanovita odnosa kopna i mora Bosna i Hercegovina je na prelazu izmeu polukontinentalnog i kontinentalnog poloaja, pa izlaz
na more i znaajne komunikacije prema njemu omoguavaju neposredne trgovake veze sa drugim pomorskim zemljama. Bez obzira na
historijske promjene dimenzija i krakteristika obalskog ruba to je uvijek
imalo i veliki odbrambeni znaaj.
Za nau zemlju znaajna je i veza Padske i Panonske nizije, koja
svojom osom Milano - Ljubljanska vrata - Zagreb - Peta - Kijev tangira zapadni i centralni Balkan, to odreuje politiku i strategiju velikih
24

sila u ovom regionu, ali je jo znaajnija transbalkanska veza srednje

Evrope i bliskog Istoka, bez obzira ide li preko Bosne ili je, preko Beograda obilazi. Zbog toga se ova veza u prolosti (kada su postali aktuelni
Mosulski izvori nafte) oznaava i kao pravac Be - Beograd - Bagdad
(B - B - B).
iri region na kome je smjetena Bosna i Hercegovina - jugoistona
Evropa, odnosno Balkansko poluostrvo karakteristian je po tome to se
na relativno malom prostoru nalazi mozaik razliitih drutveno-politikih i vjerskih opredjeljenja, ekonomskih usmjerenja, vojnih saveza,
etnikih grupa i naroda. To ga ini osjetljivim i nestabilnim pa i prostorom ukrtanja interesa velikih sila.
Zapravo to je njegova karakteristika u duem historijskom periodu.
Posebno je dolazila do izraaja u sudarima interesa Rima i Bizanta,
Vizantije sa Franakom dravom i Maarskim kraljevstvom, pa Habzburke i Osmanske imperije.
U novije vrijeme sve su dominantnije suprotnosti lokalnih interesa,
posebno na relaciji Beograd - Zagreb, iako se esto prelamaju sa suprotstavljenim interesima velikih sila i saveza globalnog karaktera, kao to
su: Antanta i Centralne sile u Prvom, Osovina Rim-Berlin i Saveznici
u Drugom svjetskom ratu, Varavski i Atlanski pakt u toku globalnog
hladnog rata, iji ostaci su odreeni ruski intersi na Balkanu.
Prostor je u vie navrata bio direktrisa velikih seoba naroda. Ovuda
su vodili putevi osvajanja sa juga na sjever, sa sjevera na jug, sa istoka
na zapad i zapada na istok. Istona granica bosanskohercegovakog
prostora dio je milenijske konstante: Dunav - Drina - Boka - Area
Filaenorum (Area Philaenorum)4, kojom je jo u treem vijeku (395.)
Rimsko carstvo podijeljeno na Istono i Zapadno, na to se vee i linija
raskola (od 1054.) katolianstva i pravoslavlja.
Granice Bosanske drave u periodu nastanka bile su ue od dananjeg
prostora, ali su u kasnijim periodima i znatno prelazile okvire naprijed
definisanog geografskog prostora. Dananje granice Bosne i Hercego4 U zalivu Veliki sirt zapadno od Kirenaike u Libiji.
25

vine u osnovi su regulisane sa dva meunarodna ugovora. Prvi je Karlovaki mirovni ugovor iz 1699. godine, a drugi Berlinski kongres iz 1878.
godine. Dakle, regulisane su meunarodnim ugovorima od prije 120 i
300 godina, pa su tako meu najstarijim i najstabilnijim granicama
evropskih drava. Neki odsjeci bosanskohercegovakih granica praktino
se nisu mijenjali i preko pet stotina godina, na primjer granica prema
Dubrovakoj republici.
Ukupna duina granica Bosne i Hercegovine iznosi 1.537 km.
Polovina te duine je, u bukvalnom smislu - prirodna granica i ine
je rjeni tokovi u duini 751 km i more 12 km, to znai da je kopnena
granica samo 11 km dua od vodene. Najvei dio kopnene granice predstavljaju visoki planinski grebeni Pljeivice (1649 m), i Dinare (1813
m) prema Hrvatskoj - 494 km; te grebeni planinskog lanca: Orjen Njegu - Golija - Lebrnik - Volujak - Magli - Ljubinja sa vrhovima
od 1721 do 2386 metara nadmorske visine, prema Crnoj Gori (84 km) i
ograncima Zlatibora i Tare prema Srbiji, 196 km. Od ukupno 1537 km
bosanskohercegovake granice najdua je ona sa Hrvatskom - 931 km
(494 km suhozemne i 425 km vodene); prema Srbiji ona iznosi 357 km
(84 km suhozemne i 237 km rjene), a prema Crnoj Gori 249 km (196 km
suhozemne i 53 vodene) i na kraju prema meunarodnom moru 12 km.
Ve iz ovoga, da se ne uputamo u detaljniji opis karakteristika granice,
jasno je da se tu radi o znaajnim prirodnim vojnogeografskim preprekama.
Sa svojom povrinom od 51.182 km2 Bosna i Hercegovina spada
u red manjih drava, ali je vea od mnogih drugih drava i u Evropi
i u svijetu.5 Povrina Bosne u vrijeme bana Kulina (1167. do 1204.)
bila je manja i iznosila je 23.368 km2; u vrijeme Stjepana II Kotromania (1322. do 1353.) i Tvrtkovih nasljednika uglavnom ista oko
50.000 km2. Za vrijeme kralja Tvrtka (1353. do 1391.) zahvatala je
68.622 km2. Povrina ejaleta Bosna 1606. godine bila je jo vea gotovo 80.000 km2.
Ta nevelika povrina implicira veliku osjetljivost na gubitak teritorije u eventualnom ratu, i neto manju osjetljivost na iznenaenje i
5 Vea je, na primjer, od petnaestak evropskih drava.
26

mogunosti manevra jedinicama, te brzinu izvoenja mobilizacije. Geomorfolokim karakteristikama reljefa i hidrografskom mreom uslovljena
je odreena kanalisanost pravaca kretanja. Zavisno od prilika, ove karakteristike ublaavaju ili oteavaju tu osjetljivost.
Oblik nae drave je uveliko prikupljen i sa tog stanovita pogodan
za odbranu. irina je priblino jednaka duini, a geografski centar zemlje
(Mounj, kod Viteza) je priblino podjednako udaljen (prosjeno oko
150 km) od svih perifernih dijelova. Ta injenica omoguava manevar po
unutranjim pravcima pod relativno najpovoljnijim uslovima, a prikupljen
oblik zemlje posebno povoljno utie na voenje odbrambenog rata.
U zastavu Bosne i Hercegovine, kao simbol je ugraen pravougli
trokut, na koga asocira stvarno protezanje granica nae zemlje, ali bi
njen prikupljeni oblik jo jasnije mogli izraziti trapezoid, odnosno
njen pentagonalni ili heksagonalni lik, ija povrina znatno manje
odstupa od ukupne povrine Drave, nego to je to sluaj sa upisanim
pravouglim (ugao gama = 820 25 48) trouglom (13.658 km2).6
U odnosu na ukupnu duinu protezanja granica na terenu i njihovu
izlomljenost, posebno u meandrima rijeka i na brdsko-planinskim odsjecima opseg upisanih geometrijskih slika (trougao - 931.250 km na
primjer), ima relativno najmanje odstupanje od ukupne duine stvarnih
granica.
Morfoloke karakteristike zemljita, posebno reljef i hidrografija,
pored pomenutog prikupljenog oblika, su znaajan faktor modela i naina
odbrane nae Drave. Reljef Bosne i Hercegovine, i pored prikupljenog
oblika zemlje, vie pogoduje odbrani po dubini, nego njenoj odbrani na
graninoj liniji. Dvadesetak najviih planina (sa preko 1900 m n/v)
grupisano je u sredinjem dijelu zemlje, a 57 % zemljita prelazi nadmorsku visinu od 500 metara dok su najnii predjeli rasporeeni uglavnom na sjeveru, uz Savu. Doline glavnih pritoka rijeke Save uvlae se
6 Stranica upisanog trougla, uzimajui za osnovicu najduu, u ovom sluaju hipotenuzu,
iznose: a = 362.803 km, b = 281.475 km i c = 268.972 km, odstojanje od geografskog
centra do vrha uglova, alfa = 195.117 km, beta (Podtirovnik, x = 6536340, t = 4712540)
= 186.016 km i ugao gama (ue Drine, x = 6608970, y = 4971520) = 148.562 km; a
okomica na stranu a = 58.369 km, b = 97.243 km i c = 98.527 km.
27

duboko u unutranjost zemlje, zbog ega je bosanskohercegovaki odbrambeni pivo7 najpristupaniji upravo sa te, sjeverne strane. Nedostatak
se moe nadoknaditi adekvatnim ureenjem i koritenjem velikih vodotokova graninih rijeka Une, Save i Drine. Utvreni odbrambeni objekti
u klancima njihovih pritoka dugo su u prolosti predstavljali osnovnu
odbrambenu infrastrukturu Drave. U cjelini reljef je vrlo raznolik,
blae nagnut prema sjeveru, odnosno Savi, ijem slivu pripada 70%
ukupnih povrina zemlje. Vododjelnica od Dinare (tt 1831) ide preko
atora (tt 1872), Staretine (tt 1891), Cincara (tt 2006), Radue (tt 1956),
Bitovnje (tt 1700), Bjelanice (tt 2067), Treskavice (tt 1877), Lelije (tt
2032) i Zelengore (tt 2015) na (prevoj) emerno i Lebrnik (1985). Kako
nie planine, tako i najvii masivi ralanjeni su i esto ispresijecani
dubokim klisurama, dolinama i kotlinama, a prevoji na njihovim grebenima su vrlo rijetki, to sve znaajno kanalie kretanje trupa i njihovu
logistiku podrku.8
Prostrane rjene kotline, rudarstvo i ovakvim reljefom uslovljeno
protezanje komunikacija odredili su razvoj gradova, a kasnije i industrije, omoguili su guu naseljenost u sredinjem dijelu zemlje, to
je oduvijek, uveliko, diktiralo koncipiranje odbrane tako da se taj
centralni rejon najbolje i najdue zatiti.
U dugom historijskom toku registrovano je i opisano vie primjera
uspjenog koritenja ovih uslova, kako graninih prirodnih prepreka,
tako i stoljeima dopunjavanog ureenja teritorije baziranog na sistemu
utvrenja vezanih za primjereno koritenje hidrografije i konfiguracije
reljefa u unutranjosti, za odbranu zemlje.
Dok naseljenost ljudi nije dostigla odreenu gustinu, nije postojala
opasnost za stanovnike bilo kog pa ni ovog prostora. Indoevropski narodi
koji i danas nastanjuju Evropu u nju su doli uglavnom preko ovog
prostora. Tako su krajem etvrtog ili poetkom treeg milenija stare ere
7 Vojnostruni pojam francuskog porijekla le pivot = glavni oslonac, stoer.

8 U tom pogledu posebno su karakteristini prevoji na glavnoj vododjelnici (emerno, Hojta, Ivan, Pogorelica, Makljen, Borova glava, Vaganj, Unita, Derala) ali i drugi:
Grebak, Rogoj, Pogledalo, Niii, Karaula, Komar, Kupreka vrata, Korita, Otrelj, Lanita,
Mlinita, Koriani. Neke od njih su veoma duboki kanjoni (800-1000 m).
28

iri zapadnobalkanski, pa i bosanskohercegovaki prostor, naselili Iliri

i do poetka nove ere bili njegovi gospodari. Oni su bili narod koji je taj
prostor morao braniti od drugih, naprimjer Kelta sa sjevera, i u tom
cilju graditi odbrambene objekte, ije ostatke danas nazivamo gradine.
Meutim, nisu ga mogli odbraniti pred naletom Rimske imperije sa juga.
Rim je zapravo jedina tadanja svjetska sila. Pa i takvoj sili za pokoravanje Ilira trebalo je itavih 150 godina.
Za etiristopedeset godina vladavine po slamanju Batonovog ustanka
Rimljani, a potom i njihov nasljednik, Vizantija, izgradili su i odravali
itav sistem odbrambenih objekata, koji je ukljuivao prema sjeveru
dobro ureen granini bedem - limes,9 povezan odlinim komunikacijama sa primorjem i preko njega sa centrom drave Rimom. I limes i
rimski putevi bili su vrsto posjednuti trupama za odbranu i jedinicama
za odravanje, smjetenim u utvrenjima razliitog stepena fortifikacijskog ureenja.
Sve je to palo pred velikom seobom naroda ija je provala poetkom
VII stoljea rezultirala i naseljavanjem na Balkanu novodolog Avarskoslovenskog plemenskog saveza.
Pad zapadnog Rimskog carstva (pod kraj petog) i anarhija u istonom
na prelomu estog i sedmog vijeka, i u Panoniji i na Balkanu oznaili
su propast antike civilizacije i robovlasnikog sistema u proizvodnji.
Proizvoaku masu rimskih robova i kolona zamijenili su slobodni
slovenski seljaci. Dva stoljea, oni su u Avarskom kaganatu i na prostorima obnovljene vizantijske vlasti predstavljali osnovnu masu njihove
pjeadije kojom je lako dominirala i upravljala brzopokretna avarska i
teka vizantijska konjica. Nepismenost doljaka (Avara i Slovena) pa
i prorijeenih i asimiliranih ostataka romanizovanog ilirskog stanovnitva uslovila je nekoliko stoljea ranosrednjevjekovnog siromatva i
odsustva pisanih preostataka, pa o dogaajima iz tog perioda nemamo
meritornih sudova. Unitenje Avarskog kaganata i dolazak ve feudalizovane Franake drave u Panoniji i na Balkanu nije u tom pogledu
9 Latinska rije limes potjee od pojma limus transversus, brazda, staza, mea.
Znai utvrena granica Rimske imperije. ire o tom vidi Borivoje Rockov, L I M E S, Vojna
enciklopedija, II izdanje, sveska 5, Beograd 1973., str. 83-86.
29

zadugo izmijenilo situaciju. Samo je jedan vizantijski rival zamijenjen

drugim i monijim. Vizantija se ipak pokazala stabilnijom i na najveem
dijelu Balkana obnovila svoju dominaciju a uveliko i vlast. Tematsko
ureenje, vojni okruzi i u vojnu slubu unajmljeni slobodni seljacistratioti, a onda i kristjanizacija (IX stoljee) bili su osnova vizantijske
feudalizacije. Sistem je definitivno utvren kada je pronija (feudalno
dobro) u XI vijeku dobila i vojniki karakter, pa je slobodni seljak
poreski obveznik i vojnik, sveden na kmeta, dok pronijar u cjelini preuzima vojnu obavezu. Za odreenu slubu od svojih kmetova ubira novanu
rentu i u sluaju potrebe se, sa pratnjom, odaziva u rat.
U tim uslovima izvrena je i feudalizacija drutva na irim prostorima Balkana, a kao rezultat prirodnohistorijskog raspadanja rodovskoplemenskog drutva i utjecaja okruenja na Balkanu su se javile i prve
slovenske drave pa i Bosna.
Poslije propasti mone Rimske imperije, ni Vizantija ni niko drugi
nije imao snage za izgradnju odbrambenog sistema slinog limesu. Shodno
tome i srednjevjekovna Bosna i Osmansko carstvo, u kome je Bosna bila
znaajna granina provincija sa visokim stepenom autonomije u odbrani
vlastitog prostora, morali su se oslanjati na sistem odvojenih utvrenja,
koje su predstavljale kapetanije, tvrave, palanke i kule da bi tek Austrougarska na jednom dijelu zapoela znaajnije povezivanje sistema izgradnjom pojasnih tvrava. Poslije njene propasti i pojasne tvrave
su izgubile svaki znaaj, poto je prevladalo pokretno ratovanje. to se
Bosne tie, i u kasnijim vremenima nalazimo elemente nasljea modifikovanog sistema avarskih ringova.
Suoena sa mogunosti faistike agresije Kraljevina Jugoslavija
je tek 1937. godine poela sa izgradnjom utvrenih graninih frontova.
Prvo prema Italiji, a potom uglavnom prema Njemakoj i Maarskoj
pa (po njenoj okupaciji) i prema Albaniji. Na najizgraenijim odsjecima
bio je to sistem poljske fortifikacije, ojaan sa dva reda mitraljeskih i
jednim redom artiljerijskih bunkera, ispred kojih su iskopani protivtenkovski rovovi i mjestimino postavljena iana ograda i minska polja.
Na rijekama izgraen je niz mostobrana (u BiH samo na Uni) za prihvat
jedinica koje se povlae.
30

U Aprilskom ratu sve se to pokazalo neefikasnim. Motorizovane i

oklopne njemake jedinice to su jednostavno zaobile, a itavi fortifikacijski odsjeci nisu ni aktivirani.
Da bi se suprostavili partizanskom nainu ratovanja NOVJ, okupatori su morali na drugim principima ureivati Ratite i ograniili se
na osiguranje prije svega eljeznikih komunikacija.
Ratite SFRJ, ureeno za odbranu od spoljnjeg neprijatelja, takoe
se pokazalo neefikasnim. Iznimka je, donekle, uveliko razoruana teritorijalna odbrana i njena infrastruktura.

31

I/1 BOSANSKOHERCEGOVAKI GEOGRAFSKI PROSTOR

33

I/2 KARTA BOSNE I HERCEGOVINE

(1991.)

34

I/3 OBLIK I DIMENZIJE DRAVE BiH

Povrina (1991.): 51.182 km2
Stanovnitvo (1991.): 4,384.649
Dimenzije:
Struktura stanovnitva (1991.):
- Gradina Donja Podtirovnik 324 km
Bonjaka 1,905.649 (47,7%);
- Bugar lijebac
309 km
Srba 1,369.883 (31,49%);
Hrvata 755.883 (17,3%);
ostalih 333.609 (7,6%).

35

I/4 HIDROGRAFIJA
(od uticaja na odbranu)

36

I/5 BIHA

I/6 TRAVNIK
37

DRUGI DIO
ODBRANA BOSANSKOHERCEGOVAKOG
GEOGRAFSKOG PROSTORA
DO FORMIRANJA BOSANSKE DRAVE

1. Ilirski pokuaji organizacije Prostora i njegove odbrane

2. Odbrana ilirskih zemalja od rimske invazije
3. Batonov ustanak i njegov koncept odbrane Ilirika
4. Rimska uprava i odbrana bosanskohercegovakog
prostora u sastavu Rimskih carstava
5. Avarsko-slovenski plemenski savez
i njihovo naseljavanje Balkana
6. Vojne organizacije i koncepcije ratovanja starog vijeka

1. Ilirski pokuaji organizacije Prostora i njegove odbrane

I prostor Bosne i Hercegovine i ovjek na njemu pojavili su se u
dalekoj prolosti. Razmeima prolosti i sadanjosti bave se dvije nauke.
Jedna se bavi prolosti Planete i zove se geoloka historija, a druga
nastankom i historijom ovjeka i zove se historija ovjeanstva. Historija
u uem smislu zasnovana je na pisanim izvorima, dok sve ostalo spada
u predhistoriju.
Pojavu ovjeka na zemlji, prva stavlja u etvrtu etapu (kvartar) posljednje formacije njene prolosti pleistocena, kada je, zahvaljujui
svojoj prilagodljivosti, ovjekoliko bie, u periodu uestalih klimatskih
mijena u kojima se ledeni pokriva duboko sputao prema ekvatoru i
povlaio prema arktiku, poelo da upotrebljava orua a potom uspravilo
i poelo da ih izrauje i koristi vatru. Geoloku sadanjost (holocen),
ova nauka protee na svih desetak hiljada godina proteklih od posljednjeg ledenog doba, a poetni period zatopljavanja ograniava na dvije do
tri hiljade godina poslije koga je nastupio klimatski optimum - atlantikum.
Vrijeme od pojave ovjeka, historija i predhistorija ovjeanstva,
dijele prema materijalu od koga je ovjek izraivao svoja orua i oruja
na: kameno, bronzano i eljezno doba, a kao poetak sadanjosti
uzimaju industrijsku revoluciju. Kameno doba, zbog svoje duine
od gotovo sto hiljada godina dijele na staro (paleolit), srednje (mezolit)
i mlae (neolit).
Donedavno se smatralo da Bosna i Hercegovina, odnosno bosanskohercegovaki geografski prostor u starijem kamenom dobu (paleolitu 4.000 do 10.000) nije bila nastanjena. Arheoloki nalazi su to
demantovali i do sada je poznato bar pet neolitskih grupacija nalazita
(Kakanj, Posavina, Tuzla, Butmir i Lisiii). Jednostavna kamena orua
iz kamenoloma na uu Usore, te crte konja u Badnju kod Stoca potvrdili
su prisustvo ljudi na ovom prostoru vie desetina hiljada godina.
41

Mezolit srednje kameno doba (- 10000 do - 4000 godine p.n.e.) je

znatno bogatije. Na bosanskohercegovakom prostoru otkriven je itav
niz manjih naselja. ovjek je u tom prvom postglacijalnom periodu
naselio itav evropski kontinent. Nalaze karakteriu sitna kremena orua
i primitivna zemljoradnja, a ovjek je uz to i ribar, pa su mu i naselja
blizu rijeka.
U neolitu (mlaem kamenom dobu 4.000 do 10.000 godine)
ovjek je od sakupljaa, lovca i ribara postao odgajiva stoke, a sve
intenzivnije bavljenje zemljoradnjom uinili su njegova naselja stalnijim.
Ni u jednom nisu uoeni nikakvi tragovi utvrivanja, to ukazuje na
njihovu relativnu sigurnost. Na bosanskohercegovakom prostoru razlikujemo bar pet kultura (Kakanj, Posavina, Tuzla, Butmir i Lisiii), od
kojih su dvije posljednje najrazvijenije. Sitno kameno orue (sjekira,
eki, strijela) ljepe je oblikovano i polirano. Razvijena je i keramika
sa geometrijskim ukrasima, a u Butmiru su naene velike koliine ivotinjskih i ljudskih figura.
Ljudi ovog doba bili su zadovoljni svojim ivotnim prostorom i uglavnom su provodili miran ivot. Naselja su znatno vea 20 do 30 dunuma.
Preovlauju jednobrodne zemunice okruglog oblika sa krovom od peene
gline (samo u Lisiiima naene su etvrtaste).
Bakarno doba, zavrnu fazu neolita, karakterie istovremena upotreba kamena i bakra, te efikasnija orua: - budak, - plosnata sjekira sa
svedenim listom i cilindrom za nasaivanje, te dvosjekli budak.
Idila mirnog ivota, meusobno razdvojenih i udaljenih neolitskih
grupa, u kojoj njihov ivotni prostor nije ugroavan, nestala je onda kada
je ovjek nauio da upotrebljava metal. Prva metalna orua i oruja
izraivana su od bakra, koji je bio laki za obradu i u prirodi se mogao
nai kao samorodan. Kameno orue nije bilo naputeno, pa se bakarno
doba, smatra prelaznim i trajalo je kratko. Stvarni preokret nastao je sa
upotrebom bronze, pa bronzano doba i sa vojnog, odnosno odbrambenog aspekta smatramo vrlo znaajnim. Nastalo je novo doba u svim
oblastima ljudske djelatnosti.
Naoruani snanim kopljima, jaim i otrijim strjelicama i sjekirama, i snabdjeveni boljim poljoprivrednim alatom, ljudi su sve bre
42

osvajali prirodna bogastva, do njih se sada moglo doi i otimanjem. To

je omoguilo prelaz na individualno gazdinstvo i uslovilo raspad prvobitne zajednice. Mogunost olakog osvajanja tuih dobara otvorila je
vrata periodu stalnih meusobnih borbi, ali i ubrzalo razvoj novih proizvodnih snaga i novih drutvenih odnosa. Pristupana naselja iz dolina
rijeka povlae se na nepristupanija brda (gradine). U movarnom zemljitu naselja se podiu na sojenicama, i dobro se utvruju, a ponovo se
koriste i peine.
Rana faza bronzanog doba na naem prostoru obiljeena je takozvanom slavonskom kulturom, koja zahvata ire prostore jugoistone
i srednje Evrope. Sredinom drugog milenijuma p.n.e. ona je smijenjena
protoilirskom, u nauci poznatoj kao glasinaka kultura. Za nju su
karakteristini mnogobrojni kameni tulumi pod kojim je naeno mnotvo
bronzanog, orua, oruja, nakita i drugog pribora, a znaajna je i po
tom to predstavlja kontinuiran razvoj od rimskog vremena i dalje.
Glasinac je, takoe bogato nalazite iz perioda eljeznog doba.
Smatra se da je naselje nastalo sa prvim stoljeima prvog milenija stare
ere i nije prestalo postojati ni poslije tri milenija, ali emo se ovdje ograniiti na njegov predhistorijski dio koji se zavrava sa starom erom. Karakteristian je po (daleko brojnijim) gradinskim i sojenikim naseljima, to
je posljedica znaajnog porasta ekonomski stabilne populacije, koja je
ovladala zemljoradnjom i stoarstvom, ali se uspjeno bavi i lovom i
ribolovom.
Arheoloki nalazi jasno ukazuju da se na itavom bosanskohercegovakom prostoru radi o ilirskoj populaciji. Meusobna komunikacija
naselja je redovna a potvrene su i veze i uticaji na irem evropskom
prostoru. Duga eljezna koplja su nacionalno obiljeje Ilira, a upotrebljavaju i kraa za bacanje; maevi sa titnikom rukohvata slini su
sa onim iz Haltata. U oklop bi mogli ubrojiti i plitke kacige i bronzane titnike za noge. Prisutni su i brojni ukrasi i vojnike oznake.
Ilirske gradine (sojenika naselja ispitana su samo na dva lokaliteta: Donja Dolina kod Pranje i Ripa na Uni) tipini odbrambeni
objekti, utvrena naselja. Lee na isturenim breuljcima, vei broj ih je
opasan suhozidom ili nasipom od kamena a gdje je ovog nedostajalo i
drvenim palisadom.
43

Mlae eljezno doba, posljednji predhistorijski period koji obuhvata posljednjih pet vjekova stare ere to ustvari i nije, jer su susjedna
Egipat, Grka i Italija ve odavno bile ule u svoj historijski period, pa
su i u naem prostoru ostavili i pisane izvore.
Karakteristino je po tome to Iliri ulaze u vee plemenske formacije i to u ove krajeve sa sjevera prodiru Kelti, pa se za odbranu od
njih formiraju i iri savezi ilirskih plemena, to je u organizacionom
smislu daleko iza susjednih robovlasnikih drava. Ipak su znatno napredovali u izgradnji utvrda. Mnoge gradine su sada opasane sa dva ili vie
zidova, sa dobro branjenim ulazima i unutarnjim jezgrom. Tvrava u
Oaniima (Daorson), opasana megalitskim zidom od tesanog kamena,
svakako je izuzetak i grkih kolonija u primorju. Tri posljednja vijeka
stare ere obiljeena su nasrtajima mone Rimske imperije, a to je i
period formiranja prve Ilirske drave.
Ni u mezolitu na prostoru Bosne i Hercegovine nije bilo veih
ljudskih zajednica. Ljudi su uglavnom ivjeli od rezultata lovake privrede i sakupljanja plodova biljaka. Nomadski nain ivota nije omoguavao osnivanje trajnijih naselja, a sigurni tragovi ovjekovog boravka
uopte seu do oko 17000-te godine (peina Badanj u dolini Bregave).
Nema razloga da Prostor nije bio naseljen ni prije 60.000 godina, od
kada datiraju nalazi Krapinskog ovjeka u bliskom susjedstvu. U cjelini
radilo se o veoma malom broju ljudi. Neto vie ih je moglo biti tek
po poboljanju klimatskih uslova (izmeu sedme i pete hiljade godina
p. n. e.), pod kraj mezolita.
ovjek ve tada ima sva sapienska obiljeja. Njegove anatomskomorfoloke karakteristike su jednake dananjim. Od skupljaa plodova
i lova ovjek postepeno prelazi na pripitomljavanje ivotinja i kultivisanje biljaka, to je osnovna karakteristika neolita. Neolitski ljudi
na prostoru Bosne i Hercegovine ive u ureenim, peinskim ili zemunikim naseljima, a javljaju se i sojenika. Zemljoradnja i uzgoj krupne
stoke omoguavali su trajnije zadravanje na istim - istina dosta rijetkim
- za to pogodnim mjestima. Nivo proizvodnje omoguavao je zajedniki
ivot najvie 150 do 300 eljadi. Zajednice su postajale sve brojnije, ali
44

su ivjele u meusobnom miru. Vjerovatno je vladao matrijarhat njegovali su kult plodnosti. Kontakti meu srodnim zajednicama bili su ei,
ali su postojali i meu zajednicama koje su pripadale razliitim, na naim
prostorima registrovanim, kulturama. Dokumentovana je i razmjena dobara, kao i sakupljanje samorodnog zlata i bakra. Nalazita (Kakanj, Butmir, Lisiii i dr.) govore o originalnim kulturama, ali i irokom uticaju,
pa i prisustvu mediteranskih i centralno-balkanskih kultura.
Sredinom treeg milenijuma stare ere, klimatski poremeaji i velika
sua, pokrenule su prvu veliku seobu naroda u kojoj su indoevropski
narodi iz crnomorsko-kaspijskih stepa preplavili Evropu, a u tom okviru
i Balkan. Domae, malobrojno, miroljubljivo stanovnitvo nije se oduprlo
doljacima. Ono vjerovatno nije potpuno nestalo, ali iznenauje potpun
nestanak neolitskih bosanskih kultura, naroito butmirske, koja je bila
dostigla izuzetan domet u umjetnosti.
Poetkom bronzanog doba (oko 1700. p. n. e.) posljednji talasi
novog stanovnitva donijeli su u ove krajeve i tehniku lijevanja bronze,
pa i stabilizaciju kultura (Glasinaka) i u narednom periodu do organiziranja veih plemenskih zajednica sa rodovskom aristokracijom na
elu. Kasniji grki i rimski pisci nazivaju ih Ilirima ili ue: Panonima,
Delmatima itd.
Na bosanskohercegovaki geografski prostor eljezno doba je dolo,
sa zakanjenjem od dva milenija, oko 800. godine savremene ere i karakterie se znaajnom eksploatacijom eljezne rude u dolini Sane i njenog
izvoza i izvoza eljeznih predmeta u druge krajeve, pa metalurgija ostaje
znaajna privredna grana i po zavretku stare ere. Najkasnije u ovo doba,
ovim prostorima (dolinom rijeka Bosne i Neretve) iao je i uveni jantarski (ilibar) put sa Baltika prema Mediteranu, to govori o trgovini
nakitom i drugim upotrebnim predmetima.
U etvrtom stoljeu p. n. e. na ovaj prostor i Balkan su prodrli Kelti,
i znaajno se pomijeali sa ilirskim plemenima. Tek po njihovom odlasku
u treem stoljeu p. n. e. na Zapad, ilirska, odnosno ilirsko-keltska plemena poinju sa organizacijom prostora i drave. Ni jedan od ranijih
pokuaja nismo u mogunosti rekonstruisati. Najvie uspjeha u tom su
imali Ardijeji, sa kraljem Agronom i kraljicom Teutom (sjedite u Risnu),
45

ali su uskoro doli u sukob sa Rimskom imperijom u usponu, koja ih je

u posljednjem stoljeu stare ere potpuno pokorila. Na ovom prostoru
u to vrijeme registrovana su slijedea ilirska plemena: Japodi, Desidijati,
Breuci, Ardijeji, Dalmati, Davosi, Autarijati, Dindari, te jo neki.
Time je, na prelomu stare i nove ere, ukupan bosanskohercegovaki
prostor doao u sastav Rimskog carstva. Za ovaj prostor to je istodobno
znailo prelazak iz prahistorijskog u historijsko doba, jer se rekonstrukcija njegovog historijskog razvoja moe osloniti i na pisane dokumente.
U predilirskom periodu, zbog iznesenih injenica, ne moemo
govoriti o organizaciji i odbrani ovog prostora. Ni u njihovo vrijeme
organizacija prostora nije jasno uobliena. Plemenski rascjepkani nisu
odoljeli keltskoj invaziji, ali ni invaziji Rima, iako su mu se gotovo dva
stoljea odupirali. Atraktivnost poloaja Prostora dola je do izraaja
posebno u odnosu na Mediteran i Panoniju kao i na vezu Male Azije i
Evrope. Arheoloka istraivanja potvrdila su da je taj prostor naseljavao
jo praovjek, a iz mlaeg paleolita imamo potvrdu i o homo sapiensu
(Badanj 17000 g. s. e). U neolitu naselja zahvataju povrinu i do 20-30
dunuma, ljudi obrauju zemlju, uzgajaju stoku, bave se lonarstvom i
grade kue.
Izuzetno povoljni uslovi Mediterana i blizina na njegovim obalama
i otocima razvijenih civilizacija (grke kolonije), odavno su privlaili
okolne pa i udaljene narode. Tako je, u okviru jedne od velikih seoba
naroda, podkraj drugog milenija stare ere, ovaj i iri prostor uz Jadransko
more naselio indoevropski narod I l i r i. Prije toga (zbog izuzetno
rijetke naseljenosti) nema ni mogunosti a kamo li uobliene koncepcije odbrane, ovog prostora.
Jo u dolasku pred kraj bronzanog doba, Iliri su bili na stepenu razvoja rodovskog ureenja i organizovani u veliki broj plemena. Stanovali
su po gradinama, uglavnom graenim od kamena na vrhovima brda
i brjegova (Daorson, Delminium) ili drveno-zemljanim utvrdama.
Arheoloki nalazi su potvrdili i naselja na sojenicama (uz Unu i Savu)
i u zemunicama na krakim poljima (Glasinac) ograenim palisadama.
ivjeli su od stoarstva i zemljoradnje upotrebljavajui bronzana pa
eljezna orua za rad, nakit i oruja (sauvani su maevi i vrhovi
46

kopalja i strijela). Bavili su se trgovinom, grnarstvom i rudarstvom i

eksploatisali nalazita bakra i kalaja, a onda i eljeza, te kovali svoj
novac, ali su dravu osnovali kasno, najkasnije u prvoj polovini III
stoljea stare ere, neposredno pred rimska osvajanja na Balkanu.
Zbog plemenske rascjepkanosti (a i meusobno su ratovali) nisu bili
dostigli stepen politikog jedinstva, pa su u vie navrata u doba novih
seoba naroda podlijegali najezdama doljaka. Ni kasnije, kada su stvorili
prve drave, Iliri nisu imali zajednike koncepcije odbrane, jer ni ilirske
kraljevine (u toku stotinjak godina) nisu obuhvatile ukupnu teritoriju
koju su nastanjivali, niti su obuhvatile sva ilirska plemena.
Kao to su i sami pri naseljavanju, apsorbovali malobrojno starosjedilako stanovnitvo Iliri su se u tom i kasnijim periodima mijeali
sa narodima, koji su sa sjevera prodirali na ovaj prostor.
Sjedilako i u dodiru sa helenskom kulturom, kultiviranije ilirsko
stanovnitvo u etvrtom vijeku stare ere nije se moglo oduprijeti eksplozivnoj invaziji i migraciji ratobornih nomadskih Kelta u njihovoj potrazi
za novim ivotnim prostorima. U IV i III vijeku p.n.e. Kelti su dominirali Evropom i svojim hordama ratnika iz Panonije i Padske nizije
pustoili itavim Balkanom. U tom procesu izmijeali su se i sa ilirskim
plemenima u Posavini i u slivu Une. Jedno takvo ilirsko-keltsko pleme
- Japodi u II vijeku - je sa Keltima upadalo ak u Italiju, a duboko su
se proirili i u primorje do Neretve. Tu su ostali i kad su Kelti napustili
Balkan i Panoniju. Neto pomjerena na jugoistok ostala ilirska plemena
su bila manje zahvaena tim mijeanjem.
Valjda poueni ovim, sredinom III stoljea ilirsko pleme Ardijeji
osnivanjem Junoilirskog saveza, pod kraljem Agronom I (umro 231.
godine stare ere) obrazovali su ilirsku dravu, sa sjeditem u Risnu
(Rizon). Ve njegova ena kraljica Teuta pokuala je dravu proiriti na
sjever i flotom Demetrija Hvaranina i gusarenjem zauzeti preostale
grke kolonije na istonim obalama Jadranskog mora.
Na periferiji mediteranskog kulturnog svijeta, ilirska plemena su u
ovom periodu pod snanim kulturnim i ekonomskim uticajem grkih
gradova-drava, a onda i Kelta.
47

Pod tim uticajima ve od V stoljea intenzivira se drutveno raslojavanje. Sloj rodovske aristokratije i sloj ratnika ubrzavaju formiranje
veih teritorijalno-politikih zajednica, a meusobni sukobi masovniju
proizvodnju naoruanja i luksuzne robe, pa rudarstvo i metalurgija
postaju jedna od glavnih pokretakih snaga ukupnog progresa na ovom
tlu. Javljaju se i prva urbana, (Donja Dolina kod B. Gradike, Podi kod
Bugojna), pa i prava gradska naselja (Daorson, na primjer).
U treem stoljeu stare ere ilirska drava dolazi u sukob sa Rimskom
imperijom, koja do kraja ere potpuno ovladava i bosansko-hercegovakim geografskim prostorom. U prvoj deceniji nove ere po slamanju Batonovog ustanka B/H geografski prostor definitivno se ukljuuje u okvir
Rimskog carstva, a time i u historiju.
Svako poznato ilirsko pleme imalo je razvijenu proizvodnju metala.
Po osvajanju zemlje rudita, rudnici i metalurki pogoni postali su vlasnitvo graana Rima koje je onda izdavano u zakup ili prelazilo u vlasnitvo pojedinaca pa i imperatora, koje su vie zanimali rudnici zlata
i srebra. Vaenje i prerada eljeza i u Rimskom periodu bilo je tei i
manje rentabilan posao, ali su reviri Argentarie i distrikta Japra-Sana,
svakako bili najvei, radili u kontinuitetu i bili u vlasnitvu drave.
Reviri oko Vranice u osnovi su proizvodili zlato (Centralna Bosna).
Usavrenija tehnologija i vei kapaciteti, pa je znaaj u podmirenju potreba
Carstva i vojske svakako bio mnogo vei.
Tek to su bili postavili temelje svoje dravnosti, pod kraj III stoljea stare ere, Iliri su se neminovno sukobili sa najmonijim carstvom
epohe - Rimskom imperijom. Sukobi su formalno poeli rimskom zatitom jadranskih grkih kolonija i suzbijanjem gusarstva. Meutim, monu
Rimsku imperiju ovamo su privlaile rudne naslage i umski kompleksi,
a osvajaki ratovi su bili i nain pribavljanja robova za odravanje robovlasnike privrede Imperije. Rimska osvajanja su potrajala. Od 229. do
76. godine stare ere, izmeu Rima i ilirskih plemena, voeno je desetak
ratova,10 a da za to vrijeme itav Ilirik nije bio savladan, niti je otpor ilirskih plemena bio skren. Rimski protektorat u Iliriku u poetku (167.
godine stare ere) obuhvatao je uzak primorski pojas i postepeno se irio
prema sjeveru. Moe se rei da je to uinjeno tek slamanjem Batonovog
ustanka 6. do 9. godine nove ere, u najveem naponu snage Rima.
48

2. Odbrana ilirskih zemalja od rimske invazije

Nasrtaji tehniki i organizaciono superiornijih Kelta, koji su poetkom prethodna dva vijeka dominirali Evropom, pored toga to su doveli
do preotimanja dijelova ilirske teritorije i potiskivanja ilirskih plemena
prema jugu, doveli su Ilire do znaajnog preuzimanja tekovina zavojevaa. Time, i povezivanjem u saveze plemena u treem vijeku stare ere
Iliri su se osposobili, ne samo za efikasnu odbranu, nego i zapoeli i
sopstvenu ekspanziju, naroito izraenu u gusarstvu na Jadranskom moru
i napadima na grke kolonije na ostrvima i u njegovom obalskom pojasu.
Prvi sukob izmeu Rima i Ilira odigrao se 229. godine stare ere. Ratno
stanje sa prekidima je potrajalo 218 godina. Na moru je superiorniji
Rim lahko unitio pomorske snage ilirske drave, i uvrstio se na ostrvima, ali je osvajanje na kopnu ilo mnogo tee. Rim je nastupao u
dva pravca: - kopnom preko Istre, pa du Kupe i Save koje su bile
znaajan trgovaki put; i - morem prema junom dijelu istonog Jadrana,
gdje su bili Dalmati i Ardijeji. Nas prije svega zanima ovaj drugi pravac.
U III vijeku stare ere Rim je stupio u drutvo svjetskih helenistikih
drava: Egipta, Sirije, Makedonije i Kartage, prvo kao njihov rival a onda
kao njihov nasljednik.
Da bi granicu na Balkanu pomjerio na Dunav Oktavijan je 35.
godine p.n.e. pripremio krupne operacije za pokoravanje Ilira (Ilirski
rat 35. do 33. s.e.). U toku dvije godine koliko je komandovao legijama na kopnenom planu, bio je dva puta ranjen, ali je i pokorio Japode
10 U trijumfalnoj povorci 167. g. p. n. e. iz riznice kralja Gencija u Rimu je noeno
27 tovara zlata, 19 tovara srebra i 133 hiljade srebrenjaka. Enver Imamovi, HISTORIJA
BOSANSKE VOJSKE, Sarajevo 1999., str. 19.

49

i Dalmate. Ostali su samo nominalno prihvatili vlast Rima. Na tome se

33. godine rat i zavrio jer se Oktavijan morao okrenuti svom suparniku
Marku Antoniju. Ovdje se, meutim, ratovalo i 16. i 11. godine s.e, a
onda je nastupilo 17-godinje zatije. Detaljniji opis bi nas udaljio od
teme, pa emo to doarati na primjeru plemena Daorsa, ne ba brojnog
plemena pod jakim grkim uticajem. Njihova je bila i Narona. Godine
167. nisu poslali pomo ardijejskom kralju Genciju i time su pomogli
Rim, a onda priznali i njegovu vlast. Od tada Narona slui kao rimska
baza za ratovanje protiv Dalmata. Njihova utvrda Vrsnik na Oaniima
kod Stoca ima povrinu od 8 hektara, sa trostrukim kamenim nasipom
i prstenastim opkopom oko njih (ukupne duine 2,5 km i 35.000 m2
ugraenog kamena). Na uskom jeziku breuljka izmeu zavoja potoka
Radimlje nalazila se glavna njihova utvrda, ija citadela je od ostalog
gradskog prostora odvojena kamenim zidom dugim 74 metra, sa dvije
kule na krajevima.
Rimsko obezbjeenje okupacije osvojenih zemalja poivalo je na
rasporedu velikih koncentracija vojske u naroito utvrenim logorima
u ravnici na saobraajnicama u blizini vode. Zemljani nasipi sa palisadom, kasnije su zamijenjeni kamenim zidovima skromne visine. U oba
sluaja bili su dovoljni za zatitu od iznenadnog napada, ali nisu bili
namijenjeni da izdre opsadu.
Najstariji i najvei rimski logor bio je na Trebiatu Humac kod
Narone, a najouvaniji Mogorjelo kod apljine. Tri manja (150 x 120
m za jednu kohortu) otkriveni su u: Makljenovcu kod Doboja, u
ipovu na obali Plive i kod Srebrenice na obali Drine. Rimske legije na
maru su zastanke i privremeni boravak provodili u tipskim logorima.
Nacionalne auksilije nisu boravile u svojoj zemlji. Iz tih logora legije
su osiguravale pokornost okupiranih naroda, a eventualne legije sa tog
podruja sluili su na limesu van Ilirika. Drugi bitan elemenat obezbjeenja okupacije predstavljele su rimske ceste.
Prve grke kolonije na jadranskoj obali i ostrvima osnovali su Grci
sa Sicilije. U VI vijeku u naim krajevima pojavili su se Kelti i sa sjeverozapada potisli neka ilirska plemena, zbog ega je dolo i do pomjeranja ostalih prema jugoistoku.
50

Tako su iz doline Neretve prema Skadarskom jezeru potisnuti

Ardijeji, gdje su im glavni gradovi bili Skadar pa Risan. Sredinom III
vijeka stvorili su plemensko-aristokratsku dravu i pokorili mnoga
druga ilirska plemana i pod Agronom I proglasili se kraljevima. Na
iskustvima odbrane od Kelta Agron i njegova ena kraljica Teuta razvili su jaku vojniku i pomorsku silu kojom su pljakali grke kolonije
na obali i ostrvima, a ve poetkom druge polovine vijeka i rimske brodove, koji su se u Jadranu pojavili po rimskom zauzimanju Apeninskog
poluostrva.
Do 10. godine n.e. sve osvojene ilirske teritorije sainjavale su rimsku
provinciju Ilirik. Te godine Oktavijan August je Ilirik podijelio na
dvije provincije: Dalmaciju i Panoniju. Kasnije je, u doba cara Hadrijana (107.) i Dioklecijana (297.) na tom podruju bilo formirano vie
provincija (Prevalitana na primjer). Dok je bio pogranina provincija
Ilirikom je upravljao car preko svog legata, a posjedale su je legije.
Stanovnitvo je plaalo veliki tribut, odnosno porez.
Uporita rimske vlasti, pored vojnih jedinica njihovih utvrenih
logora i kastela te njihovih cesta, bili su malobrojni gradovi, muncipiji
i kolonije. Bila je organizovana plemenska samouprava, ija se teritorija
dijelila na dekurije, iz kojih su se kasnije razvile upe. Gradovi (civitas)
su bili organizovani po ugledu na Rim. Imali su trg, za odravanje gradskih
skuptina (forum), vijenicu (kuriju), amfiteatar, kupatila, vodovod i sl.
Privreda se bazirala na robovskom radu, u rudnicima, na latifundijama,
u manufakturama, dok su se uglavnom slobodni seljaci bavili stoarstvom.
Rimske kolonije, i dugotrajna sluba u legijama bili su sredstva uspjene
romanizacije.
Iliri su bili dobri ratnici, pa su vrlo rano regrutovani u rimske
pomone trupe. To im je omoguilo da ve u graanskim ratovima (50.
do 45. i 44. do 31. godine stare ere) igraju znaajnu ulogu. Od cara
Hadrijana (117. do 138.) regrutovani su i u rimske l e g i j e, a od
Klaudija II (214.) su bili i carevi Rima.
U vrijeme osvajanja Ilirika (76. godine stare ere) Rimska vojska
je ve bila profesionalna, dobro uvjebana, disciplinovana trupa, na
51

vrhuncu efikasnosti. Popunjavana je uglavnom slobodnim rimskim graanima bez cenzusa - proleterima a oficiri optimatima. Od 89. godine
p. n. e. rimsko graansko pravo dobili su svi stanovnici Italije, a od 212.
p.n.e. svi stanovnici Carstva. Vojska je raspolagala sa 300.000 boraca.
Polovicu od toga inile su 25 legija sa po 6.000 tekih pjeaka. Drugu
polovicu inile su pretorijanska garda (9.000 tekih pjeaka), posadne
i pomone trupe (organizovane u kohorte tekih pjeaka, strjelaca i
lahkih konjanika). Legionari su bili naoruani titom, kopljem (2 m) i
kratkim maem sa dvije otrice.
Na prelomu stare i nove ere car Oktavijan August je granice Rimske
imperije pomjerio na velike prirodne prepreke i svih 25 legija uputio
na limes, koji se sastojao od stalnih vojnih logora i katela, povezanih
dobrim putevima sa straarnicama i osmatranicama. Ureenje dravne
teritorije (ratita) baziralo se na mrei odlinih puteva, koji su se od
Rima radijalno irili prema limesu carstva. Na vanim takama ovih
puteva i raskrima izgraivani su stalni vojni logori, oko kojih su se
i na ovim prostorima mahom razvili gradovi.
Time uslovljena stabilizacija donijela je prosperitet i razvoj gradova,
a onda i ubrzan raspad ilirskog rodovskog ureenja i romanizaciju ilirskog stanovnitva oko njih. Eksteritorijalna popuna legija, iji su veterani
nakon odsluenja roka (16 do 20 godina) dobijali zemlju u provincijama
gdje su sluili, pospjeivala je taj proces. Intenzivno mijeanje stanovnitva sa tri kontinenta uslovilo je koegzistenciju razliitih kultova
sa rimskom dravnom religijom, olienom u Panteonu - hramu svih
rimskih bogova. Hrianstvo je 313. godine Milanskim ediktom (Ediktom tolerancije) postalo ravnopravna a zatim, Teodosijevim ediktom
391. godine privilegovana dravna religija. Ostali kultovi nisu ukinuti,
nego su i dalje tolerisani.
Atmosfera vjerske tolerancije i multilaterizma tako je doivjela
svoj vrhunac. Na toj osnovi, praktikovanoj posljednjih stoljea Imperije
u Evropi pod rimskom upravom multilateralne udare srednjevjekovnog
modela preivjela je jedino u Bosni.

52

Car Konstantin je 330. godine prenio sjedite Carstva u Bizant, a

onda ga podijelio na Istono i Zapadno. Podjela je ila linijom Dunav
- Drina - Boka, te ravno preko mora do grada Area Filaenorum, na
Afrikoj obali blizu dananjeg Tripolija. Definitivna podjela ostvarena
je 395. godine, a samo 80 godina kasnije propalo je Zapadno rimsko
carstvo. Ta granica je, uz izvjesne modifikacije ovog prostora i do danas
ostala konstanta.
Tako su jo u staroj eri propali pokuaji da se bosanskohercegovaki
geografski prostor samostalno organizuje za odbranu kao cjelina. Za to
su bila dva osnovna razloga:
1. Prvobitno, pa i ilirsko sjedilako stanovnitvo bilo je malobrojno i - po bratstvima i plemenima - ivjelo u razdvojenim
rjenim dolinama ili na krakim poljima. Sa susjedima su rijetko
dolazili u dodir i sukobe. Globalna pomjeranja bila su rijetka, pa
nije bilo ni potrebe za iru organizaciju. Protiv masovnih invazija
nomada, kakva su bila i doseljavanja Ilira i Kelta, to ne bi ni pomoglo.
2. Malobrojno sjedilako stanovnitvo sporo se poveavalo.
Prve demografske eksplozije omoguene su napretkom u stoarstvu
i koritenju viestrukih mogunosti konja, a dole su do izraaja
prije svega u nomadskim zajednicama evroazijskih stepa. Dostizanje
odreenog stepena njihove naseljenosti uslovilo je njihove invazije
na druga podruja, a povoljniji uslovi za ivot u Sredozemlju djelovali su kao snaan magnet.
Koncepti odbrane starog vijeka diktirani su tadanjim razvojem
organizacije drutva. Karakterisali su ga: robovlasniki sistem kulturnih
sjedilakih naroda i plemenska organizacija pokretnih nomadskostoarskih naroda, koje su ovi nazivali barbarima, pa je globalni
sukob bio izmeu ove dvije grupacije: - Izmeu naroda koji su na, za
ivot najpogodnijim podrujima, plodnih dolina (Nil, Eufrat, Gang,
Jangcekjang, Sredozemno more, Arapsko more) dostigli odreen stepen
civilizacije i bogatstva i ostalih, uglavnom stoarskih (nomadskih i polunomadskih) naroda stepskih i polustepskih podruja pokrenutih dostizanjem iscrpljenosti ispaa i prilivom novih stanovnika sa jo nepo-

53

voljnijih podruja. To je dovelo do najvee seobe naroda koja je trajala

vie stoljea. Prvi su bili u poziciji da se brane a drugi da napadaju.
Prvi su bili motivisani da brane opstanak, na ranije steenim za
ivot povoljnijim podrujima i steena bogatstva bazirana na znanju,
organizaciji i eksploataciji tueg rada. Drugi su porastom broja i
iscrpljivanjem resursa, koji su omoguavali njihovu nomadsku stoarsku proizvodnju u evroazijskim stepskim oblastima pokrenuti da
trae nove za ivot pogodne prostore. Takvih prostora bivalo je sve
manje i na kraju ih vie nije bilo nikako. Pored toga doli su i u bliski
dodir sa civilizacijom koja je imala uslova da u stalnim naseljima nagomila znatna bogatstva. To je pod kraj starog vijeka dovelo do prvih sukoba globalnih razmjera izmeu zemalja starog svijeta, i germanskih
naroda iz srednje Evrope.

3. Batonov ustanak i njegov koncept odbrane Ilirika

Car Oktavijan je limes u Evropi postavio na Dunav i Rajnu. Tako

se izmeu limesa na Dunavu i njegovog nastavka na Rajni pojavio
znaajan upadni ugao. Oktavijan ga je pokuao ispraviti pomjeranjem
granice na Elbu, ali se zapetljao u sukob sa germanskim plemenima
predvoenim Markomanima. Zloupotreba vlasti, veliki porezi i prisilno regrutovanje u rimsku vojsku za rat protiv Markomana izazvli su
opti ustanak Ilira. Za to je iskoriteno i odsustvo rimskih legija iz
zemlje. Oslonili su se i na tradiciju, jer su Iliri i u graanskom ratu 44.
do 31. godine stare ere bili na strani pobunjenih Cezarovih protivnika.
Ovaj etverogodinji rat nazvan je Belum Batonianum, jer su na
njegovom elu bila dva imenjaka - Batona, voe plemena Desidijata
(iz Bosne) i Breuca (iz Panonije, dananji Srem i Slavonija). Glavnu
snagu su predstavljali Desidijati. Vrhovna komanda bila je u rukama
Batona Desidijata, ije je sjedite, izgleda, bilo u Pardubi (Vranduk).

54

Cilj ustanka je bio osloboanje svih Ilira i stvaranje, odnosno obnova

ilirske drave.
U toku ljeta 6. godine ustanici su oslobodili gotovo itav teritorij
naseljen Ilirima izmeu Jadrana (od Apolonije na rijeci Semeni u Albaniji
do Rijekog zaliva) na jugu i Dunava i Drave na sjeveru, ali nisu mogli
zauzeti Salonu u kojoj je ve bilo nastanjeno mnogo rimskih graana, ni
Sirmium, koga su odbranile svjee rimske trupe i federati iz Mezije.
Broj ustanika procijenjen je na 200.000 pjeaka i 9.000 konjanika, pri
emu bi prva cifra mogla biti preuveliana.
Guverner Ilirika uspio je jedino da savlada ustanike na sjeverozapadu i, nastupajui niz Savu, dospio je do Siska (Siscium). Ne zadravajui se oko Salone, Baton Desidijat je sa glavninom krenuo na zapad sa
namjerom da upadne u Italiju, to je u Rimu izazvalo paniku. Oktavijan
je od Senata zatraio vanredne mjere (pod zastavu su pozvani i veterani,
a za nove kohorte osloboeni su i mnogi robovi). Obustavio je operacije
u Germaniji i Tiberija uputio u pomo guverneru Ilirika i tako na
Kupi prikupio 5 legija. To je Batona prisililo da sa glavninom skrene na
sjever preko Save i na Frukoj Gori (Alma Mons) objedini glavne ilirske
snage. Tako se naao izmeu dvije vatre, Severa na istoku i Tiberija na
zapadu, to je moglo biti vrlo opasno. Meutim, napao ih je sam Sever,
ali se morao povui da odbrani Meziju od upada Sarmata. Potom je u
neaktivnosti prola i prva zima.
U proljee 7. godine, poto je dobio jo neka pojaanja, Tiberije je
nastupio prema Vinkovcima (Cibalea). Dok mu se Rimska vojska (5
legija sa znaajnim pomonim trupama - ukupno moda i blizu 50.000)
pripremala da se ulogori kod movara pored rijeke Vuke, Batoni su izvrili
iznenadan napad i razbili je tako da se to smatra najveim porazom
Rima od punskih ratova. Preostale rimske snage povukle su se u Sisak
i tamo jo jednom prezimile.
Do proljea 8. godine prikupljeno je ak 10 legija, 80 pomonih
kohorti, 10.000 veterana i brojne jedinice trakog kralja, to bi ukupno
moglo biti i do 150.000. U toku ljeta pod pritiskom Rimljana i zbog meusobne nesloge Breukih voa, Breuci su kapitulirali na rijeci Bathinus
55

(u donjem toku Bosne). Baton Desidijat je uspio da ih ponovo pokrene,

ali je do zime njihov ustaniki pokret (sjeverno od Save) uguen.
Baton Desidijat je ponovo zatvorio klance koji vode prema Bosni,
dok su se Rimljani ponovo povukli na zimovanje, i ovaj put u Sirmium
i Siscium. Time se slobodna teritorija Ilirika uglavnom svela na bosanskohercegovaki ili neto iri prostor Ilirika ogranien morem i rijekama
(zanemarujui neosloboeni primorski pojas oko Salone), po aktuelnoj
Oktavijanovoj koncepciji odbrane zemlje osloncem na velike (vodene)
prepreke, pored Save na sjeveru i Jadrana na jugu, na zapadu je to mogla
biti Kupa ili Una, a na istoku Drina sa Limom i Drimom.
Baton je morao biti dobro upoznat sa tom, tada modernom Oktavijanovom koncepcijom, koja je neto modificirana, mogla odgovarati i
Iliriku, odnosno dugotrajnim ratom izmijenjenom odnosu snaga izmeu
njega i prvorazredne svjetske sile kakav je bio Rim. Tako se moe rei
da je i Batonova odluka da zatvori klance prema dananjoj Bosni,
odnosno jezgru Ilirika i njegovom vodeem plemenu, bila u skladu sa
tada modernom vojnom teorijom.
Za nastavak rata u ljeto 9. godine Rimljani su dio trupa iz Siska predislocirali u do tada neaktivnu Salonu, gdje se nalazio i Oktavijanov
sestri Germanik, tako da je Baton sada prema sebi imao tri grupacije.
Silvana sa sjeveroistoka (iz Sirmiuma), Lapida sa sjeverozapada (iz
Sisciuma) i Germanika sa juga (iz Salone). Do tada zanemarivana i dugo
izolovana Salona, koja se obilno mogla pomoi i brodovima, sada je
dobila glavnu ulogu. Na tom pravcu nije bilo ni veih vodenih prepreka,
a Oktavijan je na taj pravac premjestio i Tiberija, koji od poetka komanduje ukupnim operacijama za uguenje ustanka i koji je zbog toga
ovamo i povuen iz Germanije. Ta injenica je opredjelila i Batona da kao
vrhovni komandant preuzme odbranu tog, sada glavnog pravca odbrane.
Poetne uspjehe postigli su Tiberije i Germanik zauzimanjem nekoliko tvrava u Dalmaciji (Splonum, Retinum i Serecium) to je zasjenilo
eventualne uspjehe na druga dva pravca pa o njima nema znaajnijih
podataka. Ishod rata, meutim, prije je opredijelila iscrpljenost snaga i glad
opustoene zemlje, uzrokovana etverogodinjim ratnim operacijama
a po nekima i epidemijom kuge, nego to to se, u tvravi Andetrium
56

(Mu) Rimljanima predao opkoljeni vrhovni komandant Ilira. Posljednja uporita ustanka Rimljani su savladali na podruju Ardijeja i
Desidijata, u njihovim glavnim gradovima Risnu i Vranduku. Rimski
izvori su zabiljeeli da su ene i djevojke Pardube (Vranduka) poskakale
u Bosnu da ne bi pale u ruke osvajaa.
O ovoj etvrtoj godini rata nemamo valjane podatke. Nemamo podatke ni o ukupno angaovanim snagama i njihovom broju, pa onda ni o
njihovom rasporedu na pojedinim pravcima. O broju i organizaciji ilirskih
ustanikih snaga, takoe, nismo nali podatke, ali treba smatrati da su
bili opremljeni i naoruani slino rimskim vojnicima. Moda i bolje od
rimskih federata, ali svakako slabije od tekih pjeaka rimskih legija.
U nekim analizama govori se da je za uguenje ustanka u Iliriku Rim
angaovao 15 legija i moda je to broj angaovanih legija u ovoj, posljednjoj godini rata.
Teko da je namjera Batona da provali u Rim bila stvarna. Prije e biti
da je to njegova varka ili efekat panike, a moda i Okatavijanov instrument
mobilizacije snaga. Organizacija ustanike vojske ne moe se rekonstruisati, pa ni organizacija vlasti na slobodnoj teritoriji.

4. Rimska uprava i odbrana bosanskohercegovakog

prostora u sastavu Imperije

Bosanskohercegovaki prostor, odnosno jedna od etiri Dioklecijanove prefekture Imperije - Ilirik, po uvrenju rimske vlasti na njemu
pripadala je dvjema rimskim provincijama: - Primorski i planinski dio
Dalmaciji, a sjeverni ravniarski dio Panoniji, koje su imena dobile
po najjaim tamonjim ilirskim plemenima. Do rimske okupacije na tom
prostoru, sem Salone i Sirmiuma gotovo nije bilo gradova, izuzeci bi
moda bili Narona i Daorson. Bio ih je nevelik broj i locirani su du
glavnih cesta: Ilida, Glamo, Domavia kod Srebrenice, ipovo.
57

Antika kultura bila je gradska, u principu svaki grad je bio drava

(civitas, res publica) i stajao je na elu prostranog ruralnog seoskog teritorija. Teritorije ilirskih plemena u unutranjosti nisu imale gradova, a
dijelili su se na upne geografske cjeline, koje su Rimljani prihvatili i
u njihovim centrima poeli stvarati urbana naselja. Rimska uprava je
ta urbanizovana naselja nazvala municipiumima (civitates) i rjee
koloniama. Na elu ilirske plemenske samouprave, iji je senat
brojao 100 lanova i zasjedao u kuriji, izvrnu vlast predstavljala su
dvojica izabranih na mandat od godinu dana pod prismotrom prefekta
ili prepozita (najee je to bio centurion), a pomagao im je savjet starjeina (principes).
Do treeg vijeka nove ere, (dok je vladao rimski mir (Pax
Romana) gradovi, municipiji i kolonije nisu utvrivane i samo su primorski gradovi jo ojaali svoje bedeme. Municipiji su obavezno imale
trg (forum) na kome su ispred kurije podizani spomenici i oko koga su
podizane stambene zgrade, trgovine i zanatske radionice. U ostacima
bogatijih kua mogu se nai mozaiki podovi i centralno grijanje. Centralno grijanje imale su i tzv. vila rustica na privatnim imanjima i latifundijama (Pahanik kod Bilee, Mogorjelo kod apljine, Strupni kod
Livna).
Rudarstvo (i topionice) bilo je razvijeno na dva mjesta oko Srebrenice (Argentaria) i u dolini Japre Stari Majdan, a zlato se ispiralo
u gornjim tokovima Vrbasa i Fojnice. Koritene su i ljekovite vode i
na tim mjestima podignute banje (thermee) Ilida, Tesli, Srebrenica.
So se eksploatisala iz slanih bunara (Tuzla), ili isparavanjem iz mora.
Glomazni vojnobirokratski aparat Rimske imperije upropastio je
ekonomsku snagu robovlasnikog drutva i doveo je u krizu ve u III
vijeku n.e. Robovi su se tee nabavljali, njihov rad je postojao sve
manje produktivan, naroito na krupnim zemljoposjedima latifundijama. Ekonomska mo pomjerila se na istok, pa je Konstatin veliki
(306.-337.) prenio sjedite u Bizant (Konstantinopol), a priznavanjem
hrianstva, njegovu crkvenu hijerarhiju stavio u slubu svoje vlasti i
nastavio varvarizaciju vojske uvlaenjem u nju federata.

58

Poveani trokovi nisu omoguili uspjenu odbranu sjevernih granica u Evropi i Imperija je 395. konano podijeljena na dva carstva,
Istono (Bizant, Vizantija) i Zapadno (sa sjeditem u Rimu). Nije pomoglo ni uvoenje kolonata. Robovlasniki poredak se raspao iznutra i
sami robovlasnici su poeli ustupati u zakup dijelove svojih posjeda
osloboenim robovima ili sirotinji. Ti sitni zakupci postali su nova drutvena klasa, zainteresovanija za proizvodnju od robova. Kasniji propisi
su zabranili kolonima naputanje zemlje dok ne ispune obaveze prema
vlasniku zemlje. Tako su opet postali neslobodni, ali je kolonatsko pravo
odigralo znaajnu ulogu u izgradnji novog, feudalnog drutva. Njihove
vojskovoe i plemenske starjeine prigrabile su najvei dio zauzetog
zemljita. Posjed ustupan ratnicima zvao se beneficium, a kad je kasnije
postao nasljedan feud ili leno. Nije vie bilo aristokratije starog Rima
i na elo drave su dolazili vojnici iz reda pokorenih naroda, pa i Iliri,
bjesnili su graanski ratovi, a okolni barbari su pljakali bogate rimske gradove. Rimska imperija jednom je spaena zahvaljujui ilirskom
elementu, koji je nekad bio njen najogoreniji protivnik, te je krajem
vijeka prebrodila krizu.
Po konanom umirenju zemlje poetkom nove ere Rim je i u Iliriku
izgradio impozantnu mreu puteva. Namjesnik rimske provincije Dalmacije Dolabela (14-20. g. n.e.) izgradio je etiri glavne ceste11 koje su
iz Salone vodile u unutranjost zemlje, odnosno prema Limesu, a onda
i jednu transverzalu du morske obale prema sjeveru i jugu. Kasnije su
dodate i nove tako da je rimska cestovna mrea u Bosni i Hercegovini
bila bolja nego 1955. godine. Jedna od cesta koje su polazile iz Salone
vodila je preko Glamoa i Mlinita za Banja Luku i Bosansku Gradiku,
a druga od Narone, preko Nevesinjskog polja, na Konjic Sarajevo Han
Pijesak Drinjau Rau. Na njima je bio ureen potanski saobraaj,
iskljuivo u dravne svrhe, potanske stanice i konaci, zamjena konja
i dr.
Rimska imperija je postala svjetska sila poslije pobjede nad Hanibalom u II punskom ratu 218. do 201. godine stare ere, i tu poziciju
11 Komora Rimske vojske je bila na tovarnim konjima pa je uspon na njima bio i do
150, irina 5-6 m, sa usjecima, podzidama, propustima, zastor je bio obian makadam, rjee
kaldrma od krupnog kamenja. Miljokazi sa natpisima, bili su od istog kamena i istog oblika.
59

odrala do definitivne podjele na Istono i Zapadno rimsko carstvo

395. godine nove ere. Granica izmeu njih, podsjeamo ila je linijom:
Dunav, Drina, Boka, Area Filaenorum u Vel. sirtu (Libija). Bosanskohercegovaki prostor Imperija je osvojila u desetak ratova od 229. do
76. godine stare ere.
Nakon to su Iliri imali znaajnu ulogu i u graanskim ratovima
Rima (50. do 31. godine stare ere) te slamanja Batonovog ustanka 9.
godine nove ere, u Iliriku je definitivno uvrena vlast Rimske imperije. Tada su u njenom okviru obrazovane dvije provincije, Dalmacija
i Panonija sa sjeditem u Saloni i Sirmiumu. Za vrijeme Dioklecijana
podjela je izvrena na Dalmaciju i Prevalitanu sa sjeditima u Saloni i
Skadru. Ilirikom je upravljao prokonzul i imao skuptinu. Iliri su od tada
regrutovani u pomone a od Hadrijana (117-138). i u regularne trupe
Imperije. Dolaskom na prijesto Klaudija II (214.) Rimskom imperijom
stotinjak godina upravljaju ilirski carevi do Dioklecijana (305.).
Prostor je od tada stoljeima ugroavan upadima barbarskih naroda
sa sjevera (Germani, Huni, Goti, Sloveni, Avari) a branjena po koncepciji prvog rimskog cara Oktavijana Augusta (27. stare ere do 14. nove
ere), posebno kada je 11. godine stare ere Ilirik proiren i novoosvojenom
Panonijom, radi oslanjanja dravne granice na Dunav. Oktavijanova koncepcija odbrane na l i m e s u, oslonjenom na velike vodene prepreke
i visokokvalitetnu mreu puteva (svi putevi vode u Rim) i sistem fortifikacijskih objekata, rasporeenih du limesa i putne mree, preivjela je
Imperiju (i Zapadno rimsko carstvo - 476). Naputena je tek za vrijeme
vizantijskog cara Justinijana (527. do 565.), koji je pokuao da obnovi
integralnu Rimsku imperiju. U tom je gotovo i uspio, a bosanskohercegovakim prostorom ovladao je ve 535. godine.12
Po Oktavijanovoj koncepciji izgraeni limes se sastojao od visokog
nasipa (valum), koji se zavravao vojnikom cestom (5-6 m irine) sa
tvrdom podlogom, zatien kamenim zidom ili palisadom. Pored njega
je paralelno tekao 2-5 m duboki rov, esto ispunjen vodom. Na odreenim razmacima na nasipu su instalirane osmatrake i signalne izviake
kule i utvrde (castela), a pozadi utvreni logori (castra) iz kojih su se
12 Poto su njime 50 godina (488. do 538.) vladali istoni Goti.
60

smjenjivale posade utvrda i kula. Sve to je bilo povezano dobrim putevima sa glavnim graninim logorom legije, koja je posjedala odreeni
granini odsjek, tako da su od Zemuna do Bea (oko 120. godine) bile
rasporeene etiri legije, oslonjene na radijalne magistralne puteve koji
su povezivali Rim sa graninim provincijama. Limes je graen stoljeima (a sa Rimom je povezan poslije 200 godina). Izgraeni odsjeci
limesa pomalo su liili na kineski zid, a zapravo su im funkcija i kocept
bili isti. Najvei nedostatak i jednog i drugog limesa, bio je kordonsko
rasporeivanje snaga, to je i bio razlog da ga Justinijan napusti. Meutim, ni njegove oslone take i redviji na ugroenim pravcima nisu mogli
zadrati nomadske invazore.
Ovaj nedostatak je uoen i ranije, kada su zbog koncentracije snaga
na ugroenim punktovima naputani itavi odsjeci limesa. Pod kraj Imperije, u nedostatku snaga, odbrana pojedinih odsjeka limesa povjeravana
je federatima, naseljenim u njegovu okolinu.
I u ovom periodu osnovnu snagu Rimske vojske inile su legije
tekih pjeaka, (oko 200. godine bilo ih je 30), regrutovanih na 16, kasnije
na 20 godina, visoko profesionalnih i dobro plaenih slobodnih graana
bez cenzusa (proleteri), dok su komandni kadar inili bogati - optimati.
Zapravo takva je od konzula Marija Gaja (oko 100. godine stare ere),
koji je brojno stanje legije poveao na 6.000. Cezar je iz njenog sastava
izdvojio lahke pjeake i konjicu i legije podigao na stepen roda vojske.
Oktavijan je dovrio reorganizaciju, usavrio obuku, ustrojio stajau
vojsku i mornaricu, te 25 legija, prema njegovom konceptu odbrane,
uputio na limes. Tih 25 legija, odnosno 150.000 tekih pjeaka inilo je
samo polovinu, ukupnih oruanih snaga Imperije, dok su drugu polovinu
inili: Pretorijanska garda (9.000), posadne kohorte tekih pjeaka
(po veim gradovima i na raskrima puteva), konjica i mnotvo centurija pomonih trupa sa opsadnim i bacakim spravama, prevoznim
i prenosnim sredstvima, a za sluaj potrebe angaovani su i saveznici
(socii, federati).
Ratna mornarica je raspolagala velikim brojem brodova razliitih
tipova na jedra i vesla (ilirska liburna u Oktavijanovo vrijeme postala
je osnovni tip ratnog broda Rimske imperije). Imala je dvije stalne eska61

dre (za zatitu Jadranskog i Tirenskog mora) i vie (manjih) provincijskih

eskadri (flota), te rjene flotile.
Legije su se za bitku postrojavale u falangu. Rimska falanga ovog
perioda je bila elastina, zbog ahovskog rasporeda njenih kohorti, a
postrojavala se u jednu, dvije ili tri linije. Prve dvije linije kohorti po
dubini su imale 6 redova, a trea 3 reda. Na krilima falange postrojavale
bi se pomone trupe i konjica. Ako je bilo lahke pjeadije, ova bi svoje
bacako naoruanje (koplje i strijele) iskoristila na odgovarajuem odstojanju i potom se kroz meuprostore sklanjala u pozadinu. Ako se protivnik ne bi mogao slomiti udarom prve linije u borbu je stupala druga,
a prva se povlaila na njeno mjesto. U krajnjem sluaju angaovana je
i trea linija, dok bi se za gonjenje koristila konjica i lahka pjeadija.
Ogromno Rimsko carstvo, u posljednjim stoljeima postojanja (III
do V vijeka) imalo je ak 100 provincija, koje su po 3-4 objedinjene u
dijeceze, a ove (opet 3-4) u pretorske prefekture, da bi ve pod Dioklecijanom bile grupisane u dva dijela Carstva kojima su upravljala dva
suvladara.
Organizacija, doktrina i taktika kakvu je postavio Oktavijan bila je
efikasna u prvim stoljeima nove ere. Dodue, i u tom periodu legije sa
limesa morale su naputati njegove odsjeke radi angaovanja za guenje
pobuna pokorenih naroda ili robova. Narasle kadrovske potrebe vojske
Rim vie nije bio u stanju da podmiruje i u nju su sve vie regrutovani
stanovnici provincija. Plijenom iz osvajakih ratova i eksploatacijom
u njima pribavljenih robova izdravana Imperija od kraja II vijeka nije
mogla da uredno plaa vojsku pa se legije na limesu teritorijalizuju dodjelom zemlje na obradu i pretvaraju u miliciju, to je bilo najuoljiviji
znak njene krize. Uskoro nije pomoglo ni regrutovanje jeftinijih barbara,
pa ni njihovo naseljavanje du granice, kao federata ili kolona. Zapadno
rimsko carstvo, kome je pripadao Ilirik propalo je 476. godine. Stodvadeset
est godina kasnije, u doba velike seobe naroda ova organizacija pokazala se potpuno neefikasna. Naime, barbarski narodi nisu stupali u
ureene bitke, a njihova glavna snaga - lahka konjica, koja bi prethodno
opljakala i opustoila itave krajeve, je redovno izmicala pripremljenim
udarima rimskih legija.
62

Veliku seobu naroda pokrenuli su Huni 370. godine i ona je dovela

do propasti Rimskog carstva. Trajala je dugo, na ovim prostorima do
567. godine kad su se u Panoniji uvrstili Avari, ili do 802. kada su Franci
razbili njihov kaganat. Velika seoba naroda, koju su pokrenuli Huni 370.
godine zahvatila je bosanskohercegovaki prostor, odnosno Ilirik, krajem
IV vijeka, odnosno one (395.) godine kada je Rimska imperija definitivno
podijeljena na Istono i Zapadno carstvo, ali su oba carstva zadrali epitet
Rimsko.
Osnovni uzroci slabljenja Rimske imperije bili su unutranjeg karaktera. Zapravo je to bila kriza robovlasnikog drutva izazvana nemogunou pribavljanja dovoljnog broja robovske radne snage i sve manjom
efikasnou te radne snage u proizvodnji. Ostvarena bogatstva i luksuz
rimskih gradova magnetnom snagom privlaili su barbarske narode i
iz velikih daljina. S druge strane, u evroazijskim stepama dolo je do
iscrpljenja ispaa pa su tamonji nomadski narodi bili u potrazi za novim
ispaama. U tom okviru sve vie su se odavali pljaki. Pored velikih
pustinjskih oblasti na istoku, gdje su Kinezi bili podigli veliki zid (zapoet
214. godine stare ere) je onemoguio prodor barbara na istok. To su
bili osnovni uslovi za pokretanje velike seobe naroda, a nemogunost
ekspanzije na istok osnovni razlog za pokretanje velikog broja naroda
prema zapadu.
Intenzivna seoba na zapad poela je 370. godine. Pokrenuli su je
Huni,13 potinjavajui sebi i druge narode (Alane, Vizigote, Ostrogote,
), i okupljajui ih u potrazi za novim prostorima. Za pet godina
stvorili su dravu od istonih Alpa do Urala, sa centrom u Panoniji. Time
su ugrozili Rimsku imperiju, ali kako drava nije bila ba jedinstvena,
mnogi njeni narodi postali su federati Rimske imperije. Prvi meu njima
bili su Vizigoti koji su kao federati 376. godine preli Dunav i naselili
granine provincije uz njegov donji tok.
Kada je 395. godine Rimsko carstvo podijeljeno na Istono i Zapadno,
novoizabrani vizigotski kralj Alarih poeo je osvajati Ilirik, i tamo pomjerati centar drave. Za dvadesetak godina osvojili su Panoniju i Norik
13 Huni su u to vrijeme bili jedan od najorganizovanijih naroda u Kaspijskoj depresiji,
ali su i oni izgleda bili pritisnuti navalom jo tee pogoenih istonih susjeda.
63

(408.), spalili Rim (410.) i 419. preli u Galiju, a onda u paniju. Na putu
za Italiju oko 400. godine Alarih je razruio Mogorjelo, ali su zidine
Dioklecijanove palate sauvale Split. Kako se manji gradovi nisu mogli
okruiti bedemima, od tada se ponovo rade objekti za sklanjanje
refugiumi (zbjegovi). U okviru Justinijanovog koncepta odbrane iz istih
razloga nastali su mnogi kasteli, za ta su upotrijebljene i brojne stare
ilirske gradine.
Oslabljeno Zapadno rimsko carstvo odralo se jo 66 godina, ali
se nije moglo oduprijeti pljakakim pohodima Huna u ijem sastavu
su, posebno 441. i 447. uestvovali i Sloveni. Zapadno rimsko carstvo
476. definitivno je sruio germanski vojskovoa Odoakar i proglasio
se kraljem Italije, ali je Ilirik anektirao tek 481. godine. Samo 7 godina
kasnije u igru oko ovog prostora ukljuili su se Ostrogoti. Iz Panonije
gdje su se u meuvremenu uvrstili, oni su na nagovor Istonorimskog
carstva 488. godine ovladali ovim prostorom i za razliku od Vizigota,
tu se zadrali 50 godina, odnosno do 538. godine.
U pljakake prodore na ovaj prostor sada se samostalno ukljuuju
i Sloveni. Poslije Atiline smrti (453) masovnije su naselili donji Dunav
i sa Bugarima od 519. do 551. godine pustoili Balkan, pa i Ilirik. Tu su
u istonoj Bosni prvi put (541/542) i prezimili.
U ambiciji da obnovi integralno Rimsko carstvo, vizantijski car
Justinijan ponovo je zauzeo bosanskohercegovaki prostor. Meutim,
ni Goti ni Bizant nisu nita mijenjali u upravi, a zadrali su i latinski
jezik ne samo do avarskoslovenske invazije 602. do 614. godine, nego
i vie od pola stoljea poslije toga.
Za tih 250 godina Oktavijanov koncept odbrane na limesu, jednostavno nije funkcionisao, jer nije bilo snaga koje bi ga bile u stanju
braniti. Zbog sveg tog, pod kraj perioda Justinijan je napustio koncept
odbrane na limesu i odbranu Carstva bazirao na nizu odbrambenih
taaka rasporeenih po dubini na ugroenim pravcima. Ni rimske ni
vizantijske legije, popunjavane barbarima, vezanim za zemlju koja im
je davana umjesto plata, nisu vie bile onakve kakve ih je Oktavijan
ustrojio, a uz to (neredi, guenje pobuna, suzbijanja barbarskih provala)
prebacivane su na druge sektore.
64

5. Avarsko-slovenski plemenski savez i

njihovo naseljavanje Balkana

Avari su, izgleda, imali udjela u pokretanju velike seobe naroda

370. godine. Sa njima e se ona na bosanskohercegovakom prostoru
i zavriti. Avari, ili Obri, kako su ih zvali Sloveni, su mongolski narod
(tursko-tatarska grana) iz srednje Azije. U drugoj polovini IV vijeka
nadirui sa istoka izgleda su potisli Hune u stepama oko Kaspijskog
jezera, ime je pokrenuta lavina nomadskih naroda prema zapadu i
Mediteranu.
Dva stoljea kasnije, 552. do 557. godine njihovu dravu koja se
prostirala od Koreje do Kaspijskog jezera, razorili su Turci. Dio pobijeenih Avara krenuo je za Hunima i iste godine izbio na Kavkaz i Crno
More. Za desetak godina, kao saveznici (federati) Bizanta i uz njihovu novanu pomo, pokorili su Ujgure, Alane, Hune, Bugare a poslije i srodne im Ante (560.) te druge Slovene od Sudeta do Crnog Mora
i stvorili dravu - Avarsko-slovenski savez od Azovskog mora do
lezije. Uvrstili su se na Dunavu, nizvodno od Komarna i konfrontirali
se sa obnovljenim Rimskim carstvom, odnosno Vizantijom, ali ih je Justinijan sprijeio da preu donji Dunav i nasele se u Dobrudi. Godine 567.
sa Langobardima su u dijelu Panonije unitili dravu Gepida, a idue
godine iskoristili njihov odlazak i postali gospodari itave Panonije.
Tu su prenijeli i sjedite kaganata poto je Panonija najbolje odgovarala njihovom nainu ivota i ratovanja.
Avari nisu bili brojan narod, ali su bili dobro organizovani i vjeto
su koristili svoju i konjicu pokorenih nomada, kao i pjeadiju zahvaenog
sjedilakog stanovnitva, posebno Slovena. Po dolasku u Evropu imali
su 20.000 ratnika, a pred invaziju Balkana 50.000 konjanika, to svojih,
to pokorenih nomadskih naroda.
Slovensko naseljavanje bosanskohercegovakog prostora uglavnom je izvreno u prvim decenijama VII stoljea, a pojaavano je u jo dva
navrata po unitenju Avarske drave na prelomu VIII i IX, te po
doseljavanju Maara u Panoniju na prelomu IX i X vijeka. U VII i VIII
stoljeu arheolozi su utvrdili prisustvo Avara na itavom bosanskoherce65

govakom prostoru, ali su u odnosu na Slovene i starosjedilake romanizovane i neromanizovane Ilire bili malobrojni.
Reljefom diktirane rimske (ilirske) dekurije postale su slovenske
upe, na ijem elu su stajali upani. Vie upa objedinjavano je u oblasti, koje su Avari nazvali banatima ili banovinama jer im se na elu
nalazio ban. Porfirogenit ih smatra kao neku vrstu malih vladara, koji
poloaj stiu nasljedstvom, dok zemlju naziva horion zemlja, a oblasti
arhontijama (Neretvanska, Zahumska, Travunija, odnosno Trebinjska
arhontija itd).
Kasnije i sami poinju podizati gradove umjesto ringova. Katera
(Kotorac) koje se sastoji od refugijuma opkoljenog zidom i naselja od
drvenih kua, bilo je sjedite jednog upana.
Porfirogenitova tvrdnja da je itavo preostalo romansko stanovnitvo
pred najezdom Avara i Slovena izbjeglo na primorje i na otoke (tamo
se do XII stoljea govorilo latinski) nije vjerovatna. Vjerovatnija je Jiriekova pretpostavka da su se u unutranjosti Balkana pa i u Panoniji odrale
manje ili vee ilirske i romanske enklave, ne samo u planinskim zbjegovima, koje su tek kasnije, neke ak i u X stoljeu slovenizirane, a da ni
svi Goti nisu bili otili sa Teodorikom (538. godine). Toj injenici idu u
prilog i ouvanje u toku amalgamizacije brojnih drugih kultova pored
primarnog oblika hrianstva, kao i, iz rimskog vremena naslijeene,
vjerske tolerancije.
Nain proizvodnje, primitivna zemljoradnja i ekstenzivno stoarstvo
prisiljavali su i Slovene da ee mijenjaju mjesto stanovanja i uslovljavao
da se koriste velikim prostranstvima. To je bio prvi razlog za njihovo
pomjeranje iz pradomovine. Drugi je nastupio pod kraj IV stoljea, kada
je i njih zahvatila velika seoba naroda. Kao i druge, porast stanovnitva
uz to, ih je prisiljavao na naseljavanje novih teritorija. Na zapad su se,
preko Visle (do Labe) pomjerili popunjavajui naputene prostore germanskih plemena, angaovanih u pljaki i naseljavanju dijelova Zapadnog
rimskog carstva, a onda su, zahvaeni najezdom Huna i sami krenuli
prema jugu. Time su i njihove seobe dobile osvajaki karakter. Tako su
u V i VI vijeku naselili Panoniju i Donji Dunav. Za razliku od germanskih
i nomadskih, plemena su se esto cijepala prilikom tih seoba, bilo da su
66

njihovi dijelovi ostajali na starim stanitima ili su se morali prilagoavati

zateenim geografskim uslovima osvojenih prostora. U drugoj polovini
VI vijeka su potpali pod vlast Avara i zajedno sa njima u VII vijeku naselili Balkan.
Avarsko-slovenski plemenski savez predstavljao je potom prvorazrednu vojnu silu, kojoj nije moglo odoljeti ni pod Justinijanom
(527-565) obnovljeno Rimsko carstvo ije su granice na sjeveru bile
uglavnom Dunav i Sava. Ta snaga se zasnivala na masi slovenskih pjeaka
i manevarskim sposobnostima konjice Avara u koje su se ukljuile sline
konjice pokorenih Huna i Bugara.
U vrijeme kada ih je zahvatila velika seoba naroda Sloveni su ivjeli u velikim porodinim zajednicama - zadrugama. Vie zadruga sainjavalo je rod, a vie rodova bratstvo, dok se vie bratstava udruivalo
u pleme. Pleme, meutim, nije moralo poivati na krvnom srodstvu.
To je olakalo meusobno stapanje - mijeanjem i teritorijalizacijom
uslovljenih - novih zajednica.
Juni Sloveni tada nisu imali privatnog vlasnitva. Zemlja za obradu,
panjaci i ume su pripadali rodu, a zgrade, stoka i sitni inventar zadruzi.
Na elu zadruge stajao je domain, dok se za elnika rodova, bratstava
i plemena, sem optih (elnik, starjeina) nisu sauvali precizni termini.
Takvo ureenje nazivamo rodovskim i na ovom stepenu razvoja bio je to
patrijarhat. Po stupanju u savez sa Avarima i teritorijalizaciju za takve
prirodne cjeline udomaen je avarski termin upa i njenog izbornog
starjeinu upana. Domain je bio najsposobniji lan porodice, a elnici
rodova, bratstava i plemena birani su na optim skuptinama, gdje su se
rjeavala i druga pitanja, pa i pitanje eventualne odbrane. Po dolasku
na Balkan, naseljeni u brdskim krajevima, za zbjeg u sluaju odbrane
je svaka upa koristila i ureivala ilirsku gradinu, koja je preuzimala
funkciju avarskog ringa, kakve su i oni podizali u ravniarskim krajevima pored rijeka. U sluaju potrebe u odbrani je uestvovalo itavo
pleme, a za zajednike akcije izdvajan je odreen broj fiziki jaih saplemenika. Raspolagalo se uglavnom lovakim orujem, luk i strijela,
praka, koplje za bacanje i rjee ma. Za akcije na i oko rijeke izraivali
su odline jednodjelne amce (jednotrupce, monoksile), duge i preko
12 metara.
67

Zarobljenike nisu ubijali, niti pretvarali u robove. Davali su ih u otkup

i otkup meusobno dijelili. Neotkupljeni bi poslije izvjesnog vremena
mogli izabrati da ostanu u zajednici kao ravnopravni lanovi ili da je
napuste.
Sloveni se u historiji, prvi put izriito pominju u toku velike seobe
naroda, koju su 370. godine pokrenuli Huni, i u okviru nje (posebno 441.
i 447. godine i raspada Hunske drave 454.) uestvovali u njihovim
pljakakim pohodima na podruju Rimskog carstva. Pradomovina im je
izmeu Karpata i Baltikog mora. Uglavnom nastanjuju slivove Visle
i Dnjepra, odakle se ire na zapad do Odre i Alpa, na jug do Dunava i
Crnog mora i na istok u dananju centralnu Rusiju.
Pored zajednikog imena, obiaja i naina ratovanja imali su i zajedniki jezik. Lingvisti ve u to vrijeme u tom jeziku razlikuju tri dijalekta:
zapadni Vindi (to je i germanski opti naziv za Slovene), istoni
Anti, kako ih nazivaju vizantijski hroniari i juni za koje se uglavnom koristi samo opti naziv Sloveni.
Kao i ostali barbari, Sloveni nisu pismeni, uglavnom se bave zemljoradnjom, ratuju pjeke, vjeti su u bojevima oko rijeka i movara; naoruani su kopljima, te prakom, lukom i strijelom, a tite se koom
okovanim drvenim titom. Nemaju oklopa.
Ratniki, dobro organizovan mongolski narod (turske grane) Avari
ili Obri pojavili su se u isto vrijeme (sredina V vijeka) na obalama Kaspijskog i Crnog mora. Stotinjak godina kasnije osnivaa Avarske drave,
platio je 557. godine Justinijan da napadne Bugare i Ante, koji su preko
Dunava vrili upade na vizantijsku teritoriju. Kagan Bajan je prvo razbio
Bugare na Donu, a 560. i Ante na crnomorskom primorju izmeu Dnjepra
i Dnjestra. I jednom i drugom narodu Bajan je nametnuo svoju vlast, a
potom i brojnim junoslovenskim plemenima na donjem Dunavu. Godine
567. Avari su obostrano obili Karpate i zajedno sa Langobardima unitili
germanski narod Gepide. Kad su se idue godine Langobardi pomjerili u Italiju (s njima su poli i Gepidi), Avari su uvrstili svoju vlast
od Karpata do Dnjepra i sami se nastanili u Panoniji, gdje je u predhodnom stoljeu bila baza Atilinih Huna iz koje su izvodili svoje pljakake upade. Avarskoslovenski plemenski savez, obuhvativi pored
junih i dio zapadnih (Alpskih) Slovena, tako je postao vrlo mona drava.
68

Jo dok je Avarski kaganat bio na vrhuncu moi, kako su ojaale

vojnike druine oko plemenskih vojskovoa i starjeina, tri godine pred
njegov pokuaj da zauzme Konstantinopol, poeli su se osipati njegovi
periferni saveznici, i stvarati drugaije plemenske saveze. Prvi takav savez
stvorio je knez Samo 623. godine na prostoru Slovenije, Austrije i eke.
Uspjena vojna saradnja sa Slovenima omoguila im je sve ee
upade na podruje Rimskog carstva, koje je Justinijan (527. do 565.)
godine bio obnovio. Godine 582. ili 583. Avari su zauzeli i razorili
Sirmium, ime su izbili na Savu i direktno ugrozili dananji bosanskohercegovaki prostor. Od Sirmijuma je prema njegovom centru - Saloni
vodio odlian rimski put, pa e on vjerovatno biti jedna od direktrisa
avarsko-slovenskih pljakakih upada u narednim godinama, ali i konanog ovlaivanja i naseljavanja gotovo itavim Balkanskim poluostrvom
od 602. do 619. godine.
Ti upadi su posebno bili uestali 579. do 586. godine, kada je Vizantija
bila zauzeta ratom sa Perzijom, ali su sa promjenljivim uspjehom nastavljeni i u desetogodinjem pokuaju Vizantije (592. do 602.) da ih zaustavi.
Za sedam godina, 602. do 609. godine, Avari i Sloveni su uglavnom
izbili na crnomorsko-jadransku vododjelnicu, a do 613. i do mora, gdje
su razorene Salona (njeni stanovnici su se sklonili u Dioklecijanovu
palatu u Splitu i tu se odrali), Narona (Vid na Neretvi kod Metkovia),
Epidaurum (dananji Cavtat iji su stanovnici na desetak kilometara
udaljenom hridu osnovali Raguzium - Dubrovnik) i druge gradove. Plemenske glavnine sa enama i djecom iza njih su naseljavali rimske latifundije i druga kultivisana podruja u dolinama rijeka i na krakim poljima.
Vizantijski upravni organi i dio stanovnitva naselja povlaili su se zajedno
sa vojnim posadama kastela jo pred prednjim odredima osvajaa, ali je
najvie njih svakako pod pritiskom doseljenika izbjeglo u okolne planine
gdje se jo nalazila veina neromanizovanih Ilira.
Kako se samo mali broj mogao brodovima evakuisati u nezauzete
vizantijske luke sjevernog Jadrana ili u Italiju, romanizovano stanovnitvo se u veem broju grupisalo u Primorju. Godine 602. do 619. trajala je invazija Balkana, i svakako sve vrijeme su pristizali novi talasi
useljenika. Te godine (619.) je car Heraklije sklopio s Avarima nepo69

voljan mir da bi se prvo obraunao sa Perzijancima. Reorganizovao je

upravu a vojsku i carstvo podijelio na vojne oblasti (u poetku nazvane
stratos a potom teme), vojnicima je dao imanja s obavezom vojne slube
na konju sopstvenim orujem i opremom i tako doao do domae vojske
vezane za zemlju. Dok se nalazio daleko od Konstantinopola u borbama
sa Perzijancima Avari su prekrili mir i 626. napali ga. Pobjedom na
moru Vizantija je razbila opsadu grada i avarsko-slovenske trupe odbacila
na sjever do Dunava, Save i Drine.
Jo u toku zajednike invazije Balkana starjeine pojedinih slovenskih plemena i uih plemenskih saveza visoko su kotirali na hijerarhijskoj ljestvici ukupnog saveza. Tako je knez Hakon, ve 615. godine
komandovao etverodnevnom opsadom Soluna i u njoj poginuo. Neki
drugi periferni starjeine, meutim, kao knez Samo (623. godine) ve su
tada na vrhuncu Avarske moi poeli da se odvajaju. Vizantijska odbrana
Konstantinopola 626. definitivno je zaustavila pritisak Avara i neka
slovenska plemena su prelazila i u slubu Vizantije.
Tako se na bosanskohercegovakom prostoru stvorila izmijenjena,
ali opet multietnika i multireligiozna struktura stanovnitva. Nosioci
vlasti Avari i nomadski saveznici (Ujguri, Huni, Gepidi, i Alani) jedva
da su uestvovali u tom. O brojnom odnosu Slovena u odnosu na Ilire
(romanizovane i neromanizovane) ima razliitih predpostavki, ali kasnija
jezika situacija daje prednost Slovenima, pogotovu to je, bar romanizovano, ilirsko stanovnitvo bilo na viem stepenu kulture i ve bilo
kristjanizirano.

6. Vojne organizacije i koncepcije ratovanja starog vijeka

Vizantijska vojska ovog perioda ustrojena prema Justinijanovim

(527. do 565.) reformama dijelila se na graninu vojsku (stalne posade
i obveznici graninih provincija), posade ostalih provincija i Operativnu vojsku. Ova posljednja stvarno je bila najjaa i sastojala se od
70

pjeadijskih, konjikih i gardijskih legija popunjavanih slobodnim

seljacima i kolonima, a onda i stranim najamnicima. Njeno jezgro bili
su privatni vojnici bogatijih vojskovoa i teka konjica federata. Poto
je Foka odveo operativnu vojsku sa Limesa u Carigrad, a u Carstvu
za njegove vlade (602. do 610.) zavladala anarhija, odbrana je pala na
stalne posade utvrenih gradova i kastela, koji se pojedinano nisu mogli
odbraniti tako masovnoj invaziji.
Sa kolikim snagama su Avari krenuli u napad nije mogue rei. Od
nekakve pomoi nam je jedini vizantijski podatak da su 626. u napadu
na Carigrad angaovali 80.000 ljudi. Njihovu udarnu snagu, koja se mogla
brzo premjetati i koncentrisati na odluujuim takama, inila je lahka
konjica i konjica nomadskih saveznika, dok su masu pjeadije inili
Sloveni (koji su imali i neto konja). Demografske promjene, na Balkanu
meutim, donijelo je pomjeranje bar tridesetak junoslovenskih plemena,
koji su u prethodnim pljakakim pohodima upoznali pogodnosti ovih
prostora.
Na glavnom pravcu napada (prema Solunu i Carigradu) poslije
614. godine vie nije bilo uspjeha. Ouvani egzarhati u Africi, Aziji i na
Apeninskom poluostrvu pobunili su se protiv Foke, uinili kraj osmogodinjoj anarhiji i za cara krunisali Heraklija (610. do 641.).14 Avarskoslovenski savez je u drugoj deceniji VII stoljea vie puta pokuavao
zauzeti Solun, a onda i Carigrad (617. i 619.). Zbog toga je Heraklije
pristao na nepovoljan mir sa Avarima (619.), ime je, uz visoki danak,
prihvatio izvreno naseljavanje Slovena i izvrene demografske
promjene na Balkanu.
U ovoj viedecenijskoj stihiji novodoseljena slovenska plemena nisu
se mogla ustaliti u odreenim oblastima. Dolazilo je do razdvajanja, i
preslojavanja narednim talasima doseljenika, a pomjeranja stanovnitva
je bilo i u slijedea dva stoljea.15 Paralelno sa tim teklo je povezivanje
14 Za njegove vlade grki jezik je postao slubeni i crkveni i time je poelo stvaranje
pravoslavne Vizantije iako se tek 812. godine odustalo od prava nasljea Rimske Imperije.
15 Tradicija Drobnjaka govori da se jako pleme sa Vlaia u X vijeku premjestilo na
jug i posjelo Rudine u istonoj Hercegovini a njihove prethodnike potislo na nepovoljnu
planinsku oblast Durmitora, gdje su se na pojilitima rijeke Tare sukobili i sprijateljili sa
zaostalim ilirskim prekotarskim plemenom Kriima.
71

i asimilacija sa zaostalim starosjediocima. Uz to, novija istraivanja su

na prostoru Bosne, Hercegovine i Crne Gore potvrdila i trajnija naselja
Avara, koji su, takoe, asimilirani. Eventualne enklave avarskih konjanikih saveznika jo lake su asimilirane. To je ubrzalo raspadanje
njihovog rodovskog ureenja. Zamjenjuje ga seoska optina i teritorijalizacija stanovnitva, praena jaanjem vlasnitva pojedinih porodica, to je poetak feudalizacije i centralizacije vlasti na njenoj osnovi,
a time i utiranja puta stvaranju drave.
Do 622. Iraklije je sproveo reorganizaciju uprave i vojske, uveo
tematsko ureenje (administrativne vojne oblasti sa sopstvenim vojskama), a bio je vjet i u diplomatiji.
U Avarskoslovenskom savezu sigurno ostaju Sloveni od Gvozda
do Drave i gotovo itav bosanskohercegovaki geografski prostor do
Jadranskog mora, sem uskog pojasa vizantijske teme Dalmacije (optine Dubrovnik, Split, Zadar i Vrgada).
Bajanovim neuspjehom da zajedno sa Persijancima 626. godine
vojskom od 80.000 ljudi zauzme Carigrad, Avarskoslovenski savez se
poeo jae osipati. Na istoku Balkanskog poluostrva odvojili su se Bugari
(635.) i sa njima slovenska plemena, koja su ih kasnije asimilirala.
Za avarski nain ivota Panonija je bila znatno pogodnija i oni su
se tamo ve bili udomaili, pa su se na Balkanu naselili uglavnom Sloveni, ali su novija arheoloka istraivanja potvrdila i trajnija avarska
naselja u dijelovima Bosne, Hercegovine, Dalmacije i Crne Gore. to
se organizacije vlasti tie postoje pokazatelji (Nada Klai) da su ovdje u
Bosni jo u VII ili VIII vijeku bila formirana bar dva banata, odnosno
banovine.16 Jedan od njih je obuhvatao uglavnom izvorni a drugi donji
dio porjeja rijeke Bosne i njenih pritoka Usore i Spree. Zahvaljujui,
prije svega, otporu makedonskih Slovena i zauzetosti u borbama sa
Arabljanima, Vizantija je sporo uspostavljala vlast na Balkanu. Tako je
najvei dio slovenskih plemena bosanskohercegovakog geografskog
prostora ostao u sastavu Avarskog kaganata, dok ga Franci nisu unitili
16 Otuda tradicija vladarskog naziva u Bosni (bajan=ban, u ekoj pan, bajanat =
banat, ban=banovina). Kombinovanjem slovenskog naziva za seosku teritorijalnu opinu upu i avarskog za titulu ban dobijen je termin upan i td.
72

u ratovima 796. do 802. godine. Knez Ljudevit Posavski u toku franake najezde preao je na njihovu stranu, ali je kasnije 818. i protiv njih
digao ustanak.
Heraklije je, prema nekim izvorima,17 poslije 635. godine, za svoje
federate za borbu protiv Avara pridobio iza Karpata i dva zapadnoslovenska plemena. Sudei prema rasporedu u pradomovini iza Karpata
(gornji sliv Elbe) ni bijeli Hrvati ni Luiki Srbi, nisu pripadali junim
Slo-venima. Prvo angaovanje na Balkanu prvima je bilo u izvornom
dijelu Krke, radi pojaanja odbrane teme Solina, a drugima u dolini Strume
radi pojaanja odbrane Soluna. Zahvaeni malarijom, Srbi su pokuali
da se vrate preko Dunava, pa im je destinacija promijenjena. Rasporeeni
su u dolinu Lima radi odbrane teme Dra.
Odbrana tog prostora, odnosno Avarsko-slovenskog saveza sada
se bazirala na utvrenim avarskim naseljima - ringovima iz kojih su
ispadima konjice i koncentrisanim udarima razbijali neprijatelja na
otvorenom prostoru. Kad su bili u pokretu sa ili bez porodica, Avari bi
se zatvarali u kolski logor. U tom sluaju logor je imao namjenu kao
i ring. Nomadska plemena u Savezu, zbog sline organizacije ivota,
potpuno su se uklapala u taj koncept, ali kad bi se avarska konjica
udruila sa slovenskom pjeadijom postajali bi efikasan instrument i
u napadu i u odbrani.
Slovenska plemenska vojska bila je organizovana po decimalnom
sistemu, na elu sa plemenskim starjeinama. Osnovni rod bila je pjeadija sastavljena od strjelaca, titonoa, prakaa i kopljanika. Raspolagali su i sa neto konjice i opsadnih sprava, a bili su vjeti i u borbama
oko rijeka i u movarama. I po izbijanju na more oni su se sluili trupinama (amcima izraenim od jednog stabla - monoksil), to je kasnije
Neretljane uinilo znaajnom gusarskom silom. Monoksili, naravno
nisu bili dorasli ni vizantijskim morskim brodovima sa tri reda vesala
ni zadatku kakav je bio zauzimanje Carigrada 626. godine.
17 Izvori nisu ba sigurni. O tome u historiografiji postoje razliite teorije. Teorija da su
Hrvate u Dalmaciju prebacili Franci iz Karantanije, potvruje da nisu bili u prvom talasu
(602. do 614), ali nije odriva zbog toga to tada Dalmacija nije bila u franakim rukama.
Ova teorija, meutim, bar objanjava odravanje njihovih imena.
73

Dolaskom na Balkan Sloveni su donijeli znaajna iskustva iz stogodinjeg ratovanja sa Vizantijom (sami ili sa Avarima). U tim borbama
bili su nauili da ratuju na suhu i na vodi, u movarama, u zasjedama
i na otvorenom polju, kao i da opsjedaju gradove. Ta iskustva su im
dobro dola u odbrani zaposjednute teritorije, ali su (podozrivi prema
utvrenjima) sve sline graevine poruili, a svoja razbijena naselja
po bratstvima gradili od drveta.
Junoslovenska plemena, koja su u prapostojbini ivjela u prostranim ravnicama i movarama velikih rijeka, u vieslojnom naseljavanju,
po uglavnom uskim i nevelikim rjenim dolinama Balkana, neminovno
su se u teritorijalizaciji morala razbiti i prilagoditi, reljefom diktiranom, stanju obradivih povrina na terenu, potrebama avarskog komandovanja vojskom i upravljanja teritorijom, a posebno injenici da osvojeni
prostor nije ostao potpuno pust.
To je osnovni razlog to je vie od tridesetak junoslovenskih plemena razbijeno na bratstva i manje jedinice, pa je novostvorene konglomerate doseljenika i starosjedilaca i avarsku upravu (iru od upa)
bilo mnogo lake imenovati zateenim, ili prilagoenim geografskim
pojmovima, na primjer: Neretljani, Bonjani, Humljani, Travunjani,
Cetinjani, Sanjani, Drinjaci.18 Budui u vizantijskoj slubi, nekoliko
decenija kasnije i po drugom osnovu doli, Srbi i Hrvati, lake su
zadrali ime, zadrani su na okupu i u kasnijem periodu lake podreivali i asimilirali susjedne slovenske upe formirane u prvom talasu
doseljavanja Slovena na Balkanu (602. do 614).
Slovenska plemena, koja su ostala u Avarsko-slovenskom savezu
pred naletom neprijatelja sklanjala bi se u te avarske ringove ili logore i
kao pjeadija svojim bacakim orujem skladno dopunjavala njihovu
odbranu, ili svojim brojem ojaavala ispade i gonjenje neprijatelja. Ako
su morali da se brane samostalno, za sklanjanje su koristili preostale ilirske gradine ili rimske katele, logore, kule i druga utvrenja, koja su
18 To je ustvari bila opta pojava na Balkanu i kod Slovena uopte (Dukljani, Makedonci, Moravljani) i objanjava, po uspostavljanju vizantijske vlasti, ostvareno irenje ta dva
imena. Isto tako objanjava i proirenje turskotatarskog imena Bugari, na Slovene glavnog
doseljenikog talasa na krajnjem istonom dijelu Balkana.
74

u naseljavanju esto razarali ili otetili. Eventualnu konjicu bi koristili kao to su nauili od Avara.
Takvim nainom su se mogli odbraniti od eventualnih napada susjednih plemena, ali udare vizantijskih legija teke pjeadije i konjice
nisu mogli izdrati, pa su postepeno primali vrhovnu vlast Vizantije.
Kad su Franci u franako-avarskim ratovima (791. do 802.) unitili
Avarski kaganat, Vizantija je konano ovladala preostalim bosanskohercegovakim prostorom, na kome su se ve bili zaeli embriji sopstvene dravne vlasti.
Avarski kaganat je svoju snagu zasnivao na koncentrinim iznenadnim udarima svojih konjikih odreda. Njihova pokretljivost je dopunjavana pomjeranjem (nekad i pravom invazijom) saveznikih, slovenskih plemena, koja su se uglavnom borila pjeke.
Odbrana Kaganata zasnivana je, uz to, i na sistemu ringova, u koje
se sklanjalo okolno stanovnitvo i iz kojih su vrili konjike ispade.
Ring je graen u ravnici, na ocjeditom zemljitu, i postepeno opasivan
palisadama u obliku koncentrinih krugova sa nasipima i mogunou
kopanja bunara za vodu. U centru je bio zamak plemenskog starjeine
i nastambe najueg rukovodstva i pratnje, u meuprostorima su bile
nastambe i okunice, tale za konje i stoku, smjetaj rezervi hrane za
ljude i stoku.
Za posljednjih 200 godina, koliko se bosanskohercegovaki prostor
jo nalazio u sastavu Avarskog kaganata, to je vailo i za ovaj prostor. Od
devetog vijeka u procesu ubrzane feudalizacije ulogu ringova postepeno
su preuzeli zamkovi plemenskih starjeina, koji su upravo u ovom
periodu, slijedei novo okruenje, izrastali u plemstvo. Tako su, logino,
plemiki zamkovi - sve vie graeni na pogodnim uzvienjima - i oko
njih razvijena utvrenja gradovi. Kao i u ostaloj Evropi, ovi zamkovi,
postali su okosnica odbrane Bosne u toku njene srednjevjekovne nezavisnosti.
Vievjekovni period ranog srednjeg vijeka, nakon tekog sudara
civilizacija (Rimskih carstava i barbara) od kraja IV do poetka IX vijeka
iz razumljivih razloga, historijska nauka nije mogla potpunije rekon75

struisati. Otuda su i vojna organizacija i operativnotaktiki postupci sukobljenih strana manje jasni i sem u globalnom smislu, teko je o njima dati
preciznije ocjene i sudove.
Napredovanjem feudalizacije i sa njom paralelne ponovne kristijanizacije i pismenosti, postepeno e se u narednim vjekovima kristalisati
ukrupnjavanja feudalnih posjeda, pojava oblasnih gospodara zavisnih
od stranih sizerena, pa i slovenskih drava, meu kojima je i Bosna,
ali koje su i same esto, u sklopu feudalne hijerarhije, takoe, manje
ili vie zavisile od svojih sizerena.

76

II/1 ILIRI
(poznatija plemena )
77

II/2 ILIRIK
(RIMSKA PROVINCIJA)
78

II/3 GLAVNI PUTEVI PREMA LIMESU

79

II/4 DAORSON
(ostaci)

80

II/5 MOGORJELO
81

TREI DIO
SREDNJEVJEKOVNA BOSANSKA DRAVA
I KONCEPCIJA NJENE ODBRANE

1. Poeci drave Bosne

2. Razvoj srednjevjekovne drave Bosne
3. Stanovnitvo srednjevjekovne Bosne
4. Srednjevjekovna Bosanska vojska i koncept odbrane zemlje
5. Provjera koncepta odbrane u praksi
6. Gradovi i utvrenja srednjevjekovne Bosne
7. Feudalna anarhija, slabljenje odbrane i kraj
srednjovjekovne bosanske nezavisnosti
8. Multikonfesionalna specifinost Bosne i njena odbrana

1. Poeci drave Bosne

Opta destabilizacija izazvana seobom naroda i avarskoslovenskom

invazijom Balkana, te pustoenje civilizacijskih centara na njemu uslovili su dugotrajan proces obnavljanja dravne organizacije i stvaranje
srednjevjekovnih drava na njemu. Doseljenici su bili na znatno niem
stepenu kulture i nepismeni. Bili su rascjepkani na male plemenske i
bratstvenike zajednice. U planine izbjegli i desetkovani starosjedioci
(u najveem broju Iliri) takoe, nisu nastavili ivot u istim zajednicima,
jer ih se znatan broj, pred invazijom doljaka, povukao prema moru ili se
sklonio u planine. Gustina naseljenosti pala je ispod kritine take.
Brojna nadmonost Slovena, posvjedoena je opim prihvatanjem
slovenskog jezika, a prihvatanje civilizacijskih tekovina i injenicu da
su neslovenski elementi (Iliri, Avari, Goti, romanizovano stanovnitvo)
bili, takoe, znaajan faktor populacije na ovom prostoru. Tome u
prilog govori i odravanje hrianstva u prvobitnom obliku (religija
eksploatisanih i potlaenih), uprkos nestanka Rimske imperije. Visokokvalitetni rimski putevi, neodravanjem su zaputeni. Jezika barijera
i razliiti vjerski kultovi samo su pojaavali usitnjenost zajednica, pa
je organizacija zajednikog ivota i homogenizacija stanovnitva na
irem prostoru potrajala.
Prvi oblici samostalnih dravnih organizama na bosanskohercegovakom geografskom prostoru registrovani su jo na poetku IX
stoljea neposredno poslije sloma Avarskog kaganata. Da bi u to vrijeme
mogli biti afirmisani, njihovi korjeni su morali biti znatno dublji.
Smatramo da ti korjeni spadaju u period zajednike avarsko-slovenske
drave, koja se upravo na ovom dijelu Balkana, odrala jo 170 godina po
neuspjelom pokuaju osvajanja Konstatinopola 626. godine. Od poetka
zajednikog ivota u Avarsko-slovenskom savezu to je svakako vie od
85

200 godina. Drugi, ne manje znaajan elemenat je zadravanje, za ovaj

prostor specifine, multikonfesionalnosti i tolerancije kosmopolitskog
Rima, koja se u toku izgradnje i egzistencije Bosne kao nezavisne drave
jo vie pojaavala.
Presudnu ulogu za odravanje te vlasti imalo je prethodno masovno
naseljavanje junoslovenskih plemana i njihova homogenizacija sa zaostalim ilirskim i avarskim elementima. U tom burnom vremenu pojedine
porodice plemenskih i vojnih starjeina dokopale su se vlasti i bogatstva
i izdigle iznad ostalih. To je svakako utjecalo na organizaciju vlasti nakon
teritorijalizacije u novoj znatno drugaijoj sredini i uee tih porodica
u vlasti. Razbijene oblike plemenske svojine zamijenila je teritorijalna
seoska optina. Reljefom diktirane rimske, od Ilira naslijeene, dekurije19 sada su postale upe, a njihovo udruivanje u ire upravne jedinice zavisilo je od moi upana ili bratstva koje bi svoju vlast nametnulo
u odreenoj upi, a naravno i od njihovog odnosa prema vioj, centralnoj
avarskoj vlasti. Znaajna je i razliita pozicija na Balkan doseljenih Slovena. Jedni su osnovna masa junih Slovena, koji su se na Balkan doselili kao saveznici vodeih invazora Avara i sada ostali bez svoga sizerena i drugi, zapadnoslovenska plemena (Srbi i Hrvati) tridesetih godina
VII stoljea dovedeni iza Karpata kao federati Vizantije i gotovo dvjesto
godina branitelji vizantijskih tema Draa i Salone, u susjedstvu. To im je
omoguilo i ouvanje plemenskog imena. Doli su u priliku da u pogledu
ukrupnjavanja vlasti i poboljanih odnosa sa sizerenom, materijalizuju tu
injenicu. Bili su u prednosti nad ostalom, viestruko rascjepkanom junoslovenskom masom.
Slom Avarskog kaganata i ubrzana feudalizacija i hristjanizacija
njegovog prostora, praena uvoenjem slovenske pismenosti (druga polovina IX vijeka i irilo i Metodije) ubrzali su dovrenje tog procesa. Nestanak Avarskog kaganata (796. do 802.), a time i ostataka Avarsko-slovenskog plemenskog saveza doveo je poetkom IX stoljea i starosjedioce i novodoseljene stanovnike bosanskohercegovakog geografskog
prostora u potpuno novu poziciju slabljenje, odnosno nestanak centralne
vlasti i jaanje lokalnih monika. Razvoj prilika na njemu od sada je pod
19 Dekurija znai desetina, a mogla se odnositi na porodice, porodine zadruge,
ili bratstva, naselja.
86

oslabljenim uticajem sukoba izmeu Franake drave i Vizantije oko

prevlasti i nad bosanskohercegovakim prostorom i nad njemu susjednim
oblastima.
Obje sile su bile drave sa izgraenim sistemom odnosa i dodue
nejednakom crkvenom hijerarhijom. Zasnovane na razliitim konceptima, meusobno su se znaajno razlikovale. Zateenom slovenskom i
ilirskom stanovnitvu sa znaajnim ostacima Avara, Ostrogota, Izigota,
Vizigota i romanizovanih Ilira, sa razliitim religijskim i liturgijskim
opredjeljenjima oba sistema vlasti bila su tua. Na jednoj strani je bila
Vizantijska militarizovana administracija, a na drugoj nasljedni, plemiki (krvno plemstvo) feudalizam. Slubeni i crkveni jezik na jednoj
strani je bio njemaki i latinski, a na drugoj grki. Znaajne su bile i
razlike u teolokom shvatanju jo uvijek iste religije. Bukvalno do tada,
obje sile su bile pretendenti za obnovu Rimske imperije i jedinstvenih
liturgijskih procesa. Tek 812. godine jedna drugoj su priznale Rimsko
parcijalno nasljedstvo.20
U prirodno omeenom prostoru, dakle prirodnoj cjelini obiljeenom
rijekama Drinom, Savom i Unom te Jadranskim morem, po prestanku
avarske vlasti, u toku dva vijeka uhodana je teritorijalizacija doljaka.
Na ovom prostoru malobrojni Avari su asimilirani. Suivot izmeu Slovena i ilirskih starosjedilaca potisnutih u planinske oblasti morao se,
takoe, uspostaviti. Odnosi su najee bili susjedski, pa i dobrosusjedski
sa sve eim oroavanjem.
Granice ovog prostora, koji Nada Klai naziva bosanskim zemljama
(i dijeli ga na Zagorje i Podgorje), postavljene su davno prije. Na tim linijama Rim je postavio svoje provincijske i dravne granice. Granice su
ostale konstanta do danas i bile su manje podlone promjenama nego
bilo gdje drugdje.
Meusobna komunikacija, razmjena dobara i usluga, trgovina, oroavanje, unutarregionalna migracija, bila je esta i sve ea do X vijeka.
Tako se stanovnitvo, bez obzira na povremene nesporazume, postepeno
homogeniziralo.
20 Te godine Vizantija je priznala krunisanje Karla Velikog za Rimskog cara, a ovaj se
odrekao pretenzije na istoni dio Rimske imperije.
87

Znaajan uticaj ima i antiko nasljee. Znaajan broj starosjedilaca,

uveliko je bio uvuen u kosmopolitsku rimsku kulturu, karakteristinu po
toleranciji veoma razliitih vjerskih zajednica. Govorili smo o prisustvu
Avara, koji su tu poslije propasti njihovog kaganata jednostavno ostali i
bili asimilirani. Dobar dio njih bili su avarski upravni inovnici u upama
(ranije dekurije) i arhiupama, koje se u Bosni oznaavaju iskljuivo kao
banati ili banovine, to je povezano i sa nastankom titule veliki ban.
Otuda je mijeanje stanovnitva jedinstveno na itavom bosanskohercegovakom geografskom prostoru i otuda ujednaavanje obiaja,
vjerovanja, jezika, leksike, izgovora, narjeja, privreivanja i podjele
poslova, ranije utrtih trgovakih veza, i naroito jo funkcionalnim rimskim putevima.
Ujednaavanje je u odnosu na susjedstvo uskoro u kasnijem periodu
dovelo do sve ee zamjene imena jezika: slovinski u bosanski.
S druge strane dvostoljetni zajedniki boravak doseljenih Slovena
i Avara sa starosjediocima (Iliri djelimino romanizovani) i snani
uticaj kulturnije sredine, razorio je i kod njih plemensku organizaciju.
To je posljedica imovinskog izdvajanja plemenskih i vojnih starjeina u
prethodnim burnim vremenima, i istovremene teritorijalizacije doseljenika i njihovog mijeanja sa starosjediocima, ime su i oni zahvaeni
procesom feudalizacije. Znaajna posljedica toga je i naputanje (zaboravljanje) starih plemenskih imena (vizantijski izvori govore da ih je, samo
slovenskih na Balkanu, bilo bar tridesetak). Za oznaavanje novog stanja
i meusobnog razlikovanja prihvatanje uglavnom postojeih teritorijalnih oznaka bilo je najadekvatnije rjeenje.21
Naziv Sloveni, odnosno juni Sloveni, za to je bio preirok. Te injenice su stvarnu vlast jedne i druge velike sile svodile na vazalne odnose
domaih plemenskih starjeina prema njima, i istovremeno kod njih
budile apetite sopstvene, od stranaca nezavisne vlasti. To je potvrdilo
uee plemena ovog prostora u irem slovenskom ustanku protiv
21 Pojava je zabiljeena kod svih junih Slovena prvog talasa doseljavanja. Izuzetak
su poslovenjeni Bugari, Hrvati i Srbi. Prvi su bili nesloveni, a druga dva su se doselili kao
federati Vizantije kad su ostali bili ve teritorijalizovani. Kao organizovaniji i jae vezani za
vizantijskog cara oni su kasnije zajedno sa feudalnom zavisnosti susjedima nametali i svoje
plemensko ime.
88

Franaka u zahvatu rijeka Save, Drave i Dunava,22 pod Ljudevitom

Posavskim (817. do 823.).
Ostatak IX stoljea protekao je u povremenim sukobima Bizanta i
Franake drave i pomjeranju granica u jednom i drugom pravcu, praenim bezvlaem ili anarhijom. Domai feudalci i plemenske starjeine su
uee na jednoj ili drugoj strani koristili za jaanje svog poloaja pa i za
teritorijalno proirenje, odnosno nametanje svog sizerenstva slabijim
susjedima.
Na irem primorskom pojasu bosanskohercegovakog geografskog
prostora slovenizacija je ila neto sporije, pa je homogenizacija drutva
i objedinjavanje, neosporno vrlo srodnih plemena u jednu dravu ilo
sporije. U osloncu na more i luke gradove tamo se lake obnavljala i
odravala vlast Vizantije, posebno poslije obrazovanja teme Dalmacija.
Ovdje je romanizovano ilirsko stanovnitvo, potisnuto iz unutranjosti
zemlje, bilo brojnije, a i visokoplaninski Dinarski sistem, kao JadranskoSavska vododjelnica inio je svoje. Iako spor, proces se, meutim, nije
mogao zaustaviti. Ni dvjesta godina poslije avarskoslovenskog prodora
na Balkan pomjeranje pojedinih naroda i plemena nije bilo zavreno.
Dolazak Maara 896. u Panoniju i stvaranje njihove drave pod vojvodom
Gezom (972.) znatno je ojaao slovenske elemente na bosanskohercegovakom geografskom prostoru i bio faktor daljeg pomjeranja jo neustaljenih grupa. U trendu je jo uvijek bilo pomjeranja ka jugu, na morske
obale i ostrva. U ta pomjeranja valja ubrojiti naseljavanje Neretljana
poetkom X stoljea, bosanskohercegovakom prostoru gravitirajuih
ostrva (Mljet, Korula, Bra i Hvar), te doseljavanje jednog stoarskog
plemena sa Vlaia u hercegovake Rudine23 u X vijeku, kao na primjer, potiskivanje tamo naseljenih Slovena (kasnije nazvani Drobnjaci)
i ilirskog plemena Krii. Ovdje moramo pomenuti i posljednji talas
pomjeranja Slovena iz Panonije na bosanskohercegovaki geografski
prostor, izazvan slabljenjem i slomom Moravske drave (907.), te pro22 Na ovom prostoru jo za dugo nema pomena naziva Hrvat. Jo itavo stoljee taj naziv
je ogranien na prostor juno od Gvozda, gdje je u VIII stoljeu pod Vizantijskim pokroviteljstvom (tema Dalmacija) obrazovan Hrvatski plemenski savez za borbu protiv Avara.
23 Brdsko i niskoplaninsko podruje izmeu Trebinja, Stoca, Gacka i Nikia, odakle
su starosjedioci potisnuti u visokoplaninske predjele Pive i Durmitora.
89

dorom i uvrivanjem Maara u Panoniji na prelomu IX i X stoljea.

Nesumnjivo da je ovaj, moda i ne tako velik talas, u situaciji nastaloj
poslije prve izme (867.) praen slovenskom pismenou i obavljanjem
crkvenih obreda na slovenskom jeziku, dovrio slavizaciju ovog prostora
sve do Jadranskog mora i pribrenih ostrva.
U takvoj situaciji, ve pod kraj VIII stoljea, u vrijeme nestanka
Avarskoslovenskog kaganata, na ukupnom bosanskohercegovakom geografskom prostoru kojeg neki historiari nazivaju i bosanske zemlje
javilo se vie oblasnih gospodara dotadanjih sklavinija sa razliitim
nazivima ban, knez, upan. Vizantijski izvori ih jednostavno imenuju
arhontima (poglavar, lokalni vladalac, starjeina, gospodar). Na prostoru sjeverno od glavne vododjelnice bili su to u Avarskoslovensku hijerarhiju ukljueni banovi, koji su se po unitenju Kaganata, najveim
dijelom osamostalili, ili su postali vizantijski arhonti odnosno oblasni
gospodari.
Na prostoru juno od Jadranskocrnomorske vododjelnice, koji je
znatno prije pada Kaganata bio pod jaim uticajem Vizantije, i due vremena pod njenom neposrednom vlasti, te u prostoru od Bokokotorskog
zaliva do Cetine u IX stoljeu javlja se vie posebnih cjelina razliitog
dravnopravnog poloaja i veliine. Proces objedinjavanja dvadesetak
i vie upa ovog prostora i do ulaska u sastav Bosne iao je neravnomjerno i uz meusobno presizanje, saveznitvo ili objedinjavanje, odnosno
podlijeganju feudalnoj zavisnosti jaih susjeda ili velikih sila, Vizantije,
Venecije, Maarske. To su prije svega: - Dubrovnik, odnosno jo romanski Raguzium odnosno Raguza, kao optina u sastavu vizantijske teme
Dalmacija, koji e se kasnije postepeno proiriti i na uski obalski pojas
i priznajui vrhovnu vlast jaih drava (Maarske, Venecije i Osmanskog carstva). Sa osloncem na razvijenu meunarodnu trgovinu i trgovaku flotu kao Republika odrao se do 1805, odnosno 1808. godine.
- Kao samostalni subjekat najkasnije u poetku IX vijeka javili su
se Neretljani24 i raspolaui znaajnom flotom naselili ostrva Mljet,
Korulu, Bra i Hvar. U toku stoljea do 887. pod knezovima Druakom,
24 Oblast se nazivala i Paganija, to svjedoi o sporosti i neravnomjernosti hristjanizacije
na ovom prostoru.
90

Ljuditom i drugim Neretljani - samostalno ili zajedno sa susjednim hrvatskim knezovima - vode gusarski rat protiv Venecije i uspjeno slamaju
njene pohode radi pacifikacije i pljake drveta, stoke i robova sa kopna
i ostrva. Pod kraj stoljea su pali pod vlast hrvatskih kraljeva. U prvoj
polovini X vijeka knez Petar Gojnikovi se oslobodio njihove vlasti,
ali je uskoro doao u sukob sa humskim knezom Mihailom Vieviem koji
mu je uz pomo cara Simeona (895. do 927.) oteo kopneni dio oblasti dok
je Venecija okupirala ostrva. Sredinom XI stoljea Neretljani su opet djelimino slobodni pod sucem Berigojem (1050.) i od 1078. do 1100. pod knezovima Jakovom, Rusinom i Slavcem, sva tri sa sjeditem u Omiu.
Centralni dio ovog prostora prvo se javlja kao Hlm a onda kao Hum,
Humska zemlja u slivu lijevih pritoka Neretve (Bune, Bregave i Krupe).
Jaanjem se iri i zahvata staro Zahumlje (podruje od Dubrovnika do
Neretve) sa sjeditem u Stonu, na poluostrvu Peljecu. U prvoj polovini
X vijeka pod Mihailom Vieviem, kao vazalom bugarskog cara Simeona
iri se i na Paganiju (izmeu Neretve i Cetine). Po slomu Bugarskog carstva, opet je pod Vizantijom da bi na prelomu X i XI vijeka bila u sastavu
Samuilovog makedonskog carstva (976. do 1014.), a onda opet Vizantije
i njenih vazala Duklje, pa Rake a jedno vrijeme i Ugarske.
Pet-est upa (jedna od njih svakako je bila Draevica, sa Risnom i
kasnije pod Tvrtkom izgraenim Novim) u istonom dijelu ovog
prostora, oblast Travuniju sa Draevicom Konavlima i Klobukom
objedinili su trebinjski upani, od kojih je jedan, Krajina sredinom IX
vijeka enidbom osigurao titulu arhonta (kneza), ali je oblast i tada
bila zavisna, uglavnom od Bizanta i njegovih vazala.
Kao to se iz izloenog vidi, ovaj primorski dio bosanskohercegovakog geografskog prostora u prvih nekoliko stoljea ima specifinu
sudbinu. To se ogleda u znaajnijem uticaju Vizantije i brem obnavljanju
njene vlasti, te u injenici da niko od oblasnih gospodara za to vrijeme
nije uspio da ga potpuno objedini. U tom je najvie uspio Mihailo Vievi.
U religioznom pogledu iako izloenog blizini hrianskih arita u Splitu
i Baru, pokrtavanje ovog primorskog prostora je znatno kasnilo kao i u
Bosni. Raskol hrianstva 1054. godine na Rimokatoliku i Ortodoksnu
(pravoslavnu) crkvu ovdje se za dugo nije osjetio. Ni kad je zajedno
sa Bosnom ovaj prostor objedinjen pod Dubrovakom nadbiskupijom
91

(oko 1200.) nije bilo jasnijeg opredjeljenja za istoni odnosno zapadni

obred. Nije pomoglo ni energino angaovanje osnivaa Srpske pravoslavne crkve (Sava Nemanji) i osnivanje nekoliko manastira i episkopije
(u Stonu 1219. godine). injenica da je na ovom prostoru sauvano najvie
steaka, koji se vezuju za Crkvu bosansku i manihejstvo, pored brojnih
zapisa o produenom prisustvu paganstva, hereze, patarena i slino, te
saradnje, saveznitva i rodbinskih veza ovdanjih oblasnih gospodara sa
Bosnom ukazuje na kontinuitet tih veza jo od doseljavanja.25 Plemensku srodnost sa Bosnom objanjava i dominantno dugo zadravanje
hrianstva u prvobitnom obliku i potom prisustvo Bosanske crkve u
ovim krajevima, dakako prije njihovog ukljuivanja u Bosansku dravu.
Pripadnici Bosanske crkve brojni su i u Mletakoj Dalmaciji.26
Na veu saradnju sa dravom Bosnom upuivala ih je i komplementarna privreda koja je uslovljavala visok stepen meusobne razmjene dobara, a naroito meunarodna tranzitna trgovina na karavanskim putevima od Dubrovnika (u odnosu na bosanskohercegovaki
prostor pa i Balkan Dubrovnik je kontinuirano imao ulogu Hongkonga)
u dolinu Drine i od Stona uz Neretvu prema dolinama Bosne i Vrbasa.
O tome najbolje svjedoi Povelja Kulina bana iz 1189. godine kao
upeatljiv pisani spomenik o odnosima sa Dubrovnikom. Takvi odnosi
su svakako postojali i sa drugim oblasnim gospodarima, poto se nisu
mogli preskoiti. Na kraju i injenica da su velika Narona, Epidaurum i
drugi primorski gradovi na ovom prostoru u prvom talasu bili potpuno
razoreni, svjedoi o masovnom prisustvu slovenskog elementa ve od
poetka VII vijeka. Nije bez uticaja ni injenica da je ovaj prostor (bez
Dubrovnika) zajedno sa Bosnom ve dva puta bio objedinjavan (u
okviru Simeonovog - bugarskog (893. do 927.) i Samuilovog - makedonskog carstva (976. do 1014.).
U drugoj polovini IX vijeka, u vrijeme poslije prve izme (867.)
Metodijevi uenici su na itav prostor donijeli slovensku pismenost
25 Saveznik Kulina bana humski knez Miroslav bio je oenjen njegovom sestrom i,
takoe, poznat po toleranciji, a zabiljeeno je i saveznitvo ovdanjih oblasnih gospodara sa
velikim banom Matijom Ninoslavom.
26 O tome opirnije u monografiji dr. Saliha Jalimana, HISTORIJA BOSANSKIH
BOGUMILA, IPP Hamidovi, Tuzla 1999.
92

(glagoljica) i masovnije primanje hrianstva, sada propovijedanog na

slovenskom jeziku. Na prelomu IX i X stoljea Bosna se nala u sastavu
bugarskog Simeonovog carstva (893. do 927.) a u Panonsku niziju su se
doselili i uvrstili Maari (895. do 907.). Iz Panonije potisnuti Sloveni,
logino su pojaali slovenski elemenat na itavom bosanskohercegovakom geografskom prostoru. Tako se, najkasnije u prvoj polovini X
stoljea, stvorila i prva bosanska drava. Po procjenama demografa,
krajem tog stoljea na sadanjem prostoru Bosne i Hercegovine ivjelo
je 282.000 stanovnika, u procjeni amerike Centralne obavjetajne slube
CIA u 2007. godini na istom prostoru ivjelo je 4,552.198 stanovnika,27
to znai esnaest puta vie. Populacija jedne drave svakako utie na
mogunosti i naine odbrane, ali je slian porast populacije vjerovatno
bio i u njihovom okruenju.
Savremeni vizantijski car Konstantin Porfirogenit (912. do 952.) na
bosanskohercegovakom prostoru izriito pominje zemlju Bosnu
(horion Bosona). Njegovo djelo DE ADMINISTRANDO IMPERIO
(O upravljanju carstvom),28 uz sve nepreciznosti i nepotpunosti, prua
sigurne podatke o stanju na ovom dijelu Balkana. Za Bosnu se izriito
kae da joj je na elu ban,29 da se stere od Drine do Grmea (dakle do
Une). U djelu se daju podaci i o drugim dijelovima bosanskohercegovakog prostora, koji je u to vrijeme u cjelini u sastavu njegovog carstva,
odnosno Vizantije. Prije svega tu je optina Dubrovnik (Ragusium),30
u sastavu vizantijske teme Dalmacije,31 te oblasti Travunija izmeu
Risna i Dubrovnika i Zahumlje (Hum, Neretva, Paganija) izmeu
Dubrovnika i Cetine.
Slamanjem Simeonovog bugarskog carstva (927.). Vizantija je ponovo izbila na ranije sjeverne granice i od tada je franako-vizantijsko
27 Ilijas Bonjovi, BOSNA I HERCEGOVINA DEMOGRAFSKA BARKA,
Forum Bosna, broj 3-4, Sarajevo 1999, str. 119. Izvodi iz Faktografskog izvjetaja CIE
za 2007. godinu objavljeni 4. avgusta 2007. u sarajevskom Osloboenju.
28 Objavljeno vie puta.
29 Od tog perioda banovi se u Bosni pominju 968, 1042, 1084. i 1103., ali se to
po imenu kae tek za bana Boria 1154. do 1163. godine.
30 Sveden na gradske zidine, na ostrvu.
31 Tema Dalmacija (obuhvatala je jo Split, Vrgadu, Zadar i ostrva Rab, Krk, Cres i
Loinj.
93

rivalstvo zamijenjeno maarsko-vizantijskim. Maari su ve u ovom

vijeku (a i u narednih nekoliko) esto prodirali na Balkan, a 934. i 943.
godine ak do Carigrada. U tim prodorima nekad su kao vazali ili kao
saveznici uestvovali i bosanski banovi, na jednoj ili drugoj strani, to
ukazuje na to da je bosanskohercegovaki prostor u ovih nekoliko vjekova vie puta dolazio pod vlast jedne ili druge sile i u tom okviru njegovi dijelovi pod vlast nekog od bliih susjeda sa istoka ili zapada, da bi
pod kraj stoljea (998.) za blizu dvije decenije doao u sastav jo jednog
velikog slovenskog, ovog puta Makedonskog, Samuilovog carstva.
Zna se da je u toku i od doseljavanja Slovena na ovaj prostor dolo
i do znaajnih drutvenih, demografskih, religijskih,32 kulturnih pa i vojnih promjena. Dolo je do raspada slavenskog rodovskog ureenja u
kome se u ogranienom obimu praktikovalo i ropstvo, te da je na ovom
prostoru u nastavku procesa stasalo feudalno drutvo. Takoe, se zna da
je feudalizaciju snano pomoglo i hrianstvo,33 zaeto kao socijalni
pokret siromanih i robova. Feudalizacija drutva je omoguavala crkvi
jai uticaj na vjernike, izgradnju crkvene hijerarhije i raskoi u crkvama,
ali se upravo na tome i u samom hrianstvu javio otpor.
Feudalcu je bilo svejedno, da li su njegovi kmetovi pripadali njegovom plemenu pa ak i bratstvu, ili su to bili pripadnici nekih drugih naroda. Njegova mo je zavisila iskljuivo od broja kmetova i povrine
obradive zemlje kojom je raspolagao. Vremenom su sve vie i manji
feudalci dolazili u vazalan odnos prema svojim jaim susjedima.
Vezanost za zemlju kmetova i slobodnih seljaka dovela je do teritorijalizacije stanovnitva, a zavisnost vazalnih feudalaca prema sizerenima i do sve vee centralizacije vlasti, te time i do centralizovane dravne organizacije. Feudalizacija je ostvarena prvo na nivou u p a.
Sloveni su u ovim krajevima tako nazivali u kotlinama, dolinama i na
krakim poljima odvojene prostore, kojih se u toku doseljavanja doko32 Antropomorfni kult Rimske dravne religije (a ni kasnije hrianstvo) nikada

nije na ovim prostorima dublje zahvatio seosko stanovnitvo, koje je i dalje tovalo
prirodne boanske sile. Uz to, prostor je u III stoljeu bio snano zahvaen talasom
misterijskih religija Srednjeg istoka, koje su donijeli legionari, pa se na tom talasu
stoljeima odrao konglomerat svih tih uticaja.
33 To je bilo mogue tek poto bi postala dravna vjera na odreenom prostoru.
94

palo neko bratstvo ili grupa srodnih porodica. Osvajai ije su drave
poivale na istom sistemu, sada su to morali uvaavati, pa se njihova vlast
svodila na nametanje vazalnog odnosa domaim feudalcima, odnosno
starjeinama tih upa. U razliitim periodima ovih je izmeu pedeset
i stotinu.
Dotadanja arolikost razlitih kultova (od praslavenskog, ilirskog
i rimskog mnogobotva do ranokranskog jednobotva) uglavnom
nestaje u vrijeme ubrzanog pokrtavanja balkanskih Slovena Vasilija I
(867. do 886.). Ubrzano pokrtavanje, koje upravo tada masovnije zahvata Bosnu, moralo je usloviti njegovo povrno i formalno prihvatanje.
Kad je to isto podruje, u vrijeme druge izme, odnosno konanog raskola (1054.) izmeu pravoslavlja i katolicizma, ostalo na periferiji
sukoba, to je rezultiralo razvojem specifine Bosanske crkve, koja
nije pratila liturgijske novotarije ni Carigrada ni Rima. Tako su se na
ovom prostoru sauvala ranija ranohrianska shvatanja, jednostavna
obredna praksa i multikulturna tolerancija.34 Bosanskohercegovaki
prostor time je sauvan od netrpeljivosti koja je od tada zavladala Evropom i izraavala se u naelu cuius regio eius religio (ija vlast onoga
i religija). Tek Vestfalskim mirom (1648.) poslije tridesetogodinjeg
vjerskog rata, priznata je ravnopravnost katolike, luteranske i kalvinistike crkve, ali je netolerancija prema ostalim (nehrianskim)
vjerama ostala, i izgleda pojaana.

2. Razvoj srednjevjekovne drave Bosne

Porfirogenitova zemlja Bosna u sauvanim pisanim spomenicima

prvi put pomenuta u prvoj polovini X stoljea 949. godine oigledno nije
mogla nastati u tom trenutku. Kao samostalan subjekat, odnosno zaseban
entitet morala je postojati i znatno ranije, morala je postojati bar u prvim
34 Za te odnose karakteristina je Kulinova povelja Dubrovakom knezu iz 1189. godine.
To je istovremeno najstariji sauvani bosanski dokumenat pisan na narodnom jeziku, a svjedoi i o razvijenoj diplomatskoj kancelariji na Dvoru.
95

decenijama IX vijeka, kada se na bosanskohercegovakom prostoru

javljaju i drugi slini subjekti pod vlau oblasnih gospodara, koje
vizantijski izvori tituliu arhontima a latinski komesima (comes) odnosno knezovima. Avarske i slovenske titule (ban, upan, knez) su u
izvorima ovog doba rjee, ali ipak su prisutne.
Njeno korjenje, meutim, treba traiti u predhodnoj organizaciji i
hijerarhiji vlasti Avarskog kaganata, kome je i ona do njegovog sloma
pripadala: (kagan, kan, ban, upan, pan) i analogno tome: kaganat,
kanat, banat - banovina, upa iz ega je oigledna slovenska osnova
i avarska nadogradnja, a ve smo vidjeli da u tom kontekstu Nada Klai,
ve u vrijeme postojanja Kaganata, u slivu Bosne pominje bar dvije banovine (Bosna i Usora).
U dva stoljea (IX i X) ovaj prostor je bio tri puta zahvaen
uspjelijim pokuajima objedinjavanja ukupnih junoslovenskih plemena. Prvi, pod knezom Ljudevitom Posavskim (817. do 823.), drugi
pod bugarskim carom Simeonom (895. do 927.) i trei pod makedonskim
carem Samuilom (974. do 1014.). U sva tri ova pokuaja bio je ukljuen
i bosanskohercegovaki prostor. Vizantija i Franaka drava bile su,
meutim, velesile pa ti pokuaji nisu mogli ostaviti trajnije posljedice.
Zabiljeeni su i pokuaji meusobnog pokoravanja dijelova bosanskohercegovakog prostora, kao i takvi pokuaji susjednih, u odnosu na
Vizantiju vazalnih, drava Rake, Hrvatske i Duklje.
Tako je politiko objedinjavanje i uobliavanje bosanskohercegovakog geografskog prostora potrajalo vie vjekova. Izgleda da ga je
obavila jedina bosanska dinastija Kotromania, koja je rano uspostavila i uporno odravala dobre duhovne, privredne i rodbinske odnose
sa svim autohtonim subjektima koji su se na njemu pojavljivali. Izvan
tog objedinjavanja ostao je samo dugo neslavizirani Dubrovnik35 kao
posljedica petovjekovne vizantijske dominacije i politike separacije u
odnosu na zalee, a onda i 150-godinje mletake okupacije.36
35 Sa okonanjem mletake okupacije 1358. godine okonana je i slavizacija Dubrovnika.
36 Oblasni gospodari Travunije i Zahumlja za koritenje vinograda u upi, umetu, Rijeci
i Zatonu dobijali su po 36 zlatnika mogoria do 1463. godine, a zahumski knez Mihailo Vievi
je u prvim decenijama IX vijeka kao vizantijski prokonzul upravljao i Dubrovnikom.
96

Razvoj drave Bosne, kao i kod drugih junoslovenskih naroda

uslovljen je raspadom iz pradomovine donesenog rodovskog ureenja
i feudalizacijom drutva u toku njegove stabilizacije na ovom prostoru.
Raspadanje rodovskog drutva doseljenih Slovena na ovom prostoru
poelo je odmah po doseljavanju. Bilo je to uslovljeno ve teritorijalizacijom i mijeanjem zahvaenih doseljenika sa starosjediocima. Povoljniji uslovi za feudalizaciju nastali su, meutim, tek po unitenju Avarskog kaganata i dolaska Prostora pod vlast feudalnih velesila Vizantije
i Franake drave. Izostanak paralelne kristjanizacije i kasnije sporo
uvrenje dravne i crkvene hijerarhije ponovo je usporilo proces feudalizacije, pa se on protegao do u X stoljee.
Kao i u drugim zemljama prvi feudalci su i ovdje obogaene plemenske starjeine rodovskog drutva u raspadanju, a uspostavljanje hijerarhije meu njima zavisilo je od njihovog pojedinanog bogatstva,
najee steenog u meusobnim sukobima ili ratovima. Uspjenije
plemenske starjeine obino bi prvo svoje suplemenike i dunike pretvorili u kmetove, a onda se, u nestalnim vremenima, nametli susjedima u
okolnim seoskim optinama, a onda i upama. Naravno da se pri tom
najvei broj slobodnih seljaka pretvorio u kmetove.
U toku ova dva - okolnostima usporena - procesa uloga politikog
objedinjavanja bosanskohercegovakog geografskog prostora uglavnom
je pripala domaoj dinastiji Kotromania. Na politiku scenu mogla je
stupiti najkasnije u prvoj polovini desetog stoljea, poto se od tada u
historjiskim izvorima kontinuirano pominju i drava i titula njenog
bana. Vjerovatno su joj pripadali i prvih nekoliko banova, jer se u poveljama esto istie da je dinastija Kotromania odvazda, odnosno da
Dinastija upravlja Bosnom od njenog postanka. Pod kraj Avarskog
kaganata bosanskohercegovaki geografski prostor je izgleda bio organizovan u banovinama. Ako su dvije bile u slivu Bosne (Bosna i Usora) u
svemu ih je moglo biti i desetak. Objedinjene su bile pod vlau kagana
i ako je u njima oigledno bila slovenska veina. Nestankom Kaganata
u odsustvu vre vlasti Vizantije u X i XI stoljeu to se kao, i u susjedstvu, manifestovalo vlau oblasnih gospodara, od kojih su se neki
i dalje titulisali banovima, dok jedan od njih nije postao veliki ban.
Najvie izgleda za to imao je ban istoimene banovine (Bosne) koji je
97

u ranim godinama X vijeka objedinjavao desetak dobro povezanih

upa. Tu se sredinom XII stoljea javlja i prvi ban po imenu Bori, ija
se banovina mjeri sa deset i vie dana hoda. U pisanim izvorima Bori
se pominje sredinom XII vijeka kao egzarh (vladar) ... zemlje Bosne. Za
vrijeme obnove vizantijske moi i cara Manuela Komnena (1143.-1180)
Bori se 1154. godine javlja kao saveznik maarskog kralja u opsadi
Branieva (na Dunavu).
Porodici Kotromania za itavo vrijeme postojanja srednjevjekovne
Bosanske drave legitimitet bosanske vladarske kue nije osporavan.
U skladu sa vaeim pravilima ponaanja feudalnog drutva taj legitimitet su priznavali i povremeni osvajai, nameui joj samo svoje sizerenstvo. Nekad se to ostvarivalo i promjenom linosti bana, ali uvijek
iz iste porodice.37
Pouzdanih izvora o usponu Dinastije i razvoju zaetka drave nema,
ali prema drugim poznatim dogaajima matina upa Dinastije Kotromania nalazila se u srednjoj od tri velike kotline (Sarajevska, Visoka
i Zenika) gornjeg toka Bosne. Tu se u Milima (danas Arnautovii)
nalazilo i sjedite Drave, odnosno Bosanski dvor, a odravao se i Bosanski stanak. Desetak-petnaest upa ovih kotlina rijekom Bosnom i
njenim ovdanjim pritokama (Lava, Fojnica, Trstionica, Ribnica, Stavnja,
Miljacka, eljeznica, Zujevina) saobraajno je bilo veoma dobro povezano i njihovo objedinjavanje moralo je znaiti dovoljno jezgro Drave,
ije je ime logino nametala osnova tog povezivanja - rijeka Bosna.
To objedinjavanje moralo se dogoditi znatno prije sredine desetog
stoljea, kada je za vlade Konstantina Porfirogenita (912. do 952.)
zemlja Bosna u daleko irem obimu (deset i vie dana hoda kako
je Kulin rekao Kazamarisu) bila nepobitna injenica. Iz sauvanih
pisanih izvora, jedino je sigurno da Bosnom i dalje vladaju banovi, te
da u nerijetkim maarsko-vizantijskim ratovima uestvuju na jednoj ili
drugoj strani. Nekad kao vazali, nekad kao saveznici. U tom periodu u
dva navrata Bosna je u sastavu drugih drava junoslovenskih naroda
37 Neki historiari, meutim, uporno odriu da je taj, za to vrijeme legitimni kontinuitet,
karakteristian ne samo za Bosnu nego i za Evropu u cjelini, poto se vladarsko pravo smatralo datim od boga i u tom bilo snano podrano od crkve.
98

a bar po jednom pod vlau neposrednih susjeda (Hrvatske, Rake i Duklje), kao i da je od raskola (1054.) pruen jak otpor katolikoj crkvi zbog
uvoenja desetine. Takav otpor je bio omoguen jakom postojeom
vjerskom organizacijom drugaijih ciljeva.
Institucija bana i banovine, usamljene u irem okruenju upuuju
na porijeklo entiteta Bosne i kontinuiteta sa avarskoslovenskim periodom
(602. do 803) te kontinuitetom unutranjeg ureenja na ovom prostoru.
Pisani izvori, sa druge strane, upuuju na to da se sklavinija Bosna
osamostalila i uspostavila svoju dravnost negdje u sredini izmeu perioda Ljudevita Posavskog i cara Simeuna, najkasnije prije 949. godine,
kada je bosanskom rodovskom plemstvu uspjelo da se u odsustvu oslabljene vlasti Vizantije, oslobodi hrvatske prevlasti i ubije njihovog kralja
Miroslava, kao i da se u neposrednoj blizini javila nova sila Maarska
drava.
Jasno se o bosanskoj dravi moe govoriti od bana Kulina, koga
je za svoga vazala vjerovatno ve sredinom ezdesetih godina (izmeu
1164. i 1167.) postavio vizantijski car Manojlo Komnen (Manuel Komnen).38 Manojlo je tada u svoju carsku titulu unio podatke da je i car
Bonjana. U drugom pisanom izvoru Kulin je spomenut 1180. kao
bosanski veliki ban,39 kada je poslije katastrofalnog poraza Vizantije 17. septembra 1180. i Manuelove smrti, priznao vrhovnu vlast Ugarske. Gotovo etiri decenije njegove vlasti titulu velikog bana pratila je
38 Pisani izvori sugeriu da je prvi po imenu poznati ban Bori. Za njega se zna da je,
kao ugarski saveznik vladao od 1154. do 1163. godine. Oigledno je doao na vlast pod kraj
maarsko-vizantijskog rata 1149. do 1155. a otiao poto je Vizantija ponovo zauzela Bosnu
(pa i Hrvatsku), a oigledno i Ugarsku prisilila na pokornost, na poetku rata 1164. do 1167.
Bosna je i do tada imala bana. Mogao bi to biti onaj arhiupan, ban Klin (Bankilinos) iz
boja na Tari (1151.), koji se u aru borbe naao u maevalakom duelu sa samim Komnenom
i tom prilikom ranjen i zarobljen. Njegova mudrost u vladanju mogla je tako biti rezultat viegodinjeg zarobljenitva i boravka na Dvoru u Carigradu.
39 Tim povodom i tako ga je oslovio papa Aleksandar III. Papini laskavi atributi u pismu
potvruju da je Kulin i do te godine bio ire poznat kao iskusan vladalac. Direktnija
potvrda o tome je zabiljeka Manojlovog ljetopisca Kinama da Bosna ne slua velikog
upana Rake; to im je tek susjedni narod koji ima svoje obiaje i vlast, kao i da Bosnu od
Srbije dijeli rijeka Drina, Cinnamus, EPITOME, str. 194. Ni atribut veliki nije bez osnova
jer se na bosanskom prostoru (u dolini Bosne) znatno ranije (za Avarskog kaganata) pominju
dvije banovine.
99

ureena uprava,40 razvoj trgovine, red i sigurnost, te razvijeni odnosi sa

susjedima; Bosanska biskupija pripadala je Splitskoj pa Dubrovakoj
katolikoj nadbiskupiji, enidbene veze sa Humom i dr.). Organizovana
dravna kancelarija i organi vlasti (upani, banovi, banovi asnici, diplomate, carine neupitne su injenice ovog vremena. Kapitalan dokumenat
o postojanju, stepenu razvoja i moi, te ureenju Dvora i visoka razina
kancelarije. Bosanske drave toga doba je Kulinova povelja iz 1189.
godine kojom je garantovana sloboda trgovine dubrovakim trgovcima.
U toku IX i X vijeka su nastavljene integracije doljaka i starosjedilaca. Na ovom prostoru se oformila specifina mjeavina starokranskih shvatanja, ostataka drugih kultova, te neto izraenijeg uticaja Metodijevih uenika - nosilaca bogosluenja na jeziku slavenskih
Makedonaca, a svakako i razliitih savremenih reformskih pokreta u
hrianskom svijetu. Za sve vrijeme dogmatskih sukoba Rima i Bizanta,
posebno u vrijeme prve izme (867.) i konanog raskola (1054.), Bosna
se nalazila na periferiji tih sukoba i nije bila u mogunosti da prati doktrinarne i obredne novotarije ni Rima ni Carigrada. Sve agresivniji nastup
Carigrada da sa Balkana potisne uticaj Rima i nametne svoje kanone i
liturgiju u Bosni su uslovili konzervativizam i dalje, specifino oblikovanje Crkve bosanske, pa je Bosanska biskupija i po raskolu ostala
vezana za katolike primorske nadbiskupije. Meutim, jezika barijera
(latinska bogosluenja) i politika neovisnost od njih limitirali su njihov
uticaj na Bosnu. Dokaz za to je i injenica da je i osuda hereze u Bosni
od strane Splitskog sinoda 1185. godine ostala bez efekta.
Drugaija vjerska shvatanja i praksa u Bosni nisu bila nikad njen izuzetak. Manifestovana kao konzervatizam ili reformizam, ovakva shvatanja su stoljeima prisutna od Male Azije preko Balkana i Italije do
Francuske, pa je bilo i pokuaja meusobnog povezivanja. Poto su u
meuvremenu pod uticajem islama nestali patrijarhati u Aleksandriji,
Jerusalemu i Antiohiji, meusobni sukobi dva preostala (Rima i Carigrada) su se zbog prestia do te mjere zaotrila da su se 1054. godine
40 Titula bana, je, kako je ve naprijed istaknuto, avarskog porijekla (P. Aneli) a pored
Bosne u ranom srednjem vijeku praktikovana je jo u Duklji i Slovinju, odnosno Slavoniji.
U Bosni je zamijenjena titulom kralja tek pod kraj XIV vijeka; u Srbiji nije koritena nikad,
kao ni u dalmatinskoj Hrvatskoj dok je bila nezavisna, a od 1102. nametli su im je Maari.
100

dva patrijarha meusobno prokleli i praktino konstituisali dvije nove,

dravne religije sa izraenom raskoi specifinih ceremonijala. Obje su
se znatno razlikovale od prvobitnog hrianstva (u antikom Rimu religija potlaenih slojeva), i stoljeima ostale u ratnom sukobu, rigorozno
progonei na svojim podrujima svako odstupanje od svojih novoproklamovanih shvatanja.
Na toj osnovi na prelomu XII i XIII vijeka Bosna je dola u sukob
sa Papskom kurijom u Rimu, koja je odluno podravala vladare i feudalce spremne da se ukljue u pomenute progone. Vrijeme na prelomu
XII i XIII stoljea bilo je jo jedna kulminacija sukoba katolianstva i
pravoslavlja, koje je ve bilo preraslo u borbu za politiku prevlast, a
1204. godine je rezultiralo okupacijom vizantijskog glavnog grada
- Carigrada i obrazovanjem tamonjeg Latinskog carstva.
Pratea pojava tog sukoba na ovom, nominalno njenom prostoru,
koji je ve 150 godina zaostajao u prihvatanju papskih doktrinarnih i obrednih novotarija, bili su pokuaji Papske kurije da na njemu uvrsti svoj
poloaj i presti. Poznati progonitelji bogumila, bosanskih krstjana zetski
upan Nemanja (1158. do 1200.) i njegov sin Vukan (1196. do 1209.)
u tom su vidjeli ansu za irenje svojih posjeda i bili skloni prihvatanju
zapadnog obreda, odnosno katolianstva. Nemanja je 1189. iskoristio
prolazak krstaa Fridriha Barbarose (Friedrich Barbarosa) da zauzme
Skopje i Prizren, a 1190. svom polubratu po majci humskom, knezu
Miroslavu, koji je, takoe, tolerisao tu herezu i bio oenjen sestrom
bana Kulina, oduzeo dio Humske zemlje da bi ga za zabavu dao najmlaem sinu Rastku. Vukan je 1199. optuio za herezu i samog bana Kulina i za saveznika u tom pridobio maarskog kralja Emerika (1196.
do 1203.).
Kad je 1205. godine Atos (Athos, Sveta gora) doao pod vlast katolikog biskupa, Rastko Nemanji (Sveti Sava) se vratio kui i kao arhimandrit manastira Studenice (od 1208.) i potom prvi srpski arhiepiskop41 (od 1219.) uvrstio u zemlji Pravoslavnu crkvu i vezao je za dra41 Tek 127 godina kasnije (1346.), kada je to bio uslov za Duanovo proglaenje za cara,
arhiepiskopat Srpske pravoslavne crkve podignut je na stepen patrijarhata.
101

vu. Njegov brat Stevan Prvovjenani bio je kralj Rake drave. Pored
ostalog, izvrio je znatan prodor u Dalmaciju i Humsku zemlju.42
Idue, 1200. godine papa je za to angaovao maarskog kralja Emerika. Pod prijetnjom protjerivanja i oduzimanja imanja, ban Kulin je u
jeku etvrtog krstakog rata (1202. do 1204.), mudro otklonio tu ratnu
opasnost. Na Bilinom polju sazvao je 8. aprila 1203. godine sabor Crkve
bosanske. Uvjeren u ispravnost sopstvenih nazora Sabor se usvojenom
abjuracijom formalno odrekao hereze i tako izbjegao najavljeni prvi
krstaki rat protiv Bosne. U toku XIII vijeka, za vlade velikog bana
Matije Ninoslava (1233. do 1250.) i prvog krstakog rata na Bosnu
(1227. do 1241), Bosanska crkva e se i formalno odcijepiti od katolike
crkve. Od tada djeluje samostalno. Na njenom elu u ulozi biskupa
nalazio se djed (did). Ostali sveenici bili su starci, gosti i strojnici.
Njihova sjedita, odnosno bogomolje, bolje rei zajednike kue,
zvale su se jednostavno hia (kua), a bile su i skromnije opremljene.
Za razliku od katolike crkve za njihovo izdravanje nije naplaivana
desetina. Netolerantni i radikalni, nametnuti dominikanci i biskupi nisu
se u Bosni mogli odrati. Njihov predstavnik, biskup Bonsa (Nijemac)
premjestio je 1238. sjedite Bosanske katolike biskupije u akovo.43
Bosanska crkva je od tada u zemlji bila bez konkurencije i znatno je
proirila svoj uticaj u susjednim zemljama. Kada je 1310. godine papa
Ivan XXII priznao da je stvar katolicizma u Bosni beznadena, pokualo se drugaije. Po dolasku franjevaca (1291.) Bosanska crkva se oko
dva stoljea sa franjevcima natjee u uticaju.
Bosanski feudalizam vie je evropskog nego vizantijskog tipa,
ali sa znatnim specifinostima poto zemlja nije bila u rukama vladara
koju bi onda davao na uivanje vazalima.44 U Bosni je to bilo je obr42 Jo od Mihaila Vievia (Hum, Zahumlje, Neretvanska oblast) iz prve polovine X
vijeka bila je as samostalna, as vazalna oblast (Venecije, Maarske, Duklje i Srbije) u
dobrim saveznikim odnosima sa Bosnom i Dubrovnikom dok 1321. nije pod Stjepanom II
Kotromaniem prikljuena Bosni.
43 Tako je ostalo do 1880. godine, kada je obnovljena u Sarajevu, sada u rangu nadbiskupije.
44 Sasvim obrnuta situacija je bila, na primjer, u Slavoniji, gdje je zemlja pripala maarskom kralju.
102

nuto i esto je od zemljoposjednikog plemstva zavisilo ko e biti ban,

odnosno kralj. Neposlunost vlastele isto tako je oteavalo uspostavljanje
i stabilizaciju vlasti povremenih osvajaa.
Srednjevjekovna Bosanska drava ima pisanim izvorima potvren kontinuitet od preko pet stoljea (u prvoj polovini X do druge
polovine XV), a sigurno je morala postojati bar jo stotinu godina prije
nego to su to zabiljeili sauvani pisani izvori. Na osnovu sada poznate
historijske grae nije mogue rekonstruisati taj poetni period nastanka
i snaenja bosanske drave do dolaska na njeno elo bosanskog velikog bana Kulina. Historiari jo nisu saglasni ni o godini u kojoj se to
(izmeu 1164. i 1180.) dogodilo. Zato emo se ograniiti na ovaj drugi
trostoljetni period ija je rekonstrukcija uglavnom mogua i, za nae
potrebe, manje vie poznata. Na poetku obiljeen snanom linosti velikog bana Kulina ovaj period se zavrio serijom slabih kraljeva. Za to vrijeme na bosanskom prijestolju izmijenjalo se pedeset banova i kraljeva.
Mnogi su bili efemerne linosti i bez znaajnijeg utjecaja na tok dogaaja,
ali su etverica od njih obiljeila i ukupan period i ukupnu bosanskohercegovaku historiju. To su veliki banovi Kulin, Ninoslav i Stjepan II,
te kralj Tvrtko I.
Za vlade velikog bana Kulina Bosna je postala samostalna i na
ovom prostoru znaajna drava. Sterala se od Save i Drine do Jadranske
vododjelnice i Grmea na zapadu, obuhvatajui gotovo u cjelini slivove
Drine, Bosne, Vrbasa i Sane. Udajom sestre za Humskog kneza Stjepana
Miroslava, sina Zavidina, Poveljom dubrovakom knezu Krvau 1189.
godine i drugim slinim potezima, Kulin je uvrstio veze i sa oblasnim
gospodarima ostatka bosanskohercegovakog geografskog prostora.
Smru Manojla Komnena definitivno je prestala vizantijska
prevlast na bosanskom geografskom prostoru i uglavnom zamijenjena
ugarskom i mletakom, koja se u jadranskim gradovima, pa i Dubrovniku manifestovala okupacijom. Kada je prisajedinjenjem Huma 1325.
godine Bosna izbila na Jadran i time uglavnom ovladala i svojim geografskim prostorom, ta 150-godinja okupacija onemoguila je da i Dubrovnik ue u njen sastav, ali je njegova uloga izvozne luke to uveliko
nadoknadila. Prostiranjem drave od Save do mora i od Cetine do
103

Drine Bosna je uglavnom ovladala ukupnim geografskim prostorom,

i uveliko zaokruila i etniki i vjerski prostor, zbog ega se i Stjepan
II i Tvrtko I tituliu kao banovi cijele Bosne, odnosno svih bosanskih
oblasti.
Za njihove vlade u toku XIV stoljea Banovina pa Kraljevina Bosna
zaokruila je svoj geografski prostor izmeu rijeke Une, Save, Drine i
Jadranskog mora. Pod kraj stoljea, za vlade kralja Tvrtka Drava je
dostigla povrinu od 66.700 km2, sa priblino 423.000 stanovnika. Sem
desetak kilometara Dubrovake obale i poluostrva Peljeca izlazila je na
more od Kotora do Biograda na moru, odnosno uu Zrmanje, a u njenom
sastavu su bila velika jadranska ostrva Bra, Hvar, Korula i olta.

3. Stanovnitvo srednjevjekovne Bosne

Za ilirski, pa rimski, avarskoslovenski period, pa i period Bosanske

drave u srednjem vijeku ne raspolaemo, ne samo nikakvim popisima,
nego nemamo ni priblinih procjena koliko je stanovnika u tim periodima na bosanskohercegovakom prostoru ivjelo ili bar moglo ivjeti.
Prve popise na ovom prostoru vrilo je Osmansko carstvo u svojim
povremenim defterima (popisnicima) (od 1468./1469.). To meutim
nije bio popis ukupnog broja stanovnika, nego samo popis poreskih obveznika, popis mukih glava (obveznika glavarine), popis kua (domainstava u, Rusiji dimova). Tek 1841. godine Mustafa Metvica obavio je
prvi Popis svih stanovnika grada Sarajeva. Ukupno je popisano 7.772
stanovnika od ega 5.484 (70,6%) muslimana, - 1.573 (20,2%) hriana i krana, te - 715 (9,2%) Jevreja.45
Jedini zvanini popis stanovnitva u Bosanskom ejaletu obavio je
Omer paa Latas 1850./1851. Ukupno je popisano 402.878 stanovnika
45 Jusuf Muli, PRILOG ISTRAIVANJU MOGUNOSTI PROCJENIVANJA BROJA
STANOVNIKA U BOSNI I HERCEGOVINI U VRIJEME OSMANSKE VLADAVINE,
Hercegovina br. 13-14, Mostar 2001, str. 35 do 68.
104

od ega: - 152.914 (38,0%) muslimana; - 244.668 (60,7%) nemuslimana,

te 1.041 (0,2%) Jevreja i 4.235 (1,1%) Cigana.
Sa formiranjem Bosanskog vilajeta 1865. godine, Vilajetska vlada
poduzela je itav niz mjera da utvrdi statistike podatke, pa i broj mukih
glava (izvren popis 1869./1870.). Procijenjeni broj od 639.425 pomnoen sa dva daje 1,278.850 stanovnika Vilajeta (u granicama odreenim
Berlinskim kongresom 1978. godine).46 Od toga je bilo: 256.900 (44,8%)
muslimana, 195.536 (42,9%) pravoslavnih, 78.323 (11,3%) katolika,
1.265 (0,2%) Jevreja i 4.654 (1,2%) Cigana.
Bosansko kraljevstvo pod kraj XIV i na poetku XV vijeka bilo je
najjaa drava Balkana. Tada je zahvatala vie od 60.000 km2 i imala oko
milion stanovnika, uglavnom pripadnika Crkve bosanske sa izvjesnim
brojem katolika i pravoslavaca, i neto malo muslimana.
Neposredno pred pad Bosansko kraljevstvo imalo je oko 800.000
stanovnika na manje od 50.000 km2, neto vie katolika, i kriptobogumila. U prva dva i po vijeka osmanske vlasti, do Bekog rata (1682.) izvrena je dobrovoljna islamizacija pa je krajem XVI stoljea u 27 nahija
Bosanskog ejaleta bilo 83% muslimana i 17% katolika i pravoslavaca. Do tada je Ejalet uivao politiku samoupravu, a poraz Hasanpae Predojevia pod Siskom 1593. (i pogibija 7.000 Bonjaka) prisilio
Carstvo da uvoenjem odakluk-timara prizna njihovo nasljedno, krvno
plemstvo.
Migracije Vlaha, kuga i ratovi XVII i XVIII stoljea u kojim se Bosna
odbranila sopstvenim snagama, uvrstili su novi sistem, ali su i znaajno
promijenili konfesionalnu strukturu stanovnitva. Do Omer-pae Latasa
1852. procenat muslimana je spao na ispod 50%.
Od tridesetak junoslovenskih plemena, koja su u savezu sa Avarima
poetkom VII stoljea koristei nestabilnost Vizantije preplavili i
naselili Balkan, ni jedno nije sauvalo ime. Izgubila su se potiskivanjem
romanizovanih Ilira prema moru i neromanizovanih u planinske oblasti,
te preslojavanjem novih talasa razbili na bratstva, rodove i plemenske
46 Procjene Barkana (343.990), Aliia (900.000) i Hadijahia (310.000 do 600.000)

J. Muli je ocijenio nepouzdanim.

105

grupe meusobnim mijeanjem i asimilacijom starosjedilaca, teritorijalizovali prema upnim prostorima du balkanskih rjenih dolina izmeu
Save i Dunava i pribrenih obojenih mora (Crno, Mramorno, Bijelo, Plavo).
U toku dva vijeka Avarskog kaganata (do 802. godine) doljaci su od
starosjedilaca primili vjeru i pismo, a brojno jai, nametnuli im svoj
jezik. Ustalila su se nova teritorijalna imena na ovom prostoru Bonjani,
Neretljani, Sanjani, Drinjaci, ... Drugaije je bilo sa zapadnoslovenskim plemenima Srbima i Hrvatima, koje je izmeu 610. i 640. godine,
Iraklije iza Karpata doveo i unajmio kao federate za odbranu svojih
tema (Dalmacija Hrvati, Solun, pa Dra Srbi).
Kao legitimni organi Vizantije i nosioci njene vlasti sauvali su svoja
imena, djelimino ih nametli zateenim preostalim ilirskim starosjediocima i upravo naseljenim junim Slovenima.
Dvomilenijska stvarnost bosanskohercegovakog geografskog prostora na kome su se smjenjivale drave razliitih osposobljenosti i usmjerenja da se nose sa svojim ne ba miroljubljivim, a esto i agresivnim
susjedima i njihovim aspiracijama kako na ukupan prostor tako i na komunikacije koje vode preko tog prostora i povezuju njegov sjever i jug, njegov istok i zapad.
Jedina konstanta bio je upravo taj prostor i njegov poloaj u okruenju
na jugu Mediteran, na sjeveru Panonija, na zapadu Evropa, na istoku
Levant (trgovina zainima i svilom i kasnije nafta); njegova hidrografija i
orografija i njegova rudna, umska i druga bogatstva koja su olakavala ili oteavala odbranu, odnosno privlaila ne ba miroljubive susjede; njegov prikupljeni oblik (sa pivom odbrane u centru zemlje i na tee
prohodnom zemljitu) i njegov oslonac na prirodne prepreke prije svega
vodene: na istoku Drina, na sjeveru Sava, na zapadu Una i na jugu Jadran.
Poetke i korjene te politike organizacije, Nada Klai prirodno
smjeta u period Avarsko-slovenskog saveza i Avarskog kaganata, s tim
to njegove dimenzije idu do Jadranskog mora, dakle u VII i VIII vijek,
odnosno prije franakog unitenja kaganata. Avare smatra izvanrednim
dravotvornim elementom i time objanjava njegovu snagu i prostiranje
i trajnost drave.
106

Paradoksalno je to da su najdue vremena, ak esnaest stoljea

najustrajniji zavojevai, samostalno ili u slubi odreenih velikih sila,
na taj prostor nasrtala neka slovenska plemena, koje je u svrhu odbrane
odreenih balkanskih tema od Avarsko-slovenskog saveza u etvrtoj
deceniji VII stoljea iza Karpata doveo vizantijski car Iraklije.
Ukorijenjenost avarskih termina za oznake dravnih upravnih inovnika ban/bajan, banat, veliki ban, = bogat, posjednik; upan, jopan, kan/
kagan, kosez (supan, suppan) i dr. na podruju Kaganata, N. Klai smjeta
u vrijeme poslije velikog prodora (602. do 614.) i dvjesta godinju stabilnost u Panoniji i na zapadnom Balkanu. Sve to, ta avarsko-slovenska
simbioza, po propasti Kaganata zavrava slovenskom asimilacijom malobrojnijih, Avara - vieg ratnikog sloja, koji su bili nosioci te vojnike
i politike organizacije Kaganata.
Za tih dva stoljea Avari su izgradili mreu i sistem odbrambenih utvrenja, bez kojih se njihova dvjestogodinja vladavina nebi
mogla zamisliti. Dok su u ravnici ti ringovi, sva odbrambena naselja u
brdskoplaninskom dijelu Kaganata raena su u kombinaciji drvo/kamen
i nalaze se na strateki vanim putevima i njihovim raskrsnicama, kakva
su poznata iz vremena Ilira (gradine) i Justinijana po naputanju strategije odbrane na limesu.
Po naseljavanju na Balkan doljaci su se poeli organizovati teritorijalno, po veim i manjim kultivisanim geografskim cjelinama, uzimajui u obzir i neke historijske okvire (s obzirom da je na prostoru ostalo
i dosta romanizovanog i neromanizovanog ilirskog stanovnitva). Tom
teritorijalnom organizacijom prirodno su morali rukovoditi vladajui
slojevi Avara, ali su se u sistem morali ukljuivati i brojniji doseljeni
Sloveni, pa i, iz pogodnijih stanita potisnuti, starosjedioci.
Nada Klai govori o vie avarskoslovenskih talasa (541, 567, 597.
i 602. do 614.) ali, za razliku od drugih dolazak Hrvata na prostor Dalmacije vee i za njihov dolazak iz Karantanije, sa Francima u vrijeme
njihovih sukoba sa Avarima.
Bosanskohercegovaki prostor, odnosno bosanske zemlje, su se
po prestanku vizantijske centralne vlasti usitnile. Jae meu njima i do
107

tada vee organizovane cjeline osamostalile su se pa i ovdje, kao i na

drugim dijelovima, Balkana imamo oblasne gospodare, dok se te manje
javne vlasti ne objedine i ne grupiu u velike, zato ima obini ban
i veliki ban, odnosno obini i veliki upan. Dakle onako kakva je
bila hijerarhija, prilagoena trenutnoj snazi i aspiracijama starjeina, pa
1180. i papa Kulina naziva velikim banom. Manojlo mu je tu titulu
(koja nije bila u njegovoj intitulaciji) dao najranije 1165. godine.
Nekoliko godina prije 1158. Ladislav, brat maarskog kralja, bio je
imenovan nadvojvodom bosanskim (herceg), a za regenta je imenovan
ban Bori, koji je bjeei pred vizantijskim carem zatraio zatitu na
ugarskom dvoru. Hiljadustopedesete Bosnom je prola ugarska vojska
idui u pomo Srbima. U okraju na Tari te godine pobijedio je Manojlo
Komnen, u dvoboju ranio bosanskog bana Kulina, i u zarobljenitvu ga
zadrao na svom Dvoru. Izgleda da je Kulina naslijedio ban Stjepan do
oko 1227. kada je skinut i zamijenjen patarenom (manihejem) Matijom
Ninoslavom. 1233. godine zamijenjen je i domai biskup krivovjerac i
za katolikog biskupa doao Ivan dominikanac, ali mu je sjedite
premjeteno u akovo u Slavoniji. Gotovo itavo XIII stoljee Bosna
je slobodna. Bosna u to doba jest prava heretika zemlja. U njoj nema
organizovane katolike crkve, a nema ni katolikih redovnika.
Bosanska privreda je jo za vrijeme Kulina doivjela snaan poetni uspon i ukljuila se u meunarodnu trgovinu, u XIII i XIV stoljeu jo vie je ojaala. Pored poljoprivrede i stoarstva, razvijeno je
rudarstvo (rudarska naselja: Kreevo, Fojnica, Olovo, Vare, Stari Majdan,
ajnie, Srebrenica, Gornja i Donja Tuzla) zanatstvo (34 vrste), pelarstvo, lov, iskoritavanje ume, to je omoguavalo proizvodnju oruja
i opreme za vojsku, ali i snanu meunarodnu razmjenu. est vijekova
zaputeni rimski kolski putevi bili su neupotrebljivi, pa su njihovu ulogu
preuzeli karavanski putevi47 uz koje su se postepeno mnoila prenoita i stanice za zamjenu jahaih i tovarnih konja, pa je i to za odreene pravce bila znaajna privredna grana. Glavni karavanski putevi
vodili su prema Dubrovniku i jedan od njih je polazio iz trgovita Drijeva
(kod Gabele) uz Neretvu i preko Ivana i Makljena u doline Bosne i
47 Karavani su prenosili i do 300 tovara, pa su usputne stanice morale raspolagati
odgovarajuim brojem tovarnih i jahaih konja.
108

Vrbasa, a drugi od Dubrovnika i Novog preko Trebinja i emerna prema

Foi, odakle je preko Srebrenice iao na sjever preko Save i na istok u
Srbiju. Osim Dubrovnika i svojih izvoznih luka Drijeva (Gabela) i Makarske, koritene su i mletake skele u Splitu, ibeniku, Omiu i Zadru,
te Koba i Brod na Savi, pa su i prema njima nastali dobro ureeni karavanski putevi. Izvoeni su stoka i stoni proizvodi (koa, vuna, med,
vosak, suho meso, maslo, sir, kajmak), metali (srebro, zlato, bakar, eljezo,
olovo, drvo za kace i brodove, drveni ugalj, smole, krzna i drugo), a
uvoeni: so, vino, zaini, ulje, nakit, tekstil i slino. Uz dobre trgovake
odnose Dubrovnik je bio i znaajan zajmodavac i depozitar za bosanske
trgovce i magnate. Magnati su uz to imali u Dubrovniku i svoje kue, a
po rudarskim naseljima i trgovitima bile su brojne dubrovake kolonije. Mnogi izvozni predmeti, na mediteranskim trgovima bili su cijenjeni i poznati po bosanskom nainu izrade (a la modo bosniensis).
Ovaj drugi period razvoja bosanske drave karakterie i urbanizacija. Trgovita i podgraa utvrenih plemikih zamkova postepeno
prerastaju u gradove, pa ih je u prvoj polovini XV vijeka bilo 70, ija je
veliina odgovarala veliini savremenih balkanskih i evropskih gradova.
U njima su stanovali trgovci, zanatlije, inovnici i slobodna zanimanja,
a sa razvojem gradova i sve vie gradska sirotinja, koja je obavljala brojne
fizike poslove ili zapoljavana kao kuna posluga. Vei gradovi, banski
i kraljevski dvorovi, te dvorovi magnata, bili su opasani bedemima i
kulama.
Naravno da je iza svega toga stajala oruana sila, sposobna da odri
red i osigura granice zemlje. Njena organizacija i struktura odgovarala
je savremenim uslovima feudalnog poretka i posebno snazi privrede.

4. Srednjevjekovna bosanska vojska i koncept odbrane zemlje

Stanovnitvo Bosne bilo je, vidjeli smo, malobrojno. Na itavom

prostoru dananje Bosne i Hercegovine, po raunanju demografa dr. Ilijasa
109

Bonjovia krajem X stoljea (oko 1000 godine) ivjelo je 282.000

stanovnika, dok je na tadanjih njenih 9.300 km2 ivjelo samo 51.000
stanovnika. U naponu moi, pod kraj XIV stoljea na 66.700 km2 broj
stanovnika Bosanske kraljevine dostigao je cifru od 423.000. Do 1463.
godine, znaajno smanjena u trenutku gubitka nezavisnosti, Bosna nije
imala vie od 337.560 stanovnika.
Kao i sve druge feudalne vojske Evrope toga vremena i Bosanska
vojska je bila, u Evropi uobiajena standardna, plemika konjica.
Oprema i naoruanje konjanika bili su vrlo skupi. Stajali su ak 45
krava. Tako su mogli biti opremljeni samo bogatiji feudalci, ime je bilo
diktirano njeno neveliko brojno stanje. Ni pri najveem mobilizacijskom
naporu ono nije moglo dostii cifru od 20.000 vojnih obveznika.
Kao i drugi evropski plemii bosanski vitezovi bili su individualni
borci i nisu se uklapali u krute vojne formacije, niti su primjenjivali
sloenije taktike postupke, pa bi se bojevi pretvarali u linijski sudar
kopljima i zavravali pojedinanim maevalakim duelima. U ureenijim bitkama primjenjivali su taktiku klina na ijem elu se nalazilo 5
ili 7 vitezova. Svaka naredna vrsta je imala dva konjanika vie. Dubina
klina je, takoe, bila 5-7, a nekad i vie vrsta. Tako je za obrazovanje jednog klina bilo potrebno 45, 91 ili vie vitezova, za klin dubine 10 redova
trebalo je ak 160 vitezova. Po razbijanju neprijatelja i u gonjenju primjenjivali su taktiku rojeva (formacija od po desetak konjanika).
Vjet i dobro uvjeban vitez, (mogao je imati 2-3 konja za linu upotrebu) sa svojom pratnjom (pa, oruonoa, titonoa, sluga, konjuar,
lahki konjanik i dva do tri strijelca) inio je osnovnu taktiku jedinicu
ovakve konjice, koja se zvala koplje. Prema broju kopalja se i raunala jaina vojske. Koplje se tako sastojalo od 5-10 ljudi i toliko
jahaih i tovarnih konja. Pa i sluga nisu uestvovali u borbi. Kao ni
drugi evropski vitezovi Bonjani nisu naputali bojite dok se na njemu
vila i jedna bandijera (zastava). U cjelini se Bosanska vojska sastojala od razliitih kontigenata (odreda) bosanskih magnata i njeno
jedinstvo je zavisilo od ugleda i prestia vladara.
Organizacija Bosanske vojske, Vojna obaveza se zasnivala na
veliini zemljinog posjeda (batine, lena) i odnosu vazala prema size110

renu. Pri mobilizaciji manji posjedi su prikljuivani veim, pa su krupniji plemii - magnati - obrazovali plemike banderije. Banderije su bile
samostalne, operativne jedinice, obino su brojale 400 do 1.000 kopalja.
Bile su ureene po decimalnom sistemu i na njihovom elu se nalazio
magnat o ijem troku je banderija formirana i izdravana. Ban odnosno
kralj je, takoe, imao svoju banderiju (svoje banderije), a od ostatka vojnih obveznika po upama su obrazovane upske banderije pod komandom upana. Kraljeve banderije (moglo ih je biti samo nekoliko) brojale
su priblino 1.000 kopalja, banderije magnata 500 i banderije upa 200250 kopalja. Osnovu svake banderije inile su plemike druine, i
stalne posade tvrava i zamkova. Do pada Bosne 1463. u Bosni nisu
zabiljeeni brojniji najamnjci, kakvi su se ve u XIV stoljeu pojavili i
u junoslovenskim zemljama. Suprotno tome Bonjani su rado primani
u pratnje evropskih vladara.
Bosanska vojska uglavnom se sastojala od osam operativnih odreda
ija je jaina i unutranja struktura bila razliita i zavisila od veliine
zemljinog posjeda feudalnih magnata. Sa uvoenjem banderijalnog
sistema dobila je ujednaeniju strukturu kojom je bilo lake komandovati. Vojna obaveza plemia bila je da na svakih 25 ili 30 kmetova
opreme i u ratu izdravaju jednog konjanika i jednog pjeaka, a slobodnih seljaka da na svakih deset odraslih mukaraca opreme jednog pjeaka
ili konjanika.
U krajnjoj potrebi kad bi zaprijetila opta opasnost, posebno kad
bi vladar glavom iao na vojsku niko nije mogao biti osloboen.
U tim sluajevima dizana (mobilisana) je i zamanika vojska (zamanica), milicijskog karaktera, koja je u odsustvu glavne vojske uvala
red u svojim selima. Obaveza seljaka bila je da ispred pet kua daju po
jednog vojnika, a na Krajitima i po jednog vojnika iz svake kue. Ovu
obavezu je preuzelo i Osmansko carstvo.
Naoruanje srednjevjekovne Bosanske vojske odgovaralo je naoruanju savremenih evropskih vojski. Razlikovalo se prema bogatstvu
vlasnika jer ga je svaki borac morao sam nabaviti a razlikovalo se i po
tome da li se borio pjeke ili na konju.

111

Osnovno naoruanje konjanika - viteza bilo je koplje i ma a

dopunsko topuz ili mlat. Koplje je moglo biti i lovako, (lake, za bacanje
duine jedan metar), i bojno (znatno tee i due - do pet metara - sa irim
listom i tulcem sa dva krilca). Za zatitu su sluili kaciga, sa zatitom oko
vrata, lica ili oboje; tit izraen od drveta pokovanog limom ili koom,
a tek kasnije i pancir, koji se oblai kao koulja. Ramena i prsa mogla su
jo biti zatiena konim oklopom. Glava, vrat i prednji dio konja, takoe,
su tieni koom.
Sitna vlastela, koja nije mogla opremiti konje i slobodni seljaci
borili su se pjeke. Pjeaci su bili naoruani lukom i strijelama, koje
su se mogle upotrebljavati i u lovu. Luk je bio od tvrdog i elastinog
drveta (tisovina), a tetiva od koe. Veliina je zavisila od snage borca.
Strijele su mogle biti metalne ili drvene sa metalnim iljkom (nosile su
se u tobolcu na leima - do 16 ili 20 komada), lovako koplje za bacanje,
i tit. Mogli su takoe imati sjekiru ili kosijer.
Bitan faktor koncepcije odbrane zemlje bili su utvreni objekti, plemiki zamkovi, postepeno razvijeni u utvrene gradove. Na teritoriji
dananje Bosne i Hercegovine registrovano ih je vie od 150, ali neki
potiu i iz perioda osmanske uprave. U vrijeme nezavisne srednjevjekovne bosanske drave moralo ih je biti vie od stotine. Gotovo stotinu
su to bila sjedita upana i samo osam, odnosno desetak njih sjedita
magnata (velmoa), odnosno oblasnih gospodara, iji dvorovi nisu mnogo
zaostajali za banskim, odnosno kraljevskim dvorom.
Bosanska specifinost je bila da lenska zemlja nije bila vlasnitvo
vladara, kao u ostaloj Evropi, pa i susjednoj Maarskoj. Dinastija je bila
vlasnik jezgra bosanske drave, uoblienog jo u vrijeme Kulina, poznatog kao Kraljeve zemlje. Bila je vlasnik i rudnika zlata, srebra, olova,
bakra i gvoa, te carina za koritenje mostova i slinih objekata na putevima. Naroito mone porodice su bili: oblasni gospodari Donjih krajeva - Vukii - Hrvatinii, sa sjeditem u Jajcu i oblasni gospodari
Humske zemlje - Kosae sa sjeditem u Blagaju. Na stancima vlastele, odluujue su uticali i na izbor kralja. Neto manje uticajni su bili
oblasni gospodari Podrinja, Usore, Soli, Tropolja (Zavrja), Luke,
Sane. Kralj i ove porodice imali su i po nekoliko utvrenih zamkova,
sa podgraima, koja su prerastala u trgove. Rudarski reviri, kovnice
112

novca, carine, radionice oruja i luksuzne ratne opreme uglavnom su bili

u kraljevom vlasnitvu i predstavljali osnovni izvor dravnih prihoda. Od
tih prihoda uveliko je zavisilo naoruanje i oprema vojske i utvrenih
gradova.
Bosanski plemii, kao i ostali u Evropi bili su profesionalni vojnici. Od rane mladosti su obuavani u rukovanju orujem i vojnim vjetinama. Te vjetine su esto usavravali kao paevi i titonoe na dvorovima
drugih plemia. U periodima mira kondiciju su odravali redovnim vjebama i ueem na turnirima. Vojnoj obavezi su podlijegali i slobodni
seljaci, ali i odreen broj kmetova, koji su kao sluge, oruari i sl. pratili
svoje gospodare i svakako su u miru za to obuavani i bili pripremljeni.
Plemii su tako sainjavali osnovu Bosanske vojske ali je postojao
i opti poziv, a u sluajevima neposredne ugroenosti narod se i sam
dizao na otpor, a porodice sa stokom i zalihama sklanjao u ume, gradine
ili plemike zamkove.
Stalne posade utvrenih gradova brinule su se o uvanju i odravanju utvrenja i uvanju i zanavljanju rezervi (hrane, vode, oruja,
opreme i dr.). Pod kraj nezavisnosti pojavile su se i puke i topovi. Stolni
grad posljednjih bosanskih Kraljeva - Jajce (i desetine drugih) bilo je
opkoljeno bedemima irine nekoliko metara, a Medvjed kula, na ulazu u
Grad imala je zidove od 9 metara, to je najvea debljina zida u Evropi.48
Konjica i pjeadija borila se na otvorenom polju. U sluaju nadmoi
neprijatelja vojska i narod su se sklanjali u zamkove i gradine, sa visokim
bedemima iz kojih su vreni ispadi. Tvrave i kule su bile opremljene i
uvrenim samostrelima, a pod kraj XIV stoljea nabavljeni su i prvi
topovi - nazivani su lumbardama. Iz Dubrovnika je nabavljan barut, koji
se palio fitiljem, dok su ulad bila od kamena. Za odbranu je koriteno
i ono malo bacakih sprava standardne izrade i nevelikog dometa. Tea
orua, samostreli, i bacake sprave, a kasnije i topovi, zbog problema
transporta, koristila su se uglavnom za odbranu utvrenih gradova, a za
neposrednu odbranu gradskih bedema i kapija, koritena je i vrela voda
i vatra.
48 to dananji kustosi ne proputaju rei turistima.
113

Za obezbjeenje granica postojala je i Granina vojska, ali nije jasna

njena struktura i organizacija. Kralj Tvrtko je organizovao i Bosansku
mornaricu, koja se bazirala u Novom (sv. Stjepan, Stjepan-grad, Herceg-Novi) i Brtaniku (na Neretvi), za nju je nabavio nekoliko galija i
manjih brodova, te angaovao mletakog admirala, da njom komanduje.
Koncepcija odbrane zemlje u takvim uslovima zasnivala se na
snazi prikupljenih oruanih snaga i posebno sistemu utvrenih
gradova, zamkova, gradina i kula na ugroenim pravcima po dubini
teritorije. Mobilizacija je vrena zavisno od stepena ugroenosti teritorije. Prvo su mobilisane vladarske i plemike banderije, koje su bile
kima odbrane zemlje u cjelini. Sitna ili osiromaena vlastela i slobodni seljaci borili su se pjeke i mahom su regrutovani u banderije
upa, kojima su komandovali upani. Takve banderije su prvo mobilisane u ugroenim upama, na pravcu neprijateljevog nastupanja. Izabrani
kmetovi su obino inili pratnju svojih feudalnih gospodara, ali su u
sluaju potrebe popunjavali i banderije upa, odnosno sa zanatlijama
sluili za snabdjevanje i materijalno zbrinjavanje mobilisanih jedinica.
Nema izvora ali je mogue da su i bosanski gradovi i rudarska naselja,
poput onih u Evropi, za neposrednu odbranu formirali gradsku miliciju
ili gradske banderije.
Znaajan uticaj na koncepciju odbrane imao je oblik i reljef bosansko-hercegovakog prostora, te oslonac njegovih granica na prirodne
prepreke, prije svega rijeke ali i planinske grebene. Od najznaajnijeg
uticaja na koncept odbrane srednjevjekovne bosanske drave bila je otvorenost prema sjeveru, gdje se u Panoniji nepunih stotinu godina kasnije
(896. godine), umjesto sa njima pomijeanih Avara, pojavio novi, jo
pokretniji konjaniki, nomadski narod Maara.
Panonija je u meuvremenu bila postala dio slovenskog mora. U
Panoniji zateeni Sloveni, dijelom su pokoreni i kasnije asimilirani, dijelom potisnuti na susjedna podruja, uglavnom preko Drave i Dunava,
Slovenski elemenat na Balkanu pa tako i na bosanskohercegovakom
geografskom prostoru time je znatno ojaan. Pokorene Slovene, izuzev,
na bosanskohercegovaki prostor oslonjenog meurjeja Save i Drave,
Maari su dosta brzo asimilirali, nametnuli im jezik i vlast, ali su isto
114

tako brzo prihvatili sjedilaki ivot, vjeru i time se uklopili u dominantno

zapadnoevropsko hrianstvo i feudalizam. Godine 972. stvorena Maarska
drava bila je pet-est vjekova osnovni nosilac ugroavanja i ovog prostora
i na njemu stvorene Bosanske drave.
Polazei od rimskog i avarskog nasljea u toku tog polumilenijskog perioda na zatvaranju za odbranu zemlje izuzetno pogodnih klanaca, izgraena je i odravana koncepcija odbrane srednjevjekovne
Bosne. Znaajnu graninu prepreku Savu bilo je, raspoloivim plovnim sredstvima, vrlo teko prei u toku jesenskih i proljetnih poplava, a
ratni pohodi se i onako nisu preduzimali zimi. Na njoj u to doba i onako
nije bilo mostova, a i uhodana skelska mjesta su bila rijetka, pa ih nije
bilo teko kontrolisati. Meutim, nije mogue bilo kontrolisati a jo manje
u toku ljeta, braniti oko 400 kilometara dugaki dio njenog toka. Na njenim plovnim, rijetko naseljenim, obalama nije bilo mogue izgraditi nita
slino rimskom limesu. Na samoj obali Save, uostalom (sem Kobaa i
moda Gradike), zbog neizgraenosti nasipa i plavnog karaktera priobalja, nije bio izgraen ni jedan grad, a bila su rijetka i manja naselja.
Lanac prvih utvrenih gradova nalazio se zbog toga pedesetak
kilometara junije na grebenima i obroncima Kozare, Motajice, Trebovca
i Majevice (Kozarac, Dobor, Srebrenik, Teoak). Brojniji su gradovi
tek u prvim klisurama pritoka Save ili na breuljcima pred ulazom u njih
(Kamengrad, Zvean [na Vrbasu], Kotor (na Vrbanji), Teanj, Maglaj,
Doboj, Gradaac, Soko, Tuzla, Zvornik). Najbrojniji su, meutim oni
dalje na prilazima i samom pivou odbrane Bosne (Sarajevska-Visoka
i Zenika kotlina).
Prema istoku, gdje se bilo razvilo vie slovenskih drava (Raka kasnije srpska kraljevina i despotovina Duklja odnosno Zeta, Makedonija, Bugarska, koje su ispoljavale povremene aspiracije i prema
bosanskohercegovakom prostoru, snana prepreka je bila Drina, njeni
sastavci Tara i Piva, te njena pritoka Lim. Sve etiri su bogate vodom,
plahovite na itavom toku, koji je jo i kanjonskog karaktera. Osobine
donje Drine bile su sline Savi u donjem toku i nisu u ovom periodu
igrale znaajnu ulogu. Na bosanskoj strani gradovi su na samim graninim rijekama Drini (Zvornik, urevac, Viegrad, Vratar, Brodar,
Samobor, ir i dr.) kao i u klisurama na njenim pritokama.
115

Planinske prevoje i klisure rijeka Jadranskog sliva (Cetina,

Neretva, Trebinjica) brane, utvreni gradovi, takoe, stepenasto rasporeeni sa ciljem zatvaranja pravaca koje izvode prema vododjelnici i
pivou odbrane Bosne.
Suverenitet drave u veem dijelu ovog perioda, sa ovog pravca
manje je bio ugroen. Uglavnom je to bio sluaj kada su u pitanju bili
Mleci. Mnogo vie je bio ugroen na dijelu granice sa Maarskom, koja
je 1102. godine potpuno pokorila Hrvatsku dravu (smjetenu juno od
Gvozda) i ukljuila je u svoj sastav. Time je Bosna sa maarske strane
dovedena u neku vrstu poluokruenja.
Oblasni gospodari na ovom prostoru ve od bana Stjepana Kotromania bili su ukljueni u sastav Drave, ali je optina Dubrovnik u
vizantijskoj temi Dalmacija, okupirana od strane Mletake republike.
U toku invazije Balkana poetkom VII stoljea Avarsko-slovenski
savez je uglavnom ovladao Jadranskim obalskim pojasom, ali ne i
ostrvljem ispred njega. Na obalskom pojasu i ostrvima stanovnitvo je
bilo potpunije romanizovano, a sada je ojaano i - iz unutranjosti potisnutim - romanizovanim Ilirima. Kamenito bespue na Primorju nije
odgovaralo avarskim konjanicima. Slovenski stoari ovdje nisu imali
pravih ispaa, a njihovi zemljoradnici se jo nisu snalazili sa mediteranskim kulturama. Ni ribariti na moru nije isto to i rukama hvatati
ribe u rijekama i potocima. Sve je to uticalo da Kaganat preferira
panonske stepe i podcijeni znaaj izlaska na takvu prirodnu prepreku kao to je more. Zanemaren je i znaaj koje ono istovremeno
prua za uspostavljanje unosne trgovine, kojoj, takoe, nisu bili vini.
Ove okolnosti, poslije poraza pod Carigradom 626. godine omoguili su da ojaana Vizantija pod carom Iraklijem obnovi svoju vlast i
uticaj na Jadranu, a Kaganat potisne dalje u unutranjost. Iduih nekoliko
stoljea, kada je Kaganata bilo nestalo i kada je iz Panonije potisnuto
stanovnitvo ojaalo slovenski elemenat na itavom bosanskohercegovakom prostoru, i u tom okviru dovreno slaviziranje i Jadranskog
obalskog pojasa, omoguilo je ovdanjim oblasnim gospodarima (Neretljani i Humljani) da slaviziraju i vea jadranska ostrva (Hvar, Bra, Korulu, Mljet). Meutim, ve od sredine IX stoljea bili su u stalnim suko116

bima sa Mlecima. Ovi su na istonom Jadranskom obalskom pojasu

otimali robove galiote i drvo za svoju monu mornaricu. Neretljani
(Humljani) su gusarskim prepadima ometali mletaku plovidbu,
pa su za neometanje naplaivali i danak.
U sjeni Vizantije i Mletaka na malom kolju ispred obale razvio
se Dubrovnik. U poetku je to bila optina u sastavu vizantijske teme
Dalmacije. Njega su pod imenom Raguzium (Rhagusium), u drugoj
deceniji VII stoljea osnovali izbjegli stanovnici od Slovena i Avara
614. razorenog Epidauruma (Cavtata). Pored Vizantije kasnije je bio
pod (vrhovnom) vlau Makedonaca, Mletaka, Maara, Normana i
Osmanskog carstva. Ratovao je i sklapao ugovore sa susjedima. Poloaj
mu se ustalio 1205. kada je ponovo priznao mletaku vrhovnu vlast ali
bez mletake posade u gradu. Godine 1358. priznaje nominalnu vrhovnu
vlast Maara, pa od 1526. vlast Osmanskog carstva. Iako je redovno
plaao danak, bio je stvarno nezavisna dravica koja se zvala optinom,
a od XV vijeka Republikom.
Postepeno se ratom, ugovorima i kupovinom proirio, pored neposredne okoline, na Gru, upu, Konavle, Mljet, Lastovo, Peljeac. Napoleonova Francuska je 1806. okupirala Republiku Dubrovnik i dvije godine
kasnije je ukinula.

5. Provjera koncepta odbrane u praksi

U tri vijeka (XIII, XIV i XV) Bosna je kao vazalna zemlja ili saveznik uestvovala u nekoliko ratova za raun Ugarske ili Vizantije. Kao
koalicioni partner uestvovala je i u razbijanju maarskog vazala
Nikole Altomanovia 1373. kao i Kosovskoj bici 1389. godine.49
49 Pored ispoljene opasnosti po svoju zemlju, Tvrtko I je za ovo bio motivisan i injenicom da je nosio i srpsku krunu. Ako je procjena o ueu 5.000 Bosanaca u bici tana, bile
bi to dvije kraljevske banderije sa po 1.000 kopalja, odnosno po 1.000 vitezova i po 1.500 slugu,
te bar 3.000 konja.
117

Kao samostalna drava Bosna je vodila uglavnom odbrambene ratove. Bilo je i unutranjih sukoba meu magnatima. Pod kraj
perioda anarhija je dovodila i magnate i bosanske kraljeve u tributarni odnos i sa po dva sizerena.
Meusobno ugroavanje junoslovenskih feudalnih dravica i feudalni sukobi u ovom periodu, posebno kad nisu bili i ideolokog karaktera, po ire stanovnitvo nisu morali imati tee posljedice. Na bojitima
i putevima kuda su vojske prolazile vrena je pljaka i odvoenje u roblje,
ali su se sukobi u osnovi zavravali nametanjem vazalnog odnosa pokorenim feudalcima.
Bosna je uz to bila ugroena evropskim i lokalnim krstakim ratovima. Prva iskustva sa evropskim kriarima stekla je u zimu 1096./1097.
godine, a svih pet lokalnih kriarskih ratova na Bosnu vodili su maarski apostolski kraljevi.
Seriju od osam krstakih pohoda od 1096. do 1270. pokrenuo
je papa Urban II na crkvenom saboru u Klermon-Feranu (Clermont
Ferrand) novembra 1095. godine. Po rascjepu hrianstva 1054. na dvije
crkve, autokratski i centralistiki ureena Katolika crkva uspjela se nametnuti i svjetovnim vlastima, pa je papa postao senior svim vladarima,
kao njegovim vazalima, a mobilizaciju je olakala i glad i epidemija
1094. i 1095. godine.50
Cilj pohoda evropskih kriara nije bio proklamovano osloboenje
Hristovog groba, nego ovlaivanje trgovakim putevima i unosna trgovina zainima i svilom. Bosna tada nije bila cilj kriara, ali je sa zapada
na istok, od Une do Drine, preko nje prela jedna od tri kriarske armije
ovog pohoda.

50 Brojni demoralisani i iznemogli kriari, vraali su se i pojedinano preko Bosne u

Evropu. Izdravali su se milostinjom i poto nisu znali jezik, uz pruenu ruku, narod ih je
upamtio po njemakim rijeima: bitte molim i danke hvala i prozvao bitangama. Neki
su ak tu i ostali, o emu u Hercegovini svjedoi prezime Bitanga.
118

Formalni uzrok bilo je navodno ometanje hodoaa Hristovom

grobu u gradu manastira51, Jerusalemu, koga su 1076. zauzeli Selduci.
Stvarni uzrok bio je preuzimanje trgovakih puteva za Indiju i Kinu,
kojima se evropska feudalna elita u ekspanziji snabdijevala zainima
i svilom.
Vizantija nije uestvovala u Pohodu, ali je kriare pokuala iskoristiti
za povrat u Aziji izgubljenih posjeda, pa ih je snabdijevala hranom, obezbjeivala smjetaj i prevoz brodovima. Maarska je na svom prostoru
likvidirala neke kriarske grupe, a po prolasku kriara preko Hrvatske
njenu oslabljenu vojsku pobijedila na planini Gvozdu, kojom prilikom
je poginuo i kralj Petar Svai.
Najbrojnija, srednja kolona krenula je iz Tuluza, preko Liona i Alpa,
spustila se u Lombardiju i od Venecije preko Istre u dolinu Kupe.
Odavde je preko Hrvatske i Bosne (od Une do Drine) uinila polukrug
do Skadarskog jezera, a onda preko Draa, Ohrida, Soluna i Jedrena stigla
u Konstantinopol. Pohodom je komandovao bogati provansalski52 feudalac i budui kralj Jerusalema, Rajmond Tuluki (Raymond IV de
Toulouse 1042 1115), a s njim se, na magarcu okien dijamantima,
kretao i legat pape Urbana II, Ademar Montejski.
Desna kolona iz Liona, preko enove i Rima stigla je u Bari, ali se
na prelazu preko Jadrana u Dra u nevremenu najvei dio kriara utopio.
Lijeva kolona je iz Kelna (Kln) preko Regensburga, Dunavom i Moravsko-vardarskom dolinom stigla u Carigrad - Konstantinopol.
Zauzimanjem Antiohije 28. juna 1098. i Jerusalema 1099. krstai
su pobili svo muslimansko i jevrejsko stanovnitvo, a slino su postupali i u drugim zauzetim mjestima Bliskog istoka, ak su se neprijateljski odnosili i prema domaim hrianima. Jevreji su uz to nastra51 Iako tristo godina pod vlasti islamskih drava, Grad je zaista bio pun hrianskih
manastira, a stanovnitvo je bilo mjeovito (muslimani, hriani, jevreji ), pa su 1099.
po ulasku kriara gotovo jednako svi stradali.
52 Brojni Provansalci, koji su preivjeli Pohod i imali prethodno iskustvo otpora papinim
reformama, upoznali su takoe heretiku (manihejsku) Bosansku crkvu. To je izgleda rezultiralo i priznavanjem primata didu Bosanske crkve, pa i studijskih putovanja sveenika Provansalske protestantske crkve u Bosnu, dvjesto godina kasnije.
119

dali u Francuskoj i Njemakoj, poto su morali platiti ucjenu ili su bili

opljakani. I iskustvo bliskog susreta bosanskog stanovnitva, na marrutom zahvaenom pravcu, sjevernim ograncima Dinarida, bilo je bolno.
Kriari nisu sobom mogli nositi hranu pa su je otimali na licu mjesta, a
ljude (Bonjane kao maniheje) odvodili u ropstvo i prodavali na mediteranskim trgovima.53
Prvi (lokalni) krstaki rat protiv Bosne je, po nalogu pape Grgura
IX (1227. do 1241.) vodio maarski hercog Koloman i trajao je blizu
etiri godine, od 1235. do 1238. Krstai su u Bosni nanijeli velike tete.
Bili su zauzeli sjevernu Bosnu i dio, istom herezom zahvaenog Huma.
Na tom prostoru pokuali su uvrstiti dominikance, ali je veliki ban
Matija Ninoslav (1233. do 1250.) iz rata izaao kao pobjednik, kad
se maarska vojska morala povui radi odbrane od invazije Mongola.
Ninoslav je bio toliko ojaao da je 1240. mogao preuzeti obavezu da e
braniti Republiku sv. Vlaha (to jest Dubrovnik) i 1243. poslati pomo
Splitu protiv Trogira, lojalnog maarskom kralju Beli IV.
U Drugom krstakom ratu 1244. godine Ninoslav se morao pokoriti maarskom kralju i katolikoj crkvi priznati u prvom ratu dodijeljene
joj posjede. Meutim, 1249. godine veliki ban Ninoslav je opet u punoj
vlasti.
Trei krstaki rat (1253.) poveo je Bela IV i savladao otpor u itavoj zemlji. Maarska vlast je uspostavljena u sjevernoj Bosni, pa je podruje slanice (slanih bunara) oko Tuzle, dodijeljeno lanovima kraljevske
porodice, a sjeveroistoni dio spojen sa dijelom Srbije u Ugarsko vojvodstvo (banovinu) Mavu. Za bana ostatka Bosne doveden je Ninoslavov roak Prijezda (1254. do 1287.). Njegov sin Stjepan I i unuk
Stjepan II od 1299. do 1322. vladali su suenom Bosnom. Prigrabivi
Donje kraje i dio Huma, ubii su se za to vrijeme proglaavali gospodarima itave Bosne. O poloaju Bosne u tom vremenu govori i
podatak da je od 1287. do 1301. godine u Dubrovniku i na drugim jadranskim trgovima prodato u ropstvo mnogo pripadnika Crkve
bosanske.
53 Fadil Ekmei, KRIARI U BOSNI 1096/1097. Duriex, Zagreb/Sarajevo 2005.
120

Bosna se od ovog rata oporavila tek pod velikim banom Stjepanom

II Kotromaniem (1322. do 1353.), koji je ve na poetku svoje vladavine politiki objedinio gotovo itav bosanskohercegovaki geografski
prostor, pa se njegova drava prostire od Save do mora i od Cetine do
Drine.
kolovan u latinskoj koli u Dubrovniku, Stjepan II se bio dobro
pripremio za vladarski poziv. Imao je dobre odnose sa stranim zemljama.
Dok je u Bosni postojala hereza to nije mogao biti sluaj i sa papom. Da
bi te odnose popravio preao je na katoliku vjeru i od pape zatraio
misionare vine narodnom jeziku. Bosanska vikarija (osnovana 1340.)
koju su sa sjeditem u Srebrenici uspostavili franjevci, u odnosu na dominikance, imala je uspjeha.54
Prvi su navodno doli 1291. godine. Njihova prednost bila je u injenici da su poticali sa Jadranskog primorja i vladali bosanskim jezikom.
Jaanje Bosne nije odgovaralo ni maarskom dvoru. Dok je Stjepanov
nasljednik Tvrtko I jo bio maloljetan Ludovik I krenuo je na Bosnu u
etvrti krstaki rat 1363. godine. Moderna, dobro opremljena Bosanska
vojska kod Sokola (blizu Jajca) porazila je Ludovika, a kod Srebrenika
i njegovog palatina Nikolu Kontu.
Peti krstaki rat pokrenuo je pretposljednji bosanski kralj Stjepan
Toma 1451. poto je prihvatio da maem, ognjem i smru iskorijeni herezu. Ovaj put je to bio graanski rat vjerskog karaktera. Mase
(maniheja) tada su pokrtene ili su sa strojnicima pobjegle pod okrilje
odmetnutog hercega Stjepana Kosae i njegovog zatitnika osmanskog Sultana. Pet godina kasnije Kralj se ipak alio da maniheji ine
dobar dio njegovog stanovnitva i da posjeduju vei dio Kraljevstva,
a 1460. naredio da se preostali prognaju ili pobiju.
Od neposrednih slovenskih susjeda Bosna je u ovom periodu ozbiljnije bila dva puta ugroena. Prvi put sa zapada u drugoj polovini XIV
stoljea, kada su u Treem krstakom ratu i poslije njega bribirski veli54 Dvije decenije kasnije imala je 35 samostana, ali samo 4 u Bosni (Sutjeska, Visoko,
Lava i Olovo). Franjevaka provincija Bosna Srebrena bila je nadlena od Trsta do
Crnog mora, dakle za itav Balkan.
121

kai ubii prigrabili Donje kraje i dio Huma. Poto je u meuvremenu

postao nasljedni ban Primorske Hrvatske Pavao ubi je 1299. godine,
po nekima prisilio bana suene Bosne Stjepana I na vazalni odnos i proglasio se gospodarom Bosne. Vlast ubia nad Bosnom potrajala je
dvadesetak godina i prestala je 1322. godine, poslije njihovog poraza
kod Blizne u Poljicama. Drugi put je ugroavanje dolo sa istoka, kada
je car Duan, koji nije mogao da se pomiri sa gubitkom Huma, 1350.
godine pokuao da pokori Bosnu. U jesen te godine provalio je u Hum,
zauzeo neke gradove u donjoj Neretvi, a jaim snagama izbio pred
Bobovac. Morao se, meutim, povui zbog napada Vizantije, koja je ve
bila zauzela Voden i jo neke nedavno osvojene gradove u Makedoniji.
Oba rata bila su osvajaki, ali su uspjenom odbranom ostali bez znaajnijih posljedica.
U nadiranju Osmanskog carstva na Balkan Bosanska vojska je 1386.
suzbila odred akindija, koji je prodro do Neretve i spalio Drijeva.
Dvije godine kasnije bosanski vojvoda Vlatko Vukovi je 27. avgusta
1388. kod Bilee potukao jai akindijski odred (18.000) pod komandom Rumelijskog beglerbega Lala ahin-pae. Neuspjeh je doivio i
trei osmanski rejd izveden deset godina kasnije. Da bi sprijeio takve
pljakake rejdove kralj Tvrtko je idue godine vojvodu Vukovia
poslao kao pomo knezu Lazaru Hrebeljanoviu u bici na Kosovu
polju 28. juna 1389. godine.55 Meutim, u jo sudbonosnijoj bici za osmansko nastupanje u Evropu - Nikopoljska bitka (1396.) to kraljici Jeleni
Gruboj nije ni palo na pamet. Zbog anarhije u Dravi, to joj ne bi ni
polo za rukom. Tri osmanska rejda imali su pljakaki karakter u funkciji priprema za kasnije osvajake ratove, a bosansko uee u Kosovskoj
bici odbrambeni karakter.

55 Odred Bosanske vojske brojao je 5.000, a nadvojvoda Vlatko Vukovi, u Kosovskoj

bici komandovao je i itavim lijevim krilom Lazareve vojske. Pobjeda lijevog krila ipak
nije rijeila Bitku, ali su prve vijesti o tome euforino uzbudile Evropu.
122

6. Gradovi i utvrenja srednjevjekovne Bosne

U srednjem vijeku gradovi su imali posebnu i veoma znaajnu ulogu

u ureenju ratita. Do usavravanja vatrenog oruja (prva decenija XV
stoljea) odolijevali su svim dotadanjim napadnim sredstvima i omoguavali efikasnu odbranu od nadmonijeg neprijatelja. Preteno planinski karakter bosanskohercegovakog prostora, uz to, uslovljavao je
kanalisanost prolaznosti na predjele nie nadmorske visine, rjene
doline, kotline, kraka polja i planinske prevoje. To je opet omoguavalo
da se, na pogodnim mjestima, ti pravci zatvore utvrenjima ili utvrenim
gradovima, koji istovremeno osiguravaju kontrolu saobraaja a sopstvenim snagama mogu posluiti i kao oslonac za aktivna djelovanja. Izmeu ostalog, to je razlog to u historiji srednjevjekovne bosanske drave
ima malo velikih ureenih bitaka. Na prostoru dananje Bosne i Hercegovine registrovana su 134 takva grada,56 dok ih je na ukupnom
bosanskohercegovakom geografskom prostoru moglo biti blizu dvije
stotine. Do danas su samo neki ouvani, i uz razvaline ostalih, uglavnom
slue kao spomenici bosanske kulture i posebno vojne arhitekture.
U dva i po vijeka uspona i ekspanzije Osmanskog carstva mnogi bosanski gradovi i utvreni plemiki zamkovi, posebno oni u dubljoj unutranjosti, bili su zanemareni i naputeni, ali su ih porazi u Bekom ratu
(1682. do 1699.) aktuelizirali. Uprkos daljnjem usavravanju vatrenih
orua gradovi i novi odbrambeni fortifikacijski objekti (ardaci, palanke,
odaci, arampovi ...)57 u vezi sa izgradnjom sistema kapetanija ostali
su kima odbrambenog sistema zemlje.
Pretee srednjevjekovnoj fortifikaciji u Bosni i na bosanskohercegovakom geografskom prostoru predstavljale su ilirske gradine,58 a
56 Imenini pregled vidi u Peter Tomac i drugi, GRAD Vojna enciklopedija, II izadnje,
sveska 3, strana 252. do 273.
57 H. Kreevljakovi je nabrojao 146 kula i 115 drugih objekata koji su sluili u stambeno-odbrambene svrhe.
58 Daorson (na Oaniu kod Stoca) sa kiklopskim kamenim blokovima i povrinom
od oko 35.000 m2 je najvei i najouvaniji.
123

onda i rimske ceste i kastrumi,59 te utvrenja, kasteli i kule za odbranu

klanaca i mostova na njihovim putevima iz Justinijanovog perioda, ali
meu njima nema kontinuiteta postojanja.
Srednjevjekovni bosanski gradovi razvili su se iz plemikih zamkova,
iji poeci su sjedita plemenskih starjeina i upana iz vremena Avarskog kaganata, graenih od drveta po uzoru na avarske ringove. U svakoj
upi razvio se bar po jedan takav grad, u koje se u sluaju opasnosti moglo
skloniti okolno stanovnitvo, na primjer Samobor u upi Praa, Poitelj
u upi Dubrava.
Na bosanskohercegovakom geografskom prostoru razlikujemo upske, krajike i vojne gradove. Prvi su uglavnom prekrivali unutranjost
zemlje ili oblasti. Drugi, krajiki su graeni u pograninom pojasu i spadali su u nadlenost vladara. Takvi su na primjer: Dobor, Doboj, Zvornik.
Vojni gradovi, u kojima je bila samo vojna posada i nisu imali podgraa
uglavnom su sluila za zatitu klanaca i mostova na putevima.
Gradovi su predstavljali tvrave ili sistem tvrava i kula (sa
citadelom) podignute na nepristupanim grebenima, ali i u ravnici (rjee
i uglavnom pored rijeka). Zatiivali su vladarevu ili vlastelinovu rezidenciju, trgovite, podgrae, manastir ili crkvu, trg, rudnik, put. Gradski
bedemi su esto opasavali i varo, odnosno podgrae, i za razliku od onih
na grebenima imali su pravilan geometrijski oblik i opkop ispunjen vodom.
Gradovi, kao i oklopljeni vitezovi predstavljali su, kao i u ostaloj
Evropi, integralni dio feudalne organizacije i njenu infrastrukturu.
Bili su sredstvo kojim se zemlja drala i propadala, osvajala ili gubila.
Stanovnitvo koje ne bi moglo stati u utvrene gradove sklanjalo se sa
stokom u zbjegove umovitih planinskih oblasti.
Gradovi su bili sjedita upravne i vojne vlasti. upskim gradom
je naelno upravljao upan, zapovjednik grada se zvao kastelan, a najvanijim banskim, odnosno kraljevskim gradovima (Visoki, Bobovac,
Vranduk, Jajce, ...) zapovjedali su knezovi, vojvode. Posade su obino
bile malobrojne i veliina im je zavisila od znaaja. Tek pod kraj srednje59 Mogorjelo, kod apljine, na primjer.
124

vjekovne bosanske drave u XV vijeku gradovi su se poeli naoruavati topovima, pukama, lumbardama i samostrelima.
Obaveze izgradnje, odravanja i dogradnje gradova padale su na
stanovnike upe u kojoj se grad nalazio, a u izgradnji i odravanju vanijih uestvovali su i vladari. U poetku je teite odbrane grada bilo na
citadeli, odnosno glavnoj odbrambenoj kuli, ali se u kasnijim periodima
teite odbrane prenosi na gradske bedeme ojaane kulama.
O gradovima srednjevjekovne Bosne, koji su nesumnjivo imali
znaajnu ulogu u odbrani od pokuaja njenih susjeda da je pokore, od
brojnih krstakih pohoda i u meusobnim sukobima oblasnih gospodara
i kasnijim meusobnim sukobima bosanskih magnata, esto podranim
stranim trupama, znamo veoma malo. Naroito malo znamo o njihovoj
ulozi u odbrambenom ratu 1463. godine. Veina historiara se slae da
osnovni razlog poraza lei u brojnoj nadmonosti osmanske vojske Mehmeda Osvajaa, a naroito u brojnoj i tehnikoj usavrenosti osmanskih
topova tog doba. Bosanska vojska tog vremena ni sluajno se ne bi
mogla oduprijeti osmanskoj sili na otvorenom. Nemamo opis ni jedne
bitke iz tog rata, a rijetki opisi sukoba se uglavnom odnose na opsade i
zauzimanja pojedinih gradova. Najvie ih se (njih 70) predalo po nareenju zarobljenog kralja.
Kralj Stjepan Tomaevi je 20. juna 1459. godine predao Smederevo,
kojim je kao bosanski prestolonasljednik upravljao kao despot. Bosanska
vojska je proizvodila i dobro bila naoruana sa svim vrstama savremenog oruja, sem balistikog. Uzrok tome treba traiti u nikakvom kvalitetu Tvrtkovih nasljednika, koji za vie od 50 godina nisu
uinili nita ni na razvoju ni na nabavci takvog naoruanja i tek pred
sam rat nabavljene su samo simboline koliine samostrela, nekoliko
topova, te izvjesne koliine baruta.
Kad je godine 1403. kralj Ostoja pripremio napad na Ston, njegove
dvije tvrave su raspolagale sa po pet topova i 4 samostrela. Deset godina
prije pada Bosne Dubrovnik je pojaao odbranu sa 40 bombarda od 5,
10 i 20 libara, te 200 puaka i 10 pukona, kao i velikim brojem samostrela. Godinu dana prije tog herceg Stjepan je bio odvojen od Kralja,
a sin mu Vladislav bio priao Turcima.
125

Postupak sa zarobljenim vojnicima (vitezovi, vlastela, knezovi,

vjerski poglavari, komandanti) u srednjem vijeku bio je razliit, najee
neovjean. Vrlo esto je zavisio od vladara ili komandanta pobjednike
vojske. Zavisno od njihovog drutvenog poloaja i bogatstva najee
su drani kao taoci, odnosno dijeljeni uesnicima boja kao roblje i potom
otkupljivani, ili po okonanju rata razmjenjivani ili puteni na slobodu
to se obino regulisalo mirovnim ugovorima. Vladarima su ee odsijecane glave, nego to se za njih uzimao otkup. Postupak je ponekad zavisio i o linom stavu pobjednika.
Zavisno stanovnitvo obino nije uestvovalo u vojnim akcijama i
kao nezainteresovano nije snosilo ratne posljedice. Prisilno odvoenje
stanovnitva u ropstvo javljalo se i kao cilj rata, jer su opustjeli krajevi
i vee oblasti oteavali snabdijevanje neprijatelja, a motiv za to je mogla
biti i mogunost prodaje robova na trgovima. U Bosni je ovo dolazilo do
izraaja u krstakim ratovima, a na primorskim trgovima bogumilski
robovi su se mogli slobodno prodavati. Bila je samo zabrana prodaje
hriana.
U prvobitnim zajednicama nije bilo ratnih zarobljenika. U borbi
zarobljeni neprijatelji su ili ubijani ili primani za ravnopravne lanove
pobjednikog plemena. Sa razvojem proizvodnih snaga u drutvu i privatne svojine ratni zarobljenici se sve vie, kao dio ratnog plijena, pretvaraju u besplatnu i bespravnu robovsku radnu snagu. Dranje robova
postaje sve unosnije, pa i ratovi sve ee imaju za cilj pribavljanje
robova. Ipak u robovlasnikim dravama, kakvo je bilo Rimsko carstvo
bilo je sluajeva da su ratni zarobljenici putani na slobodu ili primani
u vojsku. Kad proletarijat grada Rima nije mogao vie zadovoljiti vojne
potrebe, teret vojne obaveze je prenoen na pokorene narode. Tako je
bilo i sa Ilirima koji su preko vojne obaveze i ratnih zasluga pod kraj
Imperije postali i rimski carevi i imali svoje dinastije. Obrazovali su jednorodne taktike (centurije, manipule i kohorte), a onda i operativne jedinice
(legije) Rimske vojske.
Jo od cara Konstantina Velikog (306.-337.) bilo je uobiajeno da
carska garda bude sastavljena od stranaca. Tako su nastali i janiari
u Osmanskom carstvu. Godine 1260. u Ugarskoj vojsci u bici kod
Krojcenbruna (Kreuzenbruna) protiv ekog kralja Otokara II uestvo126

vali su kao najamnici i Bosanci. Za vrijeme Konavoskog rata (1430. do

1433.) bosanski najamnici borili su se i u vojsci Dubrovake republike.
Domoroci su takoe mogli biti najamnici, ako nisu obavezni prema
svom sizerenu, a bili su podesniji i jeftiniji. Poljiani i drugi oblasni gospodari ili su u najam u Dubrovaku republiku, ali su izgleda prije toga
u Dubrovniku postojali i najamnici iz Neretve (Neretljani). Plaani su
5 do 7 perpera, za svakog ubijenog i zarobljenog neprijatelja dobijali su
10 perpera. U mirno vrijeme strani vitezovi su iznajmljivani kao instruktori vlasteli na dvoru, a u ratu kao komandanti jedinica.
Dakle svi imaju najamnike i uzimali su iz bliih i daljih zemalja, pa
ni Bosna nije bila izuzetak, ali ih je koristila izgleda daleko manje od
drugih. Godine 1330. kao voa najamnika kod Stjepana Kotromania
spominje se Talijan Ruero (Ruggierro). Uzimani su na 200 ratnih dana
u godini, od kraja aprila do poetka novembra, slino se i hajdukovalo
od urevdana do Mitrovadana. Akindija ahin-paa je izgleda prije
toga bio najamnik.

7. Feudalna anarhija, slabljenje odbrane i kraj

srednjovjekovne bosanske nezavisnosti
Za evropski feudalizam tipina snaga i privilegije magnata vremenom su postale velika slabost Bosanske drave. U Bosni je to bilo
potencirano injenicom da zemlja nije bila vlasnitvo kralja, nego u
osnovi jo plemenska batina mnogih sitnih i krupnijih feudalaca pa
su se kraljeve darovnice (lena) utapale u te batine, u plemenito.
Dakle (za razliku, na primjer od Slavonije, gdje je sva zemlja bila u
vlasnitvu maarskog kralja), po zavretku slube ili otkazivanju poslunosti bosanski kralj nije mogao zemlju oduzeti plemiu i dati drugom
feudalcu.
Poslije Tvrtkove smrti, tokom vie od sedam decenija, niko od osam
kraljeva nije bio u stanju da disciplinuje bosansku vlastelu. Za to vrijeme
ak se broj stvarnih monika sveo na nekoliko porodica: Hrvatinii,
127

Kosae, Pavlovii, Radenovii. Kotromanii su bili samo jedna - povremeno i manje mona - takva porodica. Dodue, niko im kao porodici
nije osporavao pravo na bosansku kraljevsku krunu.60
Zavaena bosanska vlastela na prelomu XIV i XV vijeka meusobno je ratovala, smjenjivala i zamjenjivala kraljeve i protukraljeve,
odmetala se od kralja, primala od stranih vladara titule i manje ili vee
teritorije, sa svojom vojskom uestvovala u njihovim unutranjim
sukobima ili ratovima, ili prihvatale njihovu vojnu pomo i sa njima
stupali u vazalni ili tributarni odnos, ak su se i meusobno ubijali. Ti
sukobi su poprimali i karakter graanskog rata, ali su i ovo najee
bili osvajaki ratovi susjednih sila, u iju slubu je bio ukljuen i neko
od domaih magnata, pa i protukraljeva.
Nosilac ovog destruktivnog ponaanja bio je najmoniji magnat
Hrvoje Vuki-Hrvatini, kome je jo Tvrtko I dao titulu velikog vojvode bosanskog, a Anuovinac, Vladislav Napuljski pretendent na
maarski presto, titulu hercega od Splita. On je sprijeio i Tvrtkovog
sina Tvrtka II da odmah preuzme krunu. Na prijestolu su se za 13
godina izredali: Dabia, Marija Gruba i Stjepan Ostoja. Tvrtko II
Tvrtkovi od 1404. do 1443. godine imao je od 1409. do 1420. protukralja u licu Stjepana Ostoje i njegovog sina Stjepana Ostojia.
Tu situaciju je 1404. godine pokuao da iskoristi maarski kralj
igmund Luksemburki i krenuo sa jakom vojskom na Bosnu, djelimino
opet podstaknut od Papske kurije, i motivisan unitenjem heretika maniheja. Do 1407. godine zauzeti su samo neki bosanski gradovi, pa je
igmund 1408. godine opremio jaku vojsku, s njom prodro duboko u
60 Kotromanii, su pod tim imenom, poznati tek od kraja XIII stoljea. U pisanim
izvorima prvih desetak banova nije spomenuto ni po imenu. Od Boria i Kulina do Ninoslava
i Prijezde bosanskim banovima se ne pominje prezime, ali se i malo paljivijijem istraivau
namee injenica da su oni svi u bliskom srodstvu to znai da su iz iste porodice. Na razmiljanja u ovom pravcu upuuju dvije injenice: - u poznatim ispravama Kotromania esto se
istie da je to dinastija od postanka Bosne (od vazda), da su banovi i kraljevi Bosne uvijek
birani iz jedne porodice. ak i oni koje bi postavljao neko drugi (vizantijski car, maarski
kralj, ili sultan Osmanskog carstva) bili su iz te porodice. Za germanske narode tipina prezimena sa zavretkom na man, nisu uobiajena meu Slovenima. Obje vladarske porodice na
bosanskom geografskom prostoru (Kotromanii i Altomanovii) imaju taj zavretak. Danas
uglavnom u Bosni i Hercegovini ima vie od dvjesta prezimena sa zavretkom na man, bez
obzira to sva nisu istog porijekla. Meutim, ova karakteristina specifinost jo nije prouena.
128

unutranjost, i kod Doboja nanio straan poraz bosanskoj vlasteli. Potom

je u Doboru pogubio i u Bosnu bacio 170 bosanskih velikaa, a onda
po obiaju maa dao poubijati buntovnike oba pola, ljude, djecu i
starce iz svih krajeva Bosne, a gradove i varoi u nita pretvoriti.
U nekim tvravama ostavljene su posade koje su inile mnoga
nasilja prilikom ispada iz njih. Mona srednjevjekovna sredozemna
pomorska drava, Mletaka Republika 1402. godine od Anuovinaca
je kupila pravo na Dalmaciju i od tada je neposredni susjed Bosanske
kraljevine i kasnije Bosanskog ejaleta, to e imati bitan uticaj na njihovu
stabilnost i posebno na ograniavanje pozicija na Jadranskom moru.
Znaajan dio Bosne (Usora i Soli) izdvojen je i stavljen pod neposrednu
vlast igmunda. Protiv Bosne izvedena je jo jedna akcija (1410. godine)
a 1412., bogati rudnici i grad Srebrenica predati su srpskom despotu
Stefanu Lazareviu.
Bosna se sporo oporavljala. Zloinima ozlojeena vlastela se djelimino ujedinila oko otpora prema igmundu, a najmoniji, herceg Hrvoje
je 1414. godine za saveznika pridobio i osmanskog namjesnika Skopskog
krajita, Ishak-bega, koji je u ljeto te godine proputen preko bosanske
teritorije izveo dubok akindijski rejd u Ugarsku. Idue, 1415. godine
igmund je posljednji put duboko prodro u Bosnu, ali je u julu kod
Doboja (u Lavi, danas selo kod Kaknja) pretrpio teak poraz i povukao
se preko Save.
Razdor bosanske vlastele, meutim, je opet nastavljen. Nastavljeni
su i upadi turskih odreda, a u dijelu Bosne te snage su se i definitivno
zadrale. Turski i maarski uticaj se smjenjivao, a esto su i kralj i pojedini magnati istovremeno bili u vazalnom odnosu prema obje strane sile.
Tako je postepeno pripreman teren za osmansko osvajanje Bosne.
Po smrti Tvrtka II na prijesto je doao njegov nepoznati roak
Stjepan Toma (1443. do 1461.). Pokazao se vjet politiar, i gotovo dvije
decenije se odrao na vlasti. U pokuajima da za borbu protiv Osmanskog carstva pridobije pomo Rima, preao je na katalianstvo i u zemlji
pokrenuo otvoreni progon pripadnika manohejske Bosanske crkve.
Time su svoju pomo uslovljavali i susjedi despot Brankovi i erdeljski
vojvoda Jano Hunjadi. Bosanska crkva se ipak pokazala mona i Stjepan
129

Toma je ostao usamljen. Godine 1457. morao je isplatiti sultanu 160.000

dukata, a i umro je u strahu od Crkve bosanske. Njegov sin Stjepan
Tomaevi oajniki je nastavio da uzalud trai pomo. Papa mu je samo
poslao krunu, kojom se 1461. godine okrunio u novoj prijestonici Jajcu.
Godine 1326. emirat koji je Osman I ostavio svome sinu, bijae mala
dravica, manja od dananjeg Istanbula. Nalazila se na azijskoj obali
Mramornog mora, i iste godine prekoraila Dardanele i uvrstila se na
poluostrvu Galipolju. Dobro organizovana drava, na vojnofeudalnoj
nenasljednoj osnovi, centralizovana pod njegovim nasljednicima (Murat
I, Bajazid I, Murat II) brzo je napredovala, pa je i prijestonica prenesena
u Evropu (u Jedrene - Edirne). Time su potvrene njene ambicije da
naslijedi Vizantiju, odnosno Rimsko carstvo. Terminom Rumelija to je
izraeno i u nazivu novoosvojenih krajeva u Evropi.
Osvajanjem Carigrada 1453. godine sultan Mehmed II Osvaja je,
konano unitio Vizantiju, a savladane su i brojne dravice na Balkanu
pa je doao red i na Bosnu. Turskim ratnim ciljem, zapravo su bila ugroena sva tri aktuelna dravna subjekta na bosanskohercegovakom
prostoru (Bosanska kraljevina, odmetnuta Hercegova zemlja i Republika
Dubrovnik).
Od 1414. godine kada je osmanski krajinik Ishak-beg Hranui
pozvan u pomo radi slamanja igmundove invazije na Bosnu, titei
svoje tributare meu bosanskim magnatima, osmanske trupe su stalno
prisutne u Bosni. Izmeu 1448. i 1453. godine obrazovano je Bosansko
krajite, koje je uglavnom obuhvatalo upu Vrhbosnu. Pad Despotovine
i Smedereva 1459. jasno je oznaio da je Bosna na redu, pa su ve 1460.
Osmanlije zauzele Zvornik, Srebrenik i cijelu Usoru.
Neposredno uoi konanog osvajanja Bosne 1463. godine, sultan
je dao Vladislavu, sinu odmetnutog hercega Stjepana, 15.000 vojnika
da ga uvede u posjed pripadajueg dijela oevine. Vladislav je sa tom
vojskom u februaru provalio u Hercegovu zemlju i Hercega porazio na
rijeci Breznici, kod Pljevalja. Time je neutralisan jedan od monih
bosanskih magnata. Bosanski kralj Stjepan Tomaevi (1461. do 1463.),
poto je uvidio da mu niko (ni papa, ni Venecija, ni Maarska) nee
pomoi, zatraio je primirje, koje mu je, radi obmane, i obeano. Dub130

rovnik se najvie uzdao u svoju diplomatiju i trgovaki interes bilo koga

ko vlada Balkanom.
Sakupljenom vojskom Sultan je do maja 1463. stigao u Sjenicu i
odatle udario niz Drinu (ustvari Lim), bez otpora uao u zemlju Pavlovia i Kovaevia i otuda 19. maja izbio pred Bobovac. Sutradan je
Sultan preuzeo opsadu Bobovca, a Mahmud-pau Anelovia uputio
na zapad da goni Kralja koji je stolovao u Jajcu.
Bobovac je zapravo bio centralna, najjae utvrena kljuna taka
u lancu okolnih bosanskih utvrenih gradova izmeu planina Zvijezde
i Vranice. Danononi napadi, neko vrijeme nisu davali rezultate a livenje
topova bilo je jo u toku. Komandant susjednog grada Goruki, odbio
je napad turskog pae, i ovaj se bio povukao, a onda je uinjena nesmotrenost. Komandant Gorukog je slabo ocijenio otporni duh stanovnitva
i sam je spalio grad i napustio ga. Slino je postupio i grad Kozao (kod
Fojnice), a moda i neki drugi.
Sudbinu Kraljevstva ve u ranoj fazi rata procijenili su franjevci.61
Jedan od vodeih gvardijana fra Aneo Zvizdovi (iz Vrhbosne) ve
28. maja 1463. u Sultanovom Glavnom stanu Milodrau u ime katolikog sveenstva izrazio je pokornost novoj vlasti i isposlovao slobodu
ispovjedanja i o tome carsku Povelju (Ahdnamu).62
61 Franjevci koji su se prvi put u Bosni pojavili 1291., a 1340. u Bosni je formirana franjevaka Bosanska vikarija sa sjeditem u akovu (1514. godine Vikarija je podijeljena na
Tursku (Bosna Srebrena) i Hrvatsku Bosnu, a pet godina kasnije (1517) preimenovana
u Franjevaku provinciju Bosna srebrena.
62 Original ahdname uva se u Fojnikom samostanu, a prevod je objavljen vie puta.
On u izvodu glasi: ... ja sultan Mehmed-han, dajem na znanje svom puku i odlinicima, da su
posjednici ovog carskog fermana, bosanski duhovnici, nali moju veliku milost pa zapovijedam:
Neka nitko ne smeta i ne uznemiruje spomenute ni njihove crkve. Neka mirno stanuju
u mom carstvu. A oni koji su izbjegli neka budu slobodni i sigurni. Neka se povrate i neka
se bez straha u zemljama moga carstva nastane u svojim manastirima.
Ni moje visoko Velianstvo, ni moji veziri, ni moji slubenici, ni moji podanici, niti
itko od stanovnika moga carstva, neka ih ne vrijea i ne uznemiruje. Neka nitko ne napada,
niti vrijea i ugroava: ni njih, ni njihov ivot, ni njihov imetak, ni njihove crkve. Pa i to, ako
bi iz tuine doveli kojega ovjeka u moju dravu, da im je doputeno.
Budui da sam spomenutima milostivo dao ovu carsku Zapovijed, kunem se slijedeom
zakletvom: ...
Pisano 28. maja (1463.) u stanu u Milodra.
131

Otpor Bobovca nije sprijeio Sultana da do kraja mjeseca zauzme

Travnik, Vinac, Novi i Jezero, te poetkom juna opsjedne Jajce. Paa
Anelovi je Kralja stigao u Kljuu, poto je potukao suprotstavljenu
Bosansku vojsku, zarobio ga na rije i doveo pod opsjednuto Jajce. U
nezavidnoj situaciji kralj je naredio obustavu otpora, pa i Jajca, a onda
- za osam dana - i preostalih 70 tvrava. Ipak je bio pogubljen.63
Ostavljena i preputena sama sebi Bosna je za otprilike mjesec dana
podlegla najveoj savremenoj svjetskoj sili i armiji od 150 hiljada ljudi64
dobro opremljenih i jedinstveno voenih disciplinovanih vojnika sa
najstranijom artiljerijom na svijetu. Neosnovane su prie da je Bosna
aptom pala, odnosno da se raspala kao crvotona zgrada, niti da
su je izdali patareni jer se ni jedan od njih nije bio pridruio Turcima.
Jedini od magnata na turskoj strani je bio Vladislav, koji je bio u sukobu
sa ocem Herceg Stjepanom i imao druge motive. Pred oima svijeta
izgorjelo je jedno ugledno kraljevstvo, ve sredinom juna 1463. godine
ocijenili su oni koji su ga ostavili na cjedilu.65
Ne raspolaemo upotrebljivim podacima o jaini, sastavu i strukturi
Bosanske vojske, kako bi mogli uporediti odnos snaga i izglede na ishod
sukoba. Pod uslovom da je bila itava, Bosna je 1463. godine, pri maksimalnom mobilizacijskom naporu od 10%, mogla raspolagati sa tridesetak hiljada konjanika i pjeaka, ukljuujui i posade 117 utvrenih
gradova. Neutralizovana Hercegova zemlja, Bosansko krajite i prethodno zauzeti Zvornik i Srebrenica morali su tada initi bar etvrtinu
ili ak treinu Kraljevstva i populacije pa time i ukupnog kontigenta
vojske. Kralj je, prema tome, mogao raspolagati sa dvadesetak hiljada
konjanika i pjeaka.
Napada je tada bio bar osam do deset puta brojniji.66 U takvim
uslovima nije bilo uslova za frontalne sudare jaih formacija na bojnom
63 Marko uni, KRAJ SREDNJEVJEKOVNE BOSANSKE DRAVE, u zborniku
BOSNA I HERCEGOVINA OD NAJSTARIJIH VREMENA DO DANAS, BKC, Sarajevo
1998., str. 83-95.
64 Cifra je svakako pretjerana iako se pominje i cifra od 200.000. Isto, str. 63.
65 Tako je 14. juna 1463. godine Venecija javila Firenci.
66 U to vrijeme sultan je raspolagao sa ukupno 1.000 topdija, a samo neki bosanski gradovi sa po jednim ili dva do tri manja topa.
132

polju. Nada Bosanske vojske svodila se na izdrljivost tvrdih gradova u

koje su se pojedini odredi pred naletima Osmanlija zatvarali. U takvim
uslovima nije mogla doi do izraaja ni janiarska taktika pozicione
odbrane, a ni slaba pokretljivost bosanskih vitezova u tekim oklopima.
Osmanska artiljerija takoe nije dola do izraaja. Rat je suvie kratko
trajao da bi se izlili baljemez topovi za ruenje opsjednutih gradova.
Najvei broj, 77 gradova predao se po nareenju Kralja, kada je bio doveden pod opsjednuto Jajce.
Ovog puta, za odbranu se bio pripremio i Dubrovnik. Ispred zidina
Grada, izmeu ostalog, je posjekao ume i voe, nabavio neto artiljerijskog orua i samostrela, poruio kue u pretpolju i dopunio zaklone na
zidinama, ali je poveanjem haraa problem rijeila njegova diplomatija.

8. Multikonfesionalna specifinost Bosne i njena odbrana

Multikonfesionalost je imanentna konstanta Bosne, odnosno

Bosne i Hercegovine. Na nju su se nadovezivale i druge specifinosti
kako internih odnosa tako i odnosa sa susjedima, ukljuujui i brojne
krstake i osvajake ratove pokrenutih upravo radi te multikonfesionalnosti i drugih iz toga proizilazeih - specifinosti. Sama, pak nikada
nije pokretala niti bila nosilac takvih ratova.67
Njeno postojanje, uprkos svemu, nije upitno ni danas, ali historijski
izvori ne omoguavaju nam da utvrdimo, kada je nastala ta sloena konstelacija, koja je podrazumijevala viestruku toleranciju i takve meuljudske i meudravne odnose. Sigurno je da ona duboko see u ilirski
period. Evidentna je i u kosmopolitskom Rimskom carstvu, uprkos postojanja njegove dravne vjere, a potom i u Avarskom kaganatu. Dakle,
bila je nepobitno prisutna na prostoru i u vrijeme nastajanja srednje67 Izuzetak je moda, sa knezom Lazarom 1373. dogovorena podjela drave upana
Nikole Altomanovia, maarskog vazala, koji je neposredno prije toga zauzeo gornje Podrinje,
a onda i Travuniju sa Konavlima i Draevicom.
133

vjekovne bosanske drave, bez obzira na, i tada aktuelne akcije, masovnog pokrtavanja itavih naroda, kako vizantijskih careva tako i franakih kraljeva (VIII i IX vijek), te meusobna potiskivanja u borbi za
primat dva preostala patrijarhata hrianstva (katoliki u Rimu i Vaseljenski u Konstantinopolu), od kojih su 1054. godine konanim raskolom
nastale dvije meusobno nezavisne velike crkve.68
Za razliku od Crkve bosanske, ni katolika ni pravoslavna crkva
u Bosni (ukljuujui i Humsku zemlju) nikada nisu bile samostalne.
Bile su uvijek u sastavu susjednih nadbiskupija, odnosno mitropolija. Na
prostor Bosne kranstvo je ponovo dolo iz Makedonije, od tamonjih
propovjednika, prije svega vizantijskih misionara irila i Metodija sredinom druge polovine IX stoljea, kada su iz Moravske stigli u Panoniju,
odnosno vjerovatnije iz susjedne Dalmacije, gdje je Katolika crkva ve
imala izgraenu mreu institucija, na elu sa Salonitanskom nadbiskupijom.
Arheoloki nalazi iz treeg i etvrtog stoljea svjedoe o tragovima
prvobitnog kranstva, a pisani i o prisustvu Zenikog (Bistue Nova)
biskupa Andrije na crkvenim saborima u Solinu (Salona) odranim 530.
i 533. godine. Invazija Avarskoslovenskog saveza i njihovo doseljavanje
na Balkan i u Panoniju, te dvostoljetna (602. do 802.) egzistencija Avarskog kaganata uslovili su da je vei dio bosanskog geografskog prostora
bio van domaaja vlasti Vizantije a onda i Franake drave pa nije iskljueno da su se na ovom prostoru zadrali neki (moda i znaajniji)
ostaci kranstva, i to, onog prvobitnog (kada je ona bila religija siromanih, potlaenih i robova). To ne bi udilo, kad znamo da se bosanskohercegovaki geografski prostor praktino itavo to vrijeme (ne samo
do raskola 1054. godine) nalazio na periferiji rivalstva za primat i
sukobljavanja ne samo Zapadnog i Istonog rimskog carstva nego i
dva paralelna hrianska patrijarhata - Rima i Bizanta. Jednostavno
68 Pojava nove monoteistike religije u prvim decenijama VII stoljea (oko 622. godine
nove ere) bazirane na znaajnim moralno-pravnim elementima i kontinuitetu boijih objava (i
poslanika) razrijeila je bitne suprotnosti i mudra ekonomska politika zlatnog doba islama
ne samo arabijskog poluostrva nego i klasnim i etnikim suprotnostima poljuljanog Vizantijskog
i Persijskog carstva, to je osiguralo masovno primanje islama, i rezultiralo nestankom Aleksandrijskog, Jerusalemskog i Nikejskog patrijarhata.
134

ne vidimo drugih razloga zato bi se upravo na ovom prostoru odrao

tako dubok kontinuitet slinih idejnih i dogmatskih stavova izmeu prvobitnog hrianstva, manihejstva (bogumilstva) i Islama, vrlo esto prisutnih u kasnijim razmatranjima tog pitanja.69
Bosna se ve u procesu nastajanja, pod kraj X stoljea, suoila sa
najdestruktivnijom pojavom prozelitizma krstakim (kriarskim) ratovima. Bio je to Prvi krstaki rat zapoet 1096. godine, koga je predhodne
godine, na crkvenom saboru u Klermon - Feranu (Clermont - Ferrand), pokrenuo papa Urban II, toboe radi ometanja hodoaa Hristovom grobu.70
Serija od osam evropskih krstakih ratova voenih za osloboenje
Hristovog groba u razdoblju od 174 godine, praktino je nastavljena
da kaemo lokalnim krstakim ratovima unutar Evrope, voenim kako
za guenje heretikih pokreta, tako i za irenje katolianstva na istok i
zapad Evrope (Pruska je pokorena 1283; Litva 1387; a panija 1492.
godine). Meu brojnim lokalnim ratovima za slamanje heretikih pokreta
pet ih je voeno protiv Bosne. Voeni su u razdoblju od 224 godine.
U nekima su krstai uspijevali da zemlju i pokore, ali nisu mogli da tu
herezu istrijebe.
Ciljevi krstakih ratova protiv Bosne bili su dvostruki. Prije svega
radilo se o pokuaju Katolike crkve da istrijebi Crkvu bosansku i u Dravi
nametne svoju hijerarhiju. S druge strane maarski kraljevi teili su da
unite bosansku dravu i zaokrue zemlje Krune sv. Stefana. Ve 1102.
godine bili su pokorili i prisajedinili Hrvatsku, a 1358. godine osigurali i vrhovnu vlast nad Dubrovnikom.
Koristei multikonfesionalnost Bosne u periodima mira Katolika
crkva je u Bosnu uporno slala misionare razliitih profila. Najee su
to bili redovnici. Meu njima su se posebno isticali prosjaki redovi
dominikanci i franjevci, koji su u odreenom periodu izborili i pravo
inkvizicije. Dvadesetih godina XIV stoljea radi rjeavanja njihovog
69 Salih Jaliman, HISTORIJA BOSANSKIH BOGUMILA, IPP Hamidovi, Tuzla
1999. i vie drugih njegovih i drugih radova na temu Bogumila.
70 Stvarni razlog ovladavanja unosnom trgovinom i trgovakim putevima na Levantu,
odnosno bliskom istoku.
135

meusobnog spora o prvenstvu na to pravo u Bosnu je dolazio fra Fabijan,

inkvizitor Slavonije. Bosanski banovi i veina kraljeva su ipak nalazili
naina da inkviziciju ometu, pa je bogumilstvo, odnosno manihejstvo,
u Bosni stoljeima bilo dominantno i imalo ingerencije dravne vjere.
Bilo je autentino i autohtono, bilo je bie i simbol slobodne drave, i to
ostalo do pod sam kraj njene nezavisnosti. Ugled bogumilstva, odnosno Crkve bosanske potvruju i vijesti o vezama bogumila sa drugim
evropskim heretikim pokretima, kao i pominjanje da su mnogi ili u
Bosnu da naue naela vire dobrih Bonjana, kao i da je Bosna smatrana sigurnim mjestom i za heretike zapada i za heretike istoka.
Prvi muslimani na prostoru Bosne neosporno su se javili znatno
prije 1463. godine, odnosno njenog pada pod vlast Osmanskog carstva.
Najstariji pomeni se odnose na trgovce soli u dananjoj Tuzli (Handi),
najkasnije u IX ili X stoljeu, dakle u vrijeme stvaranja bosanske drave,
zatim na selduka plemena u Maarskoj,71 Ismaelite i Kalee na prelomu X i XI (1025.) i kraj XII stoljea (1196.) za koje se zna da su bili
muslimani.72
Znaajnije primanje islama bogumilskih plemia (Ahmed-beg Hercegovi, Ishak-beg Kraljevi-Kotromani, Mahmud-paa Anelovi, Skender-beg Mihajlovi, Mahmut-paa Jankovi i drugi) zabiljeeno je u
vrijeme ankidijskih rejdova u Bosnu, te bitke na Kosovu polju 1389.
godine i ispomoi Skopskog krajita u odbrani Bosne protiv maarskog
kralja Sigismunda (1407. i 1415. godine).
Poznate cifre Safet-bega Baagia da je prilikom osvajanja bosanskog grada Jajca 36.000 bogumila prihvatilo islam i zapisu Poljaka
Jana Dlugoa da je sam Fatih izjavio da je istom prilikom odveo u ropstvo 100.000 osoba oba pola od kojih je trideset hiljada snanih mladia
uvrstio u janiare, malo su vjerovatne. Zakon o janiarima onih 36.000
opisuje kao sva raja i beraja podanici koji plaaju porez i oni koji su
od toga osloboeni i dodaje da su tom prilikom zatraili da se mladii
71 Neka od njih doli su kao muslimani u Panoniju zajedno sa Maarima kad su ovi
potisnuti od Bugara i Peenega 896. preli preko Karpata.
72 Salih Jaliman, HISTORIJA BOSANSKIH BOGUMILA, IPP Hamidovi, Tuzla 1999.
136

iz ove zemlje bili obrezani ili neobrezani devirmom kupe u adami

oglan, te da im je tome udovoljeno.73
Navedene cifre u izvorima su svakako pretjerane. Teko je bilo u
datim uslovima prikupiti u Jajcu 36.000 bogumila, makar da se uraunaju i kriptobogumili, ali je mogue da se radilo o hiljadama - makar
samo nekolike. S obzirom da je sultanu pripadala petina zarobljenika
i da je imao pravo da izabere mlae i korpulentnije, nije mogue da ih
je bilo 30.000 kako navodi Dlugo, jer bi to znailo da je zarobljeno
150.000 vojnika Bosanske vojske, a ni ukupno brojno stanje te vojske
nije bilo toliko. To isto se odnosi i na broj ukupnog roblja od 100.000
ali je teko dati bilo kakvu drugu procjenu.
Viestoljetni pokuaji Papske kurije te Maarske kraljevine i Mletake
republike da se milom ili silom katolianstvo nametne jednoj dravi nisu mogli ostati bez rezultata, naroito ne progoni dva posljednja kralja,
kada je samo Hercegu Stjepanu prebjeglo 40.000 bogumila, pa moemo
rei da je 1463. zajedno sa Kraljem, moglo biti vea polovina katolika,
iako su znatan broj bili kriptobogumili.
Dodamo li tome da je u Bosni pod kraj njene nezavisnosti, bio i
znaajan broj pravoslavaca (od 1377., donje Polimlje, sliv ehotine i Pive,
donje Potarje, Niki i Prijepolje).
Na prostorima Bosne hrianstvo se u procesu irenja najvjerovatnije
javilo u drugom stoljeu. Tada je, naravno, kao vjera potlaenih, siromanih i robova, bilo nelegalno i progonjeno od Rimske imperije.
Arheoloki nalazi i pisani izvori potvruju prisustvo njegovih bogomolja iz III i IV vijeka, koje je najefikasnije guio Dioklecijan (284. do
305.) te 303. i 304. ustanovio mjere protiv hriana i sistem vlasti dva
cara, da bi samo deset godina kasnije (313.) njegov nasljednik Konstantin
Veliki (Flavius Valerius Constantinus Magnus 306. do 397) donio Edikt
o slobodi ispovijedanja hrianstva. Potom je prenio prestonicu u Bizant
i hrianstvo uinio dravnom vjerom Rima. Carstvo je podijelio na
etiri prefekture, od kojih je jedna bila Ilirik. Poetkom treeg vijeka
zabranio je ubijanje robova i 211. sve stanovnike Imperije proglasio
73 Isto.
137

graanima Rima. Godine 395. Carstvo je definitivno podijeljeno na

istono i zapadno, a hrianstvo postalo zvanina dravna religija.
Uvoenjem grkog slubenog i crkvenog jezika (634.-641.) u Vizantiji zapoeo je i zaotrio se sukob dva patrijarhata. Godine 867. dogodila se prva izma, a 1054. definitivni raskol izmeu njih, da bi 1095.
na saboru u Klermon-Feranu bila pokrenuta serija krstakih ratova.
U etvrtom krstakom ratu 1204. krstai su osvojili Carigrad i formirali etiri svoje drave Latinsko carstvo, Nikejsko carstvo, Trapezuntsko carstvo i Epirska despotovina. Potisnuti u Nikeju vizantijski car i vaseljanski patrijarh su 1219. Savu Nemanjia postavili za
arhiepiskopa Autokefalne srpske crkve (ia). U toku pripreme za
Duanovo krunisanje za cara 1345. Srpska arhiepiskopija je podignuta na
stepen Patrijarije. Godine 1261. Vizantija je sruila Latinsko carstvo
i carsku stolicu vratilo u Carigrad, da bi 1453. godine Osmansko carstvo zauzelo Carigrad i time unitilo Vizantiju, ali je vaseljenski patrijarh ostao da stoluje u Carigradu zajedno sa sultanom.

138

III/1 ZAETAK BOSANSKE DRAVE

(po P. Aneliu)
139

III/2 BOSNA U DOBA KULINA BANA

(1180. 1204.)
140

III/3 POVELJA KULINA BANA, izdata 29. avgusta 1189.

(kaligrafija ukrija Gavranovi)
141

III/4 BOSNA U DOBA BANA STJEPANA II KOTROMANIA

(1322. 1353.)

142

III/5 NEKROPOLE STEAKA NA

BOSANSKOHERCEGOVAKOM
GEOGRAFSKOM PROSTORU(po . Belagiu)
143

III/6 BOSNA U DOBA KRALJA TVRTKA I KOTROMANIA

(1353. 1391.)
144

III/7 NAELNI BORBENI POREDAK OSMANSKE VOJSKE

(Kosovska bitka, 28.06.1389.)
145

III/8 TVRTKO PRVI

KOTROMANI

III/9 KRALJEVSKA STOLICA

- BOBOVAC

III/10 BOSANSKA DINASTIJA

KOTROMANIA
(Po E. Imamoviu)
146

III/11 STOLNI GRAD BOBOVAC

III/12 BOBOVAC
(Rekonstrukcija po
P. Aneliu)
147

ETVRTI DIO
BOSNA U SASTAVU OSMANSKOG CARSTVA
(1463. DO 1878.)

A. NASTANAK I USPON OSMANSKOG CARSTVA

B. SAMOODBRANA BOSANSKOG EJALETA
- KONCEPT I PRAKSA U XVIII STOLJEU
C. ODBRANA STARIH PRAVICA I BORBA
ZA OSAMOSTALJENJE BOSNE

IV / A

NASTANAK I USPON OSMANSKOG CARSTVA

1. Dravna organizacija, ureenje i uprava

2. Uspon carstva i organizacija ejaleta Bosne
3. Poeci krize i pokuaji njenog prevladavanja
4. Iskustva velikih ratova XVII stoljea
5. Osmanska vojska (organizacija i upotreba)

1. Dravna organizacija, ureenje i uprava

Uivaoci timara (vojnici konjanici, spahije u Osmanskom carstvu)

imali su samo pravo ubiranja dohotka, odnosno rente sa dodijeljenog im
timara. Uivaoci zijameta imali su, uz to, svu politiku (upravnu i policijsku) vlast nad stanovnicima njegovog zijameta. Bili su to nii komandanti spahijske konjice i esto nosili titulu bega.
Godine 1516. kanunnamom je u Bosni zabranjeno dodjeljivanje timara strancima. Povremeno uzimanje zarobljenika za popunu vojske
u vrijeme Murata I postalo je zakon, pa je svaki peti zarobljeni vojnik
obrazovan u adami odaku i njima popunjavana nova vojska janiari,
plaena pjeadija.
U vojni sistem Osmanske drave uvrteni su i balkanski stoarski
rod vojske vojnuci a onda i martolozi, koji su zadugo bili dva osnovna
kranska roda Osmanske vojske u Rumeliji. Istovremeno su u Maloj
aziji ukinuti bejluci i time nasljedno feudalno pravo.
Carstvo je za Bajazida (1389-1402) postalo svjetska sila, a spahijska
konjica osnova osmanske vojne moi. Evropski vazali su davali pomone vojske. Za njegove vlade uveden je i drugi ejalet odnosno beglerbegluk Anadolija. Poslije bitke kod Angore (1402) nastao je rat meu
sultanovim sinovima, a onda i seljaki ustanak pod ejh Bedrudinom.
Nedim Filipovi je o tome napisao temeljitu studiju (PRINC MUSA I
EJH BEDRUDIN). Tek je Murat II (1421-1451) uvrstio vlast.
Ope, upravne, politike i vojne poslove u Osmanskom carstvu obavljala je neka vrsta vlade Divan, kasnije nazvana Velika porta. Predsjednik te vlade bio je veliki vezir, a ministri su se zvali veziri. Dva
153

vanija su: kazasker (pravni poslovi) i deftedar (finansijski poslovi)

pod njegovom kontrolom je bila Defterhana. Najvanije odluke su donoene na sjednicama carskog divana, sjednicama kojima je predsjedavao car. Administracija je bila vrlo razgranata i u kancelarijama su se
vodili defteri u koje su upisivane sve odluke i izvjetaji, popisi, propisi.
Bosanski ejalet obrazovan je 1580. godine, ali nije bio prvi. Prije
njega, 1541. osnovan je Budimski beglerbegluk, a 1553. Temivarski.
Beglerbeg (valija) je bio upravnik ejaleta i vojni zapovjednik u
njemu. Imao je dvor sa dostojanstvenicima i kancelariju sa ehajom (naelnikom) i inovnicima. Savjetodavni organ je bio divan s defedarom (efom
ejaletske finansijske uprave), teskeredijom (ef kancelarije divana) i
timarskom defterhanom (upravom lena, kojoj je na elu stajao timardeftedar. Popisi su vreni povremeno, obino na godinjoj smotri timarnika (joklama) i unoeni u deftere u duplikatu.
Krajiki sandaci su bili specifini u tome to su krajiki sandakbegovi komandovali vojskom na granici i bili uvari graninih tvrava.
Jedno vrijeme ti sandaci su bili i akindijski sandaci zbog ega su raspolagali akindijama i organizovali njihove rejdove. Sa formiranjem
Budimskog ejaleta njegov beglerbeg je dobio funkciju vrhovnog akindijskog zapovjednika na zapadu.
- Osmanska administracija je naselja dijelila na selo (kary), trg
(bazar), varoicu (kasabu) i grad (eher). U gradovima su postojali organi gradske uprave i slube, koje su kupile sandakbegove i careve prihode od obrta i trgovine. U gradovima su postojale esnafske organizacije i organi sa znaajnim uticajem, a brinuli su se o redu na tritu.
- Gradovi i kasabe su se dijelile na demate (opine) i mahale
(stambene etvrti). Demati su bili organizovani po vjeri i donekle po
socijalnom poloaju. Strani dravljani su u gradu takoe mogli osnovati
demat.
- Osnova pravnog ureenja bio je erijat. Znaajna pitanja pozitivnog zakonodavstva u dravno-politikom, finansijskom i ekonomskom ivotu rjeavana su i kanunima (zakonima), koji naelno nisu smjeli
154

biti suprotni erijatu. Zakonitost pravnih akata ocjenjivana je odgovarajuim fetvama (pravno miljenje). Najvii autoritet u tom pogledu postao
je carigradski muftija, odnosno ejhulislam.
- Kadije su morale imati teoloko i pravno obrazovanje. Bilo ih je pet
stepena, postavljane su beratom, na prijedlog kazaskera ili velikog vezira.
Kadije I i II stepena imali su naslov mule (gospodina), kadije III stepena su bili inspektori, IV kadije u obinim kadilucima, V sudski pomonici (naibi). Kao kontrolni organi centralne vlasti mogli su podnositi
izvjetaje direktno velikom veziru ili sultanu.
Po slomu Kraljevine Bosne 1463. godine, Bosna je dola u sastav kosmopolitskog Osmanskog carstva, odnosno pod njegovu upravu, ali je za
razliku od drugih osvojenih evropskih zemalja u njemu zadrala svoje
ime i u osnovi opseg, pa i visok stepen autonomije.
Nosioci vlasti u svaka od tri dosad pomenutih perioda (ilirski, avarsko-slovenski, rimski) bile su svjetske drave. U svakom periodu izgraivana je potpuno nova civilizacija, pa su za akulturaciju bila neophodna
stoljea.
Za razliku od ostalih, dolazak Avarskoslovenskog saveza na Balkan
i slovensko naseljavanje ovih prostora izmijenio je demografsku strukturu. Barbarski doljaci su prihvatili zateene civilizacijske i kulturne
tekovine, ali su, brojnom nadmonou starosjediocima nametnuli svoj
jezik. Doljaci su u osnovi od starosjedilaca primili i hrianstvo, u njegovom prvobitnom obliku, zajedno sa brojnim nataloenim kultovima.
Uz to, poto se prostor nalazio na periferiji meusobnog sukoba unutar
dva dijela Rimske imperije, a hrianstvo propovijedano na njima stranim jezicima, samo fragmentarno. Zbog toga su u kasnijem periodu
imali problema sa, u Rimu i Carigradu institucionalizovanim i inoviranim varijantama hrianstva, stavljenim u slubu drave. Time je dolo
do raskola u liturgijskim obredima. Raskol je naroito potenciran izvoenjem boije slube na ovom ili onom (grkom ili latinskom) jeziku. Tek
je dolazak uenika irila i Metodija okonao formalnu kristijanizaciju
Bonjana, zbog mogunosti molitve i na slovenskom jeziku. Za razliku
od ostalih dijelova Balkana u Bosni i Humu, iz Bugarske i Makedonije,
preko Rake i Zete, ukorijenilo se manihejstvo.
155

2. Uspon carstva i organizacija ejaleta Bosne

Organizacija Osmanske vlasti u Bosni.74 Ve smo rekli da je desetak godina prije osvajanja Bosne, na njenom dijelu od Podrinja do Sarajevskog polja, obrazovano Bosansko krajite, na ijem elu se nalazio
ubeg Isa-beg Ishakovi. Sa osvajanjem Bosne 1463. godine obrazovan
je Bosanski sandak. Na itavo podruje Bosanskog sandaka protegnuto je i novo, agrarno ureenje - timarski sistem. Jedinstvena vojnoadministrativna podjela Carstva sastojala se iz ejaleta (provincija), sandaka (oblasti), vilajeta (administrativnih okruga) odnosno kadiluka
(sudskih okruga) i nahija (upa, srezova).
Mehmed Osvaja je sa glavninom vojske brzo napustio Bosnu.
Ohrabreni maarski kralj Matija Korvin je pod kraj istog ljeta krenuo na
Bosnu. Ugarska vojska je osvojila Donje kraje i Usoru. Od osvojenih
krajeva formirane su dvije banovine Jajaka i Srebrenika, kao istureni bastioni za odbranu june maarske granice. Time je sandak Bosna
sveden na Kraljeve zemlje, oblasti Pavlovia i Kovaevia, te dio Hercegove zemlje i ranije Bosansko krajite koje je zahvatalo i neke rake
vilajete. Da bi maarska osvajanja parirao, Sultan je 1465. godine, od
sjevernog dijela Bosanskog sandaka, kao tampon-zonu izmeu svojih
i ugarskih posjeda u Bosni obrazovao Bosansko kraljevstvo sa sjeditem u Vranduku (jer su u meuvremenu Maari zauzeli opsjednuto
Jajce) i za kralja postavio Matiju Sabania,75 sa ciljem stvaranja iluzije o obnovi bosanske drave. Kraljevstvo Matije Sabania obuhvatalo je kraljeve zemlje (Zenika i Visoka kotlina sa upama Lavom,
Plivom i Lukom). Meutim, 1476. od toga se odustalo i Kraljevstvo je
vraeno u okvir Bosanskog sandaka.
74 Nastupanje prema Bosni, oznaeno je 1392. obrazovanjem Skopskog krajita u kom
cilju je Vuk Brankovi Osmanlijama morao predati Skoplje i jo neke gradove uz Bosanski
drum.
75 Matija Sabani bio je sin Radivoja Kotromania, strica kralja Stjepana Tomaevia
sa kojim je zajedno pogubljen, pod Jajcem 1463. godine. I najmlai polubrat pogubljenog
kralja Stjepana Tomaevia Sigismund, kao Ishak Tomaevi bio je posljednjih decenija XV
vijeka sandakbeg u Anadoliji.
156

Srebrenika banovina je vraena tek 1512. a Jajaka 1528. godine.

Najvei dio Hercegove zemlje osvojen je 1464. da bi 1470. vilajet Hercegovina u sastavu sandaka Bosne sa sjeditem u Foi (do 1572.) bio
dignut na stepen sandaka. Potom je, 1483. Bosanskom ejaletu prikljuen i Zvorniki sandak.76
Iako su kasnije formirana jo tri sandaka, ovim je u treoj deceniji
XVI stoljea cijela Bosna ve bila u sastavu Osmanskog carstva, ali
je tek 1580. godine objedinjena u Bosanski ejalet. To je prvi put da se
jedna osmanska provincija na Balkanu poklapa sa nekom historijskom
zemljom. Do tada je ukupan osvojeni prostor na Balkanu inio Rumelijski
ejalet. Prvi beglerbeg Bosanskog ejaleta bio je Ferhadpaa Sokolovi,
a sjedite mu je bilo u Banja Luci do 1635. godine, kada je premjeteno u Sarajevo. Od 1697. godine kada ga je spalio princ Eugen, (a od
1699. i zvanino) sjedite Ejaleta je u Travniku do 1851. da bi potom do
1878. godine bilo ponovo u Sarajevu. Od 298 godina postojanja Ejaleta,
sjedite mu je bilo u tri grada: Banja Luka - 55 godina, Sarajevo - 91
godina - u dva navrata i Travnik - 152 godine. Sarajevo je, meutim,
stalno bilo najvei grad i neosporan privredni, politiki i kulturni centar
zemlje, odnosno ejaleta.
U vrijeme obrazovanja Bosanski ejalet je, zahvatajui privremeno
i periferna podruja susjednih zemalja, obuhvatao sedam sandaka (Bosanski, Hercegovaki, Zvorniki, Kliki, Krki, Pakraki i Poeki). Poeki sandak, koji je sa Pakrakim obuhvatao gotovo itavu Slavoniju
uskoro je pretpoinjen Kanjikom ejaletu. Pakraki, Krki (Liki) i dio
Klikog sandaka izgubljeni su u Bekom ratu pod kraj XVII vijeka.
Ejalet Bosna uskoro je tako sveden na prostor, koji je i u ranijem
periodu smatran cijelom Bosnom. Jedino je, kasnije obrazovani Bihaki
sandak zapadnom polovinom prelazio taj okvir. Dok se Ejalet prostirao i van granica cijele Bosne ostale su izraene razlike u odnosu na te
krajeve, naroito u pogledu stepena akulturacije i uklapanja u civilizacijski orijentalni krug. To je oigledno posljedica bosanske tradicije
multikulturalnosti, ukljuujui i multikonfesionalnost.
76 Prije toga, od 1541. do 1580. Zvorniki sandak je bio u sastavu Budimskog beglerbegluka (ejaleta).
157

Organizacija i struktura vojne, upravne i sudske vlasti u provinciji

bila je jedinstvena. Na elu Ejaleta bio je beglerbeg (valija) u inu pae
sa tri tuga, a postavljao ga je Carski divan, na prijedlog sadrazama velikog vezira. Uz poloaj beglerbeg je dobivao has od preko 100.000
aki. Namjesnici, odnosno valije Ejaleta najvie panje posveivali su
vojnim poslovima, a imali su i iroka ovlatenja u timarsko-spahijskoj
organizaciji, koja je ukljuivala pravo da dodjeljuje timare. Beglerbegov
dvor je bio minijatura dvora velikog vezira, pa mu je u upravljanju Ejaletom pomagao divan - vlada. lanovi divana bili su: ehaja zamjenik velikog vezira, defterdar - upravitelj dravnih dobara, divanefendija - sekretar vlade, i kadiasker sudac itavog askera. Beglerbeg
je, takoe, raspolagao znaajnom svitom, iji su lanovi obavljali inovnike poslove Ejaleta. Kao granina provincija (serhat) Bosanski ejalet i njegov beglerbeg imali su znatno ira ovlatenja pa i iru autonomiju, od provincija u unutranjosti Carstva.
Svi bosanski sandaci (oblasti, okruzi) imali su, takoe, krajiki karakter i satus. Na elu sandaka nalazio se sandakbeg, i imao je vojnu
i upravnu vlast. Sandakbeg nije imao divan, imao je titulu bega, i rang
pae sa jednim tugom. I njih je postavljao carski divan, odnosno veliki
vezir na prijedlog bosanskog beglerbega. Sandakbeg Bosanskog sandaka kao najveeg, matinog sandaka imao je has od 650.000 aki,
a Zvornikog 245.793 ake.
Sandaci su se upravno dijelili na vilajete ili subailuke, ija je
teritorija naelno odgovarala kadilucima, a ovi na nahije. Kasnije su se
sandaci dijelili na kadiluke kao sudske teritorijalne jedinice i na nahije,
kao teritorijalne upravne jedinice. U vojnom pogledu sandak je predstavljao livu vojni okrug, koji je vodio evidenciju vojne obaveze graana.
Spahije jednog sandaka inile su vojnu formaciju alaj, na ijem
elu je bio alajbeg ili miralaj, starjeina svih spahija i zaima jednog
sandaka. Svaki alaj imao je nekoliko bajraktara, erisurudija i aua.
Glavnu zastavu alaja nosio je sandaktar (alajbajraktar).
Timarski, dirlik sistem. Stanovnitvo se u Osmanskom carstvu
dijelilo na dvije polarizovane drutvene strukture: - a s k e r - vojniki,
vladajui neproizvodni sloj koji brani Carstvo i njim upravlja; - r a j u
158

- proizvodni, podaniki sloj drutva, koji stvara sredstva za izdravanje Carstva. Osmanski pravnici, detaljnije svoje drutvo razvrstavaju u etiri sloja: - vojsku, - ulemu, - zanatlije i trgovce, te - poljoprivredne proizvoae, sa tano utvrenim pravima i obavezama te posebnim interesom za dravu i drutvo. Sistem nazivaju d i r l i k
sistemom, jer sistem odreuje dohodak sa dodijeljenog zemljinog
posjeda kao platu za odreenu slubu.
Posjed je mogao biti privatni (mulk, batina, ift) ili dravni, carski
(mirija), koje on daje vojnicima na uivanje za vrenje njihove slube.
Vojniki posjed se dijelio na tri vrste: t i m a r, sitni vojniki posjed koji donosi prihod do 20.000 aki godinje. Dodjeljivan je spahijama - obinim vojnicima, konjanicima i niim starjeinama. Krupni
vojniki posjed z e a m e t, je donosio prihod do 100.000 aki i
dodjeljivan je viem komandnom kadru begovima. Krupni vojniki
posjed h a s, donosio je prihod od preko 100.000 aki i pripadao
je velikodostojnicima u pokrajinama i na Porti, ukljuujui i Sultana.
Timarski sistem, odnosno osmansko agrarno ureenje, nastalo je u
uslovima naturalne privrede. Izgraeno je na osnovama slinih perzijskih i vizantijskih ustanova. Otuda mu je naziv vezan za perzijski glagol
t i m a r i t i, koji i u bosanskom jeziku gotovo ima isto znaenje (njegovati, odravati), pa timar predstavlja prihod, dohodak, sa zemljinog posjeda, koji uivaocu upravljau, staratelju (vojniku, spahiji-konjaniku)
osigurava izdravanje i opremanje sebe i konja. Kako je gotovo77 cjelokupna obradiva zemlja bila dravno vlasnitvo, a drutvo bilo podijeljeno na dvije klase: vojnike (asker) i podanike (raju), to je ovim sistemom
bila odreena cjelokupna finansijska, socijalna i agrarna politika Carstva.
Kanunnamom iz 1516. bilo je odreeno da timare u Bosni mogu
dobiti samo domai ljudi, a uspostavljanjem odakluk-timara (1594.),
sistem se znaajno pribliio ranijem bosanskom nasljednom feudalizmu. To je, pored znaajne autonomije zemlje, jaalo konzerviranje
ranijih feudalnih posjeda i svijesti o njihovoj vjenosti, jaalo uticaj
77 Izuzetak je bilo privatno vlasnitvo (mulk) i vakuf, kao i batina (ift, okunica),
koja je u Bosni iznosila do 10 dunuma i sluila za vlastite potrebe spahija, odnosno seljaka,
koji je na miriji imao status nasljednog obraivaa.
159

pojedinih porodica i kasnije, ubrzavalo proces ifluenja, odnosno pretvaranje timara u privatno vlasnitvo ifluk-sahibija.
Po padu pod vlast Osmanskog carstva u Bosni su zateeni pripadnici tri konfesije: krstjani, katolici i pravoslavci. Svi oni su govorili
bosanski jezik. U veini su bili slavenskog porijekla, dok je znaajna
asimilirana manjina bila ilirskog porijekla, od kojih su neki bili romanizovani. Pojedine porodice mogle su, takoe, biti avarskog, gotskog
ili nekog drugog porijekla. Asimilacija je bila davno zavrena. Svi su
jednako prelazili na Islam, a takoe i Vlasi, koji su pod Osmanskom
vlasti sa drugim pravoslavcima iz unutranjosti Carstva sve ee doseljavali u Ejalet. Romani (Rimljani) su bili i nomadski stoari Vlasi koji
su ovamo poeli doseljavati krajem XIII stoljea. Zbog njihove podobnosti za obavljanje nekih vojnih zadataka, - karavanski transport,
obezbjeenje puteva i objekata na njima, - kao martolozi, derbendije,
erahori i akindije, ukljuili su se u osmansku vojnu obavezu i timarski
sistem pa su nastavili da se doseljavaju u Bosanski ejalet.
Pomjeranjem granice Osmanskog carstva na zapad i u Panoniju
sultan Sulejman Zakonodavac ukinuo je vlake povlastice 1521. i Vlahe
sveo na raju. Vlasi su odgovorili prelaskom u slubu Mletake republike i Habzburke monarhije. Privilegije su im, i plaanje poreza odsjekom (filurija) vraene i zadrali su ih do kraja osmanskog perioda.78
Ukljuivanje Bosne u novu civilizaciju. Osmansko carstvo je posebnu panju posvetilo putevima. Postojei karavanski putevi su zatieni, ureeni i opremljeni. Izgraeni su brojni hanovi i stanice za zamjenu jahaih i tovarnih konja, izgraeni su solidni mostovi, a klanci
osigurani straama. Osnovicu je inio Carigradski, odnosno Bosanski
drum, koji se u Plovdivu odvajao od glavnog vojnog puta Carigrad
- Beograd i preko Skoplja i Pritine vodio prema Sarajevu. Iz Sarajeva
su se putevi granali u vie pravaca, prema Jadranu, prema zapadu i u
Panoniju, pratei trase ranijih karavanskih i rimskih puteva.
Ta injenica je pogodovala snanijem razvoju gradova. Uz to razvoju gradova pogodovao je ubrzani razvoj zanatstva neophodnog za
78 Jusuf Muli, PRILOG ISTRAIVANJU MOGUNOSTI PROCJENJIVANJA
BROJA STANOVNIKA U BOSNI I HERCEGOVINI U VRIJEME OSMANSKE VLADAVINE, Hercegovina br. 13-14, Mostar 2001, str. 35 do 68.
160

opremanje vojske, uprave i sudstva, a posebno javne dobrotvorne ustanove (imareti), koje su osnivali bogati pojedinci za podmirenje vjersko-prosvjetnih, kulturnih i drutvenih potreba: damije, mektebi, medrese, bolnice, vodovodi, esme, mostovi, za ije izdravanje su zavjetani i graeni brojni vakufi: musafirhane, hamami, hanovi, duani,
mlinice, pekare, bezistani, ainice i drugi privredni objekti. Ovi objekti
su planski podizani i predstavljali su sr novopodignutih gradova, to
je pogodovalo i daljem njihovom irenju i razvoju drugih djelatnosti.
Uglavnom na bazi zateenih rudarskih naselja i trgovita du trgovakih
puteva razvijeni gradovi bili su proizvodna, trgovaka i kulturna sredita,
a neka od njih i sjedita veih administrativnih i sudskih jedinica.
Bosanski (i Smederevski) sandak, kao krajiki sandaci (serhat) bili
su est decenija (od osnivanja do Mohake bitke 1526.), izrazito akindijske oblasti iz kojih su prema srednjoj Evropi polazili duboki rejdovi
osmanskih akindija. Zbog toga su redovno povjeravani linostima koje
su se ve istakle linom hrabrou i vojno-organizacionim sposobnostima.
Za tih ezdesetak godina akindijski odredi su redovno prodirali u Banat,
Slavoniju, Ugarsku, Hrvatsku, Kranjsku, tajersku, Koruku i Dalmaciju.
Rejdove u Slavoniju iz Bosne onemoguavale su Mavanska, Srebrenika i Jajaka banovina, pa je tridesetak prodora bosanskih akindija
u tih 60 godina bilo orjentisano vie prema zapadu. Uglavnom su polazili iz dolina Sane i Sanice, odnosno utvrenog Kljua i Kamengrada.
Dodue u ovom periodu zapoeli su takvi rejdovi i u obrnutom pravcu
i 1480. godine jedan od njih je dopro ak do Sarajeva.79 Uz to, svaki od
namjesnika Bosanskog sandaka - sa znaajnim ovlatenjima beglerbega
- bar jednom je (za 65 godina) pokuao da zauzme dosta izolovano Jajce.
Akindijski rejdovi naelno su imali funkciju odbrane granica Osmanskog carstva, odnosno serhata, ali i ofanzivni karakter,80 koji se pored
pljake, ogledao u pustoenju susjednih podruja i po njihovom preoti79 Bio je to odred od 3-4.000 vojnika, pod komandom Lasla Egervarija (Laslo Egervary)
koji se poslije dvodnevnog pustoenja (9. i 10. novembra 1480.) vratio u Slavoniju.
80 U jednom od njih (1493.) sandakbeg Jakub-paa Hadum je sa osam hiljada akindija
dospio do Graca i u povratku, razbio zasjedu hrvatskog bana Derenina. U boju koji se poslije
toga zametnuo na Krbavskom polju poginulo je 6.500 njegovih i maarsko-hrvatskih tekih
konjanika. Poslije toga su mnogi hrvatski velikai, da bi spasili posjede, proputali bosanske
akindije.
161

manju, to je - uglavnom - bila sudbina ugarskih posjeda juno od

Gvozda. Jaina ovih odreda kretala se od osam do petnaest ili dvadeset hiljada a jurini konjanici su dolazili iz sandaka u unutranjosti
Carstva, u poetku Juruci. Juruke su sve ee i uspjeno, naroito za
transport plijena zamjenjivali pokretni balkanski polunomadi - Vlasi,
koji su u tu svrhu doseljavani u ispranjena granina i nova podruja
bosanskih sandaka. Nevolja je bila u tom to su oni kasnije - bolje plaeni - prelazili i na drugu stranu.
Pod kraj ovog dijela tog poetnog perioda Osmanske uprave u Bosni,
1512. godine zauzet je Srebrenik i likvidirana Srebrenika banovina,
pa je granica Bosne ponovo na Savi. Uskoro nije bilo ni Jajake banovine, ali se izolovano Jajce odralo do 1528. godine. Tako je pred Mohaku bitku (1526.) cijela Bosna ponovo bila na okupu, a pored istone
ni njena sjeverna granica nije vie bila granica Carstva.
Akindijske rejdove sada su zamijenili veliki osvajaki pohodi
sultana Sulejmana Velianstvenog (1512. do 1566.) i njegovih nasljednika u Panoniju i srednju Evropu. Potrajali su narednih osamdeset godina
i smatra se da je taj ofanzivni period Osmanskog carstva zavren petnaestogodinjim ratom, zapoetim 1583. i zavrenim 1699, a okonanim
itvatorkim mirom 1606. godine. Tree godine tog rata Osmansko
carstvo je doseglo najvee prostranstvo, ali su u njegovom toku dole
do izraaja i znaajne slabosti.
U toku tog perioda granice Osmanskog carstva su i na jugu i na
zapadu prekoraile granice srednjevjekovne cijele Bosne, a Bosna je
obrazovanjem Bosanskog ejaleta 1580. godine i formalno objedinjena
i dignuta na stepen jedne od provincija Osmanskog carstva. To je predstavljalo i znaajan stepen samostalnosti, kao to je i ekonomski prosperitet udvostruio broj domainstava pa, prema tome, i naseljenost.
Dostignuti stepen akulturacije i islamizacije (preko 70%), omoguavao
je da se za ove pohode u Bosni mobiliu kontigenti i do 50.000 boraca
(spahija i delija), pa je u carskoj ordiji na Be (sa 200.000 boraca) Bosanski kontigent predstavljao etvrtinu snaga. U toku drugog dijela
ovog perioda akindijska konjica se, kao rod Osmanske vojske ugasila,
a sa tim i njena taktika pljakakih rejdova. Meutim, u mletaku i austrijsku slubu prebjegli Vlasi, naseljavani u graninom pojasu u meu162

vremenu su postali brojniji i istom taktikom, sada kao u s k o c i, sve

ee prodirali u Bosnu.81
Dravna organizacija: Emir Orhan (1326. do 1362.), sin Osmana I,
osnivaa Osmanske dinastije, na sopstvenim i vizantijskim iskustvima,
organizovao je vrstu centralizovanu dravu. Ve smo rekli, Drutvo je
podijeljeno u dvije klase: a s k e r i r a j u. Prva je upravljala dravom, irila je i branila, a druga stvarala sredstva za ukupno izdravanje
drutva. U skladu s tim Orhan je izvrio organizaciju oruanih snaga.
- Masu vladajue klase askera inile su spahije (konjanici), po
ugledu na evropske feudalce, osim to njihov leno nije bio nasljedan,
pa su lino bili trajno zainteresovani za vojnu slubu u kojoj se takav leno
mogao zasluiti ili zadrati. Svi spahiluci odreene teritorije (geografske
cjeline) obrazovali su najviu vojnu jedinicu alaj i ujedno najviu upravnu jedinicu sandak, odnosno vojnoteritorijalni organ livu (vojni
okrug). Naglo irenje Osmanskog carstva uslovilo je objedinjavanje sandaka u ejalete, pa su 1362. svi evropski sandaci objedinjeni u Rumelijski ejalet, a onda je obrazovan i Anadolski, da bi ih na kraju bilo
ukupno 40, od ega 25 u evropskim dijelovima Carstva.
- Za linu zatitu, okosnicu i rezervu u bitkama Orhan je stvorio prvo
svoju carsku vojsku (kapi kullu - snaga Porte) ustvari najamniku
konjiku i pjeadijsku gardu, koja je imala i svoju logistiku (debedije
- oruari) a onda je oko 1330. godine ovu drugu zamijenio janiarima
(jeni ceri = nova vojska) i polovinom XV vijeka organizovao artiljeriju
(topije).
- Dotadanja turska konjica, dobila je status lahke neredovne konjice (akindije), namijenjene za izvianje i dublje prodore - a k i n
(rejd) sa kojih su se vraali sa plijenom, a istaknuti pojedinci su mogli
biti ukljueni u spahije.
- Ostali vojni obveznici mogli su dobrovoljno uestvovati u ratu
kao pjeaci - a z a p i, naoruani lukom, strijelama, kopljem (dilitom),
jataganom. Vojna obaveza, kao i u drugim feudalnim dravama odnosila
81 Uprkos tome naseljavanje Vlaha je nastavljeno i nadomirivan gubitak prebjega, tako
je 1578. godine iz stare Srbije dovedena njihova velika, moda najvea grupa.
163

se na vladajuu klasu, ali su u vojnu slubu mogle biti uzete i druge

kategorije stanovnika Carstva.
Kopnene oruane snage u naponu Carstva su se sastojale od stajae, centralne sultanove vojske i feudalnih vojski provincija, te pomonih rodova, koji su obrazovali teritorijalnu vojsku odnosno, mustahfiz. Ovi rodovi su za razliku od carske garde nazivani i jerli kullu
- domae sluge.
Stajau vojsku (jeni ceri novi vojnik) inili su Janjiarski korpus
(196 orti i odreda - 12.000 pjeaka) i Korpus konjike garde (krajem XVI
vijeka est, a krajem XVIII preko dvadeset hiljada). Oba korpusa stacionirana su u Carigradu i u bitkama su obrazovali centar borbenog
poretka. Polovinom XV vijeka formiran je i Topdijski korpus (u poetku svega 625 ljudi, u vrijeme osvajanja Bosne 1.000, kasnije narastao
na 5.000).
Vojsku i upravu provincija inile su spahijska i jurina konjica
(akindije), koja je poetkom XVII vijeka zamijenjena lahkom konjicom, odnosno delijama. Granine provincije pored domaih snaga (jerli
kulu) imale su i granine jedinice (serhat kullu).
Ejaletske (provincijske) ratne kontigente spahijske konjice inile
su spahije njegovih sandaka pod komandom alajbegova. Ukupnom
ejaletskom vojskom komandovao je beglerbeg, i istovremeno bio valija
Ejaleta. Brojno stanje je bilo razliito, a Bosanski ejalet je mogao podii
do 10.000 konjanika. Deset posto spahija obavezno je ostajalo da vodi
upravu, nadzire obradu imanja i uva poredak. Sandaki kontigent se
okuplja u alaj (puk). Nie, istovremeno vojne i upravne jedinice bili su
vilajeti (oblasti, obuhvatale su nekoliko nahija) na elu sa ceribaom
(vojvoda), a u naelu su se poklapale sa kadilucima, koji su obrazovani
po stepenu islamizacije. Po formiranju Hercegovakog (i kasnije Zvornikog) sandaka sandakbeg Bosanskog sandaka, ve pod kraj XV
vijeka, kao prvi meu jednakim objedinjavao je njihove vojne operacije bilo da su ofanzivnog ili odbrambenog karaktera. U to vrijeme
sva tri sandaka su bila podijeljena na po nekoliko timarsko-spahijskih
vilajeta i obuhvatili ukupno oko 60 nahija. Akindije su po pravilu djelovale na granicama Carstva i upotrebljavane za odbranu svoje i pus164

toenje protivnike teritorije. Delije su bili plaeni i regrutovani meu

slobodnim seljacima ili kmetovima u evropskim ejaletima, posebno u
Bosni.
Pomoni vojni rodovi Osmanskog carstva bili su brojni i upotrebljavani su za veoma razliite zadatke. Najvaniji su: - mustahfizi angaovani za posade tvrava i utvrenih gradova,82 - azapi, straari, izviai;
derbendije, angaovani za zatitu karavanskih puteva, posebno u klancima i planinskim prevojima; vojnuci, angaovani kao konjuari,
kamilari, sokolari i u slinim slubama; martolozi, su preuzeti raniji
sitni feudalci-krani, koji su u zamjenu za vojnu slubu ukljuivani u
timarski sistem; sejmeni - policija. Kao i carska garda, i vojske provincija
imale su svoju logistiku.
U toku ovog perioda, na graninim rijekama i moru, javile su se i prve
kapetanije, kao vojno-teritorijalne jedinice (Gradika 1537. na Savi,
Gabela - 1562. na Neretvi, Obrovac - 1574. na uu Zrmanje, Skadrin
- 1577. na Krki). Na elu im je bio kapetan a za odbranu su pored tvrava
i kula koristile i manje rjene flotile, ali su one do izraaja dole znatno
kasnije. Za odravanje discipline i zadataka vojne policije bili su zadueni
erisurudije i aui.
Provjera borbene gotovosti vrila se jednom godinje, odnosno svakog proljea, naelno po sandacima, a takoe i prije i poslije ratnog
pohoda. U tu svrhu organizovane su posebne smotre (joklama), na koju
su sa opremom izlazili svi vojni obveznici. Inspekciju su lino vrili beglerbezi, a na smotri konkretno provjeravali i korigovali odgovarajue
deftere (registre), dodjeljujui slobodne timare novim uivaocima.
Koncepcija odbrane Carstva i Bosanskog ejaleta: Pohod protiv
Bosne Osmansko carstvo je izvelo za manje od dva mjeseca, i ve u toku
juna je nesmotreno83 napustilo, ostavljajui u osvojenim tvravama vrlo
male posade. Odluka o povlaenju donesena je im je zarobljeni kralj
82 I u Bosni su u sastavu gradskih posada uskoro prevladali domai janiari (jerli
kullu), regrutovani iz reda gradskih zanatlija i trgovaca.
83 Maj i juni su u Bosni kritino vrijeme ishrane, ali nestanak hrane za vojsku (150200.000 je pretjerana cifra, M. Imamovi, HISTORIJA BONJAKA, str. 108) ne moe biti
osnovan. Za konje je bar u ljeto bilo hrane u izobilju, a ve u junu u Bosni poinje etva
165

izdao nareenje za prestanak otpora opkoljene prijestonice i preostalih

(77) tvrava, te pokupljen plijen iz Kraljeve riznice.
Osvojena zemlja organizovana je kao Bosanski sandak, sa sjeditem u Sarajevu, a za sandakbega je postavljen Isabeg Ishakovi,
dotadanji ubeg - vojvoda Bosanskog krajita84 i osniva upravo utemeljenog Sarajeva.
Novoimenovanom sandakbegu Ishakoviu, bila je dobro poznata
dotadanja koncepcija odbrane Bosanskog kraljevstva. Otuda je koncepcija odbrane bosanske drave u osnovi preuzeta za bosanski sandak/
ejalet. Sada je mogla biti podrana monom svjetskom silom, kao to je
bilo Osmansko carstvo, ija koncepcija odbrane se zasniva na konceptu
samoodbrane vizantijskih tema. Isabeg Ishakovi je ve jednom uestvovao u odbrani Bosne po toj koncepciji. Tada 1415. godine, podravajui - igmundovim zloinima - nakratko izmirenu bosansku vlastelu,
kod Doboja,85 u Lavi, do nogu je potukao Ugarsku vojsku i odbacio je
preko Save. Uostalom, tada 1415. godine, odbranom Bosne, u ime protukralja Tvrtka II, komandovao je iskusni i moni herceg Hrvoje Vuki
Hrvatini (umro 1416.).
Bez oslonca na domae snage male posade ostavljenih janiara i
pomonih trupa, ni uz podrku Isabegovih krajinika, nisu mogle odbraniti toliko prostranstvo. Jedini saveznik, prevrtljivi najstariji sin Hercega
Stjepana, Vladislav odmah po povlaenju sultana, izmirio se sa ocem.
Objedinjenim snagama i osloncem na mletaku podrku krenuo je u
proirenje Hercegove zemlje. Sitna bosanska vlastela, i koliko je bila
ukljuena u odbranu i timarski sistem, nije mogla biti zadovoljna ogranienjem raspolaganja bivim feudalnim posjedima pretvorenim u
timare, pa se na nju nije moglo ozbiljno raunati.

jema. Za ljude je moglo nedostajati samo hljebno ito, ali je i njegova etva bila u toku ili
na pragu. Povre je bilo u jeku, a stoke za klanje moralo je biti dovoljno. Ni tolika vojska
nije za mjesec dana mogla iscrpiti zalihe. Razloge bi trebalo traiti na drugoj strani.
84 Osnovao ga je 1462. godine Isabeg Ishakovi.
85 Ovaj Doboj je manje poznato selo pored Kaknja, iako mnogi historiari i ovaj boj
smjetaju kod dananjeg grada Doboja.
166

Poto su prije toga Bosnu ostavile na cjedilu, po povlaenju glavnine Osmanskog carstva Maarska i Venecija su 12. septembra 1463.
godine sklopile vojni savez protiv Osmanskog carstva i poetkom oktobra
krenule u napad, nadajui se lahkom plijenu. Poznavajui bolje situaciju Vladislav je ve bio potisnuo turske posade iz Hercegove zemlje
i u toku jeseni zauzeo devet gradova u Podrinju i jugozapadnoj Bosni
(meu ostalima Prozor, Uskoplje i Livno). Matija Korvin je sa dvije kolone krenuo na Jajce. Izolovana i iscrpljena posada Jajca predala se tek
26. decembra. Sultan Fatihov pokuaj da u ljeto 1464. godine vrati Jajce
i pored jednomjesene opsade nije uspio. Koristei ovo povlaenje carske glavnine, u oktobru86 Korvin je opet krenuo sa dvije kolone (17.000
konjanika i 7.000 pjeaka) sada prema Srebreniku i Zvorniku, ali drugi
nije mogao zauzeti.
Maarska je tako ovladala sa bar 28 utvrenih gradova donje Bosne
i od toga formirala Jajaku i Srebreniku banovinu, koje su - zajedno
sa Mavanskom banovinom za vie od ezdeset godina predstavljale
isturenu odbranu Maarske june granice.
Sandak Bosna tako je prvih godina obuhvatao preko 380 km dug
klin (od Jelea do Kamengrada) ne iri od 100 km (na liniji Zvornik - Foa).
Njegova odbrana zavisila je od intervencija carske glavnine, koja je uvijek
polazila iz Carigrada. To je bio suvie veliki luksuz pa je ve idue godine
osvojen znaajan dio Hercegove zemlje i u sastavu Bosanskog sandaka
od nje obrazovan vilajet Hercegovina.87 Iste godine je kao tampon zona,
na sjeveru obnovljeno Bosansko kraljevstvo sa sjeditem u Vranduku.
Vidjeli smo da je za odbranu novoosvojene zemlje Fatih 1463. ostavio izvjestan broj janiara, koji su angaovani za odravanje reda i djelimino za tvravske posade uz neto drugih pomonih trupa. Prve spahije
su dovedene iz Bosanskog i Skopskog krajita, a timari su priznati i
86 Iskustvo je pokazalo da eventualnu interveciju carske glavnine, u tom sluaju, ne
treba oekivati prije ljeta idue godine, pogotovu to je Fatih ovog puta u Bosnu stigao tek
kad je poela etva.
87 Nasljednik hercega Stjepana Vlatko Hercegovi 1469. prihvatio je osmansku
vazalnu vlast i vilajet Hercegovina idue godine dignut je na stepen sandaka. Za njegovog
sandakbega je uskoro (1471.) doveden trei sin hercega Stjepana Ahmed-paa Hercegovi.
167

dijelu mlaih lanova sitnih a i nekih krupnih feudalnih porodica,88 pri

emu obino nisu mijenjali vjeru. Ukupna lena (feudalni posjedi) kralja,
te krupnih i sitnih feudalaca koja su inila 80% obradivih povrina, postala su vlasnitvo sultana. Za slubu dravi u spahijskotimarskom sistemu
pojedinci su dobijali pravo ubiranja prihoda sa odreenog imanja (spahiluka) dok tu dunost obavljaju.

3. Poeci krize i pokuaji njenog prevladavanja

Fatihov sin, Bajazid II (1481. do 1512.), posvetio se ureenju Carstva

i svestranom, posebno privrednom razvoju Drave, zbog ega se za njegovu vladu vee akulturacija, islamizacija i prosperitet Bosne. Za
razliku od njega, njegovi nasljednici - uglavnom Sulejman Velianstveni
(od Mohaa - 1526. do Sigeta - 1566.)89 su se vratili osvajanju i ta osvajanja u Evropi zaokruili. Carstvo je 1596. godine, po zauzimanju Egera
(njemaki Erlaun, maarski Egra) pod Mehmedom III dostiglo najvee prostranstvo. Prvi veliki poraz u pomorskoj bici kod Lepanta (7.
oktobra 1571. godine) ostao je bez stvarnog uinka i kriza se zapravo
ispoljila dvadesetak godina kasnije u trinaestogodinjem, Morejskom
ratu (1593. do 1606.), zavrenim itvatorkim mirom.
88 Pored kralja Matije Sabania Kotromania poznatiji su: - Ahmed beg Hercegovi,
(Stjepan, najmlai sin hercega Stjepana Kosae), sandakbeg smederevski i hercegovaki,
namjesnik u Anadoliji i Egiptu, kapudan-paa, veliki vezir u vie navrata, Ishak-beg Tomaevi, (Sigismund, sin predposljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaa), bio sandakbeg
u Maloj Aziji (pominje se 1487. i 1493.), Hasan-paa Predojevi, (sin poznatog plemia iz
Bilee), kasniji beglerbeg Bosanskog ejaleta, poginuo 1593. godine kod Siska. U Osmanskom
carstvu i najvie dunosti su bile dostupne svima bez obzira na socijalno i nacionalno porijeklo, pa je iz redova Bonjana (Bonjaka, Bosanaca) bilo vie desetina velikih vezira, a broj
vezira i generala (paa) se i ne zna. Pored Matije Sabania i SigismundaIshaka Tomaevia, to su: Gazi Husref-beg Ferhatbegovi, Ferhad-beg Sokolovi i Ferhad-beg VukoviDesisali, bosanski namjesnici, veliki veziri. Rustem-paa Opukovi iz Sarajeva i Mehmed-paa Sokolovi iz Sokolovia. Safetbeg Baagi u svojoj KRATKOJ UPUTI U PROLOST BOSNE I HERCEGOVINE, Sarajevo 1900., str. 177-183, naveo je bar ezdeset namjesnika u Bosni i desetak velikih vezira na Porti.
89 Ostala tri su bili: Selim I (1512. do 1520.), Selim II (1566. do 1574.) i Murat III
(1574. do 1595.).
168

Na dravnom i vojnom planu poetak krize se ispoljio gubitkom

brojnih gradova u sjevernoj i zapadnoj Ugarskoj, te seriji ustanaka u
Erdelju, Vlakoj, Moldaviji, Banatu a i u dubljim krajevima Balkana, kao
i prvom pobunom spahija u Carigradu. U Bosanskom ejaletu poetak krize
oznaen je porazom bosanskog beglerbega Hasanpae Predojevia pod
Siskom90 u kome je poginulo 7.000 bosanskih spahija.91
Uzroci su, meutim, bili prije svega u drutvenom ureenju, tradicionalistikom odnosu vlasti prema savremenoj - u pojedinim regijama
razliitoj - realnosti a posebno u rairenoj zloupotrebi vlasti i drugih
negativnih pojava u Dravi i Drutvu, tako da umjesto zakona i pravde
caruju obijest i bezakonje, kako je to nauno sagledao i ocijenio vrsni
bosanski mislilac, poliglot, erudita i svestrani intelektualac, Hasan Kafija
Pruak92 u svom kapitalnom djelu TEMELJI MUDROSTI O UREENJU SVIJETA, zavrenom 27. jula 1595. godine, napisanog za novog
sultana Mehmeda III na arapskom i potom dopunjenog i protumaenog
na turskom jeziku.93 Istiui moralne i etike vrijednosti Pruak je konstatovao da je racionalan spoj mudrosti i sile osnovni temelj svakog
dravnog poretka te da je dobro ureena, opremljena i dobro voena
vojska od prvorazredne vanosti za svaku dravu.
Hrabro je ocijenio da je u ureenju svijeta zavladao nered, a u
upravljanju ovjeanstvom - posebno u islamskoj zajednici - mete i
zbrka, da je zanemarena pravednost i disciplina u upravljanju Dravom;
da je zavladala oholost i uobraenost prvaka te izbjegavanje uenjaka
90 Uzrok poraza pod Siskom, pored nesmotrenosti beglerbega Predojevia, da uzdajui
se u iznenaenje i ratnu sreu, krene u napad na brojnije Habzburke trupe smatra se i meusobna netrpeljivost spahijskom pobunom dovedenog velikog vezira, prema bosanskom beglerbegu, koja je u opasnom trenutku onemoguila sadejstvo Rumelijske vojske.
91 Pored Hasan-pae, poginula su etiri sandakbega i mnogo drugih komandanata,
navodi Safvet-beg Baagi, u KRATKOJ UPUTI U PROLOST BOSNE I HERCEGOVINE,
Sarajevo 1900., str. 48.
92 Hasan Kafi bin Turhan al Bosnawi, roen u Pruscu 1544. gdje je i umro 1616.
godine. kolovao se u Pruscu, Sarajevu i Carigradu od 1565. do 1575. godine. Bio je asistent,
pa profesor u Carigradu i Pruscu, kadija Sremskog vilajeta i doivotni kadija u Pruscu, a
vie puta u sviti Sultana kao savjetnik, pa je i iz Prusca pisao neke radove za potrebe Porte.
Napisao je dvadesetak djela iz razliitih oblasti (filozofije, logike, retorike, prava, odbrane i
historije). Prva od njih, o znaenju termina elebi, je filozofska rasprava o intelektualcu.
93 Poto je prevedeno na vie evropskih jezika, 1919. godine je prevedeno i na bosanski
jezik (H. Kreevljakovi).
169

i pametnih ljudi; da se dravni poslovi ne povjeravaju sposobnim ljudima, itd.

Pruak je utvrdio da to uslovljava nesposobnost dravnog aparata
da odgovori zahtjevima vremena i potrebama Carstva; da birokratija
preuzima presudnu ulogu i odbacuje kritinost prema postojeoj praksi.
Pruak dalje osuuje anarhiju u vojsci, pohlepu za mitom, opadanje discipline i nejedinstvo komandovanja, a naroito nebrigu drave o sastavu
vojske i modernizaciji ratne tehnike, te na kraju zahtijeva reforme politike, Drutva i Drave. Pruak preferira mir i osuuje lakomislenost
u donoenju odluka o ratu. Meutim, mora da govori ezopovskim jezikom i ne smije da dira u najbitniji elemenat krize - da sistem poiva
na ratu, da se upravni aparat i vojska vie izdrava od osvajanja
i plijena nego od stvaranja novih dobara.
Novi sultan Mehmed III, nadajui se da e kombinacijom sile i
elastinou vladarske mudrosti vratiti povjerenje uznemirenih zapadnih
pokrajina Carstva, krenuo je u veliki vojni pohod na Ugarsku. Za prvo
je trebao snane i beskompromisne vojnike, a za drugo mudre i provjerene savjetodavce.
Sa gotovim traktatom - svakako po predhodnom dogovoru - u
Carev logor krenuo je i Prusaki kadija. Na ratitu, pod Egerom u sjevernoj Maarskoj u Carskoj sviti bila je i velika grupa Bosanaca, najviih carskih slubenika na elu sa Ibrahim-paom Novoeherlijom,
velikim vezirom,94 koja je i savjetovala caru da pozove Pruaka.
Slabu borbenost jedinica Pruak pripisuje nebrizi komandanata, i njihovom izbjegavanju da lino nadziru izvrenje nareenja. Za dezerterstvo
iz vojske u Carstvu, pa i u Bosni kae da je poelo od ustanka u Erdelju.
Ukazujui da neprijatelji sve vie koriste moderno vatreno oruje,
puke i topove, a sultanova vojska zanemaruje upotrebu i klasinog,
94 Pored velikog vezira Bonjani (Bosanci) su bili beglerbezi Anadolije, Rumelije i
Budima, a pogibija bosanskog beglerbega je bila bitna manifestacija nereda koji su Carstvo
doveli u krizu. Za sedamdeset godina, od 1544. do 1612. devet Bonjaka su bili veliki veziri,
upravljajui monim carstvom 52 godine, a trojica njihovi zamjenici. Za to vrijeme desetorica
su bili veziri na Porti, estorica beglerbezi u velikim provincijama, od kojih tri u Bosni. Stotine
drugih su bili najvii inovnici na Porti, sandakbezi, vojvode, alajbezi i drugi vii oficiri.
Baagi, nav. djelo, str. 60.
170

Pruak je upozoravao kad bismo mi nabavili moderno oruje i

upotrijebili ga kako treba, pobijedili bismo neprijatelja. Junak je
drag i neprijatelju... a straljivac mrzak i roenoj majci, pa navodi
primjere potovanja u toku Kandijskog rata iz Bosne i Dalmacije, tako
da prvima alju i poklone, a druge nastoje poniziti. Pruak istie da
komandant mora biti sposoban i svestran, da se neprijatelj ne smije
omalovaavati (Ako pobijedi nee se proslaviti, a ako izgubi,
nee se opravdati). Upozorava na razboritost u donoenju odluke poto
komandant raspolae ljudskim ivotima i treba da ih uva. Ne ustruava
se da u vezi procjene vremena pomene da su (poslije mjesec dana hoda)
Pruaci u boj za Eger stigli uoi same predaje grada i da je nebudnost
1594. dovela do toga da ustanici u Erdelju unite i oplijene 27 gradova.
Dobar komandant (car) daje prednost vaspitanju, lijepoj rijei..., nagradi nad kaznom i da ne omalovaava uenjake, jer bi posljedice
mogle biti kobne.
Traktat je veoma dobro primljen i - kod oko sultana okupljenih velikodostojnika izazvao optu panju uz sve pohvale i poasti Prusakom kadiji. Poto se klju gornje Maarske - Eger predao, a deset dana
potom razbijen nadvojvoda Maksimilijan II, Car i Pruak su napustili ratite. Po carevom nalogu Hasan Kafi je ponovo (vjerovatno na
proljee 1597.) u Carigradu, sa - na turski jezik prevedenim i protumaenim - Traktatom, odakle se uz velike darove i hati-erifom, kojim mu se
doivotno dodjeljuje funkcija Prusakog kadije, vratio u svoj Prusac.
Kriza je privremeno prevladana. Prevladavanje krize potrajalo je
deset godina i Pruak je jo jednom, 1605. godine na Ugarskom ratitu
kao savjetnik velikog vezira Mehmed-pae Sokolovia. itvatorki mir
je zakljuen na 20 godina i kasnije produen jo 37 godina. Osmansko
carstvo je prvi put priznalo jednu evropsku dravu Austriju za ravnopravnog partnera. Isplatom 200.000 talira Austrija je prestala plaati 1547.
godine nametnuti joj godinji danak. Nije bilo teritorijalnih promjena,
i obje strane su uglavnom ostale na istim pozicijama. Jo stotinjak godina
Osmansko carstvo je neprikosnovena svjetska sila, ali je u dva velika rata,
Kandijski (1645. do 1669.) i Beki (1683. do 1699.), izgubilo ogromna
prostranstva u Evropi. Bosna je od tada postala osnovni odbrambeni
ejalet Carstva u Evropi.
171

Mudri savjeti uenog Pruaka, ponovo otpremljenog u daleki

Prusac, nisu sami za sebe mogli eliminisati duboke negativne uzroke
krize. Polovino primijenjeni, ni u Carstvu, ni u Bosni nisu mogli donijeti trajnije rezultate. Bremenito tim temeljnim uzrocima, naredno
XVII stoljee pokazae punu opravdanost njegovih ocjena. Nepravda,
obijest i bezakonje u Carstvu ponovo su na sceni. Blagotvorni mir na
jednoj strani, ubrzo je zamijenjen ratnim avanturama na drugoj, a dva
velika besmislena rata ispunie itavu drugu polovinu stoljea. Zavoenje reda u Dravi i poetak privrednog poleta pod dvojicom uprilia (1656. do 1676.), ve prvi njihov nasljednik, pohlepni Kara Mustafa-paa pretvorie u sunovrat Carstva.

4. Iskustva velikih ratova XVII stoljea

Kandijski rat (1645. do 1669.) je trajao 24 godine. Osmansko carstvo ga je povelo protiv Mletake republike radi otoka Krita (Kreta,
Kandija), ali su se borbe uskoro rasplamsale i na granici mletakih posjeda u Dalmaciji sa Bosanskim ejaletom. Pred izbijanje Kandijskog rata,
Mletaka republika drala je gotovo sve jadranske otoke i uzak obalni
pojas sa gradovima Zadrom, ibenikom, Trogirom, Splitom, Omiom
i Kotorom.
Osmansku granicu prema Mlecima do Mohake bitke (1526.) uglavnom je osiguravalo - i iz drugih krajeva Balkana doseljeno - vlako
stanovnitvo. Stogodinja stabilizacija mira eliminisala je potrebe za
njegovom vojnom slubom. Ukidanje vlakih privilegija i u vezi s tim,
izostanak prihoda od pljakakih rejdova preko granice i svoenje na
status raje, u kome su se nalazili i ostali seljaci - muslimani i krani
izazvalo je nezadovoljstvo Vlaha, pa su se - naviknuti na ratovanje poeli baviti i hajduijom, a prelazili su i na mletaku teritoriju.95
95 Prvih 10.000 Vlaha prelo je na mletaku teritoriju jo u Morejskom ratu (1570.
do 1573.).
172

Rat na ovom prostoru razbuktao se tek u toku njegove druge godine i poto je Spahijska vojska Ejaleta otila na glavno ratite. Mletaka
republika - koristei gore pomenuto nezadovoljstvo Vlaha sa prvim pobjedama na bojnom polju i obeanjem statusa slobodnih seljaka uspjela je da potakne njihovo masovno prebjegavanje i da ih organizuje u
svoje kondotjere (condota = ugovor), najamnike - uskoke i hajduke ete i odrede.
U toku trajanja rata protiv Osmanskog carstva obrazovana je Sveta
liga (Venecija, Austrija, Poljska i Rusija) pa je Porta bila pritisnutna
problemima glavnih ratita. Teret ratovanja na ovom prostoru zbog toga
je pao na granine sandake Bosanskog ejaleta (Hercegovaki, Kliki,
Liki i Bihaki) u kojima su za odbranu granice i zatitu od hajduka i
uskoka bili formirani pandurski odredi, koje su, pored muslimana, sainjavali i hriani.
Rat je bio veoma surov. Bio je vrlo intenzivan, ali voen samo sa
lokalnim snagama (s krvlju ruak, a s krvlju veera). Ljudske i
materijalne rtve bile su ogromne. Komandanti su se u poetku esto
dobro poznavali, nerijetko meusobno uvaavali i potovali vitetvo.
Pljakaki rejdovi s jedne i s druge strane bili su duboki i mahom uspjeni, dok su i jedni i drugi najvie poraza imali u borbi za utvrene gradove. Manje tvrave su ee prelazile iz ruku u ruke a nerijetko i vei gradovi. Trajanje rata povealo je pustoenje i gubitke na obje strane. Na povratku sa jednog prodora krajinici su donijeli kugu, a uskoka pustoenja
zahvatala su i nemuslimanska sela u sluajevima odbijanja saradnje.
U prethodnom 13-togodinjem, Morejskom ratu Habzburka monarhija je bila razvila posebnu vrstu ratnih operacija tzv. uskoki rat, na
kopnu usmjeren prema Bosni, a na moru prema mletakoj trgovini.
Podkraj tog rata i u austro-mletakom ratu 1615. do 1618. Austrija je
morala Mleanima prepustiti prevlast na moru i uskoke preseliti i preusmjeriti na Bosnu. Od ostalih ratova koje je Osmansko carstvo vodilo
u toku Kandijskog rata, treba pomenuti rat sa Austrijom 1663. do 1664.
zbog toga to su u njemu bosanski kontigenti pretrpjeli i dva poraza:
pod Smail-paom engiem, oktobra 1663. kod Otoca i 1. avgusta
1664. kod St. Gotharda, gdje je Smail-paa i poginuo.
173

Stanje se popravilo tek kad je, u trenucima politikog haosa i duboke etike krize, 1656. za velikog vezira (u osamdesetoj godini ivota)
doao mudri starac Mehmed-paa uprili, ije je napore na zavoenju
reda u svim oblastima dravne uprave i discipline u vojsci, od 1661. do
1676. nastavio njegov ueni sin, i nasljednik na poloaju velikog vezira
Ahmed-paa. Rezultati uprilia godina, uspjeno sreivanje dravne
uprave i vojske, okonanje dvadesetetverogodinjeg Kandijskog rata
u okviru koga su Bonjaci - pored neprekidnih okraja na granici u primorju i stalnih obostranih, esto dubokih prodora preko nje - desetak puta
svojom glavninom uestvovali na ratitima (Krita, Erdelja, Austrije,
Ugarske, Poljske, Rusije), a naroito privredni polet u etrnaestogodinjem miru poslije njega, bili su uskoro degradirani zbog nepromiljenog i nesmotrenog pokuaja novog velikog vezira Kara Mustafe-pae
da (1683.) ponovo i posljednji put pokua osvojiti Be.
Egejsko ostrvo, zbog koga je rat poeo, konano je zauzeto 1669.
godine i mir brzo zakljuen. Mletaki poraz ublaen je donekle teritorijalnim ustupcima u Jadranskom primorju (tvrava Klis i jo 4 kapetanije, uglavnom u Ravnim kotarima, te Poljica i dio Makarskog primorja).
Privreda Bosanskog ejaleta razorena dugotrajnim ratom, hajduijom
i uskokim pustoenjem, teko se oporavljala, a nezakoniti postupci
vlasti doveli su i do pobuna nezadovoljnih graana.
Veliki, Beki rat (1683. do 1699.) zapoeo je posljednjim prodorom
Osmanskog carstva u srednju Evropu. Koristei ustanak u gornjoj Maarskoj protiv apsolutistike i centralistike habzburke vlasti, veliki vezir
Kara Mustafa-paa u ljeto 1683. godine sakupio je vojsku od 200.000
i preko Beograda i Mohaa stigao pod Be. Eventualno zauzimanje glavnog grada Habzburke monarhije Osmanskom carstvu je otvaralo puteve
prema Njemakoj i zapadu Evrope. Odluka je bila nepromiljena,
odnosi snaga iz prethodnog stoljea bili su izmijenjeni. Austrija vie
nije bila usamljena. Osmansko carstvo, nagrieno unutranjim slabostima,
nije vie bilo ono iz predhodnih vjekova, a veliki vezir Kara Mustafa-paa
nije bio dorastao zadatku. Za dva mjeseca opsade sa 60.000 vojnika nije
izaao na kraj sa 16.000 branilaca Bea, a ni osiguranju od spoljnje intervencije nije posvetio dovoljnu panju. Opsjednutoj habsburkoj stoli174

ci stigao je u pomo poljski kralj Jan Sobjeski 12. septembra 1683. i

isti dan razbio opsadu, a onda preao u gonjenje. Kara Mustafa-paa je
glavninom odstupio prema Beogradu.96
Pokretanje i tok ovog rata, jo jednom su potvrdili mudrost Pruakovih savjeta. Rat je tako upropastio sve tekovine uprilia i etrnaestogodinjeg mira, ili bolje rei ukupnih napora itavih 150 godina.
Poslije tri godine (2. decembra 1686.) trupe Svete lige su zauzele
Budim, ali je prolo jo deset godina do definitivne pobjede (kod Sente
11. septembra 1696.). Tako je poraz u Bekom ratu ne samo zaustavio
daljnji prodor Osmanskog carstva u Evropu, nego i oznaio poetak njegovog povlaenja iz Evrope.
Poraz pod Beom i poraz Carstva u Bekom ratu (16 godina se front
protezao od Krima do Jadrana), neposredno su se odrazili na situaciju
u Bosanskom ejaletu. Neoporavljen od dugotrajnog Kandijskog rata
Bosanski ejalet i u ovom ratu je pretrpio znatne teritorijalne, ljudske
i materijalne gubitke, ali se odrao i prihvatio izbjeglice sa izgubljenih teritorija, ukljuujui i one iz Maarske.
Slabosti koje su bile uzrok krize pod kraj XVI vijeka u ovom ratu su
ponovo dole do izraaja i muno su pod upriliima, privremeno prevladane metodama koje je preporuivao Hasan Kafija Pruak. Rat je
bio iscrpljujui, onemoguena prekomorska trgovina ispraznila je Ejaletske blagajne. Uz sve to, Bonjaci su uestvovali u nekoliko navrata na
glavnim ratitima na Kritu, u Erdelju, Ugarskoj, Poljskoj i dr. Osnovna
karakteristika pojedinih etepa rata su pljakaki upadi sa jedne i druge
strane, i stalni okraji na granici. U sastavu carske ordije nalazio se i uobiajeni kontigent bosanske spahijske konjice i pjeadije (vjerovatno
oko 20.000), i samo u jednom okraju u povlaenju (kod Komarna)
poginulo ih je 7.000, ukljuujui i lino beglerbega Ejaleta.
Ve u oktobru 1683. godine u sjevernoj Dalmaciji izbio je ustanak,
na proljee 1684. godine austrijska vojska pod banom Erdedijem krenula je u ofanzivu du itave granice, od Velebita do Korane i Ilove. Ban
96 Tamo je smijenjen i (i pod optubom za sebinost) zadavljen, ali to nije moglo promijeniti situaciju.
175

Erdedi preao je Unu i opljakao Dubicu, dok su mletaki uskoci i hajduci opljakali Graac i Glamo. Idue godine je front stabilizovan i
mletaka vojska pobijeena kod Sinja, ali su u naredne etiri godine
izgubljeni Sinj, Novi, Knin, te Lika i Krbava.
Samoodbrana izolovane Bosne. Po padu Budima, rat je dobio na
intenzitetu. Protivofanziva od Beograda velikog vezira skrena je 12.
avgusta 1687. na brdu Haranj (Harsny) u Mohakom polju. Poraz je
izazvao pobunu vojske i ona je samovoljno krenula prema Beogradu. To
je Ludvigu Badenskom (Ludwig von Baden) u 1688. i 1689. olakalo
da zauzme ne samo Slavoniju, nego i iri pojas du Save sa Dubicom,
Gradikom, Derventom, Brkim i apcem. U istonom dijelu Balkana
prodor je bio mnogo dublji. Zauzeta je itava Srbija i Vidinska oblast,
a onda i Nika oblast, Kosovo i Skoplje. Tim i zauzimanjem Zvornika
i Novog Pazara 1687. Bosna je odsjeena od ostalog dijela Carstva.
Namjesnik Topal Huseinpaa, sprijeio je dublje prodore u Bosnu, povratio Zvornik i Novi Pazar i time ponovo uspostavio vezu sa ostatkom
Carstva 1689. godine.
U prvih pet-est godina Bekog rata glavnina Carske vojske u Maarskoj (u ijem sastavu se borila i Ejaletska vojska Bosne), pretrpila je vie
poraza pa je 1686. godine izgubljen Budim, a 1688. i Slavonija. Preostale snage u Bosni nisu mogle odoljeti svim mletakim i austrijskim
napadima pa je i ovdje bilo znaajnih teritorijalnih gubitaka (Dubica
1684, Sinj - 1686., Novi, Derventa i Knin - 1687.; 1688. godine Ludvig
Badenski je poharao i popalio Banja Luku; Zvornik, Liku i Krbavu 1689.). Pod kraj osamdesetih godina, iako odsjeena od Carigrada,
finansijski, glau i groznicom iscrpljena Bosna se samostalno odbranila
i uz to prihvatila izbjeglice iz Maarske, Slavonije, Like i Dalmacije.
Rauna se oko 80.000.
I u ovom ratu dogodio se jo jedan smiljeni pokuaj prevladavanja
krize, kao uslova da se situacija na ratitima stabilizuje i u vojsci vrati
efikasnost i disciplina. Bio je to jo jedan uprili Mustafa-paa (1689.
do 1691.) i bili su to isti recepti koje je Mehmed-pai Sokoloviu i
Mehmedu III dao sto godina prije Hasan Pruak.

176

Preuzimajui funkciju velikog vezira, Mustafapaa uprili je u toku

zime 1689./1690. reorganizovao oruane snage i uveo red, a bosanski
namjesnik Topal Huseinpaa kod Viegrada tukao Ludviga Badenskog,
vratio Zvornik i ponovo uspostavio vezu Bosne sa ostatkom Carstva.
U proljee 1690. Osmanska vojska je krenula u protivofanzivu. Ostaci
Pikolominijevih trupa sa uesnicima pobune pod patrijarhom arnojeviem povukle su se preko Save i Dunava, pa je te i naredne godine
uspostavljena izvjesna ravnotea. U 1690. godini je Husein-paa upao u
Slavoniju i, opsjeo Osijek, ali Zenkoviu sa krajinicima nije uspjelo da
povrate Liku i Krbavu. U 1691. godini osloboeni su Bosanska Dubica,
Bosanski Novi, Sokol i Jasenovac, ali je bezrazlono smjenjivanje ovog
uspjenog namjesnika iduih godina donijelo ponovni gubitak Bosanske
Dubice, Bosanskog Novog, Bosanske Krupe, Vrnograa i Kladue (1693.),
te Trebinja, Popova Polja i Gabele (1694.). Dublji mletaki prodori
suzbijeni su tek kod Vitovlja, Kupresa i Ravnog.
Po uspostavljanju linije odbrane na Dunavu i Savi i odbrani Banata
veliki vezir Mustafa-paa je kod Zemuna preao Savu sa oko 100.000
vojnika i 150 topova, sa namjerom da kod Petrovaradina napadne feldmaala Badenskog (oko 55.000 sa 90 topova), koji je odavde prema
Zemunu krenuo 12. avgusta. Po susretu prethodnica Badenski se povukao prema Slankamenu. Ne ekajui prikupljanje glavnine Mustafapaa, ga je obiao i odsjekao od baze u Petrovaradinu. Osmanska vojska
je 19. avgusta 1691. odbila pokuaj Badenskog da se probije, ali je u drugom popustilo njeno desno krilo pa je u protivnapad krenuo i Mustafapaa. Njegova pogibija je unijela pometnju u Ordiju. Trupe su napustile
artiljeriju i prele u panino povlaenje, to je rezultiralo sa oko 20.000
poginulih i ranjenih, prema 7.300 Austrijanaca. Zbog iscrpljenosti ni Badenski nije preduzeo gonjenje, pa se ostatak trupa neometano povukao
u Zemun.
Do novog intenziviranja operacija dolo je tek 1697. godine. Eugen
Savojski i austrijski vojni vrh su smatrali da je Bihaka tvrava klju za
dalja osvajanja u Bosni. Habzburka vojska (13.000 i 32 topa) stigla je
pod Biha 9. juna i etrnaestog poela sa napadima. Bihaka tvrava se,
meutim, bila pripremila za ovaj napad (opravljeni su bedemi, oieni
177

opkopi, pripremljene dovoljne zalihe i mjesna posada ojaana sa 3.000

vojnika). Poslije etrnaestodnevne opsade Zvornika iz Grada je izvren
ispad i neprijatelj 28. juna 1697. poraen.
Do odluujueg sudara ove godine dolo je kod Sente, u Podunavlju. Dugotrajni rat je bio iscrpio snage oba protivnika i na glavnom
frontu u Podunavlju protivnike snage su bile dosta izjednaene.
Okosnicu su inile glavnine pod komandom Mustafe II (oko 60.000 u
Banatu) i Eugena Savojskog (40.000 u Bakoj). U namjeri da zauzme
Segedin Mustafa II je 11. septembra 1697. godine neoprezno poeo prelaziti Tisu kod Sente, ali ga je u toku prelaska napao i porazio Savojski.
U bici su poginuli veliki vezir Almas Mehmed-paa, 18 beglerbegova97
i janiarski aga sa 30.000 vojnika. Po nekim podacima meu njima je bilo
7.000 Bonjaka, dok su Austrijanci imali samo 2.000 poginulih.
Poraz kod Sente odluio je ishod rata. Sjeverne granice Carstva
su ostale gotovo nebranjene, to je u oktobru iste godine omoguilo
Savojskom da sa svega sedam-osam hiljada vojnika iz Slavonskog
Broda 1697. izvri dubok prodor dolinom Bosne. Pri povlaenju iz
Sarajeva, Savojski je opljakao i spalio grad, ponio velik plijen i poveo
oko 30 - 50.000 stanovnika svih vjera, to u statusu roblja ili onih koji
su sa njim u toku prodora saraivali.
Primjeri neopreznosti ratovanja oko velikih rijeka, primjeri sporosti
njihovih prelazaka nesigurnim pontonskim mostovima, nepripremljenosti i neobuenosti trupa u tome, veoma su pouni kako katastrofalne
posljedice toga mogu biti, i kako teke traume su takvi porazi ostavljali
na uesnike, od kojih je veoma mali broj uopte znao plivati. Za razliku
od uspjeha malobrojne posade Bihaa, koja brani svoju grudu, goleme
carske ordije gubile su bitke i trpile katastrofalne gubitke zbog nesmotrenosti komandanta i istroenosti ideja.
Rat je zavren Karlovakim mirom 26. januara 1699. godine. U
esnaestogodinjem ratu Osmansko carstvo je izgubilo oko 200.000
km2 i vie miliona stanovnika. Na tom prostoru svi pripadnici islama
su pobijeni, protjerani ili pokrteni. Uniteno je vie hiljada islamskih
97 Meu njima i bosanski valija Sari Mehmed-paa Tenjak.
178

sakralnih i kulturnih objekata. Bosanski ejalet je privremeno izgubio

dvadesetak graninih gradova, a u jednom rejdu Savojski je opljakao
sve gradove u dolini Bosne, ukljuujui i Sarajevo, koje je spaljeno 23.
i 24 oktobra 1687. godine. Jezgro Bosanskog ejaleta - klasina Bosna u
borbi za opstanak odbranilo se, izmeu ostalog angaovanjem svih
raspoloivih snaga i sredstava te optenarodnom mobilizacijom.
Bosanski ejalet je uglavnom sveden na prostor pod kojim se i u vrijeme
nezavisnosti podrazumijevala itava Bosna prava Bosna, totius
Bosnae, butum Bosna. Na sjeveru je granica opet ila Savom i donjim
tokom Une, dok se juzogapadna granica od dananje granice Bosne i
Hercegovine razlikuje za uzak pojas dubine svega 3 do 10 kilometara.
Vie od dvije treine njegove granice sada su spoljne granice Carstva,
pa Ejalet postaje ponovo krajina (serhat) na itavoj svojoj teritoriji.
Poraz pod Beom i uopte poraz u Velikom ratu (1683. do 1699.)
svojim ivotima platio je ogroman broj Bonjaka. Najvei broj
spahija i onih koji su sa njima pokrenuti radi naseljavanja novoosvojenih krajeva u Panoniji, nikad se nisu vratili u Bosnu i u ovom
ratu su pobijeni ili pokrteni.
Posljedice poraza u ovom Velikom, esnaestogodinjem, Bekom
ratu bile su takvih razmjera da su upravo u prvoj polovini XVIII vijeka
Bonjaci bili pritisnutni do tada nevienim nevoljama. Iz mnogobrojnih razloga, i pored izvjesnog priliva iz u ratu izgubljenih podruja,
broj muslimanskog stanovnitva u Bosni je naglo poeo da opada.
Od Mohake bitke planski i pod pritiskom sprovoena je kolonizacija Bonjaka u Slavoniju i Ugarsku. Za 150 godina na poloaju Budimskog beglerbega bilo je preko dvadeset Bonjaka. Bonjaka naselja
u Ugarskoj su bila i brojna i jaka, u Budimu i nizu velikih gradova govorilo se bosanski, pa za njih Evlija elebija (1661.) kae da su obine
bonjake varoi. U Slavoniji, izmeu Ilove, Save, Dunava i Drave
oko 1680. godine Bonjaci i islamizirani domai ljudi inili su vie od
polovine ukupnog stanovnitva i bilo ih je otprilike 115.000. Kolonizacijom Bonjaka bila su zahvaena i novoosvojena podruja u dolini
Une, i Lici. Sa neto domaeg islamiziranog stanovnitva i ovdje su
Bonjaci imali veliku veinu.

179

Demografski gubici Bosne u periodu uspona Osmanskog carstva

pored na bojnom polju palih ratnika i nevelikog broja izbjeglog katolikog stanovnitva, bili su izraeni i naseljavanjem novoosvojenih podruja u Panoniji. Ako uzmemo da su demografski gubici po osnovu poginulih i izbjeglih iznosili oko 50.000, u novoosvojene dijelove Panonije,
za to vrijeme u vie talasa je preseljeno moda ak 150.000 Bonjaka.
Iako je to dug period preseljavanja, koje je pored nagraenih i u novoosvojenim krajevima angaovanih ratnika, slubenika i zanatlija obuhvatilo i brojne njihove kmetove, za Bosnu je to znailo gubitak gotovo
treine stanovnitva. Gubitak je nadoknaen gotovo tolikim naseljavanjem stranog elementa, uglavnom Vlaha iz istonog dijela Balkana.
Prepolovljeni i lieni izvora egzistencije izbjegli povratnici nisu mogli
bitnije uticati na popravak nastalog demografskog poremeaja.
Jo u srednjem vijeku razvijena vjerska netolerancija u evropskim zemljama, i u ovim ratovima odigrala je znaajnu ulogu. Naroito u toku Bekog rata, pa i u njegovim pripremama uloeni su veliki
napori da se hriansko stanovnitvo balkanskih naroda pridobije za
saradnju sa osvajaima. U proglasima za rat habzburkih vladara ovog
vremena i pravoslavnom stanovnitvu u Bosni se garantuje sloboda
vjeroispovjesti, ali ne i muslimanima. Njih se naprotiv poziva da prihvate katolianstvo. Na saradnju su posebno pristali patrijarh Peke
patrijarije Arsenije arnojevi i crnogorski vladika, koji su 1711. prihvatili slian poziv ruskog cara Petra Velikog, dok je na drugoj strani
lansirana sintagma o Hrvatskoj kao predziu kranstva.
U velikim ratovima (Kandijskom i Bekom) XVII stoljea oivljeni
su elementi krstakih ratova pa je u martu 1684. godine na poticaj pape,
formirana i nova Sveta liga. odnosno vojni savez. Udruivanja kranskih vojski i proglaavanja takvog saveza svetim bilo je i ranije
(Lepant 1571.; St. Gothard -1664.).
Od vremena uspona Osmansko carstvo je za dezorganizaciju odbrane
protivnika te pripremu svojih osvajakih pohoda od XIII do XVI stoljea uspjeno koristilo duboke prekogranine rejdove lahke konjice a k i n d i j a. Akindije su u poetku regrutovani u polunomadskim
turkmenskim plemenima Male Azije - Juruci. Po prelasku u Evropu u
180

tu svrhu su, od XV vijeka, sve vie koriteni balkanski polunomadski

stoari - V l a s i, kojima je pored toga povjeravana odbrana granice,
karavanska i konjuarska sluba. Zbog toga su iz unutranjosti Carstva
preseljavani u granine oblasti radi odbrane granice, pa i u Bosnu. Poslije
Mohake bitke i po izgradnji Vojne granice (odnosno Vojne krajine)
akindijski rejdovi su kao metod ratovanja naputeni, pa su Vlasi
izjednaeni sa ostalim podanicima Carstva, sa r a j o m, ime su orijentisani i na obradu zemlje. Nezadovoljni time ve tridesetih godina
XVI vijeka poeli su prelaziti na teritoriju Mletake Republike, koja
im je za iste usluge obeala status slobodnih seljaka, zemlju i platu za
vojnu slubu.

5. Osmanska vojska (organizacija i upotreba)

Ve smo rekli da je osmansko drutvo nastalo kao zajednica plemenskih ratnika u malom graninom emiratu na obali Mramornog mora,
i pod osnivaem Dinastije, emirom Osmanom 1299. godine osamostaljeno u zasebnu dravu. Ratniki, vladajui sloj sa izrazitim smislom
za politiku organizaciju brzo je stvorio monu teokratsku, ali multireligioznu kosmopolitsku dravu, zasnovanu na odreenoj pravednosti i zakonu (erijatu). Bila je to u poetku neka vrsta plemenskog
saveza, saveza plemenskih starjeina (bey), po emu neki i sistem nazivaju - bejlik. Kao i u drugim bliskoistonim dravama Drutvo se
dijelilo na dvije klase, dva drutvene sloja: vladajui i podaniki. Prvi,
a s k e r je upravljao i branio Carstvo, a drugi, r a j a proizvodio
sredstva za izdravanje carstva, odnosno drave u cjelini.
U tom okviru pripadnik upravljakog sloja asker, dobijao je na upravljanje odreeni vojniki posjed, t i m a r (leno) i postajao spahija vojnik konjanik. Timar je ostajao vlasnitvo - u sultanu oliene - Drave.
Kao i na Zapadu, obaveza je odgovarajua vojna sluba. Spahija je zapravo uivao samo novano utvreni dohodak - d i r l i k, koji je donosio dodijeljeni mu vojniki posjed. Po tom je ovaj sistem donekle bio
181

slian lenskom feudalizmu u zapadnoj Evropi. Spahijski timar nije bio

nasljedan i nije postajao timarnikovo vlasnitvo. Dakle, ovdje se nije
radilo o krvnom, nasljednom plemstvu. Bilo je to vojniko plemstvo
u koje se dospijevalo po vojnim zaslugama i uvijek se moralo iznova
zasluiti. U asker, vladajuu vojniku klasu spadali su svi vojnici carske
vojske (garde) i svih drugih vojnih formacija, te svetenstvo, upravno
i sudsko inovnitvo. Toj klasi pripadali su i lanovi njihove porodice,
te kuna posluga i robovi.
Ranije smo vidjeli (vidi str. 159) da se prihod sa vojnikih posjeda
(dirlik) dijelio u tri kategorije: - timar, - zeamet, i has, te da je, zavisno
od iznosa, dodjeljivan konjanicima i niim starjeinama spahijske vojske
- timar, viem komandnom kadru (begovima) - zeamet i velikodostojnicima u pokrajinama i na Porti, ukljuujui i Sultana.
Osnovna razlika ovog sistema od evropskog (lenskog) bila je u tom
to spahijski dohodak nije bio nasljedan. Od toga se odstupilo jedino u
Bosni gdje je uvedena njegova nasljedna varijanta - odakluk sistem.
Oruane snage Osmanskog carstva u usponu u osnovi su se sastojale
od tri glavne komponente, esto nazivane vojskama:
- Nove (stajae, profesionalne) vojske (jeni ceri = janiari), odnosno
carske garde;
- Provincijskih feudalnih vojski (spahijske i akindijske konjice);
- Teritorijalnih vojski (mustahfiza), koje su u miru odravale red u
naseljima i objekte odbrambene infrastrukture (utvrenja, putevi, skladita), a u ratu ih, ojaane, posjedale i branile.
Kao i na Zapadu, glavninu oruane sile inila je masa vladajue
klase spahije - vojnici na konju, konjanici. Njihovi posjedi timari, zeameti i hasovi nazivani su jednim imenom spahiluci odnosno timari. Svi
spahiluci odreene teritorije (geografske-administrativne cjeline) obrazovali su osnovnu vojnu operativnu jedinicu alaj, ujedno i mobilizacijsku liva vojni okrug, i ujedno osnovnu upravnu jedinicu - sandak. Naglo irenje Osmanskog carstva uskoro je uslovilo objedinjavanje sandaka u krupnije cjeline, pa su za poetak, 1362. formirani prvi
ejaleti. Prvo Rumelijski, pa Anadolski, kasnije ih je bilo vie desetina.
182

Tako je spahijska konjica inila udarnu snagu Carstva, ali se ta snaga

okupljala samo u sluaju potrebe. Dakle, bila je samo potencijalna sila
dok su se njeni pripadnici bavili svojim mirnodopskim poslom, voenjem posjeda i organizacijom proizvodnje na njemu, ne zanemarujui
lini borbeni trening kako bi u sluaju potrebe bili stvarno spremni
da odgovore osnovnoj obavezi prema sultanu. Spahije - konjanici, preferirajui pokretljivost nisu pretjerivali u oklopu i zadovoljavali su se
parcijalnim konim oklopom i verinom, pancirnom kouljom. Za
zatitu od strijela, dilita i iz praki izbaenih projektila nosili su tit.
Bili su naoruani: lukom, kopljem (srednje duine, i kratkim za bacanje
- dilit), maem ili sabljom, prakom, sjekirom ili buzdohanom, pa
su kao i na zapadu imali pratnju, (sluge, oruonoe i dr.) i zajedno sa
njom obrazovali su osnovnu taktiku jedinicu konjice - k o p lj e.
Carska garda. Osmanov nasljednik emir Orhan je daleko prije nego
na Zapadu obrazovao stajau vojsku, koja je inila njegovu linu gardu
i bila plaena. Sastojala se od pjeadije i konjice, a onda i artiljerije.
U bitkama se postrojavala u centru, predstavljajui okosnicu i rezervu
ukupnog borbenog poretka. Carska garda je u poetku regrutovana
iskljuivo od zarobljenika (bez obzira na vjeru), pa su i nazivani sluge
Porte (kapikullar). Garda je stacionirala u Istanbulu, sluila za zatitu
carskog saraja i glavnog grada uopte. Kasnije je stacionirala i u drugim
veim gradovima Carstva.
- Pjeadija carske garde: U drugoj polovini XIV stoljea ova tri
roda (pjeadija, konjica, artiljerija) su dostigli jainu korpusa (odaka).
Pjeadija je dobila novu organizaciju, obuku naoruanje i taktiku namjenu, kao i sistem popune (devirma - regrutovanje). Zbog toga je dobila
naziv janiari (jeni ceri - nova vojska). U okviru odaka, kao operativnostartegijske formacije, obrazovane su taktike jedinice: (orte, buljuci,
ode), ija se formacija mijenjala vie puta. Kolektivni ivot janiara u
kasarnama, zajednika ishrana - kazan, dugotrajna obuka - 7 godina,
visok stepen discipline, stalna borbena gotovost, te vezanost za derviki red bekteija, koji su im bili tabor-imami, stvorili su od janiara
nenadmanu visokokvalitetnu vojnu formaciju i najznaajniju borbenu snagu Carstva. Borili su se pjeke iza prepreke (obino izvrnuta
kola ili palisade). Za borbu na distanci, kasnije su naoruani pukom.
183

U bitkama su obrazovali centar prve linije i njihov borbeni poredak je

imao dubinu devet vrsta.
Od ukidanja devirme 1637. godine kao naina popune, pored carskih (kapi kullu) u provincijama se javljaju i domai janiari (jerli kullu)
u pograninim pokrajinama, pa i u Bosni. U Bosni su bili rasporeeni u
19 gradova i uglavnom obuhvatali gradske zanatlije i trgovce, posebno
u Sarajevu, koje je i zbog toga dobio naziv esnafske republike.
- Konjica carske garde, u poetku je, takoe, regrutovana od zarobljenika. Kasnije je popunjavana unaprjeenjem janiara u spahije konjanike. Takoe je stacionirana u Istanbulu. Kao stajaa, profesionalna, uostalom kao i janiari, ova konjica je bila veoma dobro uvjebana i disciplinovana. Korpus konjice carske garde u poetku se sastojao
od est buljuka (eskadrona), krajem XV stoljea imao je 6.000 konjanika
da bi se u XVII i XVIII vijeku njihov broj popeo na 21.000 odnosno
22.000 ljudi. Za razliku od provincijske spahijske konjice nisu dobijali
leno nego platu u novcu. Ova konjica je u bici neposredno obezbjeivala sultana i komoru i predstavljala jezgro njegove rezerve. Evropske
vojske toga vremena obino su, u skladu sa ofanzivnom taktikom, u
prvi red postrojavale konjicu i kad bi se udar te konjice razbio o nesavladivi zid janiara, Osmanska konjica bi krenula u napad i gonjenje
razbijenog neprijatelja.
Naelno je u jednom sandaku mobilisan alaj, na ijem elu je stjao
sandakbeg, sada u svojstvu alajbega. To se oznaavalo pobijanjem
alajbajraka na poznatom zbornom mjestu, na kome su se inae odravala i godinja smotra (joklama) svih spahija sandaka. Jedan sandak
je naelno za rat opremao 1.000 kopalja, po emu je alajbeg nazivan i
binbaa. Deset posto obveznika je zadravano na imanjima timarnika
za obezbjeenje reda i organizaciju proizvodnje. Kontigent, spahijske
konjice Bosanskog ejaleta za rat na nekom drugom ratitu iznosio je
najee 10.000 vojnika. Kada se, u kasnijim vremenima, smanjio broj
spahija, to se nadoknaivalo plaenicima (delije).
- Lahka konjica, nastala od standardne turske konjice turkmenskih
stoara kad joj je promijenjena namjena za upade (rejdove) na neprijateljsku teritoriju i potom u Rumelijskom ejaletu uglavnom je svedena
184

na Juruke, a od 16. vijeka u Bosanskom ejaletu na Vlahe, (akindije) i

kasnije zamijenjena delijama. Popisivana je povremeno. U miru za eventualne rejdove na mletaku ili austrijsku teritoriju, a u ratu prvenstveno
za nadoknadu traenih spahija, odnosno prema zahtjevu Velike porte.
- Artiljerija carske garde: Osmanska vojska se za vlade sultana
Murata II (1421-1451) poela koristiti vatrenim orujem, odmah po
prenosu baruta iz Kine i sve do XVIII stoljea znala je da ga vjetije
primjenjuje od bilo koje druge vojske. Dok su topovi bili jedina vrsta
artiljerije bili su organizovani u jedinstveni korpus sa svega 625 ljudi,
ali je ubrzo narastao na 5.000. U punoj snazi imao je 72 orte i pet aginih
odreda. Na elu Korpusa nalazio se topibaa, na elu orte nalazio se
orbadija, a na elu odreda buljubaa. Korpus se dijelio na livce i posluioce, stacionirao je u Istanbulu i u ratne pohode iao do 1547. godine
samo kad je pohod vodio lino sultan, a od tada serdari ekrem. Topovi
su se prevozili na lafetima ili su tovareni na deve i mazge. U borbenom
poretku mjesto topova je bilo na bokovima ispred pjeadije (janjiara),
a njihovi hici oznaavali su poetak bitke.
Korpus je uz to imao topove na graninim tvravama. Tvrave
u Bosni su topovima i uladima snabdijevane iz livnica u Skadru i
Beogradu, a imali su stalnu posadu domaih topija, zbog ega su bili
u sastavu ejaletske vojske.
U Austro-turskom ratu 1716. do 1718, u Osmansku vojsku prebjegao
je austrijski oficir francuski baron Bonval (Claude Alexsandre Bonneval).
Kao Humbaradi Ahmed-paa poveo je 350 adamioglana iz Bosne,
organizovao Muarski (merzer, humbara) korpus i potom kao komandant
ukupne artiljerije znaajno unaprijedio njenu obuku i organizaciju.98
- Minerski korpus: objedinjavao je dvije vrste specijalista. Prvi
su kopali tunele (sline rudarskim oknima otuda im i ime mine) ispod
98 Kao i u drugim oblastima stagnacija i zaostajanje dolo je do izraaja i u ovoj
oblasti. Za ukupnu renesansu osmanske artiljerije tridesetih godina XVIII stoljea zasluan
je francuski strunjak Boneval alias Ahmed-paa Bombarder.
U ratu protiv Skenderbega i pri zauzimanju Konstantinopola 1450 i 1453. godine
baljemez topovi su izbacivali kamenu ulad teku 190 i 360 kilograma. Topovi su liveni na
licu mjesta, a ovaj posljednji na poloaj je izvlailo 60 volova.
185

tvravskih bedema, a drugi eksplozivom (barut) ruili te bedeme, utvrenja

ili mostove. Korpus je stacionirao i izvodio vjebe u Istanbulu i nije
bio brojan.99
Kao i sve druge vojske i Osmanska vojska u ratu i miru imala je
rodove i slube podrke. Najznaajniji rodovi bili su organizovani u
korpuse. Regrutovani po sandacima i ejaletima po jedinstvenim kriterijumima. Uivaoci timara do 100.000 aki bili su obavezni na svake 3.000
aki prihoda od timara dati 1 debeliju, a timarnici sa preko 100.000 aki
prihoda 1 debeliju na 5.000 aki prihoda, tako ih je ukupno moglo biti
izmeu 80.000 i 100.000.
Zadatak im je bio da u odgovarajuim pogonima i radionicama izrauju neophodna borbena i neborbena sredstva (orua, oruja, municiju,
barut, uniforme, alat, oklope, kacige i drugo), da ih uvaju i zanavljaju u
skladitima (debhanama, baruthanama, tophanama), te da ih na ratitu
odravaju i izdaju na upotrebu.
Snaga Osmanskog carstva od XIII do XVI vijeka zasnivala se na
izvanrednim osobinama profesionalne, dobro obuene i motivisane stajae vojske, iji stoer je inio njen pjeadijski korpus - janiari, sve
dok je praktikovana popuna adami oglanom.100 Po tome se Osmanska
vojska razlikovala u efikasnosti od oruanih snaga svih savremenih drava.
Provincijske vojske: Osmansko carstvo u vrijeme osvajanja Bosne
(1463) dijelilo se na dvije provincije, odnosno pokrajine (ejalete), Rumelijski i Anadolski. U XVI vijeku broj ejeleta poeo je da raste. Tako je
1541. godine formiran Budimski ejalet, a neto kasnije Temivarski i Kanjiki. Sa daljim irenjem Carstva broj ejaleta je dostigao cifru od etrdeset.
Godine 1580. izdvajanjem bosanskih sandaka iz ejaleta Rumelije
formiran je i Bosanski ejalet. U njegov sastav ukljuen je i Zvorniki
99 Ovdje bi mogli pomenuti i Mornaricu Osmanskog carstva, kao drugi vid oruanih
snaga u kojem su sluili i mnogi Bosanci, neki od njih su bili i komandanti Mornarice
kapudan pae.
100 Prvo je Selim II 1568. godine odobrio da se u janiare upisuju i njihovi sinovi, a
1637. godine popuna devirmom (adami oglan) je i potpuno ukinuta, to je irom otvorio vrata
zloupotrebama, tako da su se janiari pretvorili u glavne nosioce nereda i bezvlaa, prije
svega u Istanbulu.
186

sandak, do tada u Budimskom ejaletu, pa je Bosna ponovno postala

cijela, odnosno granice Bosanskog ejaleta uglavnom su izjednaene
sa Bosanskim kraljevstvom. To je bila jedina pokorena zemlja, koja je
u okviru Osmanskog carstva objedinjena u jedinstvenu upravnu jedinicu.
Kao to je Osmansko carstvo od Vizantije preuzelo i ime Rumelije
(Rimsko carstvo) i neke druge njene osobine, u izvjesnom smislu preuzelo je i tematsko ureenje, u kome je na teme odnosno vojne okruge
(live) prenesena obaveza odbrane sopstvenim snagama.
U evropskom dijelu Carstva nije preuzet sistem vlasnitva nad zemljom. Evropski plemii po principu krvnog srodstva nasljeivali su
dobijena lena, odnosno feude. U Osmanskom carstvu vlasnik zemlje
je bila Drava odnosno sultan, pa je kima odbrane Carstva spahijski
konjanik, odnosno timarnik bio zainteresovan da timar ponovo zaslui.
Iskustvo poraza kod Siska (1593) prisililo je Sultana na kompromis
u pogledu nasljeivanja lena, pa je ve idue godine u Bosni uveden
odakluk timar (ocakluk timar), odnosno bosanskim timarnicima
priznato je pravo nasljeivanje timara.
Timarnik u Bosni, kao i u drugim krajevima Carstva, za koritenje
dohotka sa dodijeljenog mu timara, a sada i prava da taj timar nasljeuje,
preuzimao je i vrlo jasnu obavezu da se na poziv sultana odazove na vojnu.
Na svake tri hiljade aki dohotka od timara, timarnik je sa sobom
morao povesti jo po jednog opremljenog i uvjebanog konjanika i
jednog debeliju. Uivaoci dohotka sa zijameta i hasova imali su istu
obavezu, ali na svakih 5.000 aki dohotka. Kao granini sandak Bosna
je uz to imala obavezu samoodbrane serhata, ureenje ratita i odbrambenih objekata na njemu, te itav niz, drugih obaveza uglavnom i u miru
plaenih. U graninim ejaletima, posebno na serhatu u uem smislu rijei,
pa dakle i u Bosni obaveze su bile znatno brojnije. Azapi, topdije i
debelije plaani su iz dravne kase.
Otuda su drugu komponentu Osmanske oruane sile, inile feudalne
vojske provincija - ejaleta. Komponenta se sastojala se od dvije vrste
konjice. Standardna, spahijska, i lahka jurina konjica - akindije,
kasnije zamijenjena delijama. Postrojavane su na krilima carske garde.
187

U skladu sa svojom defanzivno-ofanzivnom taktikom i poto nisu imali

teke oklope umjesto u kasu, jurie u napadu, su se mogli izvravati
samo u galopu, pa je udar dobijao na silini. Bili su u mogunosti da
brzo manevriu, iznenadno se povlae i zaustavljaju.
Dok je Spahijska konjica mobilisana i upotrebljavana samo za vrijeme rata i u odluujuim bitkama, ova druga vrsta provincijske konjice
- akindije, regrutovani su uglavnom u graninim sandacima i ejaletima
i upotrebljavani su i u miru. Nastavljajui osmansku taktiku gazija, akindijska konjica upotrebljavana je u pliim ili dubljim prodorima (rejdovima) na teritorije susjednih drava u cilju pljake i pustoenja osvajanju namijenjenih podruja. Akindije su bile osloboene poreza.
Nagrada za uee u rejdovima bio je plijen, a starjeine su drale njihove nahije kao timare. To su u poetku bili turkmenski stoari, prije
svega Juruci,101 a u Evropi odnosno Rumelijskom ejaletu Vlasi. U oba
sluaja radilo se o pokretnom polunomadskom elementu, koji je - tako
opustoena podruja - naseljavao kad budu osvojena, pa je to bio jo
jedan vid motivacije. Akindijski rejdovi su briljivo pripremani, a izvoeni su u ljetnom periodu. Za evakuaciju plijena ova dobro naoruana
i uvjebana lahka konjica sobom je u pohode vodila vei broj tovarnih
konja i gonia stoke.
Do 1580. godine spahijske i akindijske formacije bosanskih sandaka ulazile su u sastav Rumelijske ejaletske vojske. Od osnivanja
ejaleta Bosna, koji se uglavnom poklapao sa srednjevjekovnom nezavisnom Bosnom, ejaletska vojska se regrutovala sa oko 3.000 osnovnih
timara, ali je uivalaca bilo znatno vie, pa je po zamjeni akindija plaenim delijama, njen kontigent dostizao oko 10.000 konjanika. Uvoenje
odakluk-timara i primjena erijatskog prava (da imovinu ravnopravno
nasljeuju svi potomci), brzo su doveli do usitnjavanja timarskih posjeda, jer je uivalaca bilo sve vie.
- Teritorijalna vojska odnosno pomoni rodovi: U sjeni ove dvije
udarne komponente, ostala je trea, moda najbrojnija, teritorijalna
komponenta (mustahfiz uvari, stalna posada tvrave debedije
101 Jedan dio Juruka preseljen je u Rumeliju, pa su oni i tu (Makedonija), inili poetnu
bazu akindijske konjice.
188

 oruari), debelije snabdjevai Osmanske vojske. Sa aspekta odbrane

bila je vrlo znaajna. Obino se sastojala od raznih, uglavnom pomonih
vojnih rodova. Ovi pomoni vojni rodovi su svoju slubu uglavnom
obavljali pjeke. Naelno su to bili garnizonski, tehniko-snabdjevaki
poslovi i poslovi obezbjeenja i odravanja u gradovima, tvravama
i na putevima. Za obavljanje poslova dobijali su platu, zemlju ili su bili
oslobaani poreza odnosno nekih drugih davanja. Nekad su nosili nazive
prema poslu koji su obavljali, nekad prema nainu plaanja, a nekad
prema sredini iz koje su regrutovani. Zbog toga ih je teko pratiti, posebno to su vie puta mijenjali namjenu ili naziv. To sa naeg stanovita nije ni naroito bitno. Dvije najvanije i najbrojnije slube koje
su obavljali ovi pomoni vojni rodovi su:
- garnizonska sluba (slube obezbjeenja, odravanja i snabdijevanja) po gradovima, tvravama, palankama i naseljima, kulama i ardacima. Obavljali su je uglavnom pjeaci (yaye), regrutovani iz lokalnog
gradskog stanovnitva, obino nazivani zajednikim imenom azapi ili
mustahfizi, odnosno prema uoj specijalnosti: pazbani - noni uvari,
sakadije - vodonoe, farisi - tvravski konjanici, topije - tvravska
artiljerija i sl.
- obezbjeenje saobraaja na karavanskim putevima i objekata na
njima (klanci, mostovi, hanovi, menzilhane i stanice za zamjenu jahaih
i tovarnih konja) pod nazivom derbendije. U poetku je to bio zadatak
vojnuka, dakle kranskog stanovnitva nastanjenog u zahvatu puta,
a na znaajnim mjestima obrazovana su i manja naselja (klanac - derbent)
pa su i ta naselja i itava sluba i njeni pripadnici po tome dobili naziv.
Modernizacija Osmanske vojske: Ovakva temeljna struktura zadrana je do Velike francuske revolucije 1789. godine kada je Selim III,
poeo da ureuje nizami dedid - novu vojsku, po uzoru na efikasnu
Napoleonovu armiju, a onda i prema pruskom uzoru. U meuvremenu
sa nastalom stagnacijom, a onda i opadanjem Carstava i za to vezanim
krizama, vrena su izvjesna ali ne i dovoljna poboljanja u naoruanju.
Primjera radi, akindije su zamijenjene delijama kad su osmanska osvajanja zaustavljena, a akindije poele trpiti teke poraze. Mijenjao se
nain regrutovanja pojedinih rodova vojske pa i njihovog nagraivanja.

189

Prva ozbiljna kriza Osmanske vojske javila se pod kraj XVI vijeka.
Obiljeena je porazom beglerbega Bosanskog ejaleta pod Siskom 1593.
godine. U bici je poginulo 7.000 Bonjaka, meu njima i komandant
operacije Hasan-paa Predojevi. Poraz je u znaajnoj mjeri rezultat
poputanja discipline u vojsci i netrpeljivosti meu najviim komandantima. Uzroci krize su prema Hasanu Kafiji Pruaku jo dublji i
ukljuivali su samovolju i zloupotrebe nosilaca vlasti u Carevini, koje
su prouzrokovale niz pobuna potinjenih naroda.
To je konano prisililo sultane da izlaz iz tekoa i problema trae
u drugaijoj organizaciji vojske, ali i drugaijoj koncepciji drave,
zasnovanoj na uzoru Francuske graanske revolucije 1789. i njene
koncepcije nacije (osmanizam). Stare strukture bile su, meutim, jo
vrste, a graanski sloj vrlo nerazvijen. Zapravo nije bila ni stvorena
njegova osnova. Osmansko carstvo jo nije imalo industrije. Zbog
toga su reforme Selima III (1789. do 1808.) i Mahmuda II (1808. do
1839.) u cilju evropeizacije Osmanskog carstva nailazile na snaan
otpor. Mahmud II je u toku svoje vlade uspijevao smaknuti jednog po
jednog derebega,102 ili ajana ili ih pridobiti nudei im poloaje u novoj
administraciji. Na svoju stranu je pridobio i janiarskog agu Husein-pau
pomou koga je, uz fetvu ejh-ul-islama 15. juna 1826. godine u Istanbulu
izvrio masakr nad 7.000 janiara. Likvidacija Istanbulskog janiarskog korpusa, je ocijenjena kao povoljan poetak za obraun sa
svim vidovima autonomije u Carstvu i njegovoj centralizaciji. Sultan
Mahmud II se posebno otro obraunavao sa pokretima za autonomiju
pokrajina sa muslimanskom veinom stanovnitva, dok je pod pritiskom
evropskih velikih sila, dosta lahko odobravao osamostaljenje vazalnih
kneevina (Moldavije, Vlake, Srbije, Crne Gore, Grke...). Pokret za
autonomiju u Bosni i Hercegovini skren je tek poetkom pedesetih
godina XIX stoljea i tek od tada se i u njoj stvarno formiraju i funkcioniu nizamske jedinice. Ukinuti su svi oblici ranijih vojnih formacija
(spahijska konjica, janiari, itd.).
Poslije Mahmuda II (umro 1839.), proces modernizacije Osmanske
vojske u Bosni je sredinom XIX vijeka uglavnom nosio serasker, maral
102 Odmetnuti beg, lokalni monik.
190

Omer-paa Latas. U drugoj polovini XIX vijeka ve su bile sprovedene

brojne reorganizacije i reforme i uveliko sistematizovane i objedinjene.
Slabosti Osmanskog carstva, ipak nisu bile prevladane, korupcija i zloupotrebe su odnijele dravni novac namijenjen za modernizaciju
vojske i vlasti.
Posljednjih decenija Osmanske vlasti u Bosni oruane snage su se
sastojale iz: - regularne aktivne vojske (nizam); - rezervne vojske (redif);
- te pomonih, regularnih trupa u vilajetima i vazalnim dravama (Srbija,
Grka, Bugarska, Egipat, Tunis).
Polovinom XIX vijeka nizam se sastojao od est korpusa, popunjavanih po pruskom sistemu - popunjavaju ga obveznici vilajeta koji korpus posjeda. Po zavretku Krimskog rata (1856.) jaina nizama je procijenjena na oko 136.000 ljudi to je znatno ispod formacijskog brojnog stanja. Sjedita korpusa su bila u Istanbulu, umli, Erzerumu,
Monastiru (Bitola), Bagdadu i Alepu. Neku vrstu rezerve Vrhovne
komande jaine 16.000 inila su 3 puka tvravske artiljerije, 1 rezervni
artiljerijski puk, 2 puka sapera i minera, te 3 specijalna pjeadijska odreda
(na Kritu, u Tunisu i Tripolisu).
Korpus u ovom periodu se redovno sastojao od dvije divizije, od
kojih je prva bila aktivna (nizam), a druga rezervna (redif). Formaciju
je preuzela iz evropskih vojski.
Divizija (aktivne i rezervne vojske) se sastojala od po tri brigade
i po jednog konjikog i artiljerijskog puka. Brojala je 25.000 vojnika
i oficira i imala 60 artiljerijskih orua.
Brigada se sastojala od po 2 pjeadijska i jednog konjikog puka
i po formaciji brojala priblino 7.500 vojnika i oficira.
Pjeadijski puk se sastojao od 4 bataljona (po 800 vojnika) sa po
8 eta. Ukupno brojno stanje 3.250 vojnika i oficira.
Konjiki puk se sastojao od 4 ulanska i 2 lovaka eskadrona, sa
151 ovjekom u svakom eskadronu. Ukupno brojno stanje oko 1.000
vojnika i oficira.

191

Artiljerijski puk se sastojao iz 3 diviziona sa po 5 baterija od po

4 orua. Ukupno 60 orua i oko 1.000 vojnika i oficira.
Rok slube u nizamu je bio pet godina. Slijedeih 7 godina obveznici
su u sluaju potrebe obrazovali istoimene jedinice rezervne vojske
(redifa), s tim da su jezgra redifskih jedinica (oficiri i podoficiri) bili
uvijek na okupu, a vojnici kod svojih kua, i jednom godinje okupljani
na vjebu. Brojno stanje rezervne vojske po formaciji bilo je ravno
nizamu. Dakle, 136.000. U dvije decenije poslije Krimskog rata broj
ovih, po evropskim standardima uvjebanih trupa bar dva put je povean,
a oruane snage Carstva su inili jo mustahfiz (teritorijalna vojska) i
spahije, koji su i tada stalno bili pod orujem.
Nova organizacija Osmanske vojske ozbiljniju probu je imala u
Krimskom ratu (1853. do 1856.), u kome su bosanski obveznici Osmanske vojske posljednji put ratovali van svoje zemlje. Bio je to jedan
od prvih pozicijskih ratova u historiji, a ukupni gubici su dostigli itav
milion. Od dvije armije Carstva (Dunavska u Evropi i Azijska - na
Kavkazu) ispit je poloila samo prva, zaustavljanjem ruskog prodora na
donjem Dunavu, dok se druga praktino raspala i svela na 25.000 ljudi.
Osnovni razlog uspjeha i neuspjeha bio je u stepenu organizacije, obuke
i opremljenosti njihovih korpusa prema evropskim uzorima. Meutim,
ni ovakva oigledna lekcija, ni u slijedee dvije decenije (do 1878.) nije,
zbog rasula sistema, bogzna kako iskoritena. Prilagoavanje evropskim
uzorima ipak je nastavljeno i uskoro su Korpusi prerasli u armije. Brojno
stanje vojske se znatno povealo, ali ne i efikasnost jedinica. Zbog preuzetih obaveza da Bosanci slue samo u Bosni, Bosna se nije uklapala
u novi mobilizacijski sistem, pa su u Bosni stacionirani bar po jedan
nizamski puk iz 2. i 3. armije.
Oprema i naoruanje reorganizovane Osmanske vojske bila je u
potpunosti imitacija opreme vojnika zapadnih zemalja i jedina razlika
je bila u fesu. Naoruanje i oprema su slabo odravani, na to je uticao
i animozitet prema svemu to je aursko, i sporo zanavljanje. Jedino je
artiljerija imala odline poljske topove livene u Istanbulu, pod rukovodstvom Krupovih ininjera.

192

IV/1 BOSANSKI SANDAK I MAARSKE BANOVINE

(oko 1469.)
193

IV/2 BOSANSKI EJALET

(oko 1606.)

194

195

IV/3 SAMOODBRANA IZOLOVANOG BOSANSKOG EJALETA

(oko 1687)

IV/4 UPAD SAVOJSKOG U SARAJEVO

(1697. godine)
196

IV/5 EUGEN SAVOJSKI

(1663. 1736.)
197

IV/6 (HERCEG) NOVI

IV/7 VRANDUK
198

IV/8 OSTROAC

IV/9 STOLAC
199

IV / B

SAMOODBRANA BOSANSKOG EJALETA

- KONCEPT I PRAKSA U XVIII STOLJEU

1. Prilike na poetku XVIII stoljea i koncept samoodbrane

2. Kapetanije - kima odbrambenog sistema Bosne
3. Ostale komponente oruanih snaga Ejaleta
4. Morejski rat 1714. do 1718. godine
5. Rat za odbranu Bosne 1737. do 1739. godine
6. Banjaluki boj 4. avgusta 1737. godine
7. Dubiki rat 1788. do 1791. godine
8. Specifinosti samostalno voenih odbrambenih
ratova XVIII stoljea

1. Prilike na poetku XVIII stoljea

i koncept samoodbrane Bosne
Posljedice velikih ratova XVII stoljea (Kandijski i Beki) bile su
takvih razmjera da su upravo na prelomu XVII i XVIII vijeka Bonjaci bili pritisnuti do tada nevienim nevoljama (S. Baagi). Osmansko carstvo je izgubilo 200.000 km2 posjeda u Evropi - uglavnom na
irim prostorima Panonije i u Jadranskom primorju. Vlako stanovnitvo,
u ranijim stoljeima dovoeno i iz Rumelije, lieno privilegija za vojnike usluge carstvu (pljakaki rejdovi i zatita granica) uveliko se odalo
hajduiji i bolje plaeno od Mletaka i Austrije poelo je masovnije prelaziti na njihovu stranu te, kao uskoci, duboko upadati na bosansku teritoriju.
Sa izgubljenih prostora u Bosnu se slilo 130.000 izbjeglica to je
jo vie osiromailo i onako - u dugotrajnim ratovima - iscrpljeni Ejalet.
Od sada granini i sveden uglavnom na srednjevjekovnu Bosnu, odnosno
ono to se i od ranije zvalo cijela Bosna (butum Bosna, totius Bosnae).
U sastavu Ejaleta ostalo je 38 kadiluka i blizu 60 nahija, jer su kadiluk
Sarajevo, kao i jo neki kadiluci obuhvatali vie nahija. (Samo Sarajevski ak pet nahija (- Sarajevo, - Visoko, - Fonjica, - Neretva-Konjic
i - Prozor). Godine 1703. valija je prenio svoje sjedite u Travnik, a po
veim mjestima imao povjerenike (muteselime): Sarajevo, Banja
Luka, Livno, Zvornik, Pljevlja, Mostar, Foa, Nevesinje, Gacko.
I veliki ratovi XVII-og i posebno stanje u XVIII stoljeu pokazali
su da Osmansko carstvo, zbog optih problema i sukoba na drugim
stranama Carstva nije ba voljno ni u mogunosti da brani sve dijelove Carstva, pa tako ni Bosanski ejalet, koji je sada bio na udaru u
cjelini. Ugroenost Bonjaka bila je potencirana, negativnim iskustvima
izgubljenih teritorija, te odnosom predstavnika osmanske vlasti, uzrokovanih krizom Carstva i timarskog sistema na kome je bilo zasnovano.
203

Uprkos produbljavanju krize Carstva i novim nevoljama u zemlji

uzrokovanim ratovanjem na strani, uestalim pojavama epidemija i gladi,
hajduijom i upadima uskoka, prilivom izbjeglica, zapoetoj optoj pauperizaciji, a onda i svim ovim nevoljama praenim znaajnim smanjenjem stanovnitva, svijest o potpunoj preputenosti samima sebi i
visokom stepenu neposredne ugroenosti, te izvrene administrativne
izmjene i izmjene u oblasti vojne organizacije i odbrane omoguile su
Bosni da itavo XVIII stoljee spremnije doekuje neprijateljske napade.
Omoguili su joj da odbranu preuzme u svoje ruke da je organizuje
prema svojim mogunostima i potrebama i da se odbrani. U tom
pravcu je djelovalo i fiksiranje srednjeg iznosa optedravnih poreza Ejaleta na 38.620 groa.
Od poetka XVIII stoljea pored Austrije i Mletaka, u balkanske
prilike intenzivnije se mijea i Rusija. Po izbijanju na Crno more u ruskoturskom ratu (1710. do 1711.), Petar Veliki je svoje osvajanje usmjerio i
prema Balkanu, koristei hijerarhiju pravoslavnih crkava za izazivanje
pobuna. To je imalo dvostruki odraz na Bosnu. Dolazak pukovnika Miloradovia u Crnu Goru i upuivanje proklamacije (gramata) Petra Velikog
1711. oznaio je ee ustanike pokrete, koji su ugroavali stabilnost
poretka. Odbrana granica Osmanskog carstva prema Rusiji odvlaila je
krupne vojne kontigente iz Bosne, odakle su se samo malobrojni vraali.
Prvi bosanski kontigent od 10.000 spahija odveo je 1710. godine
hercegovaki alajbeg Hasan-paa engi, a idue godine mu je poslano jo 4.000 sejmena. Tom prilikom na rijeci Prut opkoljeni Petar
Veliki sa 38.000 vojnika i 122 topa, upravo preko engia je bio najavio
predaju, ali se uz pomo mita uspio izvui. Gubici su bili vie hiljada
Bonjaka.
Sistem odbrane zemlje uveliko je proiziao iz iskustva prethodnih
ratova. Vojna obaveza je omoguavala mobilizaciju i do 60.000 boraca.
Obuhvatala je i hriane. Sluili su u Pandurskom korpusu, u lahkoj
konjici i komori, te na obezbjeenju i odravanju puteva. Vilajetsku vojsku inili su pukovi spahijske konjice i delija, te pomoni i janiarski
odredi. Zatita granica povjerena je pandurskim odredima, a bezbjednost
muteselimima koji su raspolagali sejmenima i specijalizovanim uvarima.
204

Naroit znaaj u odbrani zemlje imale su kapetanije povjeravane

istaknutijim porodicama plemstva. Od sada one ine kimu odbrane i
obino su se poklapale sa kadilucima. Na poetku ih je bilo 12, obino
na velikim graninim rijekama i morskoj obali, a onda se izgrauju i u
unutranjosti, tako da ih je do 1830. godine bilo ukupno 39 sa 64 grada
i 5 palanki.
Utvrenim gradovima i tvravama koje su predstavljale stubove
odbrane kapetanija zapovijedali su dizdari, a posjedali su ih mustahfizi, podijeljeni na buljuke i ode, te topije na elu sa topibaom. Za
intervencije van tvrava upotrebljavani su farisi i debelije - plaena
ejaletska konjica i logistika. Na plovnim rijekama bili su jo i azapi,
a kapetanije su raspolagale flotilom manjih brodica.
Ostatak odbrambenog sistema zasnovan na kulama, ardacima i arampovima bio je podijeljen na agaluke, sa po stotinjak ljudi.
Na granicama Ejaleta prema Mlecima i Austriji u duini od preko
1.500 km ve u prve dvije decenije podignut je itav niz tvrava, te mnogo
kula i ardaka.
Novi koncept odbrane, odnosno bolje rei koncept samoodbrane
Bosne, nije nastao odjednom. Izrastao je u duem periodu radikalno izmijenjene situacije i Carstva i Ejaleta. Najznaajniji elemenat te situacije
je definitivan prelazak Osmanskog carstva u defanzivu, bar to se tie
evropskog ratita. Bosanski ejalet kroz itavo XVI i dobar dio XVII
stoljea bio je nosilac ofanzivnih akcija na tom ratitu. Istina, carska
ordija i tada je sakupljana iz itavog Carstva. Naseljavanje novoosvojenih krajeva te organizacija i izvravanje funkcije uprave na njima
uglavnom je padala na Bosanski ejalet.
To je uslovljavalo znaajne migracije, te demografske i religijske
promjene u Ejaletu. S jedne strane, spahije su se premjetale na nove timare i zijamete u Slavoniji i Ugarskoj i sa sobom vodili sluge i kmetove.
Kugom i groznicom ispranjene timare u Bosni novi timarnici naseljavali su Vlasima (koji su upravo bili lieni dotadanjih privilegija i svedeni na rang raje) ili iz unutranjosti Carstva (Rumelije) dovodili nove.
Dugotrajnim akindijskim prodorima novoosvojeni krajevi Pounja
i Like i djelimino Dalmacije bili su izmijenili demografsku i religioznu
205

sliku uglavnom doseljavanjem stanovnitva s krajikim obavezama, pa

je ono uveliko bilo islamizirano (valjalo je posjesti naputene brojne utvrene gradove). To je pod kraj Bekog rata olakalo odbranu Pounja
i Ljute krajine, ali ne i - Pljeivicom odvojene - Like sa Krbavom. Ta
injenica je rezultirala injenicom da su Pounje i Ljuta krajina ostale
u sastavu Bosne, a Lika i Krbava nisu. Tamonji muslimani u Bekom
ratu su dijelom pobijeni, pokrteni ili protjerani.
Na srednjevjekovnu cijelu Bosnu uglavnom svedeni Ejalet sada sa
oko 60.000 km2, odgovara i sadanjem prostoru Bosne i Hercegovine,
sem istone, u XIX vijeku odreene, granice.
U dva rata provjereno je i potvreno iskustvo rjenih i pomorskih
kapetanija, posebno kapetanije sa sjeditem u Bihau, koja je za neprijateljev napad blagovremeno i adekvatno pripremljena i snabdjevena
naoruanjem, opremom, hranom i municijom. Infrastruktura ove kapetanije posebno glavna tvrava Biha bila je zatiena debelim bedemom i
kulama, te vodom ispunjenim ancem ispred koga je uklonjeno sve to
bi moglo posluiti kao zaklon za pribliavanje tvravi. Pored redovne
posade, Kapetanija i Tvrava su bile ojaane sa 3.000 boraca, od ega 500
spahija, 1.000 krajinika i 1.500 sejmena. General Auersperg (G. Auersperg) je 9. juna 1697. godine pod Biha doveo 13.000 vojnika (sa 32 topa)
Karlovakog generalata Vojne granice. Poslije trosedmine opsade, posada Tvrave je izvrila ispad i neprijatelja natjerala na povlaenje.
Kada su bile blagovremeno pripremljene i posjednute i druge kapetanije su potvrdile svoju vrijednost. Najvea prednost kapetanija je
bila injenica da je u njenoj odbrani uestvovalo ukupno stanovnitvo,
te da je ono unaprijed bilo obueno i specijalizovano za svoje zadatke. Zapovjednici jedinica su dobro poznavali sve sa kojima su u borbi
trebali saraivati, a ako su bili ojaani i drugim jedinicama, one su se
uklapale u postojei sistem odbrane i komandovanja Kapetanijom.
Iskustva u organizaciji odbrane kapetanija postepeno su preuzeta i
u ostalim mjestima, pa su se samostalne tvave, ardaci i agaluci branili
na isti nain, to je u cjelini povealo mobilizacijske mogunosti, i brzinu
njenog izvrenja, a time ukupan uspjeh odbrane.

206

Znaajna prednost bili su i kapetani, koji su svoju mo i autoritet

ojaali preuzimanjem funkcije ajana to im je, kao nasljednim kapetanima uvrstilo poloaj u odnosu na namjesnike sandaka i ejaleta koje
je postavljao sultan. Kapetani su u praksi imali i mo i ugled to im je
osiguravalo neospornu vlast u Kapetaniji.
Novina u ovom vijeku bila je ugroenost Bosne i sa istoka, kao
posljedica velikoruskih pretenzija na Balkanu i uvlaenja crkvene
hijerarhije Crne Gore i Srbije u saradnju za ostvarenje tih pretenzija. Prva
manifestacija novog stanja bila je pojava ruskog pukovnika Miloradovia
u Crnoj Gori. Protiv Miloradovia bosanski valija Ahmed-paa, reagovao
je nevelikim snagama iz Trebinja i Skadra, a od primirja na Cetinju
bilo je malo koristi. Zato je 1714. godine Numan-paa uprili pokrenuo
nov pohod na Crnu Goru sa 28.000 vojnika, iz Hercegovine i od Skadra.
Crna Gora je bila brzo pokorena, a u ratovima 1716. do 1718. i 1737.
do 1739. bila je lojalna. Do novog zaotravanja dolo je 1754. i 1756.
godine po povratku vladike Danila iz Rusije i 1768. pod epanom Malim kada je knez Dolgorukov (Jurij Vladimirovi Dolgorukov) dopremio u Crnu Goru 500-600 tovara oruja i municije. Slinih pokreta bilo je
i kasnije. Pored ruskog mijeanja, za glavni uzrok crnogorskih ustanaka
smatrana je agrarna prenaseljenost, pa su osmanski dravnici u vie
navrata pokuavali da problem rijee raseljavanjem. Tako je Numanpaa
uprili 1714. na kugom ispranjeni Glasinac doveo 3.000 zarobljenih
Crnogoraca sa porodicama, a na slian nain radna snaga na begovskim
imanjima popunjavana je i kasnije (na pr. Ozren, Dabar i dr.)

2. Kapetanije - kima odbrambenog sistema Bosne

Neposredna ugroenost Ejaleta ispostavila se tek u posljednjoj deceniji XVII stoljea, iako su gotovo itavu njegovu drugu polovinu zauzeli Kandijski i Beki rat o kojima smo ve govorili. Upravo u ta dva
dugotrajna rata Bosna je poslije dueg vremena sticala nova i provjeravala stara iskustava iz neposredne odbrane zaviaja i kunog praga.
207

Dobro su iskoritena pozitivna i negativna iskustva iz odbrane pojedinih

utvrenih gradova (Biha, Gabela, Bosanski Novi, Bosanska Dubica,
Sinj, Zvornik i dr.) a naroito organizaciona i operativnotaktika iskustva novoobrazovanih kapetanija, koje su postale kima odbrane
Bosne u narednom duem periodu.
Kako je akulturacija i islamizacija u prethodnom, XVI stoljeu u
klasinoj (itavoj - butum) Bosni bila intenzivna i dostigla procente od
preko 70% i 80%, to su i resursi vojnih obveznika bili znaajno poveani, tako da je za odbranu upravo u tako shvaenoj Bosni bilo na licu
mjesta dovoljno vojnih obveznika. Bosanski ejalet je u XVII vijeku dostigao 8 sandaka i zahvatao veu povrinu (80.000 km2) od Kraljevine
Bosne u Tvrtkovo vrijeme (oko 66.700 km2). Tragini gubici u velikim
pohodima od 1593. do 1699. odnijeli su ivote 50.000 spahija, delija i
drugih boraca u najboljim godinama ivota. I iseljavanje u Slavoniju i
Maarsku broj preostalih smanjilo je za daljih 50.000 dua. Za obradu
naputenih imanja i za bolju zatitu puteva i klanaca na ugroenim granicama iz unutranjosti Carstva doseljeno je gotovo isto toliko Vlaha. To
je znaajno izmjenilo demografsku sliku Ejaleta, budui da je sto hiljada
jednih (muslimana) zamijenjeno sa 100 hiljada drugih (pravoslavaca).
Ne raspolaemo priblinijim podacima o broju stanovnitva Ejaleta,
niti strukturi vojnih obveznika, pa je brojano izraavanje tih resursa
rizino. U svakom sluaju Ejaletski kontigent spahijske konjice i potreban broj delija (zavrbovanih kao dobrovoljci) redovno je uestvovao
na glavnim ratitima u Maarskoj, Erdelju, Kritu i drugim ratitima,
odnosno u desetak pohoda koje su vodili lino sultani ili veliki veziri
Carstva. U svakom od njih su gubici bosanskog kontigenta bili veoma
visoki i imali teke posljedice. Povlaenje stanovnitva ili njegovo odvoenje na mletaku i austrijsku teritoriju prilikom austrijskih i mletakih rejdova, od kojih je najdublji i sa najveim tetama i posljedicama,
onaj princa Eugena Savojskog, moglo je zahvatiti vie od 50.000 Vlaha,
ali i zemljoradnika, koji su, takoe, morali biti nadoknaeni iz unutranjosti Carstva. U krajnjem sluaju ovo je ne samo pogoralo meukonfensionalni srazmjer katolikog i pravoslavnog ivlja, nego i znaajno
smanjilo procenat stanovnitva islamske vjeroispovijesti. Sredinom XVII
stoljea cijela Bosna je mogla imati oko 520.000 stanovnika, od ega
208

preko 70% muslimana. U granice cijele Bosne - svedene Bekim ratom,

sredinom XVIII vijeka imala je oko 600.000, ali uprkos priliva povratnika samo 57% muslimana.
Pred poetak velikih ratova u XVII stoljeu Bosanski ejalet je sredinom stoljea i pored iseljavanja imao 564.000 stanovnika, od ega su
oko 70% bili muslimani. etrnaestogodinji mir izmeu Osmanskog carstva i Habzburke monarhije i Mletake Republike ni izdaleka nije mogao
namiriti demografske gubitke etrdesetogodinjeg ratovanja, koje su, kao
jedini vojni obveznici, ali i kao rtve pogroma i vjerske netolerancije
invazora, trpjeli samo pripadnici islamske vjeroispovjesti. U toku Bekog
rata i po zakljuenju Karlovakog mira 1699. godine ejalet Bosna je
sveden na pet sandaka (Bosanski, Hercegovaki, Zvorniki, Kliki i
Bihaki, koji je uskoro ukinut i pripojen Bosanskom), a time i u granice
cijele Bosne. Na sjeveru i jugozapadu to su i danas granice Bosne i
Hercegovine.
Sa izgubljenih posjeda u Dalmaciji i Lici, te iz Slavonije i Ugarske
Bosanski ejalet je primio i zbrinuo bar 80.000 izbjeglica. Bilo je to
uglavnom nezemljoradniko stanovnitvo, pa su tako i smjeteni po
gradovima. To je razlog da je namirenje radne snage na selu i dalje vreno useljavanjem, uglavnom Vlaha iz Rumelijskog ejaleta. Ni prihvat
tih 80.000 izbjeglica, nije mogao nadoknaditi muslimanske gubitke
etrdesetogodinjeg ratovanja, niti u pogledu odnosa muslimanskog i
hrianskog stanovnitva u Ejaletu uspostaviti status quo ante. Demografski rauni ukazuju da bi, kao posljedica toga i jo dva nova austroturska rata (1714. do 1718. i 1737. do 1739.) Bosanski ejalet sredinom
XVIII stoljea mogao imati 614.000 stanovnika, ali sa samo 57% muslimana u njemu. Uz sve to Bosanski ejalet je dva puta (Pikolomini
Feldmaral Giovani Norbert Pikolomini Giovani Norberto Piccolomini)
1689., feldmaral fon Zekendorf (Fridrich Seckendorff 1737.) odsjeen
od ostatka Osmanske carevine. Carstvo je uostalom i bez toga bilo u
takvom stanju da za odbranu Bosne nije moglo izdvojiti potrebne snage.
Sve okolnosti upuivale su Bosnu, a pred opasnou istrjebljenja i bosanske muslimane (kao veinsko stanovnitvo) na samoodbranu i iskljuivi oslonac na sopstvene snage. U prethodnom periodu zapoeti razvoj
kapetanija i teritorijalizacija sistema odbrane, za to je bila jedina nada.
209

Izrazitu specifinost odbrambenog sistema Bosne, posebno u XVIII

stoljeu predstavljale su kapetanije. Prve kapetanije su obrazovane na
rijekama. Zadatak prvih kapetanija bio je regulisanje i osiguranje saobraaja na datoj rijeci, te osiguranje granice, koja je ila sredinom vodotoka dotine rijeke. Kapetan je inae jedno od najstarijih vojnih zvanja,
primjenjuje se u svim rodovima vojske. Po pravilu je to starjeina osnovne taktike jedinice - eta, eskadron, brod, luka. Kasnije je to i in
u svim vojskama svijeta. U srednjem vijeku na Mediteranu, po tom je
nazvana ustanova koja u miru i ratu komanduje odbranom luke i
upravlja morskim ili rijenim saobraajem.
Po izbijanju na Dunav i Savu Osmansko carstvo se upoznalo sa
ustanovom luke kapetanije. Imala je funkciju regulisanja saobraaja
i za odbranu raspolagala izvjesnim plovnim sredstvima (ajke), ali i
objektima na kopnu.
Prva kapetanija Osmanskog carstva formirana je u Bosanskoj Gradiki izmeu 1537. i 1558. godine. Godine 1537. Gradika je bila osvojena, a 1558. je zabiljeeno prvo ime jednog njenog kapetana (Daferbeg
Karaosmanovi). Uskoro zatim, 1565. zauzeta je Krupa i 1592. Biha,
pa su ve postojee kapetanije, sa novim kapetanima nastavile funkcionisati. Bar godinu dana ranije i utvreni grad Gabela na Neretvi dignut
je na stepen kapetanije.
U XVII vijeku, Bosanski ejalet je dostigao i najvei opseg, ali je u
njegovoj drugoj polovini poeo opadati, i vratio se priblino u granice
Kraljevine Bosne iz XV vijeka. U dva velika odbrambena rata steena
su znaajna iskustva. Ljudski i teritorijalni gubici Carstva bili su ogromni.
Ejalet Bosna izgubio je prostrane periferne oblasti, a ostao je i bez 17
graninih kapetanija. Kapetanije su se zapravo ve bile pretvorile u
znaajne odbrambene teritorijalne ustanove, a pored rijeka i na morskoj obali poele su se formirati i na suhoj mei i u unutranjosti
zemlje. U graninoj zoni, od Osijeka do Herceg Novog, bilo ih je 23, a
6 u dubini odbrane. Ovih est kapetanija (Banja Luka, Kamengrad, Klju,
Jajce, Livno i Knin) formiranih za odbranu najznaajnijih pravaca odbrane jasno su ocrtavali koncept samostalne odbrane zemlje bazirane
na kapetanijama kao kimi tog koncepta.
210

U XVIII stoljeu Bosna je bila krajnja zapadna provincija Osmanskog

carstva. Uz to je bila gotovo izolovana od ostalih njegovih dijelova, a dva
puta i bukvalno. Ve 1700. godine iskustvima upravo zavrenih ratova
na preostalom prostoru poelo je formiranje novih kapetanija, izgradnja
novih i opravka oteenih utvrenih gradova, i drugih objekata. Cilj je
bio da se dobije dovoljno efikasan i samostalan odbrambeni sistem,
koji nee mnogo zavisiti od svojim problemima optereene velike
Porte.
Do Poarevakog mira broj kapetanija je gotovo udvostruen pa ih
je 1718. bilo 23, a do 1739. godine ak 34. Od Brkog do Kolaina103
nije bilo pedlja granice koji nije bio prekriven nekom kapetanijom. Do
1802. godine formirano je jo est novih kapetanija, a jedna je ukinuta.
Tako su tridesetdevet kapetanija i izvjestan broj samostalnih agaluka,
narednih trinaest decenija predstavljale kimu odbrambenog sistema
Bosne, koji je, bez iije pomoi u toku narednih trinaest decenija efikasno branio i odbranio Bosnu.
Dvadesetak kadiluka u unutranjosti zemlje nije bilo pokriveno
ovom odbrambenom organizacijom, ali je bilo gradova sa posadama i
dizdarima (Prusac, Travnik, Sarajevo, Hodied, Viegrad, Samobor,
Srebrenica). U nekim od ovih gradova bile su smjetena skladita i
baruthane. Manji dio tih gradova bile su palanke, koje su zapravo predstavljale drvene utvrde. Tako da je u Ejaletu 1830. bilo svega 69 gradova
i palanki. Na dijelu puteva i u klancima bile su izgraene kule i ardaci,
ime je popunjavana ova mrea odbrambenih instalacija. Istu funkciju
imale su kule i ardaci u kojima su stanovali zaimi i drugi feudalci.
Tako je, postojanjem i drugih objekata po dubini, zaokruen odbrambeni mehanizam zemlje koji je izdrao nekoliko pokuaja osvajanja Austrije, a onda i Rusije. Gradovi, palanke i kule i po neki
ardak postepeno su snabdjeveni i stacionarnim topovima. Najvea vojna
skladita i baruthane nalazile su se u Sarajevu, Travniku, Jajcu, Bihau
i Zvorniku. Njima su upravljali dizdari istoimenih tvrava.
103 Po nekim izvorima i Alipaa Gusinjac komandovao je kapetanijom, koja je obuhvatala Plavsko-gusinjsku krajinu.
211

Mrea ovdje pomenutih odbrambenih objekata iju kimu su inile kapetanije, predstavljala je znaajnu infrastrukturu priprema ratita
i ukupne odbrane zemlje. Ova infrastruktura u cjelini je bila posjednuta
stalnim, plaenim i za to obuenim ljudstvom, koje se uz to jo i nasljeivalo. Bila je to teritorijalna komponenta oruanih snaga, slina
teritorijalnoj odbrani Bosne i Hercegovine praktikovanoj u XX stoljeu.
Neki od starjeina ove organizacije umjesto plate uivali su timare ili
zijamete. U svih 39 kapetanija oko 1830. godine moglo je biti (prema
Kreevljakoviu) oko 24.000 vojnika i starjeina, a prema Lopaiu samo
u 4 prekounske kapetanije imale su 8.970 vojnika i starjeina. Kapetanije su potom predstavljale poseban korpus domaih snaga (jerli
kulu). Kapetanije su odvajale jedan dio vojnika (obino svakog estog,
dvadesetog i sl.) i za Ejaletsku ordiju na poziv velike Porte. Vojnici,
kapetanija (demata, buljuka, odnosno oda) stanovali su u neposrednoj
blizini utvrda koje su posjedali. Tako su se uz neke od njih obrazovala
podgraa, varoi. Ponekad su itave jedinice premjetane, ak i u druge
kapetanije. Plate su se raunale kao dnevnice i isplaivale jednom godinje. Zbog neisplata izbijale su i pobune.
Kapetani su bili vojna sluba, ali su imali i stvarnu dravnu vlast i
na ukupnom podruju kapetanije. Zbog toga su obavljali i druge administrativne, policijske i carinske poslove. Po beratu pripadala im je titula
age. Prvi kapetan, a potom jo neki pri postavljanju na dunost kapetana
bili su begovi. Kasnije su i drugi uzurpirali tu titulu. U XVIII vijeku
kapetani su sebi osiguravali veliku politiku mo. To je naroito dolo
do izraaja u stotinjak godina (etvrta decenija XVIII - etvrta decenija
XIX vijeka) postojanja Ajanskog vijea, iji su lanovi pored drugih
odlinika (ajana) bili i svi kapetani i lanovi Divana (Ejaletske skuptine). Vijee se sastajalo na redovna zasjedanja svake godine treeg
dana ramazanskog bajrama, a okupljalo se i na doek novog vezira. Vezir
je mogao sazvati vanredna zasjedanja, a sazivao je i tajna. Bar u dva
sluaja Vijee se odluno suprostavljalo nalozima Porte.
Zavisno od znaaja i veliine kapetanije, te broja tvrdih gradova i
drugih odbrambenih subjekata na njoj, kapetanija je raspolagala od dvije
stotine do vie hiljada vojnika i starjeina. Osnovnu borbenu snagu predstavljali su najbrojniji demati konjanika i azapa u nekim i martoloza,
212

oslonjenih na fortifikacijsku opremljenost odbrambenih objekata i vatru

na njima rasporeenih topova. Ostali malobrojniji rodovi (mustahfizi
- uvari, pasbani noni uvari, i debedije oruari) brinuli su se o
uvanju i odravanju odbrambenih objekata te zanavljanju i odravanju
planiranih zaliha, te lukih ureaja i plovnih sredstava, ako su bile na moru
ili rijekama.
U organizacionom smislu vojska kapetanije dijelila se na odreen
broj demata, demati na buljuke, a ovi na ode. Ode su brojale desetak
ljudi, buljuci do 50 a demati i vie od stotine. Kancelarija kapetanije
je imala zamjenika kapetana - ehaju, bajraktara, pisara - atiba, aue,
kalauze - vodie, svirae. Pisare, bajraktare i svirae kao ambleme statusa imali su i demati, kao i gradovi.
Kao specifina odbrambena teritorijalna ustanova kapetanija je
u Osmanskom carstvu razvijena jedino u Bosni. Osnovna joj je specifinost bila to je objedinjavala ukupne upravne i vojne funkcije. Na
tano odreenoj teritoriji jedini stvarni izuzetak je bila sudska vlast. Prve su
se, kao ustanove serhata, razvile na njenim graninim rijekama Savi i Uni,
a onda i na Krki i Neretvi, te nevelikim odsjecima obalnog ruba na moru.
Trajna i za odakluk-timar, a kasnije i za ajanstvo vezana uspjena
odbrambena funkcija kapetanija osigurala im je poseban poloaj i izvanredan znaaj u sistemu odbrane Bosne. To je dolo do izraaja,
posebno kada se ta odbrana iskljuivo svela na raspoloive sopstvene
snage. Znaaj kapetanija je prvenstveno proisticao iz injenice da je kapetanija predstavljala jedinstvenu cjelovitu i zaokruenu upravnu
jedinicu (kadiluk - dva ili samo nahiju) i jedinstvenu, u miru konstituisanu, disciplinovanu i pripremljenu a koliko se moe rei i uvjebanu, samodovoljnu vojnu formaciju kojom su komandovale i koju
su popunjavali iskljuivo lokalni, od kapetana egzistencijalno zavisni,
obveznici. Odbrambeni sistem je tako djelovao kao sistem jeeva.
Po tom je donekle slina kasnijoj teritorijalnoj odbrani, razvijenoj na
iskustvu Narodnooslobodilakog rata i ustrojenog u SFRJ.
Kapetan je imao sjedite u utvrenom gradu (obino sa dobro ureenom tvravom). Postavljao ga je sultan beratom, uivao je zeamet, a
kasnije platu i naelno nosio titulu bega. Bio je i lan Ajanskog vijea
213

Ejaleta. Jedino nije komandovao spahijama i janiarima, a kapetanija

je imala obavezu da najmanje svakog dvadesetog vojnog obveznika
stavi na raspolaganje za optu odbranu, odnosno za Ejaletsku vojsku,
ma gdje ona bila angaovana.
Odbrana kapetanije se oslanjala na unaprijed izgraenu organizacionu, fortifikacijsku, i snabdjevaku infrastrukturu, pri emu je veliki
broj obveznika odreene poslove, uz platu, obavljao i u miru. Fortifikacijsku infrastrukturu su inile tvrave, palanke, kule i ardaci sa
arampovima (opkopima, hendecima) oko njih. Ratne rezerve i zalihe
hrane i opreme uvane su u posebnim skladitima (debhane, baruthane).
Stanovnici naselja obrazovali su vojne demate, koji su se zavisno od
veliine naselja dijelili na buljuke ili na ode, ije je starjeine (buljubae i odobae), kao i agu demata u miru postavljao kapetan.
Tako sloen organizam zahtijevao je i niz posebnih slubi koje su
se djelimino morale obavljati i u miru. Neke od tih funkcija obavljale
su se pjeke (azapi - straari, mustahfizi - uvari tvrava, pazbani - noni
uvari, topije - artiljerci, debedije oruari, razliite zanatlije), a neke
na konju (farisi - konjanici, koji su patrolirali na odreenom agaluku).
Bila je to dobro organizovana teritorijalna vojska.
Sa aspekta sticanja, provjere i koritenja iskustva u odbrani Bosne,
poslije Kandijskog i Bekog rata izuzetan znaaj imaju tri odbrambena
rata XVIII stoljea u kome je koncept odbrane Bosne sopstvenim
snagama provjeren i usavren. U tom okviru posebno mjesto ima odbrambeni rat 1737. do 1739. godine. Odluujui sudar u tom ratu bio je
Banjaluki boj 4. avgusta 1737. godine, koji je odredio ishod itavog
rata i uveliko opredijelio dalji tok historije Bosne.
U toku ovog vijeka taj sistem je osmiljen i vie puta provjeren, iako
jo nije u potpunosti bio materijalizovan i do kraja ostvaren. Cjelovito
uzev izgledao je ovako:
Prvo je na osnovu iskustva u XVII stoljeu, poslije Karlovakog mira
(1699.) izgraen i dopunjen lanac od dvadeset graninih kapetanija:104
104 Posljednja 39-kapetanija obrazovana je 1802. godine i nije bitna za koncept kao
ni jo dvije neprecizno utvrene kapetanije.
214

Gradaac - Derventa - Koba - Bosanska Gradika - Bosanska

Dubica - Bosanski Novi - Ostroac - Biha - Stara Ostrovica Bosanski Petrovac - Glamo - Livno - Duvno - Ljubuki - Poitelj
- Trebinje - Klobuk - Onogot i Kolain. Tada je izgleda formirana i
Gusinjska kapetanija.
Ve u XVII vijeka poele su se stvarati kapetanije i u unutranjosti
zemlje, ali su one objedinjene u sistem tek u XVIII stoljeu, oko 1710.
godine. Drugi, unutranji lanac i vjerovatnu liniju odsudne odbrane
inile su kapetanije: Zvornik, Tuzla, Doboj, Maglaj, Teanj, Banja
Luka, Kozarac, Prijedor, Sanski Most, Kamengrad, Klju, Jajce,
Kupres, Mostar, Stolac, Klju kod Gacka, Most na Tari, Kolain i
Gusinje.
Lanac graninih kapetanija trebao je u svakom sluaju osigurati vrijeme za mobilizaciju i prikupljanje Vilajetske vojske, kako bi
se kapetanije drugog lanca blagovremeno ojaale za davanje odsudne
odbrane i sprjeavanje prodora u centralni dio Ejaleta (izvorni slivovi rijeka Drine, Bosne, Vrbasa i Neretve).
Osim 12 kapetanija koje su postojale i do Karlovakog mira, u prvih
17 godina XVIII stoljea izgraeno je jo 13, gotovo sve uz granicu
dakle u prvom lancu. U Morejskom ratu (1714-1718) to se pokazalo
nedovoljnim pa se nastavilo dalje. Do novog rata 1737. godine ustrojeno je jo 11 kapetanija, sada po dubini odbrane. Sistem je kompletiran
uskoro poslije Beogradskog mira podizanjem jo 4 kapetanije.
U svakoj kapetaniji bilo je vie gradova, a u nekim i po desetak
(Biha, Ostroac). Izvjestan broj gradova bio je samostalan i njima su
komandovali dizdari, ali u nekim gradovima u okviru kapetanije komandovali su kapetani.
Sistem je tako imao ukupno 39 kapetanija sa 64 grada, 5 palanki, te
vie stotina kula i ardaka, kao fortifikacijski oslonci agaluka i demata.
Neke kapetanije su brojile i po 4.000 vojnika. Svi vojnici i starjeine bili
su plaeni, a njihove slube nasljedne. Ukupan sistem je brojao 24.000
vojnika i starjeina i tako predstavljao zaseban korpus Osmanske vojske.

215

3. Ostale komponente oruanih snaga Ejaleta

Spahijska konjica Ejaleta u XVIII stoljeu je regrutovana sa 3.617

timara i 144 zeameta. Bila je organizovana u etiri live, koje se nisu
sasvim poklapale sa sandacima. Bosanska liva dijelila se na 4 nahije
(Novi Pazar, Pavle, Saraj i Brod); Hercegovaka na tri (Soko, Bistrica i
Zagorje); Klika, takoe na tri (Neretva, Uskoplje, Livno) i Zvornika
opet na tri (Brvenik, Koraj i abac). Od XVI stoljea livom je komandovao alajbeg, koji je u nekim mjestima postavljao svoje zastupnike.
Spahije su u miru boravile na svojim spahilucima. Njihov zadatak u miru
je bio upravljanje imanjem, uvjebavanje i opremanje za rat. I u sluaju
rata 10% ih je ostajalo na tim zadacima.
Delije i sejmeni: Ejaletska vojska je ve od ranije dopunjavana
delijama, odnosno plaenim konjanicima, dobrovoljcima iz reda slobodnih seljaka ili ifija koje je opremao spahija. Njihov broj je bio
vrlo razliit od sluaja do sluaja; najee je zavisio od popunjenosti
carske hazne. Zbog velike potrebe Carstva Ejaletska vojska je popunjavana i plaenim vojnicima pjeacima. Godine 1711. Bosna je tako na
ruski front mobilisala i uputila 4.000 sejmena, kao pojaanje ejaletskog
kontigenta, kojeg je predhodne godine odveo hercegovaki alajbeg Hasanpaa engi. U samom ejaletu ovi sejmeni su bili angaovani za policijsku slubu, ili za ojaavanje tvravskih posada.
Ejaletski janiarski korpusi bili su sasvim drugaija formacija od
carskog janiarskog odaka, koji je u poetku regrutovan devirmom. Sa
dvadesetogodinjom slubom i platom u novcu Carski janiarski korpus
predstavljao je stajau vojsku, stacioniranu u carigradskim kasarnama
bez mogunosti zasnivanja porodice. Janiari po ejaletima bili su dobrovoljci, obavezni na vojnu slubu uglavnom samo u ratu. Na funkciji je
aga odaka mogao ostati samo godinu dana. Serdari, komandanti manjih
janiarskih garnizona mijenjali su se svaka tri mjeseca. Ostale janiarske
starjeine dodavale su svom poloaju sufiks baa (onbaa, odobaa, buljKukbaa, subaa i sl.).
Bosanski janiarski korpus bio je stacioniran u 19 gradova, sa
glavninom u Sarajevu, gdje je bilo i sjedite janiarskog age (Agina ka216

pija). Janiari Bosanskog odaka stanovali su kod svojih kua po pravilu u gradovima, bavili se zanatom ili trgovinom i uglavnom od toga
se izdravali. Janiarske plate odavno su bile neredovne i kasnile su i
po vie godina. Kao trgovci i zanatlije istovremeno su bili organizovani
u daleko preciznije ustrojene esnafe. Janiarske starjeine u Sarajevu,
Travniku, Mostaru redovno su bili lanovi tamonjih esnafskih londa
i esto su zloupotrebljavali svoju vojnu obavezu u cilju preferiranja
esnafskih interesa. Sarajevo je zbog toga nazivano Esnafskom republikom. U janiare su se postepeno upisivali i siromaniji graani.
Onda su ak i seljaci obavljali pojedine slube u gradskim tvravama.
Postojanje janiara u gradovima i njihova vojna obaveza uslovljavala je
esto oslobaanje gradova i graana pojedinih ili svih vanrednih nameta,
pa je i to razlog njihovog politikog uticaja u mjestima gdje su bili.
Pandurski korpus: Ponovna ugroenost od upada uskoka i hajduije, te sve ee prebjegavanje - za odreene poluvojne slube na
granici i du puteva - zaduenih vlakih demata, uslovili su formiranje
neke vrste granine policije pandura, a onda i njihovo objedinjavanje u Pandurski korpus, u kome je angaovano 16.000 pandura. Za
razliku od janiara u Pandurskom korpusu angaovani su bili i hriani,
nekad i preteno. Panduri su posjedali granine i druge karaule i osiguravali carinarnice. Pored Vlaha, regrutovani su obino iz reda siromanih kmetova i domaih janiara. Naziv je ukinut 1722. godine.
Ostalu odbrambenu infrastrukturu ratita predstavljali su putevi
i osiguranje objekata na njima (mostovi, klanci, hanovi, karaule, menzilhane stanice za izmjenu potanskih, tovarnih i jahaih konja);
dravne manufakture za proizvodnju oruja, municije i vojne opreme,
te glavna skladita (u Sarajevu, Zvorniku, Bihau i Travniku) ratnih
potreba i zaliha (arsenali, tophane, baruthane, debhane).
Ova dva lanca stalno spremnih i posjednutih, vrstih jeeva odbrane trebalo bi da neprijateljev napad po mogunosti skre na graninoj liniji, ili da napadnute kapetanije stvore vrijeme susjednim i
onim iz druge linije na njihovom pravcu da im priteknu u pomo. Za
to vrijeme bi Vilajetska vojska (spahije, delije, janiari i dr.) bila prikupljena i usmjerena na postizanje odluujueg zavrnog udara. U
krajnjem sluaju Vilajetska vojska djeliminim intervencijama mogla bi
217

prihvatiti trupe u eventualnom povlaenju i zatvaranjem ostalih klanaca

osigurati vrijeme pristizanja Carske vojske.
Ovaj koncept uz sve druge prednosti, osigurava maksimalnu bezbjednost centralnog bastiona odbrane Bosne, koji manje vie u svim
sluajevima zahvata izvorne slivove velikih rijeka Drine, Bosne, Vrbasa i
Neretve. Primjenjivan je vie od dva vijeka. Bosanska narodna vojska
pokuala ga je, takoe, primijeniti u odbrani od austrougarske okupacije
1878. godine.
Ve od 1700. godine du novih granica podiu se ardaci i kule sa
posadama, utvruju se ne samo granine kapetanije, nego i putevi na
pravcima mogueg prodiranja, popravljaju se stari, obnavljaju naputeni gradovi i palanke po potrebi pretvaraju u gradove. Osnivaju se novi
agaluci i kapetanije. U tri prve decenije XVIII stoljea podignuto je preko
20 novih gradova i 6 palanki.

4. Morejski rat 1714. do 1718. godine

Prva provjera koncepta bio je Morejski rat. Da bi povratilo Moreju

(Peloponez), Osmansko carstvo 1714. godine je pokrenulo rat protiv
Mletaka. Moreja je brzo vraena ali se rat nastavio i u njega se 1717.
ukljuila i Austrija. U ovom ratu Venecija je jako oslabljena i svedena
na drugostepenu silu. Tako je teite operacija preneseno u Bosnu i u
Srbiju. U borbama za Petrovaradin, Temivar i Beograd osmansku
glavninu je potukao Eugen Savojski. Poarevakim mirom (21. jula
1718.) izgubljen je Srem, Banat, Oltenija i Srbija do Zapadne Morave
i Timoka.
Ratna srea na bosanskom frontu bila je promjenljiva. Austrija i
Mleci zauzeli su vie graninih tvrava i mjesta, ali su optom mobilizacijom odbranjene najvanije: Biha, Novi i Zvornik. Poarevakim
mirom Bosni je oduzet pojas du Save i Une, Bosanskog Novog, ali
su joj vraeni izlazi na more u Neumu i Sutorini, kao i Gabela na
218

Neretvi. Ljudski gubici nisu bili naroito veliki, ali je gubitak vie od
1.000 km dugog graninog pojasa znatno poremetio uspostavljeni
sistem odbrane i uslovio njegovu ponovnu izgradnju, tim vie to
je gotovo 200 km ejaletske granice na sjeveroistoku (od Ljenice na
Drini do Karanovca na uu Ibra u Zapadnu Moravu), takoe, postalo
spoljna granica Carstva. Ejalet se sada nalazio gotovo u potpunom
okruenju, tako da se samo na oko 200 km, od Zete do Ibra oslanjao
na ostali dio Carstva.
Periodi mira koji su prethodili ili slijedili Morejskom ratu (1699. do
1714. i 1718. do 1737.) u ukupnom trajanju od 35 godina iskoriteni
su za dogradnju odbrambenog sistema i izgradnju novih utvrda (kula,
ardaka, opkopa, palanki, tvrava i gradova) te logistikih ustanova (tophane, debhane, baruthane, arsenali) i formiranje novih kapetanija.
U prvih petnaest godina pored zateenih 12 kapetanija osnovane su
nove, tako da ih je 1714. bilo ukupno 23. U drugom, dvodecenijskom
periodu, prvo se morao sanirati gubitak hiljadukilometarskog oslonca na
Unu i Savu, kao i organizovati jo 200 kilometara nove dravne granice
prema od Austrije okupiranoj Srbiji (od Ljenice na Drini, do Karanovca
na uu Ibra u Zapadnu Moravu). Do 1736. osnovano je jo 11 kapetanija, a ukinute Jasenovac, Kostajnica, Roka i osvojeno Gvozdansko.
Zgunjavanje stanovnitva zbog gubitka priblino 1/6 teritorije samo
je povealo broj izbjeglica i pogoralo socijalne tenzije, a time i revolt
prema predstavnicima Porte. Dvadesetogodinji mir na Balkanu (1718.
do 1737.), ma koliko bio prividan, Porta je koristila da bosanske trupe angauje na drugim ratitima. Najznaajniji od njih, kontigent pod Beirpaom engiem upuen je 19. septembra 1736. godine za odbranu turske granice od Rusa na sjevernom Crnomorskom primorju.

5. Rat za odbranu Bosne 1737. do 1739. godine

Petnaest godina u miru graeni odbrambeni sistem Bosanskog ejaleta bio je bitno naruen Morejskim ratom i rezultatima Poarevakog
219

mira kojim je ovaj rat zavren. Izgubljeni su oslonci na velike rijeke kao
prirodne prepreke u duini gotovo 1.000 km. Sticajem okolnosti granica prema Mlecima i Crnoj Gori nije vie bila u opasnosti i sauvani
su izlazi na Jadransko more. Padom Smederevskog sandaka odnosno
Srbije pod vlast Austrije sjeveroistona granica Ejaleta od Ljenice do
Karanovca postala je spoljna granica Carstva. Neposredna granica Bosne
i Austrije tako je ila od Crnih Potoka, kod Bosanskog Grahova do Karanovca (Kraljevo) na uu Ibra u zapadnu Moravu i bila duga gotovo
1.500 kilometara.105
Po odredbama Poarevakog mira, mir sa Austrijom trebao je potrajati jo 4 godine, ali se Austrija u meuvremenu (1726.) obavezala
na pomo Rusiji i otpoela pripreme za rat. Austrijski cilj rata bio je
okupacija Bosne i Albanije do donjeg toka Drima i ostatka Srbije, te
(da nebi pripali Rusiji) znaajnih dijelova Vlake i Moldavije.
Car Karlo VI je za rat mobilisao 150.000 vojnika (80.000 pjeaka,
36.000 konjanika i 40-tak hiljada lokalnih neregularnih, milicijskih trupa).
Vrhovnu komandu pohodom car je povjerio nadvojvodi Lotarinkom
(Franz Stephan von Lotringen), a za poetak operacija odreen je Petrovdan, 12. juli 1737. godine.
Za postizanje ciljeva rata vojska je podijeljena u tri grupacije, tri
armije, odnosno tri glavne komande:
- Glavnu grupaciju inila je Armija feldmarala fon Zekendorfa
(Friedrich von Seckendorff). Iz doline Zapadne i Velike Morave imala je
zauzeti ostatak Srbije, odsjei Bosnu od ostatka Carstva i nastupajui u
susret Hildburghauzenu ugroziti je sa istoka; te prodrijeti u sjevernu
Albaniju;
- Armija feldmarala Valisa (Paul Oliver Wallis) iz Banata i Transilvanije upuena je prema Vlakoj i Moldaviji;
- Armija princa Hildburghauzena (Joseph Friedrich Sachsen-Hildburghausen) imala je zadatak da napadom na irokom frontu (od Kulen
Vakufa do Dervente) nastupa u vie kolona, zauzme Biha, Novi i Banja
105 Od Ljenice na Drini ila je spoljnom granicom nahija: Loznica, Sokol, Uice,
Karanovac.
220

Luku a potom preko Jajca i Travnika nastupi prema Doboju i Sarajevu,

u susret dijelovima armije Zekendorfa, koja e nastupiti sa istoka.
Car Karlo VI je, uz to, pripremio i 15. juna potpisao Proklamaciju
stanovnitvu. Od hrianskog stanovnitva je traio da podri okupacione trupe i pravoslavcima obeao slobodu vjeroispovijesti. Od muslimanskog stanovnitva traeno je da se uzdri od otpora i prihvati
hrianstvo, u kom sluaju bi im bio garantovan imetak.106
Porta je pod svaku cijenu nastojala izbjei istovremeni rat sa Rusijom
i sa Austrijom. I pored uoenih priprema - bosanskom valiji naredila je
pasivno dranje i zabranjivala ozbiljnije ratne pripreme, kako se
nebi dalo povoda da se prekri ugovor o miru. Sve to je u tom pogledu
uinila svelo se na stavljanje na raspolaganje izvjesnih finansijskih
sredstava, onda i nareenja za pripremu rezervi hrane, zabrani izvoza
i krijumarenja ive stoke, kao i neke mjere protiv hajduije.
S proljea 1737. izvianja su ukazivala da austrijske pripreme za
rat ulaze u zavrnu fazu. Ajansko vijee na divanu 2. juna 1737. godine
koje se taj dan i prvi put sastalo u Travniku - uvjerilo se da predstoji
neposredni napad. Jednoglasno je odluilo da se, neovisno od Porte,
neprijatelju mora pruiti otpor. Odluku Vijea je prihvatio i tadanji
bosanski namjesnik Ali-paa Heim-oglu.107 Naredio je optu mobilizaciju, bez obzira to se glavnina Vilajetske vojske (10.000) nalazila na
ruskom frontu, od prolog ljeta oko 2.000 km od domovine, a stanovnitvo, uz ostale nevolje, bilo prorijeeno i kugom. Za zborno mjesto
odreen je vezirski grad Travnik, odnosno Travniko polje. Zavretak
mobilizacije prilagoen je Hildburghauzenovom odgovoru da e se
znati na Petrovdan. Nije ostalo tragova o planu odbrane pa pretpostavljam da je bio prilagoen pravcima napada kolona Hildburghauzenove
grupacije. Pandurski korpus i posade tvrava, gradova, kula i ardaka
graninih kapetanija jedva da su mogle imati brojno stanje sa poetka
stoljea, koje je tada iznosilo 16.000 vojnika. Dramatinost ove odluke
106 Imetak mogu prodati, a ako ele da ostanu pod austrijskom vlau moraju se pokrstiti.
107 Adem Handi, BOSANSKI NAMJESNIK HEKIM-OGLU ALI-PAA, u PRILOZI
ZA ORIJENTALNU FILOLOGIJU I ISTORIJU JUGOSLOVENSKIH NARODA POD
TURSKOM VLADAVINOM, Orijentalni institut Sarajevo, br. V, Sarajevo 1995., str. 135-180.
221

uveliko je bila potencirana injenicom da se Bosanska ejaletska vojska

pod Beirpaom nalazila daleko od Bosne, na ruskom ratitu. Kao to
smo pomenuli ona je tamo otila prethodne godine, kada uopte nije bio
u izgledu rat sa Austrijom. Brojala je najmanje 10.000 spahija i delija,
a po Baagiu ovaj kontigent je brojao ak 20.930 ljudi. Glavnina ovog
kontigenta poetkom jula bila je upuena u pomo utvrenoj Oziji (Oakov, 300 km istono od Odese) i tu 14. jula, upravo na dan austrijske
objave rata, izginula i zarobljena.108
Pokreti austrijskih trupa poeli su najkasnije 10. jula, objava rata
predata je u Niu 14. jula. Dva odreda na elu sa dva pukovnika poela
su operacije na dva kraja Bosne (kod Kulen Vakufa i Ljenice kod Zvornika) po planu, na Petrovdan 12. jula 1737. godine.
- Odred pukovnika Valvazora (Pane Wallwasor) - 2.000 vojnika
(iz bonog osiguranja) austrijske glavnine u Srbiji zauzeo je Ljenicu
na Drini i Korpusu generala OMulriana (Savu preao kod apca)
omoguio da preko Loznice109 podie Zvorniku. Istog dana iz rejona
Udbine kod Dobrog Sela preao je granicu Liki odred (Juna grupa)
pukovnika Raunaha (Raunach) jaine 4.500 vojnika i 5 topova, opkolio
Ostrovicu a onda i Kulen Vakuf.
- Glavnina Karlovakog generalata Vojne krajine (Sjeverna grupa)
16.000 vojnika pod linom komandom generala tubenberga (Graf
Stubenberg) od Slunja i Rakovice, uspostavila je vezu sa jedinicama
banske Hrvatske i nastupila u dva odreda. Jednim je preko turlia, Trca i
Izaia (pod generalom Herberttajnom (Herbertstein) - 2.000) prodrla
pod Biha dok je drugi zaustavljen kod Drenik-grada.
108 Kad se Franjo Trenk iz Cernika (Pakrac), u poetku rata za austrijsko nasljee
1740. do 1748, prouo sa svojim Pandurskim pukom (kasnije korpusom - formiranim od
dobrovoljaca iz Slavonije i bosanske Posavine, koja je jo bila pod okupacijom Austrije
(od 1718. do 1743.) u Evropi je poetkom etrdesetih godina nastala trka za vrbovanje
Bonjaka u ruskom zarobljenitvu. Od njih je prvo formiran Saksonski puk lahke konjice,
a onda i Pruski puk crnih husara. Ima indicija da su neki stupili i u rusku vojsku, gdje je
Beir-pain sin postao general. Hrabrost, vjetina rukovanja konjem i kopljem i orijentalna
nonja bila je osnovna karakteristika jedinica, koje su se do kraja vijeka odrale pod nazivom
Bonjaci (Bosniaken) iako su sve vie popunjavane dobrovoljcima drugih narodnosti,
prije svega Tatarima i osiromaenim poljskim plemstvom.
109 Loznica je spaljena, zateeni mukarci pobijeni, a ene i djeca odvedeni u ropstvo.
222

- Trupe banske Hrvatske (12.000) pod neposrednom komandom

bana Esterhazija (Esterhzy) nastupile su iz Gline i opkolile utvrene
gradove Buim i Cetin.
- Granine kapetanije iz Slavonije imale su uglavnom zadatak
obezbjeenja ostalog dijela granice u bosanskoj Posavini. Izgleda da
se aktivnije angaovala samo Brodska kapetanija i zauzela Derventu.
U vrijeme kad su se u Travniku poeli skupljati prvi bajraci vojske
Bosanskog ejaleta Ali-pai je prvo stigla vijest o napadu na Zvornikom
pravcu, i on je tamo odmah uputio svoje delije i 5 bajraka sarajevskih
janiara pod Ahmed-paom. Ahmed-paa je stigao petnaesti dan pred
Zvornik, koji se junaki odupirao a u odbrani su neposredno uestvovale i ene. Opsada je razbijena. Zarobljeno je vie austrijskih oficira
i vojnika, te znatan ratni plijen.
Po prelasku granice Raunah je do 15. jula sa zapada opkolio Ostrovicu i Kulen Vakuf, a obavijeten da njihova ukupna posada broji 300
ljudi ovog dana je preao Unu i 18-tog otvorio vatru na tvravu Havalu.
Ali-paa je u pomo Kulen Vakufu uputio jae snage (5.000) pod komandom biveg zvornikog kapetana Mehmed-bega Fidahia. ene su
i ovdje znaajno doprinijele odbrani, a u boju na Bilajskom polju 22.
jula 1737. poginuo je i komandant Raunah sa 611 vojnika i oficira.
Dvadesetog jula Ali-paa je krenuo iz Travnika. U Karauli ga je stigla vijest da je deblokiran Kulen Vakuf, a u Jajcu o pobjedi kod Zvornika. U Podranici mu se pridruio Mehmed-beg Fidahi a stigao je i
poziv Cetina (opkoljen 21-og) i Buima (opkoljen 25-tog jula) za pomo.
Vijee je odluilo da se snage vie ne cijepaju a u Banja Luku (za novog
komandanta tvrave) poslan je bivi sarajevski muteselim Ibrahim-aga.
Raunahov poraz demoralisao je tubenbergove odrede pod Drenikom
i Bihaem, pa su uz gubitke pobjegli preko granice. To je svakako olakalo odbranu Cetina i Buima, koji su izdrali u opsadi 14 dana. Banska
vojska Hrvatske napustila je njihovu opsadu i povukla se odmah po
saznanju (7. avgusta) o porazu kod Banja Luke.
Princ Hildburghauzen sa 16.257 vojnika i oficira, krenuo je iz Cernika
(Pakrac) 10. jula, 12-tog stigao u Staru Gradiku i poslije tri dana (15-tog)
preao Savu. Za 9 dana Hildburghauzen je podiao Banjaluci, podigao
223

logor i sutradan (25. jula) poeo opsadu Donjeg grada. Svo stanovnitvo
sa lijeve obale Vrbasa povuklo se u tvravu (Katel).110 Dvadesetsedmog
jula je poela opsada Tvrave . Dvije baterije (12 topova) sa Laua su
na nju otvorile vatru, pjeadija je poela kopati rovove i priblinice, a
ininjerija odmah nie Tvrave podigla pontonski most.
Dvadesetdevetog jula bombardovanjem cjelokupnom artiljerijom
(22 topa - 1.800 granata dnevno) i otvaranjem pjeadijske vatre iz svih
rovova poeo je odsudan napad na Tvravu. Sutradan se preko pontonskog mosta na desnu stranu Vrbasa prebacio general Baranjaja (Baranyaya
- 13 eta pjeadije, 1 bataljon Hrvata, nekoliko eskadrona lahke konjice,
8 topova i znatan broj merzera), sa ciljem izvianja i osiguranja prilaza
sa te strane, a opsadna linija poela primicati Katelu. Do 3. avgusta
bilo je sve pripremljeno za opti juri.
Premda je gotovo itava Srbija (Smederevski sandak) do linije Ljenica - aak - Stala - Timok bila u austrijskim rukama jo od Poarevakog mira (1718.) zbog prikrivanja namjera, glavnina austrijske vojske,
odnosno Zekendorfova armija grupisana je u Sremu i Banatu. Kod apca,
Beograda i Smedereva 12. jula prela je Savu i Dunav i glavnim snagama
nastupila dolinom Velike Morave do Stalaa, a pomonim snagama od
apca preko Valjeva prema Karanovcu (Kraljevu).
Do 22. jula Armija se grupisala u Stala i Karanovac i nastupila
prema Niu i Novom Pazaru. Ni se predao 28. jula, a istog dana je sa
irom okolinom zauzet i Novi Pazar ime je Bosna prije banjalukog
boja potpuno odsjeena od ostalog dijela Carstva.

6. Banjaluki boj 4. avgusta 1737. godine

Do treeg avgusta 1737. godine situacija na banjalukom pravcu

objema stranama se razbistrila. Bila su pristigla obavjetenja o uspjesima
110 Stanovnitvo predgraa na desnoj obali povuklo se preko mosta, u Tvravu, 29.
jula pod pritiskom Baranjaje. Posada Katela time se zaokruila na 5.000 boraca.
224

i neuspjesima i na ostalim bojitima. Hildburghauzen je po dovrenim

pripremama za juri na Tvravu, saznao da se Bosanska vojska u jaini
10-15.000 nalazi na dan hoda (u Podranici) pa se odluio da prvo nju
razbije. Ali-paa je bio obavijeten o stanju u opsjednutoj tvravi, rasporedu i jaini opsadnih trupa, da je Ni pao, ali da se Buim i Cetin jo dre,
pa je tog dana, po savjetu sveenika Crkve bosanske, skelom (kod Krupe)
preao Vrbas i preko ahinovia i Bastasa izbio na Ponir. Tu je, zaklonjen Kovinom (tt 560) i Kajbakovcem (tt 721), te zatien - prema
grebenu Starevice isturenim - obezbjeujuim i izviakim dijelovima,
4. avgusta prije podne postrojenoj vojsci odrao prigodan govor. Na
osnovu prikupljenih podataka izdao je zapovijest za boj, i formirao
borbeni poredak. Da bi uopte mogli osmatrati situaciju u i oko Banjaluke
istureni dijelovi morali su izbiti na greben Starevice, gdje su se sudarili sa Baranjajinim osiguranjima i vjerovatno ih potisli, a izgleda da
je to odjeknulo i u Tvravi.111
Hildburghauzen je pojavu Bosanske vojske na Starevici, shvatio
kao demonstraciju i varku, pa je - uvjeren da e glavni napad uslijediti
lijevom stranom Vrbasa, ne remetei linije opsade svoje desno krilo
smjeteno na Lauu i Hisetima ojaao sa 7 bataljona pjeadije i dva puka
konjice. Baranjaji je naredio da artiljeriju vrati na lijevu obalu, a da ostale
snage grupie za odbranu mostobrana. Rezerva je bila dovoljno jaka i
mogla se upotrijebiti na obje strane.
Tako je jo vie pojaao efekat iznenaenja. Dalji izvjetaji o kretanju
i jaini neprijatelja upozorili su ga na zabludu, pa je uskoro promijenio
odluku i odredio da se glavnina hitno prebaci na desnu stranu Vrbasa.
Preko pontonskog mosta trebalo je prebaciti 12 bataljona pjeadije i 19
eskadrona konjice (8 grenadira, 5 karabinjera i 6 husara). Baranjajina
artiljerija (8 topova) ostala je na poloajima, nedaleko od stalnog mosta
koji je iz Tvrave vodio na desnu obalu Vrbasa. Komandu je trebalo da
preuzme feldmaral Sukov (Succov), ali je u meteu doao kasno, tako
da je komanda ostala u rukama Baranjaje.
Nareeno prestrojavanje austrijske vojske u podne je jo bilo u toku.
Baranjajina isturena konjika odjeljenja jo su bila na Starevici. Bara111 Izgleda da je tim povodom iz Tvrave izvren slabiji ispad (od 150 boraca poginulo
je 35, a 15 je zarobljeno, meu njima i jedna ena).
225

njajin mostobran formiran od pontonskog mosta do ua Crkvine imao

je oblik pravougaonika naslonjenog na Vrbas irine oko 3 kilometra i
dubine 1 kilometar. Uzvodno na desnom krilu bila je pjeadija i artiljerija, a nizvodno na lijevom krilu bila je u odbrani konjica.
U obliku polumjeseca postrojeni borbeni poredak Bosanske vojske sa Ponira se spustio niz Rebrovac (tt 240). Lijevo krilo Bosanske
vojske inila je spahijska konjica, pod komandom etvorice alajbega.
Desno krilo su inili kapetani itavog serhata (takoe konjica) pod komandom Mehmed-bega Fidahia, a centar pjeadija - janjiari i dobrovoljci
32 kadiluka - predvoena kadijama, pod neposrednom komandom Alipae.
Napad je poeo oko podne, u borbeni dodir prvo je dola spahijska
konjica na lijevom krilu, valjda u momentu povlaenja isturenih konjikih odreda sa Starevice. Spahije su to doivjeli kao protivudar, to
je moglo pomoi Austrijancima da na ovom krilu izdre prvi napad.
Kad je i desno krilo pod Mehmed-begom Fidahiem (koje je zbog
zahoenja imalo dui put) stupilo u akciju, Ali-paa je naredio opti napad.
Sudar je bio estok. Grenadiri i karabinjeri su pruili najsnaniji otpor,
ali je 2. puk husara (Karolji) popustio i povukao se u pozadinu. Potom
su i grenadiri i karabinjeri sa pukovnikom Lambergom i Baranjajom
natjerani u Vrbas pa ih se po pet dralo za jedan konjski rep, tako da
ih se vie utopilo. Poslije dva sata ljutog boja u kome su pokazana
mnoga junatva (samo pod Mehmed-begom pala su tri konja, a on ni
kad je bio ranjen nije napustio bojite). Obje strane su bile iscrpljene.
Polovina Austrijanaca se povukla preko Vrbasa, bili su zaplijenjeni i
Baranjajini topovi, ali je druga polovina ipak odrala mostobran.
Po podne je austrijska vojska ponovo krenula preko mosta u napad.
U meuvremenu odmorena Bosanska vojska ponovo udari slono i poslije jo dva juria potisnu neprijatelja prema pontonskom mostu. Kad
se ve preko Vrbasa bilo prebacilo 5 bataljona, Hildburghauzen je odvezao pontonski most. Nemogunost povlaenja stabilizovala je odbranu,
i na desnoj strani ostavljene trupe odrale su se do noi. Do noi je Bosanska vojska izvrila jo nekoliko juria u kojima su protivniku naneseni dalji gubici.
226

Pod kraj dana Hildburghauzen je sazvao komandante i odluio se

na povlaenje. Ponovo privezani pontonski most i no su omoguili neopaeno naputanje desne obale Vrbasa i formiranje odstupnog marevskog poretka. Uspjehom zadovoljna umorna Ali-paina vojska opazila
je povlaenje tek ujutro 5. avgusta. Na brzinu je izgraena skela i bar
nekoliko stotina konjanika upueno u gonjenje.
Samoinicijativno, zakanjelo, plitko, djelimino i slabo voeno gonjenje i nije moglo dati bitnije rezultate. Izgleda da je i neoprezni pokuaj
presijecanja odstupnice (kod Klanice) donio nepotrebne gubitke (oko
500 ljudi). U njemu je vjerovatno uestvovala i konjica iz Tvrave.
Podaci o gubicima obje strane nisu sasvim potpuni. Bosanska vojska
imala je mnogo (600) poginulih i 1.200 ranjenih, ne raunajui gubitke u Tvravi. Austrijski gubici bili su 988 ljudi i 186 konja. Od toga
broja oko 600 ih je poginulo u okrajima, dok su se ostali uglavnom
podavili u pokuaju da preu Vrbas. Plijen je bio veliki: 12 topova, 3
lumbarde, 2.300 atora, 15 buradi baruta, znatan broj sabalja i puaka,
kao i veliki broj zaprene i druge stoke.
Po zavrenom boju Ali-paa se u Banjaluci zadrao tri dana. U gradu
su prvo zbrinuti ranjenici, sahranjeni ehidi i odran divan na kome
su podijeljena priznanja, odlikovanja i unaprijeenja. Podijeljeno je oko
2.000 elenki. Napisan je izvjetaj o pobjedi, a nareen je i popravak
tvrave i pojaana njena posada. Potom je 8. avgusta krenuo prema
Sarajevu. Iz Banjaluke je Bosanska vojska krenula u dvije kolone, jednom
preko Tenja i Doboja, a drugom preko Jajca i Travnika.
Uspjeh je bio briljantan, posljedice za obje strane velike, a odjek
izvanredan, pa je i u savremenoj knjievnosti zauzeo vidno mjesto. O
pobjedi su nastale mnoge narodne i umjetnike pjesme. Po saznanju o
porazu pod Banjalukom Austrijska vrhovna komanda je (oko 20. avgusta)
naredila Hildburghauzenu da se iz Broda vrati i ponovo pokua osvojiti
Banjaluku, iz koje je Bosanska glavnina otila prema Sarajevu. Na Bosnu
je sa istoka usmjerena i Zekendorfova glavnina, pa je pukovnik Lentulus
ve 24. avgusta napustio Novi Pazar i u prvoj polovini septembra bio
u aku, kao Zekendorfova predhodnica.

227

Tek na putu za Sarajevo Ali-paa je saznao za dogaaje u istonom

dijelu dananjeg Sandaka. Naime, u vrijeme Zekendorfove koncentracije u irem rejonu Stalaa, 23. jula na osnovu - u martu zavrenih dogovora i Proklamacije Karla VI od 15. juna 1737. godine u njegov
tab je stigao patrijarh Srpske pravoslavne crkve Arsenije IV akabenta
sa Rakim episkopom i 7 plemenskih vojvoda. Sa odredom pukovnika
Lentulusa oni su sutradan iz Karanovca upueni prema Novom Pazaru,
koga su zauzeli 28. jula, a iduih dana i Sjenicu, Bihor i Bijelo Polje.
Samoinicijativno organizovani otpor je bio slab ali su prodori u susjedne kadiluke bili zaustavljeni. Alipaa je zato 15. avgusta naredio
hercegovakom sandakbegu Murat-begu engiu da mobilie sve sposobne (iz 23 kadiluka), oslobodi zauzeta mjesta i uspostavi komunikacije
prema Carigradu.
Hildburghauzen je stigao u Staru Gradiku, krajem avgusta, ali su
mu jedinice zahvaene malarijom imale vie od 1/3 bolesnih (5.158), pa
ni Savu nije prelazio. Prva polovina septembra i kod Zekendorfa je protekla u sporom pomjeranju trupa, a dolazak velikog vezira, Ahmed-pae
uprilia (sa 80.000) pod Ni i ovdje je promijenio situaciju. Austrijska
vojska je faktiki od gubitka Nia (16. septembra) u Srbiji bila u povlaenju i do novembra prela Savu. Samo su feldmaral Zekendorf i Filipi
(Philippi) zauzimanjem Poege i Uica, a potom general Grine (Grnne)
uspjehom prema Bosni pokuavali da poprave utisak. Zekendorf je iz aka
nastupio tek 18. septembra, ovladao Poegom, i 24. septembra 1738. nastupio prema Uicu. Napad su u poetku vodili pukovnik Lentulus i general Valdek (Waldek), ali je onda sam Zekendorf preuzeo komandu, Uikoj
tvravi odsjekao prilaze iz Bosne i poeo napad na grad 29. septembra.
Odsjeen od Carigrada i neobavijeten o razvoju situacije na frontovima, po upuivanju Muratbega engia prema Novom Pazaru, Alipaa
je i sam 17. septembra krenuo na zborno mjesto Glasinac. Poslije odranog vijea, u pomo okruenom Uicu upuen je Mehemed-beg Fidahi
sa 6.000 vojnika, ali se posada, ne saekavi pomo, predala 2. oktobra.
Fidahi, bez topova nije mogao zauzeti uiku tvravu, ali je potom
razbio opsadu Sokola (gen. Grine), i zauzeo Valjevo, koje su Austrijanci
ve bili napustili, pa na kraju utvrdio da je abac naputen. Ali-paa, koji
je s glavninom bio stigao u Zvornik, se potom vratio s vojskom u Sarajevo.
228

Granice Bosne su bile odbranjene i jedino je Uice ostalo do 24. marta

1738. u rukama neprijatelja. Tom prilikom zauzete su palanke aak,
Poega i Sitnica a onda i Rudnik odakle se dominiralo itavom zapadnom
Srbijom.
Ni na ostalim granicama u 1738. nije bilo znaajnijih bojeva. Borbena
aktivnost se uglavnom svodila na tradicionalna pogranina arkanja i
uzajamne upade preko granice, od kojih su najjae predvodili hrvatski
kapetani Dubice, Kostajnice i Zrina, a napadi su vreni na Novi, Kozarac,
Ostroac i Derventu. Objekti napada na drugoj strani bili su: Kostajnica,
Dubica, Jasenovac i Zrin, za ta je angaovan i odred Tatara od 3.000,
jedina nebosanska jedinica koja se u Bosni u 200 godina pojavila
do 1832.
U 1739. godini Bosna vie nije bila ugroena. I granine arke su
bile rjee, pa je Porta naredila da se Bosanska vojska pridrui velikom
veziru kod Beograda. U maju je na Travnikom polju sakupljeno 12.000
vojnika. Vojska je odavde sa svom spremom i topovima krenula preko
epa i Zvornika. Sa sobom je nosila i veoma praktian pontonski most
Abdulaha Muzaferije iz Sarajeva. Bio je od koe (mjeina), i mogao
se voziti na jednim kolima, a sidra su kovana u Kreevu i Fojnici.
Tamo je stigla pred veliku bitku kod Grocke 22. jula 1739. godine.
Bosanska vojska je branila isturene poloaje na breuljcima ispred Grocke.
Na njene zasjede naila je Austrijska konjica i pretrpila teke gubitke.
Po stizanju glavnina Austrijanci su u bici imali 5.865 poginulih vojnika.
Beogradskim mirom, potpisanim 1. septembra 1739. godine Bosna
je dobila sve teritorije izgubljene Poarevakim mirom iz 1718. godine,
a polovicom septembra u Bosnu se vratila i vojska iz Srbije. Rat za
odbranu Bosne 1737. do 1739. godine odvijao se u izuzetno tekim
okolnostima za Bosnu. Zemlja se nije bila oporavila od posljedica
ranijih tekih ratova, te estih epidemija kuge, to je zajedno u prvoj
polovini XVIII vijeka odnijelo 50.000 mrtvih.
Na ishod rata moglo je katastrofalno uticati odsustvo Bosanske
ejalatske vojske, koja se od prolog ljeta nalazila na ruskom frontu. Da
jo gore bude ona je na dan objave ovog rata izginula i zarobljena
u boju pod Ozijom. Od 7.734 tog dana zarobljenih Bonjaka najvie njih
229

je poslije viegodinjeg zarobljenitva vrbovan u pukove lahke konjice

evropskih zemalja (poznatim pod nazivom Bonjaci). Od onih koji
su ostali u zarobljenitvu samo ih se 1.340 vratilo 1740. godine.
Ukupni gubici Bosanske vojske u ovom trogodinjem ratu svakako
su preli 10.000. Boj kod Grocke mogao se po rtvama pribliiti Banjalukom boju. Broj rtava u velikom broju okraja, arki i rejdova uz granicu i pored malih pojedinanih cifara, u ukupnom broju je bio znatno vei.
S obzirom da se Ejaletska vojska (spahijska konjica i delije) nalazila van zemlje, naknadno sakupljeni kontigent nikako nije mogao biti
kvalitetno naoruan i opremljen, naroito zbog toga to su ga dobrim
dijelom sainjavali nedorasli mladii i ihtijari (isluenici). Uprkos izvjesne neposlunosti, odziv je bio vrlo dobar i zasnivao se (kao u ostalom
i moral u borbi), na visokoj samosvijesti da se Bosna sobom mora
braniti. Zapravo je to i osnovni zalog svih uspjeha i konane pobjede.
Briljantna pobjeda pod Banja Lukom izvojevana je pri brojno izjednaenim snagama, ali je neprijatelj tehniki bio znatno opremljeniji,
naroito u vatrenom oruju, posebno topovima. Uprkos ukupno veem
broju mrtvih neprijatelja, broj poginulih i ranjenih u okrajima znatno
je vei na Bosanskoj strani, jer se hrabrou i fizikom silom morala
nadoknaivati slabija tehnika opremljenost, dok se kod neprijatelja vie
stotina podavilo u Vrbasu nakon panike, stvorene odvezivanjem pontonskog mosta.
Poloaj Bosne ni poslije ovako uspjenog zavretka nije se bitno
promijenio, ali je Sultan i dalje zahtijevao angaovanje Bonjaka na drugim ratitima.
Dok se zemlja oporavljala od tekih materijalnih i ljudskih gubitaka,
Bosna je vie od decenije morala ulagati ogromne napore na ponovnu
uspostavu i opravku objekata odbrambenog sistema na privremeno okupiranom Posavskom i Pounskom graninom pojasu, koji se ak 30 godina
nalazio u tom statusu. Trebalo je ponovo uspostaviti kapetanije Dubica,
Novi, Gradika, Koba i Derventu, te palanke Brod i Brko reorganizovati u kapetanije i iznova izgraditi itav sistem odbrambenih objekata,
kakvim su raspolagale i druge kapetanije.
230

Dok je taj ogroman posao jo trajao (jer je Austrija okupirane krajeve

vratila tek 1743. godine), pod Ahmedpaom Rustempaiem upuen je
2. aprila 1747. godine u Perziju kontigent od 5.000 spahija i 4.000 delija,
od koga se idue godine vratilo samo pet stotina. Slino se dogaalo i
kasnije. Samo od 1768. do 1774. godine na rusko ratite upuena su etiri
kontigenta od 5.000 do 7.500 bosanskih spahija i delija.
Iskustva iz brojnih ratova u XVIII vijeku i gotovo redovno angaovanje domaih hriana u slubi neprijatelja Carstva, 1769. godine doveli
su do njihovog razoruanja. Svo naoruanje kojim su tada raspolagali
osmanske vlasti su jednostavno otkupile i zabranile im dalje dranje istog.

7. Dubiki rat 1788. do 1791. godine

Trei odbrambeni rat Bosne u XVIII stoljeu, voen je takoe samostalno i o tome da se on prihvati, takoe se odluilo u Bosni, pa je i dobio
ime po Dubici, gradu oko koga su se u njemu i vodile najtee borbe.
Uzroci su mu, meutim, mnogo dublji i zapravo su i Dubiki rat i godinu
dana ranije objavljeni rat Osmanskog carstva Rusiji (1787. do 1791.)
nastavak predhodnog rusko-turskog rata (1768. do 1774.), koji neki
historiari oznaavaju kao poetak kraja Osmanskog carstva. Kuukkajnadirskim mirom od 21. jula 1774. Rusija je dobila izlaz na Azovsko
more, slobodu plovidbe Crnim morem, te prolaz kroz Dardanele i pravo
zatite hriana u Turskoj. Samo 50 dana poslije Katarina Velika predloila je austrijskom caru Josipu II Grki projekat, odnosno likvidaciju i meusobnu podjelu posjeda Osmanskog carstva u Evropi
i time otvorila tzv. istono pitanje.
U tom okviru Austrija je desetak godina kasnije isprovocirala granini spor oko suhe mee prema Bosni u kome je traila 21 tvravu i
pomjeranje krajnjeg zapadnog odsjeka granice na Unu. Ajansko vijee
je septembra 1784. godine jednoglasno odbilo da se udovolji tom,
iz Carigrada podranom, zahtjevu. Dvanaestog maja 1785. godine
231

bosanski namjesnik Abdulah-paa Deftedarija, roeni Sarajlija to isto

je, ispijajui carski otrov, odbio rijeima: Glavu dajem, kamena ne
dam (Bas vererim, bir tas vermem).
Osmansko carstvo je Rusiji objavilo rat 12. avgusta 1787. godine, ali
je Austrija, kao ruski saveznik, u njega stupila 8. februara 1788. godine.
Za rat je pripremila do tada najvee snage (245.000 vojnika i 1.150 topova). Od toga su prema Bosni angaovana dva korpusa Vojne krajine
(Karlovaki i Slavonski), ukupne jaine blizu 60.000 vojnika.
Ovaj put rat je bio mnogo bolje pripremljen, kako obavjetajno tako
i politiki, za ta je iskoritena i katolika i pravoslavna crkva, pa se
oekivao i ustanak u zemlji. Car je istupio sa dvije proklamacije. Proklamacijom muslimanskom stanovnitvu da se uzdri od otpora. Prvi put je
obeana sloboda vjeroispovijesti i ravnopravnost sa ostalim graanima
Carevine, a primamljiva obeanja data su i spahijama i janiarima. Zbog
nesposobnosti komandanata i kordonskog rasporeda od Zrmanje do apca,
rat je bio manje uspjena repriza onog iz 1737. do 1739. godine.
Teret odbrane opet je pao na Bosnu, i posebno na napadnute dijelove graninog pojasa. Bosanski namjesnik odmah je napadnutoj Dubici,
Gradiki, Derventi i Orahovici, iz Sarajeva i Visokog uputio pomo od
32 bajraka (oko 1.600 vojnika) i proglasio optu mobilizaciju.
Za est mjeseci nesposobni princ Lihtentajn (Johan Lichtenstein)
osvojio je samo Drenik, a poslije poraza pod opsjednutom Dubicom
(25. aprila 1788.) vratio se preko granice, napustivi i opsadu Gradike
i Dervente.
Kad je saznao da se mobilizacija u Bosni otegla, da se iz Sarajeva
upuena pomo vratila s pola puta, novi komandant general Laudon
(Gideon Ernest Laudon), iznenadnim napadom zauzeo je Dubicu 26.
avgusta 1788, a onda i Novi (3. oktobra 1788.). Na Banjalukom polju,
tek pod jesen sakupljena vojska bila je rasporeena po tvravama da ih
uva preko zime. Nova mobilizacija zakazana je za proljee 1789, a za
zborno mjesto odreena Podranica. Na vijest da je austrijska vojska
prela Savu i opsjela Gradiku, u Podranici skupljena Ejaletska vojska
brzo je deblokirala opsjednutu Gradiku, ali je Ajansko vijee sa Meh232

med-paom Miralemom na elu odbilo da se prelaskom preko Save

uputa u rizik haranja Slavonije.
Kad se krajem maja 1790. Ejaletska vojska ponovo sakupila na
zborno mjesto u Travnikom polju, general Vali (Georg Olivije Walisch)
bio je opsjeo Cetin, koga je sa hiljadu druga branio stodvadesetogodinji kapetan Alibeg Beirovi. Plaljivi namjesnik Hadi Salih-paa
je zakasnio sa intervencijom. Pravei od jednog konaka etiri Cetin
je zauzet i spaljen, posada izginula a ostatak (124 branioca) sa kapetanom pao u zarobljenitvo.
U meuvremenu je bio umro Josip II. Bosna je tada raspolagala sa
26.056 konjanika i pjeaka, ali do Svitovskog mira 9. avgusta 1691.
godine, vie nije bilo znaajnijih operacija. Austriji je tim mirom preputen Drenik, Cetin, Lapac i Srb a morala se povui iz Dubice i Gradike. Bio je to posljednji rat, koji je Bosna vodila u sastavu Osmanskog carstva, iako je u njegovom sastavu ostalo jo punih 100 godina.
S ovim ratom emo zbog toga i dovriti iskustva XVIII vijeka, jer sve
to se dogodilo poslije Francuske revolucije spada u naredni period.

8. Specifinosti samostalno voenih

odbrambenih ratova XVIII stoljea

Osnovna karakteristika historije Bosne u XVIII stoljeu je injenica

da se Bosna u toku ovog vijeka tri puta odbranila bukvalno sopstvenim snagama. U dva rata cilj austrijskog cara Karla VI bio je ne samo
okupacija Bosne i Hercegovine u cjelini, nego i potpuno istrjebljenje
Bonjaka, pri emu je jedina alternativa bilo prihvatanje katolianstva.
U treem, Dubikom ratu, ratni cilj je ostao okupacija Bosne u cjelini,
ali je novi car Josip II svojom Proklamacijom prvi put garantovao slobodu islamske vjeroispovijesti i ravnopravnost sa ostalim garanima Carstva, a primamljiva obeanja uputio je i bosanskim spahijama i janiarima.

233

Za pripremu zemlje za samostalnu odbranu u XVIII vijeku od izuzetnog znaaja su bila iskustva velikih ratova prethodnog stoljea,
posebno velikog Bekog rata, ali i ukupan razvoj situacije u Bosni i Carstvu, od poraza Hasan-pae Predojevia pod Siskom 1593., do velike Francuske revolucije 1789. godine. Osnovna pouka tih iskustava bila je neophodnost apsolutnog prioriteta odbrane domovine, bez obzira ta
se deavalo na glavnim frontovima Osmanskog carstva.
Svijest o Bosni kao domovini, o njenom historijskom kontinuitetu i kontinuitetu prava njenog plemstva, koje je tada bilo bosanski
politiki narod, upeatljivo je potvrena u ovim ratovima. Samo time
se moe objasniti kardinalno odstupanje od osnovnog principa timarskog sistema na kome je poivalo Osmansko carstvo. Nakon masovne
pogibije bosanskih spahija pod Siskom iskljuivo u Bosni je uveden
odakluk-timar, to je uveliko znailo povratak evropskog feudalnog
nasljednog prava, koje je stoljeima vladalo u Bosni.
Za Beki rat, Safvetbeg Baagi je konstatovao da je Bosna u njemu
izgubila vie nego itavo ostalo Osmansko carstvo. Te ocjene su bazirane ne samo na injenicima iz prve tri godine Bekog rata (u Beu,
kod Ostrogona, Viegrada - na Dunavu, Budimu, Kanjii ) izginuli
itavi kontigenti bosanske Ejaletske vojske, nego i na injenicu da je u
narednom periodu privremeno bilo izgubljeno vie od dvadeset bosanskih
gradova, a desetak i definitivno. Zbog toga je od pada Budima (2. septembra 1686. godine) neprikosnoven bosanski prioritet postala sopstvena odbrana.
Pouke su znaile i razliite situacije, mogunosti i ishodi koji karakteriu dva sluaja iz 1697. godine. Uspjena odbrana za opsadu u junu i julu
dobro pripremljenog Bihaa, od ijeg pada su se u Auersperg (Herbert
Auersburg) i Eugen Savojski oekivali prodor prema Sarajevu, i dezorganizacija odbrane itavom dolinom Bosne, kad je u oktobru iste godine, ovaj drugi poslije pobjede kod Sente, sa nevelikim snagama prodro
do Sarajeva, opljakao ga i spalio.
U Morejskom ratu (1714. do 1718.) pozitivni primjeri su ispoljeni
uspjenom odbranom i blagovremenom intervencijom opsjednutog Novog i Zvornika, suzbijanjem austrijskog konvergentnog napada na Bosnu
234

(neprijatelj je imao 18.000 mrtvih). Negativni primjeri su, takoe, bili

prisutni: nesmotrenost zbog koje je u iznenadnom mletakom napadu
izgubljen Imotski, te kasnije Brod, Derventa i Doboj. Zbog toga je Poarevakim mirom (1718.) granica sa Save pomjerena na 6 do 10 kilometara junije, u bosansku Posavinu. Time je izgubljen oslonac na ovu
veliku vodenu prepreku i na njoj izgraeni odbrambeni objekti, ali je
sistem odbrane ipak izdrao.
Naredni 18-godinji period mira, poznat i kao period lala pod Damad
Ibrahim-paom, i intelektualno buenje u Carigradu, karakteristian je po
dolasku veeg broja istaknutih pojedinaca sa zapada, koji su prihvatili
islam. Meu njima su najznaajniji maarski protestant Ibrahim Muteferika, koji je 1727. otvorio i vodio carigradsku tampariju i francuski
plemi i artiljerijski strunjak Ahmed-paa Humbaradi (Claud-Alexandre
de Bonneval). Ovaj drugi se poslije svae sa Eugenom Savojskim naao
1730. u Travniku i primio islam, a onda za formiranje Artiljerijskog korpusa sultanove garde odveo u Carigrad 350 mladih Bonjaka.
Bosna se, meutim, teko oporavljala i obnavljala spaljene gradove
i utvrenja, te gradila nove (Sarajevo i Bosanski Novi, kameni most u
Goradu, na primjer). Uz to je 1725. morala intervenisati u Crnoj Gori.
Dvije godine kasnije na perzijsko ratite otpremljen je kontigent od 5.000
spahija i 4.000 delija, od kojih se vratilo samo 500. Potom se 1731. pojavila kuga od koje je u veim gradovima 1732. dnevno umiralo i do tri
stotine ljudi. Na samom kraju 1736. na rusko ratite poslano je opet 10.000
spahija i delija (po Baagiu 20.930). Optereena tim nevoljama Bosna
je doekala novi rat.
Bio je to koalicioni rat u kome je Austrija bila obavezna da pomogne
Rusiji u zajednikom slamanju Osmanskog carstva i osvajanju njegovih
teritorija u jugoistonoj Evropi. Svojim glavnim ciljem Austrija je smatrala okupaciju Bosne, pa je za to angaovala dvije armije. Ona iz Srbije
je prvo trebala da je izoluje od ostalih dijelova Carstva, a da je onda konvergentnim nastupanjem sa sjeverozapada i istoka obadvije unite. Carskim proklamacijama od hriana je traeno da podre okupacione trupe
i pravoslavnima garantovana sloboda vjeroispovijesti. Muslimani su
pozvani da se uzdre od otpora i prihvate katolianstvo. S druge stra235

ne u nadi da e se izbjei rat na dva fronta Sultan je insistirao da Bosna

ostane pasivna i sprjeavao je u pripremama za odbranu.
To je odredilo i odnos prema Osmanskom carstvu i opredjeljenje
za odbranu Bosne po svaku cijenu. Ta injenica je omoguila da se
svenarodnom mobilizacijom u odsustvu glavnine Ejaletske vojske,
smogne hrabrost za samostalan od Cara nezavisan otpor zavojevau. To je omoguila odlunost i hrabrost u svakoj pojedinoj bici i
okraju, a ne samo odluujuem Banjalukom boju. Odnos valije Alipae Heim-oglu, koji nije Bosanac prema problemu, uz to, odredio je
i pozitivan odnos naroda prema njemu, ali isto tako i negativan odnos
kada se 1746. godine vratio u Bosnu da u njoj gui seljaku bunu.
Novi, sada 49-togodinji mir na granicama Bosne, nije bio ni mir na
granicama Carstva, ni unutranji mir. Dugotrajnim ratovima iscrpljena i
opustoena zemlja se sporo oporavljala. Zloupotrebe sa zemljom kao
osnovnim izvorom prihoda postale su izvor bogaenja nekih. etiri nove
kapetanske porodice u pola vijeka svrstale su se u red najbogatijih zemljoposjednika. Za potrebe administracije raspisivani su novi porezi. Za
jedan od njih (taksit) vezano je najvie zloupotreba. Odmah po povratku
na dunost valije, popularni Ali-paa Heim-oglu je 1745. morao utrostruiti taksit i zaotriti poresku politiku u cjelini. Opadanje populacije
uslovilo je i poveanje kuluka za opravku i podizanje novih tvrava i
oteenih odbrambenih objekata.
Kao i u drugim sluajevima seljakih nemira na politiku scenu
stupa graanstvo, kome su za razvoj privrede feudalni okviri postali
tijesni. Graanstvo se i ovdje zaloilo za veu ravnopravnost i zatitu
sirotinje. Koristei istovremenu pripadnost janiarskom korpusu, janiarske starjeine (bae) u janiare upisuju i seljake, upisuju malo i veliko.
Neredi su prerasli u pravu seljaku bunu koja je na ovim prostorima
kasnila stotinu i vie godina. Bunu je konano 1757. uguio Mehmedpaa Kukavica.
Kao to je Beki rat (1683. do 1699.) oznaio kraj njegove ekspanzije rusko-turski ratovi 1768. do 1774. i 1787. do 1791. godine, koji su
angaovali 5.700 Bonjaka na ruskom i 7.000 na crnogorskom ratitu,
oznaili su poetak kraja Osmanskog carstva.
236

237

IV/10 HABZBURKI PLAN NAPADA NA BOSNU

(1737.)

IV/11 BANJALUKI BOJ 04.08.1737. GODINE

238

IV/12 MOSTAR

IV/13 TEANJ
239

IV / C

ODBRANA STARIH PRAVICA I BORBA

ZA OSAMOSTALJENJE BOSNE

1. Velika muslimanska seljaka buna (1745. do 1756.)

2. Neuspjeh odbrane istonih granica
na prelomu XVIII i XIX stoljea
3. Pokuaj ostvarenja bosanske samostalnosti
u prvoj polovini XIX stoljea
4. Ustavne promjene u Bosni i bune sredinom XIX stoljea
5. Svrgavanje Osmanske vlasti 1878. godine

1. Velika muslimanska seljaka buna (1745. do 1756.)

Zgrada feudalnog drutva Zapada i Istoka poivala je na eksploataciji
tada najire, gotovo jedine, proizvoake klase svake nacije - na obraivaima zemlje, seljatvu. Spontane pobune protiv neke eksploatatorske
mjere ili zloupotrebe vlasti, odnosno odreenog feudalca obino su bile
izolovane i brzo su uguivane. Vee i organizovanije seljake bune
uzrokovane su razvojem proizvodnih snaga i robnonovanih odnosa,
a naroito prelaskom sa naturalne na novanu rentu.
Istinski nosioci ovih seljakih buna bili su gradski elementi,
kojim su feudalna rascjepkanost i vezanost seljaka za zemlju ometali
razmah manufakturne proizvodnje u njenom poetnom stadiju. U
Bosni su takve bune podravali i esto bili njihovi nosioci demokratske
strukture drutva, posebno intelektualci, odnosno ulema, prije svih sarajevski kadija Abdurahmanefendija Muharemija.
Seljake bune koje su sredinom drugog milenijuma jae potresale
Evropu, pa i junoslavenske krajeve u Mletakoj Republici i Habzburkoj
monarhiji u XVII i XVIII vijeku zahvataju i Osmansko carstvo,
posebno zemlje sa muslimanskom veinom. Na Balkanu tada je - ne
raunajui Carigrad, i Albaniju - u takve zemlje spadao samo Bosanski
ejalet, odnosno Bosna i Hercegovina.
Kasnija pojava seljakih buna u Osmanskom carstvu rezultat je,
prije svega, injenice da je zapadnoevropski feudalizam mnogo ranije
dostigao visok stepen razvoja, pa je tlaka (trokovi za izdravanje
plemstva i drave) ranije dostigla nivo koje seljatvo nije moglo podnijeti. Specifinosti osmanskog feudalizma (ako ga tako moemo nazvati)112 i uspon Osmanskog carstva, nasuprot tome, do XVI vijeka
112 Kasnija pojava seljakih buna u Osmanskom carstvu uslovljena je prije svega to
je zapadni evropski feudalizam mnogo ranije dostigao visok stepen razvoja, pa je porasla i
tlaka koju seljatvo nije moglo podnijeti.
243

omoguavali su relativno manja davanja i na toj osnovi veu unutranju stabilnost drave i lake izdravanje vladajueg sloja, koji jo
nije bio mnogobrojan. Uz to, zbog perifernog poloaja i optereenosti
vojnom slubom u Bosni su i optedravni nameti bili blai u odnosu
na unutranje provincije Carstva, pa i na Anadoliju.
Za razliku od zapadnoevropskih feudalnih drutava koje su se na
bazi vjerske iskljuivosti bar u tom, tada dominantnom pogledu, homogenizirale, u Osmanskom carstvu na bazi odreene islamske vjerske tolerancije, praktino je naporedo egzistiralo vie drutava odnosno mileta
(vjerskih zajednica). U Bosni i Hercegovini samo muslimansko drutvo
bilo je kompletno i klasno potpuno izdiferencirano. Bilo je u apsolutnoj veini i inilo blizu 60% ukupnog stanovnitva. Pri tome su prirodno pretenu veinu inili zavisni seljaci odnosno podanici (raja).
Klasna diferencijacija se u meuvremenu jo vie zaotrila, kada
je od XVII vijeka, izmeu ostalog, i zbog opadanja Carstva, dolo do
propadanja niih spahijskih slojeva i svoenja mnogih na stepen raje.
Raspad klasinog osmanskog (timarskog) feudalnog sistema, s druge
strane, uzdizao je znatan broj muslimanske raje na stepen slobodnih
seljaka. Malobrojnija hrianska raja u unutranjosti Ejaleta za to nije
imala snage. Na stepen raje svedeno, do tada privilegovano vlako
stanovnitvo, locirano u pograninim kadilucima nezadovoljstvo prilikama izraavalo je prelaskom na mletaku i austrijsku teritoriju i stupalo u njihovu slubu kao uskoci i kondotjeri.
Veliki (1683. do 1699.) i drugi ratovi, voeni na granicama Bosne
u drugoj plovini XVII i prvoj polovini XVIII stoljea sa provalama i
do Sarajeva (Eugen Savojski) i praeni pustoenjima i kugom, te opta
finansijska kriza Carstva doveli su do opadanja ukupnog, naroito muslimanskog stanovnitva. S tim u vezi naglo je osiromaen njegov proizvoaki dio a istovremeno su poveani radni i materijalni nameti koji
su se sve tee podnosili. Takva situacija kao i u svim feudalnim drutvima neminovno je raala nezadovoljstvo eksploatisanih slojeva.
Za razliku od hrianske raje Osmanskog carstva koja to na itavom
Balkanu ini hajduijom, muslimansko stanovnitvo u Bosni i Hercegovini, prvo protestuje peticijama, predstavkama (mahzarima) i demonstracijama, a tek onda bunama. Prva seljaka buna je u historijskim izvo244

rima registrovana ve 1636. godine. Posljednja bi mogla biti ona u

Krajini 1778. godine, kojoj je, meu ostalima, na elu stajao prijedorski
kadija (Mula Mehmed). Neposredni povodi najee su bili zloupotreba
organa vlasti, prilikom uvoenja novih, ili poveanja starih dabina.
Godine 1731. da bi se smirilo nezadovoljstvo naroda i ublaile zloupotrebe, carskim fermanom je uveden srednji iznos optedravnih
poreza, kojih je Bosna ranije bila osloboena i godinji iznos fiksiran
na 38.620 groa za cijeli Ejalet. Deset godina kasnije, 1742. godine, ovaj
namet je ubran u est i po puta veem iznosu. Dakle, ubrano je
250.160 groa. Izgradnja, opravka i odravanje tvrava i drugih odbrambenih postrojenja zbog finansijske nemoi drave sve vie je padala
gotovo iskljuivo na teret naroda. Ranije se uee drave u tom kretalo
oko polovine trokova a ostatak bi snosilo svo lokalno stanovnitvo,
ukljuujui i spahije. Sada se ustalila formula da neferi (obini vojnici)
i raja (muslimanska i hrianska) snose bar dvije treine, a ostatak drava,
i to u novcu. Dakle, bilo je dovoljno razloga za nezadovoljstvo i bunu.
Neposredan povod optoj buni bio je pokuaj - ranije popularnog
namjesnika Bosne, Ali-pae Hekim-oglu 1745. godine da ponovo ubere
trostruki taksit. U lokalnim okvirima mogle su se u to uraunati i neisplaene plate vojnim posadama gradova.
Tok bune je na osnovu oskudnih izvora teko pratiti, ali je oigledno
da se ona ne smiruje itavih dvanaest godina. Prvi su se oprli Prozor,
gornja Hercegovina i Mostar, Sarajevo, Visoko i jo neki kadiluci. Vezir je
odgovorio hapenjem i sjeom prvaka bune i kaznenim ekspedicijama.
Da bi smirio bunu sultan je smijenio Ali-pau, ali ga je idue godine
ponovo uputio u Bosnu. Teror, pljaka, kolektivne globe i kaznene ekspedicije godinama su obilazile pojedine krajeve Bosne, to je podsticalo otpor vlasti. Do 1752. godine buna je bila zahvatila vei dio Bosne,
uglavnom istono od linije Glamo - Donji Vakuf - Teanj, sem naravno
Travnika. Od veih gradova, sem Sarajeva i Mostara, pobunjeci su bili
ovladali Tuzlom, Zvornikom, Tenjom i Livnom.
Spontani narodni ustanak bez jedinstvenog rukovodstva sa jasnim
politikim ciljevima, sem gole borbe protiv zloupotreba i za stare
245

pravice, to je karakteristika svih seljakih buna, i sam se izrodio

u anarhiju. To je bio osnovni unutranji uzrok sloma i ove bune, koju
je uzalud pokualo uguiti bar pet vezira. Seljaka vojska, preteno
milicijskog karaktera, nepovezana vrstom jedinstvenom komandom,
nije se tako dugo mogla odrati a da pojedini odredi ne podlegnu anarhiji i odaju se pljaki i samovolji. Toga je bilo vie i naroito se teko
odrazilo u trgovakim i zanatlijskim centrima, prije svega u Sarajevu,
gdje su se esnafi bili identifikovali sa Odakom domaih janiara.
Tek kada je 1752. za vezira imenovan Mehmed-paa Kukavica,
koji je kao Bosanac i dobar poznavalac domaih prilika uoio osnovne
protivrjenosti bune, uspjelo mu je da vojnim operacijama irih razmjera koje je i lino vodio, te kombinacijom lukavstva i prijetnje, obeanja
sigurnosti i amnestije sa primjenom brutalne sile da stvori iri oslonac
vlasti kod srednjih slojeva, to je potkopalo oslonac bune u gradovima.
Prevarama, potkupljivanjem i naruenim ubistvima Mehmed-paa
je likvidirao istaknutije ustanike voe: Sulejmana Rasuhau iz Tenja,
Mehmeda orbia iz Donjeg Vakufa, Din Dafu iz Tuzle i na kraju
Abdurahmana Muharemiju, te brau Morie i Mehmeda Halilbaia
iz Sarajeva, ali je i njemu za potpuno uguenje bune trebalo gotovo
etiri godine.
Preciznije definisanje dimenzija bune u cjelini, i posebno rekonstrukcija organizacije ustanikih oruanih snaga i toka njihovih operacija ostaje, meutim, jo da se obavi, ali se iz reenog jasno vidi njen
narodni karakter. Jasno se uoavaju njene osobine po kojima se ni
malo ne razlikuje od seljakih buna u ostalim zemljama Evrope.
Jasni su i njeni uzroci (zloupotreba vlasti i nesnoljivi nameti). Njeni
ciljevi su isti kao i kod svih drugih seljakih buna: samoodbrana od
zloupotrebe vlasti i zahtjev za povratak na raniji blai sistem i stepen poreza (tlake). Kao i kod svih seljakih buna, ista je i njena nemo
da rijei postojee probleme i da ponudi nov koncept ureenja, drugaiji
od postojeeg feudalnog, iako, kao i u nekim drugim bunama (Hvarska
na primjer), ima neto vie graanskih elemenata. Razvoj proizvodnih
snaga u Bosni i Hercegovini, nije to doputao, iako je u Evropi bila nastupila era graanskih revolucija.
246

Uee hrianske raje u ovoj pobuni nije registrovano. Po svemu

izgleda moglo je biti samo sporadino. Ova seljaka buna, kao i sve
sline, snano je uzdrmala postojei feudalni poredak, ali bez obzira
na dvanaestogodinje trajanje, zbog nepostojanja unutranjih snaga
koje bi na bazi radikalnijih drutvenih promjena jasnije formulisale
ciljeve, obezbjedile koheziju pokreta i saveznika, nije mogla pobijediti.113

2. Neuspjeh odbrane istonih granica

na prelomu XVIII i XIX stoljea

Ratne operacije u toku nekoliko ratova pod kraj XVII i u toku XVIII
stoljea i viedecenijske austrijske okupacije Smederevskog sandaka,
odnosno Srbije, u kojoj islamizacija i onako nije imala masovan karakter
kao u Bosni i Albaniji, znaajno su izmijenile demografsku strukturu
u njoj. Srbija, odnosno Beogradski paaluk je tako po Svitovskom miru
imao 500.000 stanovnika. Ne raunajui turske garnizone, u njoj je tada
ivjelo svega 20.000 muslimana,114 uglavnom porijeklom iz Bosne.
Za razliku od Srbije, Bosna se u ovim ratovima odbranila i to
sopstvenim snagama. Upravo po njihovom zavretku zapala je u velike
tekoe, uzrokovane, mnogim faktorima, a najvie loom upravom i
unutranjom krizom u Osmanskom carstva.115 Problemi su potrajali
113 Gotovo jedini nauni rad o ovoj buni objavio je Avdo Sueska, BUNE SELJAKA
MUSLIMANA U BOSNI I HERCEGOVINI U XVII I XVIII STOLJEU, Zbornik radova
Istorijskog instituta u Beogradu, Beograd 1976, knjiga 1, str. 69-100.
114 U taj broj nisu uraunati stanovnici podrinjskih nahija (Jadar, Loznica, Soko, Raevina, Ptiar), Zvornikog sandaka, od kojih su dvije prve u XVIII vijeku izbjegle austrijsku
okupaciju. Po povlaenju iz Panonije muslimansko stanovnitvo u njima je bilo u veini.
115 Bitan elemenat te krize bila je kulminacija derebejlika (korupcije, nasilnitva, banditizma), izraena u odmetanju itavih sandaka pa i ejaleta, posebno u Anadoliji i na Levantu.
U Bosni je bio manje razvijen, ali su tri Bonjaka, bili meu najznaajnijim i najmonijim
derebegovima: Ahmedpaa Dezar valija u Siriji, egipatski valija Mehmed Alipaa i Osman
Pazvan-oglu u Vidinu, uz koga je bila glavnina srpskih janiara.
247

gotovo tri decenije. Na spoljnjem planu, pored konfrontacije sa Habzburkom monarhijom i Mletakom Republikom, koju je sada zamijenila
Francuska, dola je konfrontacija sa sultanom zbog reformi, ali i srpskim
i crnogorskim ustanicima, koji sada konano prelaze iz austrijske u
rusku slubu. Zaotravanje istonog pitanja i izgledi na pljaku
i otimanje muslimanskih imanja, uinili su ih agresivnijim ne samo
prema Osmanskom carstvu, nego i prema muslimanskoj populaciji.
Ozbiljno su poeli ugroavati i opstanak Bosne, naroito njene - za odbranu neorganizovane - istone granice.
Tek to je, poslije estogodinjeg oklijevanja 1797. Habzburka monarhija ispunila odredbe Svitovskog mira i na sjeverozapadu Bosne
vratila vane utvrene gradove Novi, Dubicu i Gradiku, to ugroavanje
je poelo destabilizacijom Beogradskog paaluka, odnosno Srbije, ijim
je janiarima Svitovskim mirom bio zabranjen povratak u zemlju. Ovi
su se oslonili na odmetnutog Vidinskog derebega Osman-agu Pazvanoglua,
pa je vie puta morala intervenisati i Bosanska vojska (1793., 1797., 1798.,
1801. i 1804. godine). Bosanska vojska je osamdesetih i devedestih godina XVIII stoljea upotrebljavana i za suzbijanje albanskih odmetnika,
koji su uznemirivali gradove Taslidu, Prijepolje, Kolain i Niki, bilo
da ih je vodio etovoa ekije Hasan Hot, ili derebeg Skadarski,
Mahmut-paa Buatlija.
I stanje u obje zemlje bilo je drugaije, i Porta je preduzimala i
drugaije mjere. Prema obavezama Svitovskog mira u Srbiji, odnosno
Beogradskom paaluku ukinuto je iftuenje. Uvedena je znaajna seoska
i kneinska samouprava, 1796. uvedeni su i nahijski knezovi, koji su
preuzeli i sakupljanje poreza. To je oivjelo privredu i naroito trgovinu
sa Austrijom, u koju se masovno izvozila stoka i naroito svinje.
Koritenjem pravoslavnog stanovnitva kao dobrovoljaca u austrijskoj vojsci i protjerivanjem ogromne veine muslimanskog stanovnitva sa okupiranih teritorija, viedecenijska austrijska okupacija Srbije
u XVIII stoljeu, veoma je zaotrila meureligijske odnose u njoj. Tome
su doprinjele i nesmotrene intervencije Porte, koja je za uspostavljanje
svoje vlasti u pobunjenim krajevima Carstva, upotrebljavala ejaletske
vojske susjednih pokrajina, bez obzira ko je bio nosilac pobune.
248

Tako zaotreni odnosi obilato su koriteni, kako u rjeavanju istone

krize, tako i u neadekvatnoj primjeni ideja Francuske revolucije i obrazovanju nacionalnih drava, to se sve poelo reflektovati i na meusobne odnose susjednih naroda na Balkanu.
U ljeto 1793. godine bosanski namjesnik Beir-paa razbio je srpske
janiare, kad su pokuali da zauzmu Beograd, ali ih je neko idue godine pustio da se vrate. Hadi Mustafa paa ih je, zbog unoenja nereda,
morao opet protjerati. Porta je istovremeno za borbu protiv ovih janiara
poela angaovati i pravoslavno stanovnitvo.
Prema Odredbama Svitovskog mira Srbiji je data odreena autonomija. Turske nahije preimenovane su u srpske kneine, iji knezovi
su raspolagali pandurskim buljukom koji je vrio policijsku slubu,
a formirana je i Srpska narodna vojska, dok je janiarima zabranjen
ulazak u Beogradski paaluk. Dvije godine kasnije u Vidinu se odmetnuo derebeg Osmanaga Pazvanoglu i oko sebe okupio paravojne formacije (janiare, krdalije i druge najamnike), koje su ostale bez posla.
Od tada su srpski janiari u njemu imali snaan oslonac, pogotovo to se
Porta sa njim vie puta mirila (1796, 1798, 1801.) i opet sa njim ratovala, upotrebljavajui za to srpsku Narodnu vojsku, koja je dostigla
15.000, i vie puta, zajedno sa Bosanskom vojskom napadala na Vidin.
Poslije tog neuspjeha Porta je Pazvanoglua 1799. ak imenovala za
Vidinskog pau, a janiari ubili Mustafu-pau, zavladali Beogradskim
paalukom, odstranili tursku i raspustili Srpsku narodnu vojsku,
i u zemlji zaveli teror.
Porta je od 1802. za njihovo svrgavanje pored drugih mjera poela
pripremati i obnovu Srspke narodne vojske i njen ustanak protiv
dahija. Ustanak protiv dahija je izbio poetkom 1804. godine. Od ljeta
1804. je umadija i znatan dio Paaluka bio u rukama ustanika. Porta je
uputila bosanskog valiju Beir-pau (sa 3-5.000) da sredi situaciju. Krajem
jula stigao je pod Beograd a dahije pobjegle niz Dunav i kasnije pobijene na ostrvu Ada Kale. Pregovori oko uspostavljanja carske vlasti
nisu uspjeli, jer su ustanici insistirali na znatno punijoj samoupravi.
Tek idue godine Porta je odluila da poalje nikog Hafiz-pau,
da uspostavi punu vlast. Ovaj je poao samo sa 15.000 vojnika. Kod
249

Ivankovca je 18. do 20. avgusta 1805. potuen i vraen prema Niu.

Bosanski valija se te godine zadovoljio nekolikim manjim ekspedicijama preko Drine i jednom veom i jedinom uspjenom u Drobnjake.
Ustaniki zahtjevi i ciljevi u takvoj situaciji su brzo narastali i
postali agresivni. Traili su promjene drutvenog ureenja, a pomo im
je obeala i Rusija. Poto je Francuska mirom u Pounu 1805. dobila
Dalmaciju Austrija se pobojala prenoenja ustanka i na njenu teritoriju.
Kulminacija je bila rusko-turski rat - izbio 28. decembra 1806. godine.
Do tada su ustanici bili ovladali Smederevom, Poreom, Ranjom i
Aleksincom, zauzet je i Kruevac. Ustanici su prodrli do Viegrada i
Nove Varoi i prema Novom Pazaru. Bosanska vojska ni ovaj put nije
bila usmjerena na odbranu Ejaleta, nego na prodor u Srbiju. U ishitrenom nastupanju prema Beogradu, usamljena nevelika bosanska ekspedicija razbijena je sredinom aprila kod Uba, a poraz je rezultirao i povlaenjem brojnog stanovnitva preko Drine.
Tek krajem juna 1806. koncentrisane su vojske sa vie strana. Jedva
neto brojnije Osmanske snage (59.000 : 50.000) nastupile su vremenski
neusklaeno. To je u julu Karaoru omoguilo poesno tuenje manjih
kolona i poetno zaustavljanje osmanske glavnine u dolini Morave
(kod Deligrada). Trinaestog avgusta, iznenadnom vatrom iz ukopanih
rovova, pa bonim udarom konjice i frontalnim ispadom, na Miaru
(kod apca) odluno je tuena i glavna bosanska kolona. Potom je i
glavnina kod Deligrada konano obustavila dalje napade i povukla se
prema Niu, a 14. septembra je zakljueno estonedjeljno primirje.
U oktobru su ruske trupe ule u Moldaviju, Besarabiju i Vlaku, pa
od u Carigradu zakljuenog - Ikovog mira nije bilo nita, a Karaore
je 12. decembra zauzeo Beograd. Sultan je objavio rat Rusiji tek 28.
decembra 1806. godine. Time je zavren neprirodni rusko-turski savez,
a oitovala116 se i injenica ko stvarno stoji iza balkanskih ustanikih pokreta.
Po ruskom ratnom planu ustanici su trebali da prodru do Crne
Gore i uspostave vezu sa ruskom flotom u Boki kotorskoj. Marta te,
116 Beogradska i abaka tvrava tek tada su se predale ustanicima (Beogradska 8.
januara, a abaka 7. februara).
250

1807. godine su kulminirali masovni pokolji muslimana u gradovima

Beogradskog paaluka, to je Stojan Novakovi, u srpskoj historiografiji
nazvao generalnim trebljenjem Turaka iz naroda. Ruska Sredozemna i Crnomorska mornarica trebale su da izvre desante na Dardanele
i Bosfor i zauzmu Carigrad. Ratni planovi ustanika na Balkanu bili su
usklaeni sa ruskim planom za ovladavanje ukupnim Balkanskim
poluostrvom. Crna Gora je imala zadatak da upadne u Hercegovinu.
Srpske ustanike snage, manjom kolonom pole su u susret Rusima,
prema Vidinu, a glavninom od Viegrada (Karaore) i Zvornika prema
Sarajevu. Za Bosnu to vie nije bilo pitanje odbrane istonih granica,
nego i pitanje opstanka. Zbog neuspjeha prema Vidinu, ustanici su odustali od prodora prema Sarajevu. Zauzimanjem Nove Varoi i Uica, te
prodorom prema Novom Pazaru, Bosna je bila opet odsjeena od
ostalog dijela Carstva. Jedino je, crnogorski napad prema Trebinju,
uspjeno odbio u maju 1807. na Klobuku mostarski ajan Ali-aga Dadi.
Sem pokuaja da pritekne u pomo opkoljenim gradovima apcu, Novoj
Varoi i Uicu, bosanski valija nije preduzimao nita. U Carigradu je
izbila janiarska buna, svrgnut je i poslije ubijen Selim III.
U januaru 1808. bosanski namjesnik je postao Hilmipaa Ibrahimi,
stanje se pogoravalo (Rizvanbegovii su pet mjeseci meusobno krvarili
oko podjele nasljea). Tek 1809. krenuo je Hilmi-paa sa jaom vojskom
prema Beogradu, ali nije uspio. Vratio se u Bosnu i zakljuio mir sa
Karaorem.
Primirje sa Rusijom potrajalo je kratko i nastavak rata objavljen
24. marta 1809. godine. Porta je opet bila bez inicijative. Karaore je
od Uica snagama (10.000) krenuo da se spoji sa Crnogorcima. Preko
Javora je izbio pred Sjenicu, 5. maja zauzeo varo i opsjeo tvravu.
Potom je 18-tog zauzeo i Novi Pazar (sem tvrave). Stania Markovi
sa 8.000 preao je Drinu, opkolio Janju, Bijeljinu i Srebrenicu ali nije
mogao da zauzme Sokol. Karaore je u ljeto prebacio snage za odbranu
doline Morave, gdje je i uz rusku pomo prevladana kriza.
U 1810. godini Karaore je namjeravao pokrenuti novu ofanzivu
prema Bosni, Rusi su preli Dunav tek u junu 1810. i zabavili se zaustavljanjem Hurid-pae niz Moravu. Tek u oktobru bosanski valija je
preao Drinu, opkolio Loznicu, ali je ubrzo razbijen i vratio se preko
251

Drine, to je, uz prisustvo ruskih trupa, omoguilo konsolidaciju Karaora u Srbiji. Operacije sa nejednakom sreom u 1811. dovele su do
Bukuretanskog mira 28. maja 1812. u kome je Rusija ponovo ostavila na cjedilu balkanske kolaboracioniste i Osmanskom carstvu
dozvolila da okupira Srbiju. Ova je tome opet pruila otpor. Ofanziva
je poela u martu 1813. godine, opet sa tri strane, a zavrena ulaskom
u Beograd 7. oktobra 1813. godine.

3. Pokuaj ostvarenja bosanske samostalnosti

u prvoj polovini XIX stoljea

Obrazovanje Pokreta za autonomiju Bosne. itav XV i prva

etvrtina XVI vijeka protekla je u ukljuivanju Bosne posebno 1464.
okupirane Srebrenike i Jajake banovine, u Osmansko cartsvo. To je
zavreno Mohakom bitkom 1526. godine i tri godine kasnije predajom izolovanog Jajca. Do kraja XVI stoljea veina bosanskog nieg
plemstva bila je ugraena u osmanski timarski sistem, koji je zavisno
od vojnih zasluga bio pristupaan i obinim seljacima pa i Vlasima.
Privredni bum uslovljen irenjem Carstva, razvojem zanatstva, rudarstva i trgovine, naroito je podstican izgradnjom vakufa, irinom
trita i brzim razvojem gradova. Rezultat toga je i irenje nove kulture i islama. Do kraja stoljea bosansko drutvo se gotovo u cjelini
uklopilo u novu civilizaciju a procenat muslimana premaio je 80%.
To je Bosnu uvrstilo u red islamskih pokrajina Carstva. Pored Carigrada i ue Trakije, u Evropi je to bila jo i Albanija, ali nije bila organizovana kao ejalet.
Otkrie Amerike i konana likvidacija islamskih drava na Pirinejskom poluostrvu (1492.), te nagli razvoj robno-novane privrede
oznaili su poetak uspona Evrope. Istovremeno je, iz vie razloga (na
koje je na prelomu vjekova 1592. do 1609. - otro ukazivao najvei
bosanski filozof Hasan Kafija Pruak) poelo slabljenje Osmanskog
252

carstva. Na ovim prostorima to je oznaeno porazom Bosanske spahijske

vojske pod Siskom 1593. godine.
Veliki ratovi XVII stoljea (Kandijski, Beki) u ukupnom trajanju
od 55 godina, ponovo su doveli Bosnu u poloaj graninog ejaleta.
Bosanska spahijska vojska i dalje uestvuje na glavnim osmanskim
ratitima Evrope i Azije. Teret odbrane Ejaleta padao je, meutim,
na preostali narod Bosne.
Na iskustvima ovih ratova bazira se kasnija koncepcija odbrane
Bosne, usavrene u odbrambenim ratovima XVIII stoljea (1714. do
1718, 1736. do 1739. i 1788. do 1791.), odnosno od uvoenja specificiranog - za strance zatvorenog - o d a k l u k t i m a r a, koji je
bio kompromis sa nasljednim feudalnim sistemom u srednjevjekovnoj
Bosni i njegova kopija.
U ovim ratovima osnovni kontigent Ejaletske vojske redovno
je bio na drugim ratitima i teret odbrane Bosne padao je na preostale rezerve, odnosno Narodnu vojsku, za ta je eklatantan primjer
boj kod Banje Luke 4. avgusta 1737. godine. Odbrana je poivala na
kapetanijama sa sistemom tvrava upotpunjenog kulama, ardacima i
arampovima, te vrbovanju brojnih dobrovoljaca iz redova gradskog
proizvodnog stanovnitva (a onda i gradske sirotinje i seljaka) uvrtavanog u domae janiare.
Od Dubikog rata (1788. do 1791.) godine Bonjaci su pune etiri
decenije u ratu za odbranu Carstva i Bosne. U ratnim operacijama
masovno uestvuju, ginu i bivaju ranjavani. Samo u operacijama u Srbiji
(uee u suzbijanju dahija i rusko-turskom ratu te uguenje srpskog
ustanka u njegovom okviru) izginulo ih je 10.000, a priblino toliko i
ranjeno. To, glad, nerodica, povremene epidemije kuge, neredi, kaznene ekspedicije, vanredni nameti, te davanja za opravku tvrava
i ratnu opremu potpuno su osiromaili i prorijedili Bonjake. U prve
dvije decenije XIX vijeka broj muslimana u Bosni smanjen je za vie
od 50.000, a na njihova imanja naseljeno je (djelimino u narednim
decenijama) bar toliko Vlaha, ime je demografska struktura znatno
promijenjena i broj muslimana pao ispod dvije treine, tako da kritina taka od 50% pada negdje u drugu deceniju XIX stoljea, ili
moda i kasnije.
253

Bile su to moda najtee godine ukupnog perioda, uzrokovane ne

samo ueem i masovnim pogibijama u ratovima i moda ne manjim
umiranjem od gladi i epidemija u zemlji. Znaajan uzrok tih tekoa
bila je i dezorganizacija dravne uprave i anarhija u Carstvu, izazvana
zloupotrebom vlasti na svim nivoima. Uticaj Francuske revolucije u
Bosni bio je dvostruk. S jedne strane sultan Selim je u efikasnosti njene
vojske vidio uzor za reforme svojih oruanih snaga. Vladajue strukture
Carstva odavno su bile u rastakanju, a novih snaga (ni proizvodnih ni
drutvenih) koje bi mogle preuzeti voenje Carstva i na koje bi se
reforme mogle materijalno osloniti, nije bilo. Uticaj se ispoljio vie u
smislu jaanja nacionalne svijesti i vie u smislu odbrane zemlje i ouvanja visokog stepena dostignute autonomnosti Pokrajine, kojoj je Francuska dola u neposredno susjedstvo. Zaobile su je reforme Selima
III (1791. do 1806.), ali su se mjere Mahmuda II (1808. do 1839.) usmjerene na uspostavljanju naruenog sistema, jaanje centralne vlasti
i suzbijanje anarhije i derebejlika, a naroito separatizma - preteno
islamskih - neturskih naroda, utoliko otrije odrazile na Bosnu.
Nosilac autonomije Bosne, do tada je bilo plemstvo. Revolucija
je u Francuskoj, to plemstvo upravo bila unitila. ta vie, Francuska
revolucija je sada bila na bosanskim granicama, sa pretenzijama da i nju
osvoji, a donijela je i francusku bolest frenjak, sifilis. Prepreke znaajnijeg prenoenja revolucionarnih ideja, meutim, jo su bile jae. Napredna, graanska strujanja, iako minimalna, ovdje su bila znaajnija
nego u ostatku Carstva.
Tako je i u Bosni u ovom periodu bila na sceni smjena vodeih
drutvenih i politikih struktura. Novonastajui vodei sloj sainjavali su kapetani, sitne spahije, ulema i kao najvitalniji dio, esnafom
zatieni, trgovci, i zanatlije. U tom sloju su definitivno sazrele ideje
o posebnosti Bosne i njenoj autonomiji, pa i nezavisnosti. Nosioci
tih graanskih ideja progonjeni su kao antidravni i antiislamski, ali
ideje nisu mogle biti zaustavljene. Prilike u Bosni na poetku XIX
vijeka, je najjasnije opisao sarajevski kadija u progonstvu, na ostrvu
Lemnos, Muhamed Emin Isevi.
U Traktatu su iznesene nevolje sirotinje u Bosni, kako muslimanske,
tako i hrianske raje, ali i svih onih koji su na to ukazivali. To je istinit
254

prikaz stanja i prilika opisanih izmeu 1809. i 1812. godine. Jasno je

opisana Bosna, a kvantificirane su strukture drutva, posebno one koje
su skrivile takve prilike:
Ejalet Bosna imao je 48 kaza, odnosno kadiluka, a zahvaljujui korupciji preko 500 kadija, naiba i muderisa. U petnaestak godina (do
oko 1810.) korupcijom i prodajama diploma (Jedrenske ili Brusanske
medrese) potpuno je poremeen vie stoljea stabilan sudski sistem.
Traktat je utvrdio i kako taj kriminal funkcionie. Umjesto ranijim
redom sada su se poloaji a onda i diplome dobivali mitom, tako da je
za poloaje kadija, naiba i muderisa u 48 kaza, konkurisalo preko 500
lica, od kojih su veina bila potpune neznalice. U 17 godina se na tim
slubama u Bosni izmijenilo nekoliko hiljada lica, ali je apsolutno
nemogue da su za to bili osposobljeni. Takvih je jedva malo bilo ostalo
u slubi, a jo manje ih se pridravalo zakona.
U 1809. su opustoene kaze: Novi Pazar, Sjenica, Nova Varo,
Prijepolje, Srebrenica, Bijeljina, Bira (Vlasenica), Bijelo Polje, a njihova hrianska raja pobjegla ili pristala uz neprijatelja.
Narueni pravosudni sistem olakao je korupciju i razaranje
svih drugih upravnih i komandnih struktura. Od 14 aktuelnih muftija, u 1809. godini, ni jedan nije to postao ispitom, niti po zasluzi.
Valije su se, po pravilu, smjenjivali svake godine, svako od njih gledao
je da ostavi stanje kakvo je naao, a odbranu i pripreme za nju smatrao
domenom kapetana. Za izdravanje vojske, koja je nominalno brojala
i do 80.000 samo od 1804. do 1808. raspisivan je vanredan porez est
puta po 1.140 kesa, a za opravku tvrava po 140.000 tovara ita, mesa
i drugog. Tvrave nisu popravljane, a vojsci je davana jedva etvrtina
plate, pa se morala snalaziti i na nezakonit nain. Zbog poveanih poreza
seljaci su bjeali u gradove, u druge krajeve Carstva, ali i u druge zemlje.
Znaajan broj hriana iz vie od 15 opustoenih graninih kadiluka u
toku ustanka, pridruilo se neprijatelju.
Bosanska ordija se nominalno sastojala od 10.000 spahija, 20.000
janiara, 33.000 posadnika, 8.000 pandura i 9.000 ostalih (u 36 kapetanija). Bila je inflacija komandnog kadra, za dva generalska mjesta
konkurisalo je 9 paa sa dva tuga, a za 4 sandake ordije 24 alajbega.
255

Umjesto 50 pod bajrak se ne skupi ni po 7 spahija, u Bosanskom janiarskom korpusu - u kome je veliki broj bio lanih upisnica - bilo je
preko 50 viih oficira (haseije), preko 600 niih oficira, janiarskih aga
i bajraktara. Tvrave su bile ruinirane, krovovi skladita prokinjavaju,
a topovi i drugi ratni materijal u propadanju, ni 1% nije za upotrebu.
Namnoile su se i zloupotrebe zakupnika poreza (dizjedara).
Od zloupotreba i pljake nisu poteeni ni vakufi. Nosioci su bili
nesposobne mutevelije. Korumpirane godinje inspekcije to jednostavno preute a mito raspiu na troak kadiluka. Pojedinci obnaaju i
po petnaest funkcija.117
Narodna svijest Bonjaka i njihov zaviajni patriotizam, bili su
oslonjeni na kolektivno pamenje viestoljetne nezavisnosti i podravani visokim stepenom autonomije u okviru Osmanskog carstva, pa i
preputenosti samima sebi u pogledu odbrane Pokrajine u toku vie od
dva stoljea. Sada je to pojaano optim trendom razvoja poslije Francuske revolucije i prirodnom reakcijom na poveanu optu eksploataciju centralne vlasti - anarhijom zahvaenog Carstva u raspadanju - i
zloupotrebom vlasti njenih namjesnika.
Nije bez znaaja ni uticaj ideje osmanizma. Osmanska vlast je i
do tada jasno razlikovala narode, ali to nije imalo nikakvog uticaja na
njihovu ravnopravnost i uee u upravi. Zapravo je preferirala podjele
na milete (vjerske zajednice). Nastala u svjetlu ideje Francuske revolucije pod parolom osmanizma pojaana centralizacija vlasti znaila
je praktino pretvaranje vienacionalnog Carstva u tursku nacionalnu dravu. S druge strane svijest o pripadnosti narodu Bonjaka
(kako je osmanska administracija na turskom jeziku nazivala sve
stanovnike Bosne, koji su govorili bosanski jezik) u zemlji Bosni ni
kod starosjedilaca katolika i pravoslavnih jo nije bila naruena.118
To se vie odnosilo na period Selima III (1791. do 1806.) koji je u odnosu
na autonomiju Bosne bio znatno obazriviji. Mahmud II (1808. do 1839.)
117 To i mnogo drugih problema i zloupotreba konkretno je navedeno u Traktatu.
Vidi: Ahmed Alii, RUKOPIS (Muhameda Emina Isevia) PRILIKE U BOSNI, Prilozi za
orijentalnu filologiju br. 32/33, za 1982./1983. godinu, str. 163. do 198.
118 Brojne novodoseljene ifije naravno nisu mogle imati tu svijest, a njihovo umnoavanje u narednim decenijama znaajno je utjecalo na irenje srpske nacionalne svijesti u Bosni.
256

bio je rigorozniji u slamanju preteno islamskih, nacionalnih pokreta,

nego pokreta za osamostaljenje preteno kranskih naroda pa i
derebejlika. Uz to njegova vladavina je karakteristina po nezakonitosti
i zloupotrebama carskih namjesnika, te enormno poveanim nametima
i nevoljama ukupnog stanovnitva Bosne, pa nije udo to se reagovalo
tako masovnim Pokretom za autonomiju.119
Osnovni razlog za stvaranje Pokreta je injenica da je sa dolaskom na vlast Mahmuda II u Bosni bila ugroena dugo praktikovana
autonomija visokog stepena u korist stvaranja strogo centralizovane
osmanske, zapravo turske, nacionalne drave, a ne vojne reforme koje
je zapoeo Selim III.120
Unutranja autonomija Bosne postojala je u znaajnim elementima
od poetka osmanske vlasti u njoj. Naroito se razvila u XVI i XVII
stoljeu. Od XVIII do poetka XIX vijeka karakteriu je ajansko vijee
i kapetanije kao nosioci odbrane, specifino bosanski za strance zatvoreni odakluk timar, samostalnost zanatskih i trgovakih esnafa
podranih snagom domaih janiara milicijskog karaktera u velikim
gradovima, oruane pobune u sluajevima naruavanja autonomije i
prava, domai dravni aparat, vojska i policija, kao i injenica da su
Bonjaci bili redovno lanovi ejaletskog divana, a esto i namjesnici.121
Na toj osnovi se zasnivala koherentnost bosanskog drutva i svijest
o njegovoj posebnosti pa je pod kraj XVIII stoljea nastao i Program
bosanske nezavisnosti.
Situacija se uslonjavala, napetost poveavala, sve ee su bile
lokalne pobune,122 pa i otpori reformama, odnosno novotarijama. Mos119 Cjelovitu monografiju napisao je dr Ahmed S. Alii, POKRET ZA AUTONOMIJU
BOSNE OD 1831. DO 1832. GODINE, Sarajevo 1996.
120 Reforma vojske bila je uslovljena stepenom njene neefikasnosti, a ne klasnim interesom. Janiare u Bosni gotovo je u cjelini inilo gradsko stanovnitvo, prije svega zanatlije
i trgovci, kojima je po interesima Francuska revolucija bila blia.
121 Prema S. Baagiu od 227 namjesnikih mandata Bosanskog ejaleta izmeu 1580.
i 1878. godine, funkciju su obavljala pedesetdva Bonjaka.
122 Mostarska buna (pod rukovodstvom brae Dadia) 1814. zahvatila je vei dio
Hercegovine i raspolagala sa 12.000 naoruanih boraca. Krajina je odbila da uestvuje u
uguenju ove bune, a za uguenje sarajevske bune iste godine valija je angaavao vojsku jaine
23.000, ali su je ustanici (koje vodi kadija M. E. Isevi) porazili i istjerali ih iz Travnika.
257

tarska, Krajika i Sarajevska buna 1814. godine praktino su obustavile

reforme u Bosni. Kulminacija je nastupila pod kraj druge decenije,
kada je 1827. uz primjenu sile ukinut Bosanski janiarski odak, kojom
prilikom je ubijeno oko 1.000 ljudi, a naroito kada je izdiktiranom
Akermanskom konvencijom 1826. praktino uveden ruski protektorat
u Srbiji i obeano ustupanje Srbiji 1813. otrgnutih nahija.123
Organizaciono uobliavanje Pokreta za autonomiju Bosne poelo
je Inicijativnim skupom, odranim u Gradaevia konaku u posljednjoj dekadi 1830. godine. Njegov osnovni zakljuak bio je da se u
najstroijoj tajnosti odri pripremni sastanak predstavnika svih drutvenih struktura i svih 48 kadiluka zemlje.124
Sastanak je poeo u Tuzli krajem januara i zavren izborom Gradaevia za vou 5. februara 1831. godine. Na sastanku je raspravljena
situacija nastala najavom ustupanja Srbiji vie prekodrinskih nahija i
posebno pitanje vlasti i ureenja Bosne. Zakljueno je da se u Travniku
za 29. mart 1831. godine sazove Svebosanski sabor. Bosanskom narodu
je upuen poziv da se sprema za ustanak u odbranu Bosne. Izabrano
je rukovodstvo i usvojen Program pokreta.
Osnovni zahtjevi Pokreta bili su:
1. da se Srbiji opozovu samoupravna i teritorijalna obeanja;
2. da se obustavi uvoenje nove vojne organizacije;
3. da se u Bosni ukine poloaj namjesnika i Porta ne mijea u unutranje stvari Bosne;
4. da se u Bosni uvede oblik republikanske vlade sa domaim
ovjekom na elu;
123 U Konvenciji je navedeno da se radi o etiri nahije, ali one nisu pomenute. Srpska
diplomatija i propaganda to su napuhali ak na 14 kadiluka i nikad nije utvreno o kojim se
nahijama radilo. Prekodrinske nahije Bosanskog ejaleta bile su u sastavu Bosanskog odnosno
Zvornikog sandaka, jo od njihovog osnivanja 1463. i 1480. godine.
124 Vjerovatno poslije sastanka, iz linih razloga, Aliaga Rizvanbegovi i Smailaga
engi izjavili su da ne pristaju ni na jedan zakljuak, a potom za to pridobili Hasanbega
Resulbegovia iz Trebinja, Lutvibega Redeppaia iz Nevesinja i Osmanbega Muovia,
kapetana iz Nikia.
258

5. da se uvede autonomija Bosne, koja bi u znak priznanja vrhovne vlasti Sultana, godinje plaala 4.000 dukata.
Poslovi Pokreta povjereni su Husein-kapetanu Gradaeviu,
a bilo je govora i o saveznicima Pokreta i njegovoj strategiji.
Uesnici Svebosanskog sabora doli su u Travnik sa brojnim
oruanim pratnjama. Bilo ih je oko 4.000. Namjesnik je to shvatio kao
vojni pohod i zatvorio se u Tvravu, oekujui intervenciju odanih mu
Sulejmanpaia. Sulejmanpaie je napustila njihova vojska, pa su pobjegli u Duvno i preko Dalmacije u Beograd. Tako se pu 29. marta
1931. zavrio bez prolijevanja krvi - carski namjesnik se predao i
pristao na saradnju i ustupke.125 U Ejaletu je zavladao mir. Osmanska vlast, time, je bila ukinuta.
Svebosanski sabor odran je u valijinom konaku i poeo vrlo
sveano (uz muziku) u prvoj sedmici aprila mjeseca te potrajao 15-tak
dana. Prisustvovali su mu istaknuti pojedinci iz svih slojeva drutva,
svi ajani, kapetani i zabiti, te predstavnici trgovaca, zanatlija i uleme
iz svih 48 kadiluka. Do 21. maja obavljeni su svi glavni poslovi:
- upostavljanje vlasti u Ejaletu, sandacima i kadilucima;
- izvrena je mobilizacija Bosanske narodne vojske, te ureeno
prikupljanje sredstava za njenu opremu i izdravanje;
- Husein-kapetan Gradaevi je imenovan za civilnog gospodara Bosne i vrhovnog komandanta odnosno seraskera Bosanske
narodne vojske.
Porta nije prihvatila promjene u Bosni (i Albaniji)126 i odluila je
da svoju volju uspostavi oruanom borbom. Tako su se obje strane spremale za odluujue sudare, poto je i Pokret od poetka imao u vidu
vojne akcije i izgraivao vojnu organizaciju.
125 Potom je iz Busovae pobjegao u Stolac, a onda preko Dubrovnika u Carigrad.
126 Slino u Bosni, ve od 1806. Albanija je bila u pobuni. Kada je 26. avgusta 1809. na
prevaru u Bitolju ubijeno 500 albanskih ajana, voa Albanskog pokreta za nezavisnost odluio
se za oruani ustanak i koordinaciju sa Bosnom.
259

Zaetkom Bosanske narodne vojske trebalo bi smatrati oruane

pratnje uesnika Svebosanskog sabora, koje su brojale oko etiri
hiljade ljudi. Po izvrenju mobilizacije ukupno njeno brojno stanje
ocijenjeno je na oko 60.000 boraca. Za operacije protiv Porte mogla
se angaovati samo treina toga broja, dok su ostale dvije morale ostati
za odbranu preko 1.800 km duge granice Ejaleta, koja je istovremeno bila
i dravna granica Osmanskog carstva.127
Operativnu vojsku, jaine 20.000 do 25.000 boraca, predvodio je
najkasnije od 31. maja 1831. lino vrhovni komandant Narodne vojske
Huseinkapetan Gradaevi, a kad je izvojevao prvu vojniku pobjedu
proglaen je 18. jula 1931. i za bosanskog vezira. Glavnina Operativne vojske je, sa zbornog mjesta u Busovai, krenula 27. maja
1831. godine prema Carigradu. Njena prethodnica krenula je neto
ranije i od Sarajeva do Novog Pazara osigurala prolaze i klance na
marruti. Operativnu vojsku su sainjavali kontigenti spahijske konjice
svih liva, operativni kontigenti bar 13 kapetanija, te kontigenti dobrovoljaca i mobilisanog gradskog i seoskog stanovnitva svih 48 kaza,
ukljuujui i nekoliko hiljada nemuslimana.128 Za odluujui sudar
sa vojskom velikog vezira, Vojska se usput trebala sjediniti sa albanskim
ustanicima skadarskog Mustafa-pae Buatlije.129 Buatlija, meutim, nije saekao dolazak Bosanske narodne vojske i samouvjereno je
krenuo prema Carigradu. Poraen kod Prilepa (maja 1831.) povukao
se u Skadar i, uz pregovore o predaji ostao pasivan do Gradaevieva
povratka u Bosnu. Predao se u novembru 1831. godine. Za gotovo tri
mjeseca na Kosovu Bosanska narodna vojska se, po dogovoru sa Buatlijom, snabdijevala uglavnom iz mjesnih sredstava, to je znatno
ublaeno plijenom u zateenim skladitima a naroito plijenom u bici
kod timlja (18. juna 1831.), a onda i Miloevom navodnom novanom
pomoi poslije nje.
127 Ukupna granica Bosne i Hercegovine danas iznosi 1.537 kilometara.
128 U izvorima se govori da su podrku dali gvardijani katolikih samostana, meu vjernicima koji su ih slijedili. Najbrojniji su bili Gradaevia ifije. Takoe se u njima kae
da je bosanski pravoslavni mitropolit za rat organizovao 6.000 svojih vjernika.
129 Motiv ustanka u Albaniji bili su isti kao i u Bosni. Dakle, ne otpor graanskim reformama, nego odbrana ugroene lokalne autonomije i cjelovitost zemlje oduzimanjem Ohridskog i Elbasanskog sandaka.
260

Za odbranu granica Ejaleta i obezbjeenja reda u Bosni, po ve

ustaljenoj praksi, angaovani su osnovni kontigenti kapetanija sa posadama tvrava, kula i ardaka, te Pandurski korpus. Naravno, svi oni su
popunjeni opetenarodnom mobilizacijom i dobrovoljcima.
Veliki vezir Mehmed Reidpaa je za jednovremeno uguenje ustanka u Bosni i u Albaniji pripremio vojsku jaine preko 40.000 vojnika.130 Okupljena u Bitolju, vojska je uz neto artiljerije i konjice, bila
grupisana u 12 tabora nizama, 9 odreda obveznika Rumelijskih sandaka, koje su predvodili njihovi mutesarifi i 12 do 15 hiljada plaenog
baibozuka albanskih Gega.
Poto je odvojeno neto snaga za gonjenje i opsadu Buatlije u
Skadru, Carska ordija je u junu krenula preko Kaanika da bi po izbijanju na Kosovo nastupila prema Bosni. Dok se Carska vojska sakupljala i bila zabavljena sudarom sa usamljenim Buatlijom, Huseinkapetan Gradaevi sa Operativnom vojskom izbio je na Kosovo. U
otrom naletu zauzeo je Pe, a onda i Pritinu, pa tu uspostavio glavni
logor i odatle upravljao operacijama.
Bitka kod timlja. Obavijeten da se veliki vezir od Uroevca (Ferizovi) kree prema Pritini, Gradaevi mu je krenuo u susret radi
zauzimanja povoljnijeg poloaja. Odsudna bitka se dogodila najvjerovatnije 18. juna 1831. godine kod timlja, na sredokrai puta Uroevac
- Pritina.
U sudaru predhodnica Ali-paa Fidahi se neto povukao i nizamsku konjicu navukao u umovit kraj u kome nije mogla biti efikasna.
Iz istog razloga nije bila efikasna ni znatno jaa carska artiljerija. U
odlunom protivudaru Bonjaka nizamske jedinice su potpuno
razbijene. Reid-paa je pobjegao u Skoplje, ali je krivicu svalio na
baibozuk. Bile su razbijene i spahije nekoliko sandaka, a zarobljen
ih je vei broj, meu njima Ahmed-paa mutesarif Soluna (sa arhivom),
koji je pored svojih spahija komandovao i dijelom nizama i baibozuka.

130 Ahmed Alii, POKRET ZA AUTONOMIJU BOSNE, Sarajevo 1996., str. 276, 300,
301 i 306.
261

Naalost, ovaj poraz nije iskoriten. Ni Bonjaci ni Albanci nisu imali

planove za dalje akcije pa su zastali i samo su zatvorili Kaaniku klisuru. Izgleda da Gradaevi nije krenuo ni prema Skadru u pomo
Buatliji, poto je ovaj bio zapoeo pregovore o predaji.
Pregovore je poeo i Gradaevi. Bosanci su pristali da poalju
izaslanike u Bitolj,131 a veliki vezir je obeao da e njihovi zahtjevi biti
razmotreni i rijeeni. Sluei se prevarama, poslije gotovo dvomjesenog natezanja, koristei nastale tekoe u snabdijevanju i izvjestan ostvareni razdor, konano ih je veliki vezir nagovorio da se vrate u Bosnu.
Gradaevi se na to odluio 23. avgusta 1831. godine, poto su to neki
komandanti (Tuzli, Babi) uinili dva dana ranije.
U Sarajevo je stigao 9. septembra, deset dana poto je u katastrofalnom poaru izgorjela njegova arija. Doekan je oduevljeno, kao
pravi i jedini gospodar Bosne. Tu je trei dan poeo rad Sabora na
kome je (12. septembra 1831) zvanino proglaena autonomija Bosne
i jednoglasno potvren - u Pritini izvreni - izbor Gradaevia za
namjesnika sa inom pae i zvanjem beglerbega. O tome je Porti upuen
Zapisnik. Po prelasku u Travnik intenzivirana je organizacija vlasti.
Ureena je Rezidencija vezira, a vezir se ponaao kao pravi vladar.
Zvanino je obrazovan Divan - vlada iji je predsjednik Hasanbeg
Sijeri.132 Formiran je i iri Savjet valije, te ureeni organi vlasti u
svih 48 kadiluka.133 Poto je u zemlji bio zavladao mir vojska je uglavnom demobilisana, jer su i disidenti oko Rizvanbegovia (izuzev nekoliko manjih oruanih akcija prema Poitelju, Nevesinju i Gacku za boravka glavnine na Kosovu) mirovali.

131 Izaslanstvo je vodio Hasanbeg Sijeri. U Bitolj se ilo bar dva puta (18. jula i
10. avgusta). Prvi zahtjev je sadrao i zahtjeve saveznika (Skadarskog Mustafa-pae te
ajana Sofije Alibega Karafejzovia), a drugi sa 86 potpisa uglavnom sveden na postavljanje
Gradaevia za namjesnika.
132 Ostali lanovi: generalni sekretar, Alajbeg Sijeri; upravnik finansija, Ahmed
Vili; te Hivziefendija umii, Mustafa Prijepoljac, Mujaga Zlatar i drugi.
133 Divan je postavio ili potvrdio sve dravne slubenike od sandakbegova (Osmanbeg
Manov, Ahmetbeg Ljubuni, Mehemdbeg Fidahi i muteselim - Mujaga Zlatar) do kadija
i ostalih.
262

Da je u Bosni uspostavljena faktiki samostalna i puna vlast

potvrdio je i carski inspektor i da je Husein-kapetan zaista pravi i
priznati namjesnik Bosne, te molio da to Porta potvrdi. Kako od Porte
nisu stizali odgovori, obraanjem stranim vladarima, Gradaevi je
pokuao internacionalizaciju sukoba.
Ofanziva Karamahmud Hamdi-pae 1832. godine. Veliki vezir je,
meutim, pripremao vojno pokoravanje Bosne. Poto se u novembru,
konano predao Buatlija, ve u decembru 1831. godine jaom formacijom pod komandom skopskog mutesarifa Jaarpae pokuao je da
zauzme Novi Pazar. Akcija, je meutim, uz pomo Albanaca uz velike
gubitke, potpuno razbijena kod granine kasabe Banjska. U januaru
su Bosanski divan i Ajansko vijee u okviru utvrivanja definitivnog
stava prema sultanu donijeli odluku da konano rijee i problem stolake tvrave. U Hercegovinu je u februaru upuena ekspedicija pod
komandom livanjskog kapetana Firdusa. Kolona iz Livna je na Utvici
u tekom okraju porazila ljubukog kapetana Sulejmanbega i preko
Mostara nastavila prema Stocu. Kolona Mujage Zlatara iz Sarajeva nastupala je preko Nevesinja, pa je Aliaga Rizvanbegovi bio pred porazom.
Porta je na bosanske mahzare odgovorila tek 9. februara 1832.
godine povjerljivom linom kaimom Husein-pai, valiji ejaleta Bosna,134 kad su ve uveliko odmakle pripreme vojnog pohoda, koji je
trebao krenuti odmah iza bajrama (4. marta 1832). U kaimi je pod prijetnjom istaknuto da je sultan prei od ivota i domovine, da je
ropska dunost muslimana da mu se pokorava, da je to iznad patriotizma i nacionalizma..., kao i da e se udovoljiti zahtjevima Gradaevia ako to uini, napusti pobunu i ne obazirui se na druge popie
redovnu vojsku.... Gradaevi takvu izdaju nije mogao uiniti. Problem je iznio na Divan i Ajansko vijee, koje je donijelo odluku da se
pripremi otpor. Husein-paa je izdao naredbu o mobilizaciji svih spahija, svih posadnika, svih dobrovoljaca iz svih sela i gradova, obustavio
akciju u Hercegovini i obje kolone pozvao na zborno mjesto Glasinac
u istonu Bosnu.
134 to je u prevodu trebalo da znai: da je sultan imenovao Huseinkapetana paom
i priznao ga valijom ejaleta Bosna, odnosno da je Porta prihvatila odluke Svebosanskog sabora.
263

Krajem februara ususret velikom veziru upueno je desetak hiljada

vojnika pod komandom Alajbega Todorovia i Hasanbega Sijeria,
da u ulozi prednjeg odreda osiguraju neophodno vrijeme za izvrenje
mobilizacije Narodne vojske. U tom cilju Sijeri je opet stigao na Kosovo i ak pokuao da zauzme Vuitrn, odreeno sjedite seraskera Pohoda
i omete prikupljanje Carske vojske, ali se poslije neuspjeha vratio u
Banjsku i Novi Pazar.
U troipomjesenim pripremama sultan je za novu ofanzivu prema
Bosni mobilisao i pripremio vojsku od oko 50.000 vojnika. Angaovane
su bile gotovo sve raspoloive snage Rumelije (od Jedrena do granice
Bosne). Polovinu ordije inila je dobro opremljena redovna vojska. Sastav
je vjerovatno bio slian onome iz prethodne godine.135 Serasker pohoda
bio je novoimenovani namjesnik Bosne Karamahmud Hamdi-paa, a
njegovo snabdijevanje hranom preuzeo je vazalni knez Srbije Milo Obrenovi. Na osnovu loeg decembarskog iskustva, te februarskog pokuaja
Alajbega Todorovia da zauzme i sam Vuitrn, radi osiguranja koncentracijske prostorije jo 2. marta zauzeta je bosanska granina kasaba Banjska. Uz to je bilo predvieno i slanje pojaanja oko 2.000 vojnika Rizvanbegoviu preko Kleka.
Ofanziva je zvanino poela 16. marta 1832. godine, jednovremenim nastupanjem obje kolone i rezerve:
- Glavna kolona nastupala je carskim drumom: Vuitrn - Novi Pazar
- Viegrad - Sarajevo;
- Pomona kolona nastupala je pravcem: Skadar - Podgorica - Pljevlja
- Foa - Sarajevo;
- Veliki vezir sa rezervom i komorama kretao se za glavnom kolonom. Veliki vezir je uz to obezbijedio i fetvu ejhulislama da se prema
Bonjacima postupa kao prema nevjernicima i odmetnicima.
Napad glavne kolone poeo je dobro pripremljenim napadom sa
dvije strane i estokim bojem za Novi Pazar, ali nedostaju podaci o
135 O carskoj ordiji ni sada nema preciznih podataka. Posebno nema podataka o vrsti
i kvalitetu naoruanja, naroito vatrenog, odnosno o konjici, pjeadiji, artiljeriji, ininjeriji
i upotrijebljenim komorama.
264

angaovanim snagama, toku i trajanju. Zna se da je u njemu zarobljen

komandant odbrane i muteselim Hadi Mustafabeg Prijepoljac sa 135
Bonjaka.
Naredna velika prepreka bio je utvreni Hisardik na Limu u kome
se nalazila jaka posada pod komandom Alajbega Todorovia i Mehmedbega Beirevia. Hamdi-paa ga je krajem marta pokuao zaobii
zauzimanjem uprije kod Prijepolja. Na i oko uprije razvio se jedan
od najteih bojeva. Bosanska vojska se ipak nije mogla oduprijeti,
borila se do posljednjeg vojnika i gotovo svi su izginuli ili su se utopili
u Limu. Spasilo se samo 17 vojnika. Tu je izgleda poginuo i Alajbeg
Todorovi. Ni na druga dva - bona - pravca, gdje u ostalom i nije bilo
tvrava, nevelike lokalne snage nisu mogle pruiti jai otpor. Tako su
krajem marta i poetkom aprila zauzeti Sjenica i Pljevlja.
Viestruko nadmone turske trupe nastupale su sporo na oba pravca
i na to do ovlaivanja prelazima na Drini utroile gotovo dva mjeseca,
kako zbog upornosti odbrane lokalnih snaga i u manjim mjestima, tako
i zbog uspostavljanja Sultanove vlasti u njima. Prednji odredi Bosanske
narodne vojske pod optom komandom Hasan-bega Sijeria tako su
osigurali neophodno vrijeme za dovrenje mobilizacije i prikupljanje
glavnine u Sarajevu i na Glasincu. Novih dvadesetak dana isturene snage
Hasanbega Sijeria (predsjednika Bosanskog divana) osigurale su odbranom Sjemea. Sprijeeno je nastupanje Carske ordije preko Rogatice
na Glasinac, pa je ova po objedinjavanju obje kolone u gornjem Podrinju
skrenula na pravac kanjonskom dolinom Prae.
Izlaskom na Drinu Carska vojska je vrlo ozbiljno zaprijetila itavoj
Bosni i prva polovina maja 1832. godine protekla je u obostranim pripremama za odluujuu bitku za Bosnu. Naputanje Viegrada iskoriteno je za lake pokoravanje Foe i Gorada, a za uspostavljanje sultanove vlasti upotrijebljeni su do tada neutralni Osman-paa Gradaevi i Zulfikar-paa engi, koji je postavljen za muteselima Foe.
Porta je istovremeno nastupila i politikim sredstvima i obeala amnestiju za sve uesnike Pokreta, sem Gradaevia, Fidahia, Beirevia
i Zlatara.

265

Taktika odsudne i pojedinane odbrane graninih mjesta u prva

dva mjeseca i nepovlaenje tamonjih lokalnih snaga znaajno je
istopilo isturene prednje odrede poetne jaine 10.000 vojnika, a rano
obustavljanje ekspedicije u Hercegovini omoguilo konsolidaciju i jaanje tamonjih disidenata. Neophodnost dranja jakih snaga za odbranu granice prema Austriji i naroito Srbiji - gdje su za odbranu
Zvornika odvojene znaajne snage pod Mahmud-paom Fidahiem - i
ovog puta je angaovala veliki broj obveznika, i usporila ponovnu mobilizaciju. To je onemoguilo Gradaeviu, sada bez saveznika da u odsudnu bitku ue ukupnim snagama. Bilo je nuno da se to uini prije
izbijanja Carske vojske na Drinu. Ove okolnosti su ga dovele do toga da
odluujuu bitku primi nadomak Sarajeva, poslije niza manjih poraza
i gubitka znaajnih teritorija.
Ipak je za bitku prikupio vojsku od 25.000. Njena glavnina nalazila
se eelonirana ali su ostavljene nedovoljne snage za odbranu desnog
boka, kako prema Hercegovini, tako i za odbranu pravca dolinom Prae,
to je neprijatelj u oba sluaja iskoristio.
Odluujua bitka za Bosnu odigrala se u nekoliko bojeva na Glasincu, Podromaniji, Vitezu i Zlom Stupu. Najznaajniji je bio onaj
na prevoju Vitez, poto je na jednoj strani komandovao Husein-paa,
a na drugoj Karamahmud Hamdi-paa. Tu su i jedan i drugi meusobno
suprotstavili najbolje ime su raspolagali. Od Rogatice i sa Glasinca uz
to je stigao i Ali-paa Fidahi sa svojih 6.000 vojnika.
Na bojitu se nalo ukupno oko 40.000 boraca sa obje strane. Hamdipaa je raspolagao daleko brojnijim i nadmonijim snagama. Vojske
su stajale nekoliko dana jedna prema drugoj i utvrdile se. Bonjaci su
bili na brdu, a oslabljena krila su im bila zatiena umom. Branili su
prevoj na grebenu izmeu kota 1188 i 1379. Dolazei iz Vrhprae sultanova vojska je bila koncentrisana u nevelikom polju izmeu sela Sjetline, Grabovice i Podgraba, zahvatajui front priblino oko 2 kilometra.
Boj je bio otar. Sultanova vojska je trpjela teke gubitke i bila pred
porazom. Hamdi-paa se tada posluio varkom. Istovremeno je zatraio
primirje od Husein-pae i pomo od velikog vezira, koji se kretao sa
rezervom. Ovaj mu je poslao dva konjika tabora i Hamdi-paa je odmah
266

krenuo u napad. Svjea konjica je izgleda uvedena na putu kod arenog hana (2 km od Viteza). Iznenaeni Bonjaci su pretrpjeli poraz, i
morali su se povui.
Ajansko vijee na svom posljednjem zasjedanju (odrano je
poslije ovog poraza) nije ni pomiljalo na predaju. Odlueno je da se borba
nastavi. Jo uvijek se raspolagalo vojskom od 20.000.
Pribranom vojskom ponovo se krenulo u susret Hamdi-pai i do
sukoba je dolo na Zlom Stupu oko sat hoda od Sarajeva.136 Boj je trajao itav dan. U borbi prsa u prsa okrajima su neposredno komandovali
Husein-paa, Ali-paa i Mujaga Zlatar. Bonjaci su bili potpuno razbili
baibozuk i Rumelijske spahije. Na bojitu su sa obje strane ostali konjiki kontigenti nizama i bosanskih spahija, napadalo se bez milosti. Kad
je po nekim izvjetajima i nizam bio u povlaenju, na desnom boku su
se pojavili Rizvanbegovi i engi, koji su prethodno razbili slabo
bono obezbjeenje u selu Crnoj Rijeci. Bosanske snage su bile na izmaku
izdrljivosti, ohrabrena sultanova vojska se vratila u bitku i poraz
pretvorila u pobjedu.
Bio je to konaan vojni slom Pokreta iako su ostaci Bosanske
narodne vojske jo nekoliko dana drali front na zidinama grada. Toliko je valjda trebalo i Hamdi-pai da sredi svoje redove. Utaborena na
Bakijama Komanda bosanske vojske zakljuila je da otpor vie nije
mogu, pa je Gradaevi raspustio vojsku i napustio Sarajevo. Tako je
Hamdi-paa uao u Sarajevo tek 5. juna 1832. godine, ali sa strane engi
vile, ime je izbjegnuto razaranje i pljaka grada.
Gradaevi je sa najznaajnijim saradnicima preao u Austriju
16. juna 1832. godine, ali je cijeli mjesec juni protekao u pokoravanju
ostalih krajeva Bosne. Sultan je zvanino izjavio da je Pokret skren,
tek kad je dobio vijest da se predao Hasanaga Peki.
136 Teko da to moe biti dananji Stup u Sarajevskom polju. Lokalitet pod tim imenom
vjerovatno se nalazio u predjelu Ravne planine, kuda je Karamahmud-paa iz izvorne kotline
Prae, morao potraiti drugi prolaz prema Palama. Taj prolaz je najvjerovatnije dolina
potoka, koji ini prvu lijevu pritoku Paljanske Miljacke. To je ujedno logian prostor i
pravac, kuda su Hercegovaki disidenti iz Crne Rijeke, mogli ui u bitku.
267

Sultanova vlast se sporo uspostavljala, a tvrave su skoro ostale bez

posade. Hamdi-paa je na upravne poloaje postavljao ljude iz svoje
svite - strance, a posade tvrava pokuao dopunjavati dobrovoljcima iz
albanskog baibozuka.
Nije ilo ni uspostavljanje nizama. etiri rezervna bataljona nisu
predstavljala nikakvu snagu. Uz rukovodstvo Pokreta u Austriju je prelo
i vie stotina drugih uesnika. Veina se vratila po osnovi sultanove ponovne amnestije (na zahtjev austrijskog cara), ali su svi bili izigrani i
poslani u progonstvo u Grku (Solun).
Posljedice sloma Pokreta. U okviru Osmanskog carstva Bosna je
do sredine prve polovine XIX stoljea imala specifian i visoko autonoman poloaj. Bosansko drutvo se uveliko razvijalo samostalno i
razliito od ostalih pokrajina Carstva. U poetku je to bilo izraeno i
pokuajem restauracije Kraljevstva, a potom u formiranju Bosanskog
ejaleta identinog sa prethodno pokorenom dravom. Osnovna specifinost bila je uspostavljanje nasljednog (odaluk) timara, a kasnije
i nasljeivanje komandnih poloaja u odbrani granica. Visok stepen
autonomnosti bio je izraen i u postojanju vlade (Divana) i Narodne
skuptine (Ajanskog vijea) te uee u ratovima u sastavu zasebnih
bosanskih formacija pod zastavom svoga seraskera, redovno pod komandom Bonjaka. Uz to je odbrana same Bosne stoljeima padala na
plea, i bila u rukama, Bonjaka.
Sutina reformi sultana Selima III i Mahmuda II, pokrenutih iskustvom Francuske revolucije 1789. godine bila je centralizacija - porazima,
neredima i nacionalnim pokretima - uzdrmane osmanske vlasti. Zbog
toga su, neminovno, naile na otpor preteno islamskih zemalja, kakve
su u Evropi bile Bosna i Albanija, koje su branile steeni visok stepen
autonomije.
Gradaeviev pokret za autonomiju i nezavisnost bio je tako pokret
za odbranu davno steene i jasno profilirane nacionalne autonomije.
Njegov vojni slom 1832. godine nije znaio i kraj Pokreta. Otpor se
manifestovao i itavih narednih dvadeset godina. Konano ga je skrio
tek pohod carskog seraskera Omer-pae Latasa 1851. do 1852. godine.
U pripremi ustanka i obrazovanju Pokreta znaajnu ulogu je imalo stanov268

nitvo Sarajeva i drugih gradova, gdje gotovo nije bilo plemia i gdje je
trgovako-zanatlijski sloj bio vrlo bogat i organizovan u esnaf, a esnaf
je gotovo identifikovan sa Bosanskim janiarskim korpusom, mnogi
bez stvarnih obaveza u njemu. Nosioci idejnog sazrijevanja, pa i konkretnog pokretanja buna, koji su ustanku predhodile, bili su iz redova
uleme, tako na primjer kadija Muhamed Emin Isevi i drugi.137
Posljedice sloma Pokreta bile su viestruke i nepovoljne. Najznaajnija je prekid samostalnog razvoja bosanskog drutva. Bosansko
drutvo ulo je u teku dugotrajnu krizu, ije posljedice jo nisu prevaziene. Unitena su i zatrvena sva obiljeja autonomije. Ajansko
vijee vie se nikada nije zvanino sastalo. Ukinut je i Divan te je
vlast namjesnika bila neograniena. U lokalnoj upravi su sve vie
stranci. Bosancima je oduzeto pravo da se brinu o odbrani svoje
zemlje. Unitene su kapetanije koje su bile stub te odbrane, a gotovo
je nestala i bosanska spahijska konjica.
Do sloma Pokreta u Bosni uglavnom nije bilo meureligijskih
sukoba, a u izvorima se ne pominju termini Srbi ili Hrvati za stanovnike Bosne. U to vrijeme svi su se smatrali i nazivali Bonjacima, kako ih je stoljeima nazivala na turskom jeziku voena administracija Osmanskog carstva. Tako ih, uostalom, u svom Naertaniju
naziva i Garaanin 1844. godine.
U srednjevjekovnoj Banovini, odnosno Kraljevini, takoe, nije bilo
dilema. U upotrebi je bio jedinstven domai, autohtoni etnik B o nj a n i n. etverostoljetna administracija Osmanskog carstva na turskom jeziku, znaajno je potisla taj termin i zamijenila ga turskim prevodom Bonaklar, bosanski narod, jednina Bonak (Bonjak). U oba
perioda bosanski narod je bio u osnovi trokonfesionalan, pa je za
oznaavanje religijske pripadnosti administracija koristila termine:
137 Muhamed Emin Isevi, AHVALI BOSNA (Prilike u Bosni), Prilozi za orijentalnu
filologiju XXXII/XXXII, Sarajevo 1984., str.163-198; Ahmed S. Alii, POKRET ZA AUTONOMIJU BOSNE OD 1831. DO 1832. GODINE, Sarajevo 1996.; Esad Zgodi, BONJAKO
ISKUSTVO POLITIKE, Sarajevo 1998., str. 278-293; Muhamed Filipovi, BONJAKA
POLITIKA, Sarajevo 1996.; Mustafa Imamovi, HISTORIJA BONJAKA, Sarajevo 1997.,
str. 373-383.
269

Rummilleti, Latin milleti, i muslim odnosno musliman. Tek u drugoj

polovini XIX vijeka javile su se tendencije monopolizacije imena
Bonjak i istovremeno pokreti za asimilaciju pripadnika pravoslavne i
katolike vjere u Srbe odnosno Hrvate, a na kraju vijeka (1900.), ime
Bonjak napustili su i pripadnici tog naroda islamske vjere i na prijedlog Osmana Nuri-Hadia umjesto da se dre narodnog imena, kao
na primjer Albanci (koji su takoe u religijskom pogledu bili podijeljeni) poeli za oznaavanje nacionalne pripadnosti koristiti religijski termin Musliman. U meuvremenu, u narodu se bio razvio opet
autohtoni etnik Bosanac, kako je to ezdesetih godina XVII stoljea
posvjedoio putopisac E. elebija.138
O kontraverzama ovakvog razvoja nacionalnog pitanja u Bosni i
Hercegovini, objavljena je iroka literatura, ali opti konsenzus nije na
vidiku, ako to nije teza bosanskih naunih krugova drava-nacija
(state - nation), a ne nacionalna drava (nation - state).139

4. Ustavne promjene u Bosni i bune sredinom XIX stoljea

Reforme Selima III i Mahmuda II, nastavio je Abdul Medid 1839.

godine izdavanjem Hatierifa od Gilhane, a ubrzao ih je Krimski rat.
Nizom carskih ukaza, dekreta i naredbi (Hati Humajum iz 1856, Ramazanski zakonik iz 1858, Saferska naredba iz 1859, Uredba o organizaciji vilajeta iz 1864, Vilajetski zakon iz 1867, kao i Osmanski graanski
zakonik, sukcesivno izdavan od 1869. do 1876. godine) uvedena je nova
upravna organizacija, izvrena reforma tradicionalnog sudstva, uvedena
graanska jednakost svih podanika bez obzira na vjeru, jezik ili rasu,
138 Ovdje ive Bonjaci, ali vie vole da im kaete Bosanac. Evlija elebija, PUTOPIS, Sarajevo 1967., str. 99. i 120.
139 Najpotpuniji komentar tog razvoja, popraen bibliografijom od gotovo dvije
stotine jedinica, dao je akademik Enver Redi u svojoj studiji STO GODINA MUSLIMANSKE POLITIKE U TEZAMA I KONTRAVERZAMA ISTORIJSKE NAUKE, Sarajevo 2000.
270

regulisani agrarni odnosi i postavljeni na privatno-pravnu osnovu. Time

je po uzoru na Francusku uspostavljena pravna drava, i sistem vilajeta
u kome je Bosna bila jedna od 27 takvih administrativnih jedinica.
Nova organizacija u Bosni, nareena fermanom od 13. maja 1865. u
potpunosti je stupila na snagu 1867. godine. Na elu Vilajeta nalazio se
valija sa Upravnim vijeem, kao njegovim savjetodavnim organom
u koji su, po slubenoj dunosti ulazila etiri lana, a druga etiri su
birana iz naroda (2 muslimana i 2 nemuslimana).
Vilajet Bosna se dijelio na 7 liva (okruga) identinih sa ranijim
sandacima sa sjeditem u Sarajevu, Mostaru, Travniku, Bihau, Banja
Luci, Tuzli i Sjenici. Live su se dijelile na kaze (srezove) a neke od ovih
i na nahije. Upravnici liva zvali su se mutesarifima, a kaza i nahija mudiri. Zadrana je i seoska uprava, na elu sa muhtarom, odnosno knezom,
te uvedena uprava gradske opine (beledija). erijatski sudovi svedeni
su na lina statusna pitanja muslimana, a uvedeni su redovni graanski
sudovi kotarski, okruni i Vrhovni vilajetski sud. Policijsku slubu
preuzela je andarmerija Vilajeta, dok je vojska (nizam) ostala u nadlenosti Carstva.
Donoenjem Ustava Osmanskog carstva 1876. godine uveden je dvodomni parlament, garantovana jednakost graana i njihova sloboda proglaena neprikosnovenom, zavedeno moderno sudstvo, osigurana provincijska samouprava. Njegove progresivne liberalne odredbe, dovele su
u konfuziju evropske velike sile, zbog ega je ve u februaru 1878. godine
Ustav suspendovan. Uz to je nizom kapitulacija nekim evropskim
silama priznato pravo zatitnika hriana u Carstvu, to je pogoralo meukonfesionalne odnose i omoguilo mijeanje tih sila u unutranje poslove Carstva, pa i Bosne.
Za Osmansko carstvo pripadnost narodu Bonjana, odnosno
Bonjaka nikada nije bila upitna. To je jednostavno prihvatano kao
neprikosnovena, ali za Osmansku dinastiju i dravu, nebitna injenica. Pod Bonjacima Osmansko carstvo je podrazumijevalo graane
Kraljevine Bosne, odnosno Bosanskog ejaleta (pod njegovom upravom) bez obzira na vjeroispovijest (bogumili, katolici, pravoslavni,
271

jevreji ili muslimani). Kao islamska drava Carstvo, meutim, nije

pravilo razlike meu narodima. Podanici su se dijelili na milete: muslimane, - pravoslavne, - katolike, - jevreje, i u vjerskom pogledu
uivali potpunu autonomiju, a kao takve vjerski slubenici su ih predstavljali kod vlasti. Osnovna podjela je bila klasna: - asker (vladajua
klasa) i raja (podanici) na ta opet nije uticala pripadnost ni vjeri ni
narodu. Osmansko carstvo je ipak bilo teokratska drava, zasnovana na
islamskom pravu (erijatu), pa je i pripadnost islamskoj vjeroispovjesti
imala odreenu teinu.
U vrijeme Francuske revolucije, vremenu formiranja nacionalnih
drava, ija je sutina zaokruivanje nacionalnog trita definiranog
jezikom dravne uprave, kako je to bilo i u Francuskoj, sultan Selim III
(1789. do 1807.) inicirao je transformaciju kosmopolitskog (multinacionalnog) Carstva u graansko drutvo. To je podrazumijevalo i
modernizaciju uprave i posebno reorganizaciju vojske radi dostizanja
njene efikasnosti. Ta politika je izazvala otpore i muslimanskih i
nemuslimanskih naroda i (do Mladoturskog pokreta) odredila trendove
kretanja u narednih dvanaest decenija. Ideoloku osnovu za to predstavljala je viestoljetna tradicija Osmanske dinastije u ijem upravnom
i komandnom aparatu (sa administracijom na turskom jeziku) su se
nalazili pripadnici raznih rasa, naroda, pa i religija. Takva ideja transformacije Osmanskog carstva je nazvana o s m a n i z a m.
Do sredine XIX vijeka separatne (nevelike) hrianske bune
imale su iskljuivo socijalni karakter. Gore navedene nametnute, promjene i kapitulacije Visoke porte dovele su do otvorenijeg i snanijeg
uplitanja susjednih i velikih drava, Srbije, Rusije, Austrije i Crne Gore.
U slubi velikodravlja Rusija je lansirala ideju panslavizma, Austrougarska ideju Drang nach Sdosten. Uticaj Garaaninova Naertanija u Bosni se osjetio po slomu revolucionarnih pokreta u Evropi i
posebno Maarskoj, 1849. godine. Maja te godine vlada Srbije je izradila Ustav politike propagande imajue se voditi u zemljama slavenoturskim i tampala Pravila o etnikoj vojni, ime su stvorene
materijalne pretpostavke za stvaranje sistema agentura i tajnih organizacija u susjedstvu. Snanije podrana, ta drutva su obnovljena
272

tek 1858. godine i njihov rad intenziviran ezdesetih godina. Pokuala

se i saradnja sa begovatom, pa je u projektu za ustanak planiranom
da se izvede u 1868. godini obeano da im se nee oduzimati spahiluci.
Uz formiranje posebnih kola crkvenih optina, javljaju se i javna
udruenja Udruenje za propagandu srpskog imena (1862.) i
Ujedinjena omladina srpska. Hrianski trgovci u pograninim
gradovima obogaeni vercom i uvozom industrijske robe, bili su
znaajan oslonac i instrument srpske vlade i njene agenture u itavoj
akciji. Sa robom su krijumarene i nacionalne ideje.
Do 1868. godine ustanak nije bio pripremljen, ali su se umnoile
agenture i tajne organizacije, kojima je rukovodio Specijalni tab u
Beogradu sa arhimandritom Niiforom Duiem na elu i desetakdvadeset krupnih agenata u Sarajevu, Bihau, Mostaru, Banja Luci,
austrougarskim pograninim gradovima i trgovakim centrima. Te godine
(17. septembra 1868.), napravljeni srpski Plan o osloboenju Bosne
predviao je da se u I etapi pobuni narod, a u II da Srbija stupi u
otvorenu akciju sa vojskom. Pobunu naroda trebalo je izvesti ubacivanjem (Savom, laama) u Srbiji pripremljenih eta u pogranine
nahije i stvaranjem privida autohtonog izbijanja bune. Ustanak
bi poeo u Hercegovini (u sporazumu sa knjazom Nikolom) a osam
dana po zauzimanju Hercegovine i u Bosni. Kad se na taj nain
uzbuni Bosna i Hercegovina u rat bi stupile Srbija i Crna Gora, stvorila bi se privremena bosanska vlada, kojoj bi prva politika zadaa bila
izdavanje Proklamacije spahijama o nediranju u njihove spahiluke.140
Neprekidno pogoravanje stanja u prvoj polovini sedamdesetih
godina, a naroito zloupotrebe i nasilja u vezi sa sprovoenjem zakupa
desetine i nemogunosti vlasti da ih sprijee, kao da su pripremali uslove
da se u ustanak uvuku znatno ire mase seljatva, nego to bi agentura i
propaganda ustanka mogla ostvariti.

140 Plan je kasnije doraivan, ali bez bitnih promjena, a 1872. Ljubibrati i 1874. godine
Pelagi su izali i sa svojim projektima o ureenju osloboene Bosne i Hercegovine. Planu se
otvoreno suprotstavio (januara 1875.) Svetozar Markovi, zahtijevajui korjenitu promjenu
srpske spoljne politike, koja prema Bosni i Hercegovini postupa kao osvaja.
273

Uzaludne su bile i mjeovite deputacije u Carigrad, kao to je ona

trolana mjeovita Sarajevske skuptine (medlisa), koja je pored
liste narodnih traenja u 11 taaka, ponijela jo blizu 200 predmeta
i izrazila opte nezadovoljstvo u zemlji.
Ustanak je stvarno poeo u Hercegovini 9. jula 1875. godine, sukobom turskog potjernog odreda, koji je progonio hajduku etu Pera
Tunguza, sa oko 80 naoruanih seljaka, nedaleko od Nevesinja. Ustanak
je zbog toga prozvan Nevesinjska puka. U atmosferi odmaklih priprema za - prethodne godine sa kraljem Nikolom dogovoreni - ustanak to je znailo opti poziv, pa je ustankom uskoro zahvaen itav
pogranini kraj prema Crnoj Gori, a stigao je i vei odred Crnogoraca,
pod Pekom Pavloviem. Ve 20. avgusta komandovanje ustankom preuzeo je serdar Petar Vukoti, opunomoenik kralja Nikole, a odstranjenjem Mia Ljubibratia sa Kosijerevske skuptine, Crnogorska vlada
potpuno preuzima ustanak u Hercegovini u svoje ruke.
Ustanak u Bosni je poeo kasnije, ali tri dana prije planiranog
datuma 18. avgusta 1875. godine, zbog toga to je plan otkriven i zbog
neadekvatnog reagovanja lokalne vlasti u Kostajnici. Zahvatio je Kozaru
i Prosaru, a onda se prenio i u oblast juno od Grmea. Na Jamnikoj
skuptini dole su do izraaja dinastike suprotnosti izmeu Obrenovia i Karaorevia, ali koncepcije ni jednih ni drugih nije prihvatao
Vaso Pelagi.
Na proljee, 30. juna 1876. Srbija i Crna Gora su objavile rat
Osmanskom carstvu, a ve 2. jula rukovodstvo bosanskog ustanka
proklamovalo je prisajedinjenje kneevini Srbiji, pa je komandu
nad ustanicima preuzeo pukovnik srpske vojske Despotovi. Prema
Bosni su usmjereni Drinska (11 bataljona sa podrkom) i Ibarska (31
bataljon) vojska. Drinska vojska je prela Drinu i poslije neuspjeha da
zauzeme Bijeljinu povukla se nazad, a Ibarska je izgubila i Javor na
kome je bila koncentrisana, pa ga tek u septembru vratila.

274

Zbog neuspjeha na glavnom pravcu i po gubitku Aleksinca srpska

vlada je zatraila primirje, i 28. februara 1877. zakljuen je mir.
Ostavljeni na cjedilu, ustanici u Bosni, potisnuti su prema Crnim
Potocima i Grahovu, a 4. avgusta doivjeli su slom i sklonili se preko
granice, u Liku.
Od objave rata ustanici u Hercegovini djeluju u sastavu Crnogorske
vojske. U ratu koji se vodio sa promjenljivom sreom Crnogorci su
znatno doprinijeli u vie ustanikih pobjeda. Najvei uspjeh je zauzimanje Nikia 1876, ime je definitivno izgubljen znaajan dio Hercegovine. Pregovori o miru ovdje su prekinuti aprila 1876. bez rezultata.
Rusko-turski rat 1877. do 1878. godine obnovio je akcije ustanika
i u Bosni i u Hercegovini, a obnovio je i uee Srbije i Crne Gore u
ratu. Zbog koncentracije osmanske vojske prema ruskim armijama u
Dobrudi, srpska vojska je zauzela Ni, Pirot, Leskovac i Vranje - etiri
okruga na jugu. Zbog ponovnog ruskog pristanka na ukljuenje Bosne
i Hercegovine u zonu uticaja Austrougarske, u Bosni nije bilo operacija
i ustanika aktivnost je bila jenjala. Budimpetanskim konvencijama
(1877.) Rusija je potvrdila prethodni Rajhtatski dogovor (1876.) i
time ponovo i Srbiju i Crnu Goru, a posebno ustanike prepustila
samima sebi.
Trogodinje operacije 1875. do 1878. godine u Bosni i Hercegovini, nisu ostvarile ni jedan od postavljenih ciljeva, a imali su veoma
teke posljedice. Stradalo je oko 150.000 ljudi, oko 200.000 ljudi je
izbjeglo u susjedne zemlje, a materijalna razaranja su bila ogromna.141 Za razliku od prethodnih spontano nastalih, separatnih buna, ovaj
ustanak, ili ova dva ustanka isplanirani su, pripremljeni i voeni
iz dvije susjedne zemlje Srbije i Crne Gore. One su odredile njegov
(uveliko nacionalni) karakter, premda su uzroci i sada, prije svega bili
socijalnog karaktera.
141 O ovim ustancima postoji obimna literatura. Njima su se posebno bavili Vaso ubrilovi i Milorad Ekmei. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine organizovala je
MEUNARODNI NAUNI SKUP POVODOM STOGODINJICE USTANKA U BOSNI I
HERCEGOVINI, DRUGIM BALKANSKIM ZEMLJAMA I ISTONOJ KRIZI 1875.-1878,
i radove 1977. objavila u tri toma.
275

Ustanak je pripreman i pokrenut kao provokacija i povod

osvajakog rata i njegovi ciljevi su bili apsolutno podreeni ciljevima
drava osvajaa Bosne i Hercegovine. im je ostvario tu funkciju
ustanici su i formalno prestali biti samostalan subjekat i osvajai su
najneposrednije preuzeli i rukovoenje i komandovanje u svoje ruke.
Posljedice ustanka i neuspjeha zavojevaa, pa i ukupne posljedice
voenja rata moralo je snositi ukupno stanovnitvo Bosne i Hercegovine.
im se pokazao neuspjeh, organizatori i pokretai ustanka i osvajakog
rata, zatraili su primirje i zakljueni mir platili preputanjem ustanika
u Bosni i Hercegovini na milost, prvo turskih, pa onda austrougarskih okupacionih vlasti. ta vie, pokazalo se da je i osnovna pretpostavka pokretanja i rata i ustanka - bila oslonac na Rusiju, koja se 8.
jula 1876. godine u Rajhtatu, devetog dana po polasku Srbije i Crne Gore
(30. juna 1876.) u rat saglasila da po uspjenom okonanju rata najvei dio Bosne i Hercegovine pripadne Austrougarskoj, a da Srbija i Crna
Gora dobiju izvjesna proirenja i rijekom Lim ih meusobno podijele.
Ustanak u Bosni nije uhvatio dubljih korjena, nije postao ustanak
pravoslavnog stanovnitva ak ni u ustanikim bazama u zapadnoj Bosni.
Poto Drinska vojska nije prodrla do njih tamo se odravao kao etovanje, pljaka i unitavanje manjih muslimanskih naselja. Broj ustanika
nije prelazio cifru od 3.000 boraca, pa je i prvi jedini vei okraj sa nizamom bio onaj 4. avgusta 1877. godine na Crnim Potocima (poginulo
je 150 ustanika), koja nije trajala due od dva sata. Proglaenjem prisajedinjenja Srbiji ustanak je, po Despotoviu bio ispunio zadatak.
Srbija, meutim, nije bila u stanju da prodre do ustanikih baza, i
poslije poraza i mira sa Turskom, ustanak je za srpsku vladu izgubio svaki smisao.
Ubacivanje preko Drine i Uvca sraunato je na etovanje u cilju
podstrekavanja izbjegavanja u Srbiju. Do objave rata Bosanski dobrovoljaki korpus u sastavu Drinske vojske narastao je na 2.800, a u julu
i na 4.000. Drinska vojska se ve poslije prvih neuspjeha u Semberiji,
i upozorenja u smislu Rajhtatskog dogovora, povukla nazad. Na Ibarsku
vojsku angaovanu prema Novom Pazaru to je ve tada imalo negativan uticaj. Umjesto da se Drinska vojska probije do zapadne Bosne
276

ona se polovicom septembra povukla i ve u avgustu su razoruana 4

bataljona mobilisanih, nedisciplinovanih i neobuenih dobrovoljaca
iz okupiranih dijelova Bosne.
Do tada dominantni socijalni ciljevi seljakih ustanaka i uvijek
prisutni elementi meukonfesionalne saradnje u ovim ratnim zbivanjima, bili su grubo ignorisani. Nosioci takvih ciljeva i takva saradnja
brzo su odstranjivani (M. Ljubibrati, V. Pelagi), a borba protiv organa
turske vlasti, koje se jo od Omer-painog pohoda i prema muslimanskom stanovnitvu ponaaju kao okupacione, zamijenjena je unitavanjem muslimanskih naselja i otimanjem zemlje uglavnom slobodnih
seljaka. Obeanja da se nee dirati u spahiluke, meutim, bila su samo
neiskren pokuaj da se privremeno neutralie jo uvijek dominantni
drutveni sloj u zemlji.
Koncepcija da se ubacivanjem eta pobuna pone u junim i zapadnim pograninim dijelovima bila je uslovljena koliko tolerancijom i
izvjesnom privremenom Austrougarskom podrkom, toliko i namjerom
da se prikrije osvajaka sutina ukupnog poduhvata srpske Vrhovne
komande kao organizatora, ali i motivisanosti tamonjeg, uglavnom
pravoslavnog stanovnitva za socijalne promjene. Tek poto se u tome
uspije trebalo je prodirati dalje u unutranjost. Vremenom i stepenom
te podrke uglavnom je odreeno i uee katolikog stanovnitva u
ustancima.

5. Svrgavanje osmanske vlasti 1878. godine

Dugo i sistematski pripremani separatni hrianski ustanci u Hercegovini i zapadnoj Bosni kao dio istovremeno pokrenutih seljakih ustanaka u drugim dijelovima Balkana, u ljeto 1875. godine otvorili su takozvano istono pitanje. Dogaaji su se brzo odvijali, iako su pokretai
(ustanici, Austrougarska, Srbija, Crna Gora, Rusija) imali razliite i meusobno suprotstavljene ciljeve.
277

Porta je iradom od 2. oktobra 1875. godine obeala odreene reforme i ferman o reformama objavljen je 12. decembra iste godine. Smirenje se nije postiglo. Reforme su se odnosile na itavu Carevinu i u Bosni
nisu imale znaajnijeg uspjeha. U igru su se ubacivali i ostali akteri.
Samo pet dana po objavljivanju fermana Andrai je uputio notu
velikim silama da zajedniki trae neke osnovne reforme u Bosni i Hercegovini (vjerska jednakost, ukidanje zakupa poreza, koritenje ubranih
sredstava u zemlji, te razliite olakice za poboljanje poloaja seljaka)
i da ih kontrolie Zajednika komisija. Poto se tom usprotivila Engleska, Andrai je, uz prethodnu saglasnost Bizmarka i Gorakova, prijedlog obnovio u formi Memoranduma od 13. maja 1876. godine, s tim
da nadzor vri konzularni kor u Sarajevu.
Srbija i Crna Gora, koje su ustanke u Hercegovini i zapadnoj Bosni
isplanirale i pripremile kao povod za rat protiv Turske, 30. juna 1876.
su ga i objavile, na to je uslijedilo proglaenje prisajedinjenja Bosne
Srbiji. Knjaz Nikola je i bez toga 20. avgusta 1875. postavio svog serdara
Petra Vukotia da rukovodi ustankom u Hercegovini.
Na Carigradskoj konferenciji krajem 1876. godine iskristalisalo
se bilo miljenje velikih sila da Bosna i Hercegovina treba da dobije
autonomiju. Osnovne konture te autonomije trebalo bi da budu sline
ostalim balkanskim vazalnim dravicama. Autonomnom Bosnom i Hercegovinom upravljao bi guverner (valija namjesnik), postavljen od Porte,
uz saglasnost velikih sila, sa mandatom od 5 godina. Pored njega postoji
Narodna skuptina sastavljena po vjerskom kljuu, po 2/5 muslimana
i pravoslavnih i 1/5 katolika. Uvodi se ravnopravnost vjeroispovjesti i
lokalna samouprava, a gradovi sa vie od 10.000 stanovnika dobijaju
status samoupravnog sreza. Turska vojska e biti smjetena u tvravama
i gradovima. Komisija garantnih sila za nadzor nad sprovoenjem
ovog Samoupravnog statuta imae mandat od jedne godine i raspolagati odreenim policijskim kontigentom. Za razliku od postojeeg
Vilajetskog ustava, koji je osiguravao muslimansku veinu, ovaj koncept je predviao hriansku veinu. Konferencija se, meutim, zavrila
neuspjehom, poto se Turska nije sloila sa prijedlogom velikih sila. Dvije
godine kasnije po zavretku rusko-turskog rata, Jedrenskim primirjem i
278

Sanstefanskim mirovnim ugovorom Turska je, uz manje izmjene, morala

prihvatiti ovaj koncept bosanskohercegovake autonomije.
Vijest o zakljuenju Sanstefanskog mira u Bosni i Hercegovini
je primljena 5. marta 1878. godine sa indiferentnou, vijest o autonomiji bez gunanja, ali i sa zabrinutou to se tie oblika autonomije. U svakom sluaju nadali su se da e se izdaci za plate inovnika
(angaovanjem domaih ljudi) smanjiti bar za polovinu. Jedino protivljenje se odnosilo na, Srbiji i Crnoj Gori obeano odvajanje znaajnog
dijela Vilajeta. Zamjenik valije Konstan-paa, ispitujui javno miljenje
utvrdio je da su odnosi izmeu muslimana i krana bolji nego to su bili
ranije i bolji nego to je mislio, pa da otpora autonomiji i eventualnim
reformama nee biti, a uzroke nezadovoljstva uglavnom svodi na upravljanje pravosuem i nedovoljne plate policije, prinuene da ivi na troak
stanovnitva.
U maju, samo dva mjeseca kasnije, kada su ve doprle vijesti o mogunosti da turska vlast u Bosni bude zamijenjena okupacijom neke
hrianske sile, posebno pod utiskom vijesti o okrutnom postupanju ruskih
trupa, poeo se kristalizirati Pokret za otpor eventualnoj okupaciji i
odbranu vjere i domovine.
U daljem toku kako se opasnost od okupacije sve vie fiksirala na
Austrougarsku, to je unekoliko otklanjalo opasnost po religiju i privatno
vlasnitvo zemljoposjednika. Ta injenica je, poslije viegodinje i viestruke podvojenosti omoguila da se u kratkom i veoma burnom vremenu, ciljevi Pokreta ponu koncentrisati na odbranu domovine, to ga
je inilo prihvatljivijim za sve graane Vilajeta, bez obzira na vjersku
opredijeljenost. Razbijanje unutranjeg jedinstva, uostalom, na bilo kojoj
osnovi, u prolosti Bosne bilo je sredstvo njenog osvajanja i pokoravanja. Habzburka monarhija na tom je bila ozbiljnije angaovana
jo od XVII vijeka, a u ovom, XIX stoljeu u to su se aktivno upustili
nacionalisti susjednih naroda. Ni u tri godine oruane aktivnosti to im
nije ni izdaleka uspjelo kao to se mislilo. Ustanak je odavno bio splasnuo,
a u zemlju se ve bilo vratio izvjestan broj izbjeglica.
U takvoj atmosferi maja 1878. godine krenulo se sa nekim optim
zahtjevima, u formi adresa Porti i slino, a onda i zahtjevima za obra279

zovanje nekih narodnih organa i tijela. Protivljenje okupaciji, uvoenje reformi, autonomija Pokrajine, obrazovanje Narodnog sabora
i uvoenje bosanskog jezika u svim nadletvima, bili su osnova tih
zahtjeva. Protivljenje austrougarskoj okupaciji bilo je jako izraeno
kod dvije najbrojnije grupacije (muslimana i pravoslavnih), imalo je
podrku jevreja, a nije bilo bez podrke ni katolika. Otuda i svijest o
zajednikom interesu i zajednikom radu na odbrani domovine.
Kao prvi odgovor na takvu aktivnost moemo smatrati poziv guvernera uglednim muslimanima i kranima Sarajeva u Konak, da ih 28.
maja 1878. godine obavijesti da se nikakva austrougarska okupacija
Bosne ne sprema, da ona, prema Sanstefanskom ugovoru ostaje pod
direktnom vlasti Porte, ali bi trebalo da se uvede neka poluautonomija.
To je naravno bila obmana, i samo je dolila ulje na vatru nepovjerenja
pa e se manifestovati ponovnim okretanjem Bonjaka samima sebi.
Naputanje nizamskih jedinica upeatljiv je pokazatelj toga.
U junu je ve stigla podrka i od uglednih pravoslavnih emigranata
oko Mie Ljubibratia u vidu Proglasa muslimanima i hrianima da
se sloe u borbi protiv Austrougarske, da obrazuju privremenu narodnu
vlast u Sarajevu, da pozovu izbjeglice da se vrate u zemlju, da se obrazuje
vojska i svi graani pozovu na oruje ...
Provjerena vijest o predstojeoj okupaciji Bosne stigla je u Sarajevo
3. jula 1878. godine. Tog dana je austrougarski konzul dobio od grofa
Andraija telegram u kome ga je obavijestio da je Berlinski kongres
na sjednici 28. juna povjerio Austrougarskoj misiju da uspostavi red u
Bosni i Hercegovini. Tih 25 dana stvorili su braniocima Bosne neophodno, makar i minimalno vrijeme za organizaciju otpora. A trebalo
je sruiti postojeu, s t r a n u i organizovati novu, d o m a u vlast
na svim stepenima, kao uslova za pripremu, organizaciju i bilo kakvu
opremu s v o j i h o r u a n i h s n a g a spremnih da se odupru
viestruko nadmonoj evropskoj velesili.
Javna reakcija je izbila punom silinom ve 5. jula. U Sarajevu i
drugim gradovima odrane su masovne demonstracije i zatvorena arija
kao najvei stepen uzbuenja. Demonstracije u Sarajevu su se ak pretvorile u oruanu pobunu. Demonstranti su prodrli u Konak i prisilili
280

Veli-pau na ostavku. Ve taj prvi val nezadovoljstva pored vojnog

komandanta, Veli-pae, odnio je generalnog sekretara Vilajeta i veliki
broj drugih osmanskih funkcionera. Neveliki Narodni odbor, formiran
jo 5. juna, tog dana je pojaan novim, ak vrlo radikalnim142 ljudima.
Postao je samostalan u odnosu na tursku vlast i odluan u suprostavljanju okupaciji, a njegov vienacionalni sastav je jo jasnije
izraen.143
Izmeu ostalog Odbor je trebao da pretrese i pitanje uprave zemljom,
iji prvi zakljuak je ve 8. juna bio da se formira Narodna skuptina,
koja e pred vlastima zastupati interese zemlje i naroda.
Skuptina je trebala da ima 36 poslanika, od ega 14 nemuslimana.
Za predsjednika je izbaran Sulunah-efendija Sokolovi, ali zbog okolnosti koje su nastupile Skuptina nije radila u punom sastavu. Njen rad je
praktino obavljao Narodni odbor u kome je 5. jula na zboru u Begovoj
damiji broj lanova sa 20 povean na 50 (30 muslimana i 20 ostalih).
Dvije sedmice je vladala neka vrsta dvovlaa u kojoj se jo
priznavao suverenitet Osmanskog carstva, ali stvarnu vlast u Bosni
nije imao valija Mazhar-paa, nego Narodni odbor. Dio begova i
uleme u unutranjosti ostao je jo neko vrijeme pod uticajem Carigrada i
sklon kapitulaciji pred invazionim austrougarskim trupama, shodno
nareenjima koja su stizala iz Carigrada.
Ve 7. jula 1878. godine Narodni odbor je izdao Naredbu da se
svi ljudi sposobni za oruje, bez obzira na vjeru, popiu radi odbrane
zemlje i da svi gradovi na granici prue otpor ulasku austrougarske
vojske do dolaska glavnih snaga iz unutranjosti.
Novi vojni komandant Bosne, Hafiz-paa doao je u Sarajevo 12.
jula, a sa njim i pljevaljski kadija Mehmed Vehbi emsekadi. Sutradan su na sjednici Pokrajinskog vijea podnijeli suprotne savjete.
Hafiz-paa je saoptio odluku Porte da se okupacija izvede bez borbe, a
142 Odbor je imao 26 lanova. Predsjednik je bio Mustajbeg Fadilpai. Nemuslimane
su zastupali: Dimitrije Jevtanovi, Petraki Petrovi, fra Grga Marti i Salomon Salom.
143 Najradikalniji su Salih Vilajetovi Hadi Lojo, Muhamed Hadijamakovi, Rizvanbeg Halilbai i hadija Halaevi.
281

emsekadi podrao odluku Narodnog odbora da joj se prui sveopti

narodni otpor i uvjeravao Vijee da se austrougarska okupacija moe
sprijeiti orujem.
Od tada se Narodni odbor, koristei ogorenje zbog izdaje Porte i
Sultana, koncentrie na mobilizaciju naroda svih vjera, organizaciju
odbrane i prikupljanje sredstava za to. U tom cilju obrazovane su dvije
vojne komisije, koje su zajedniki i u istoj zgradi radile na istim poslovima, pod rukovodstvom Smailbega Selmanovia i Petrake Petrovia.
Uporedo se sprovodi agitacija u vojsci i bataljoni sastavljeni od Bonjaka
su ubrzano prelazili na stranu Narodnog odbora.
Konaan raskid dogodio se 27. jula 1878. godine, kada je naoruano stanovnitvo iz svojih redova izabralo predstavnike i s njima
na elu guverneru i vojnom komandantu podnijelo ultimatum, da
odmah dadu ostavke i saoptili im da se u Bosni obrazuje Narodna
vlada. Tog dana i posljednji bosanski bataljon bio je preao na
stranu Narodnog odbora pa oni nisu ni imali drugog izbora. Sutradan
su, poto je Vlada obrazovana, izvrene i formalnosti oko predaje
vlasti. Narodna vlada je o tome odmah obavijestila sve kadiluke i naredila da se orujem odupre austrougarskim trupama ako preu granicu.
Podrka naroda bila je sveopta, i to se manifestovalo bratimljenjem na
ulicama. Salih Vilajetovi je sa svojim ljudima prodro u skladite iz koga
je narodu podijelio oko 4.000 modernih puaka i veliku koliinu municije.
Pokuaj austrougarskog konzula da predstavnicima Vlade proita
Proklamaciju cara Franje Josipa narodu Bosne i Hercegovine, osujetio
je Muhamed Hadijamakovi rijeima: Narod Bosne nee da zna za
Berlinski kongres, niti priznaje tueg vladara, te da e svaki napad na
Bosnu biti doekan orujem. Konzul je sa 96 austrougarskih dravljana
istog dana napustio zemlju.

282

283

IV/14 GRADAEVIEV POHOD NA KOSOVO (1831.)

i HAMDI-MEHMEDPAIN NA BOSNU (1832.)

IV/15 HUSEINKAPETAN GRADAEVI

IV/16 OMER-PAA LATAS

284

285

IV/17 NOVOPAZARSKI SANDAK ODVOJEN OD BOSANSKOG VILAJETA

- PRIKLJUEN KOSOVSKOM VILAJETU (1878.)

IV/18 KLJU

IV/19 SREBRENIK
86

PETI DIO
BOSNA I HERCEGOVINA U SASTAVU
AUSTROUGARSKE MONARHIJE
(1878. DO 1918)

1. Berlinski kongres i podjela interesnih sfera na Balkanu

2. Iskustva i pouke odbrambenog rata protiv
Austrougarske - 29. jula do 20. oktobra 1878. godine
3. Hercegovaki ustanak 1882. godine
4. Dravnopravni poloaj okupirane Bosne i organizacija uprave
5. Vojna organizacija i obezbjeenje okupacije
6. Aneksija i izmjene u organizaciji uprave
7. Iskustva Prvog svjetskog rata i njegove posljedice

1. Berlinski kongres i podjela interesnih sfera na Balkanu

U Velikom ratu 1683. do 1699. godine, proizalom iz neupjelog pokuaja velikog vezira Osmanskog carstva Kara Mustafa-pae da zauzme
Be, Bosanski ejalet je prvi put bio u situaciji da se brani od okupacije
Habzburkog carstva, i da se manje vie brani i odbrani sopstvenim
snagama.
Iskustva tog rata bila su teka i bolna: - ogromni ljudski i materijalni,
kao i izvjesni teritorijalni gubici; - surovost krstakog koalicionog ratovanja ije su posljedice zatiranje islama ne samo na irem prostoru Panonije; - prihvat ogromnog broja izbjeglica sa tog prostora; - paljevina Sarajeva i vie drugih bosanskih gradova; - preputenost isturenog graninog
Ejaleta samom sebi u optoj opasnosti po Osmansko carstvo.
U XVIII stoljeu ta opasnost se ponovila tri puta: 1714. do 1718.
godine, 1737. do 1739. godine i 1788. do 1791. godine. Poarevakim
mirom na kraju prvog rata Habzburko carstvo je prigrabilo ui granini
pojas uz Unu i Savu i 1726. godine sklopilo savez sa Rusijom u cilju
daljeg zajednikog nastupa na Balkanu i podjeli sfera interesa na njemu.
U odnosu na Bosnu cilj sva tri ova rata je bio njena okupacija. U prva
dva rata ponovo se insistiralo na pokrtavanju muslimana, kao uslovu
za ostanak u ivotu i tek carskom Proklamacijom za trei (Dubiki) rat
i pripadnicima islamske vjeroispovjesti garantovana je ravnopravnost
sa ostalim graanima monarhije, a primamljiva obeanja bila su upuena
i spahijama i janiarima. Iskrenost garancija i obeanja, meutim, u praksi
nije potvrena.
Kada je 1815. godine na Bekom kongresu, poslije Napoleonovih
poraza francuska provincija Ilirija predata Austriji, Bosna je njenom
291

teritorijom bila obuhvaena sa sjevera, zapada i juga pa je meudravna

granica Habzburkog i Osmanskog carstva, odnosno Bosne (od ua Drine
u Savu do Orjen planine jugoistono od Trebinja) iznosila vie od 900 km,
ili dvije treine ukupne granice Vilajeta. Ta situacija je ponovo potakla
austrijske aspiracije na ovom prostoru, ali je njihovo ispoljavanje ovisilo
o njenim odnosima na zapadu i potom odnosima sa Rusijom, a neko
vrijeme i od unutranjih potresa pa su do izraaja doli tek po Nagodbi
sa maarskim feudalcima iz 1867. godine, odnosno transformaciji centralistike Carevine u dualistiku Austrougarsku monarhiju i otvaranju istone krize sedamdesetih godina.
U tom okviru Rajhtatskim dogovorom 1876. ponovo je aktuelizovana podjela interesnih sfera izmeu Austrougarske i Rusije (Solun
- Istanbul). U zamjenu za Austrougarsku neutralnost u Rusko-turskom
ratu 1877/1878. godine, Austrougarska je od Rusije dobila saglasnost da okupira Bosnu i Hercegovinu. Rusija je 15. januara 1877. godine
tu saglasnost potvrdila i precizirala Budimpetanskom konvencijom.
To je bila znaajna podloga da Berlinski kongres sedam velikih sila
(13. juna do 13. jula 1878) Austrougarskoj povjeri mandat za okupaciju
Bosne i Hercegovine, kako bi rijeila suprotnosti koje su dovele do
ustanka.
Osnovni zadatak Berlinskog kongresa je, inae, bio revizija Sanstefanskog mirovnog sporazuma koji je u martu te godine Rusija nametnula Turskoj i u okviru koga je za Bosnu i Hercegovinu bila predviena
neka kvazi autonomija u okviru Osmanskog carstva.144
U govoru na 8. sjednici Kongresa 28. juna 1878. godine grof ula
Andrai (Gyula Andrassy) je istakao da se stanovnitvo sastoji od
muslimana, pravoslavnih i katolika, koji ne ive odvojeno, ve
izmijeani po istim okruzima, varoima i selima (et ne vivant pas
dans des circonscriptions diferentes) istakao je da je u Austrougarsku
izbjeglo vie od 200.000 stanovnika koji ni poslije tri godine ne pristaju da se vrate na svoja ognjita, a ona je do tada na njihovo izdra144 Kako je 28. maja 1878. valija Safet-paa saoptio muslimansko-kranskoj delegaciji
u Konaku.
292

vanje potroila vie od 10 miliona forinti. Za glavni povod koji povremeno potresa Bosnu i Hercegovinu Andrai smatra agrarno pitanje, jer
se sva nepokretna imovina nalazi u rukama muslimana, kao i da bi
autonomija donijela arite stalnih nemira.
Lord Solsberi (Salissbury) je tada proitao Memoradnum sa prijedlogom da Austrougarska posjedne Bosnu i Hercegovinu i da njome
upravlja.
Odluka je donesena u tom smislu, s tim to Austrougarska ne eli da
preuzme upravu Novopazarskog sandaka, pa tamo ostaje turska uprava,
ali Austrougarska e na itavoj teritoriji Vilajeta drati garnizone i imati
vlast nad trgovakim i vojnikim putevima.
Andrai je prihvatio privremenost okupacije, ali je stvarno elio
stalnu okupaciju i konanu aneksiju obje pokrajine. Pored tog to je to za
dvojnu monarhiju bila nadoknada u Italiji izgubljenih pokrajina, otvarala se perspektiva nastupanja prema Solunu. Dranje puteva u Sandaku
do Mitrovice (gdje se zavravala Solunska pruga) uz to imalo je izvanredan znaaj za austrougarski uvoz. Ostavljanje turskog suvereniteta je
imalo presedan (Kipar koji je pod istim uslovima preuzela Engleska).
Godine 1880., 28. marta zakljuen je konkordat izmeu ekumenskog
patrijarha i Austrougarske, kojim se regulie postavljanje episkopa u Bosanskoj, Zvornikoj i Zahumskoj eparhiji.
Kongres je Srbiji i Crnoj Gori priznao nezavisnost, a osigurana
su im i znatna teritorijalna proirenja. U odnosu na Bosanski vilajet
Kongres je zemlju osakatio za itav Novopazarski sandak i velike dijelove Hercegovakog sandaka. Tako je teritorija Crne Gore udvostruena, Novopazarski sandak je ostao u sastavu Osmanskog carstva
i prikljuen Rumelijskom vilajetu, dok je Srbija uz pomo obmane145
dobila etiri okruga (Ni, Pirot, Leskovac i Vranje) na jugoistoku zemlje.
Sultan je zadrao formalni suverenitet nad Bosnom i Hercegovinom,
a austrougarska okupacija je trebalo da bude privremena.
145 Kad je Kongres zakljuio da e pripadnost etiri zauzeta okruga biti rjeena plebiscitom, Srpska vrhovna komanda iscenirala je bjegstvo (ustvari progon) veinskog muslimanskog
stanovnitva i potom im sprijeila povratak, ime je odluen ishod dogovorenog plebiscita.
293

Dok su velike sile rjeavale svoje probleme, meusobno usklaivale aspiracije i dijelile sfere interesa saznanja o nekim rjeenjima koja
se odnose na Bosanski vilajet ubrzavala su konsolidaciju i uobliavanje
Pokreta za sopstvenu odbranu, za odbranu domovine od nove okupacije.

2. Iskustva i pouke Odbrambenog rata protiv Austrougarske

- 29. jula do 20. oktobra 1878. godine

U poetku austrougarske invazije Bosna i Hercegovina je bila

nezavisna drava. U njoj je bila svrgnuta osmanska vlast i obrazovana Bosanska narodna vlada. To ovom tromjesenom ratu daje
jasnu legitimaciju odbrambenog rata.
Konaan raskid Bosne sa Osmanskim carstvom izvren je 27. jula
1878. godine po svrgavanju guvernera Vilajeta i predaje vlasti Narodnom
odboru, koji je sutradan obrazovao Bosansku narodnu vladu. Sutradan,
poslije obrazovanja Bosanske narodne vlade, austrougarske trupe su
poele prelaziti granicu.
Za invaziju na Bosnu, Generaltab Austrougarske vojske mobilisao
je 13. armijski korpus, ojaan 18. pjeadijskom divizijom. Ukupno 82.119
vojnika i oficira, te 13.319 konja, odnosno 65 pjeadijskih bataljona, 14
eskadrona konjice, 28 artiljerijskih baterija sa 112 topova, 19 tehnikih eta
sa etiri zapregnuta mostova trena. Invazione jedinice su popunjene eksteritorijalno sa itave teritorije Monarhije. U mirnodopskom rasporedu
13. korpus je posjedao Hrvatsku, a 18. divizija Dalmaciju, otuda su iz ovih
pokrajina na zadacima prevoza vojnih potreba bile angaovane itave
kolone zaprenih kola i karavani tovarnih konja, sa poslugom.
Koncentracija invazionih trupa zavrena je sredinom jula i glavnina
13. koprusa bila je grupisana u rejonu Slavonskog Broda. Uz tab korpusa tu su bile njegove pritabske jedinice i ustanove, te 6. brdska
divizija i 13. pjeadijska brigada. Pomone snage korpusa bile su gru294

pisane u Slavonskom amcu (20. pjeadijska divizija) te Gradiki i

Kostajnici (7. pjeadijska divizija). Glavnina 18. pjeadijske divizije
trebala je nastupiti od Metkovia uz Neretvu, prema Mostaru, ali je potom
zadatak preinaen tako da je prema Mostaru nastupila iz Imotskog i
Vrgorca.
Glavnina Korpusa (6. i 7. brdska divizija, 39. pjeadijska brigada
i korpusne jedinice i ustanove), nastupajui uz Bosnu i Vrbas trebale su
se u rejonu Zenice objediniti u jednu kolonu i zauzeti glavni grad Sarajevo, dok su 20. i 18. pjeadijska divizija trebale nastupiti prema Tuzli i
Mostaru, a onda i posjesti ostale dijelove Zvornikog, odnosno Hercegovakog sandaka.
Na brzu ruku obrazovana Vlada, kojoj je iz taktikih razloga za
predsjednika, tek 2. avgusta, doveden smijenjeni vojni komandant Hafizpaa, nije imala vremena da bolje i potpunije organizuje odbranu, nego
to je to ve uinio Narodni odbor, niti je imala dovoljno sposobnih ljudi
da detaljnije organizuje vojsku i komandovanje u njoj, odnosno da organizuje plansko voenje operacija, pa ni blagovremeno preuzimanje vlasti
u svim mjestima Bosne i Hercegovine, a naroito u graninim kazama
i gradovima. To se sa zakanjenjem, na primjer, dogodilo u Tuzli (31.
jula) i Mostaru (2. avgusta) gdje su tek tada protjerani ili pobijeni turski upravni inovnici. Za Bosanski Brod, Derventu, Bosansku Gradiku,
Bosanski Novi, Kostajnicu bilo je ve kasno i turske posade su ove
gradove invazoru predale bez otpora. Najznaajniji Filipovievi uspjesi
(u prva tri dana) su bili zauzimanje Prijedora, Banja Luke i Doboja. Zna
se da se samo iz Banja Luke prema Manjai povuklo oko 600 boraca.
Vrhovni komandant Bosanske narodne vojske, Smailbeg Selmanovi, uglavnom se oslonio na ranije formirane vojne komisije i nije
obrazovao Generaltab, pa je u poetku rukovoenje odbranom svedeno
na upuivanje prvoprikupljenih dobrovoljaca na odreene pravce i imenovanje komandanata na tim sektorima:
- Tako je iz Sarajeva prema epu 5. avgusta sa nekoliko hiljada
boraca krenuo zamjenik vrhovnog komandanta Muhamed Hadijamakovi, ime je i izraeno teite odbrane;

295

- Mehmed emsekadi, koji je 4. avgusta stigao u Sarajevo sa

nekoliko stotina dobrovoljaca iz Novopazarskog sandaka upuen je u
Tuzlu, gdje se ve pod orujem nalazilo 3.500 boraca, pa e on preuzeti
i komandovanje odbranom Zvornikog sandaka, ali i protivnapadom u
cilju presijecanja snabdijevanja i glavne napadne kolone u dolini Bosne.
U Tuzlu je upuen i Zvorniki srpski odred, pod komandom oke Popovia;
- U Hercegovinu, u Konjic su upueni Ismet-paa Uzuni i Asim
Muteveli, da se tamo stave na elo Narodne vojske i sprijee eventualni
prodor 18. divizije prema Sarajevu;
- U dolinu Vrbasa kao pojaanje, prema Jajcu upuena su dva odreda.
Sarajevski srpski odred (1.000 boraca), pod komandom bimbae Riste
Bujaka i drugi, Ramski, pod komandom juzbae Aleksandra Kezia;
- Zaobieni Bihaki sandak, odnosno Duboka krajina takoe se organizovao za odbranu i ve 1. avgusta je Odred pod komandom Ahmedage
Pozderca (izmeu 2.000 i 3.000 boraca) oslobodio dan ranije zauzeti
Bosanski Novi, presijecajui snabdjevaku komunikaciju 1. brdske brigade;
- Neke opte rezerve nije bilo, ali su zapoeto prikupljanje dobrovoljaca i mobilizacija bili u toj funkciji.
Imajui sve ovo u vidu Bosanska narodna vojska se dosta brzo
mobilisala i organizovala otpor na svim pravcima odbrane, ali je do prvih
okraja dolo tek etvrtog dana od neprijateljevog prelaska granice. injenica da je u tom prvom okraju osloboen prvi privremeno zauzeti grad
(Bosanski Novi) dala je silan polet braniocima posebno u Bihakom
okrugu, gdje se do sredine avgusta pod oruje okupilo oko 41.000 boraca.
Dva dana kasnije (3. avgusta) pred Maglajem je uniten austrougarski Izviaki odred (Konjiki eskadron 6. divizije). Ve 4. avgusta
i 18. divizija je naila na prve oruane otpore (kod Ljubukog - manji i
kod itluka - jai). Petog avgusta na sedlu Rogoj, izmeu Sitnice i aavice, sjeverno od Varcar Vakufa (Mrkonji Grada) odigrao se i znaajniji
sudar sa 7. divizijom u kome je 1.000 ili 1.500 branilaca u troasovnom
boju izbacilo iz stroja 44 austrougarska vojnika, ali su i sami imali oko
296

100 mrtvih, meu kojima je i komandant prethodnice Hrustanbeg

Bievi. Tog dana je 18. divizija, u otrom okraju zauzela Mostar, a 20.
divizija Gradaac, pa je tek sutradan kod Graanice naila na prvi otpor.
Ocjenjujui da e njegov korpus nailaziti na sve vei otpor general
Filipovi je zakljuio da nee moi brzo okupirati zemlju i izvriti njenu
pacifikaciju. Generaltab je stoga naredio mobilizaciju tri nove divizije (1, 4. i 36.) sa ukupno 10 brigada.
Ne ekajui da stigne tih deset novih brigada (gotovo 50.000 vojnika), Filipovi je nastavio nastupanje, ali se ve 7. avgusta uvjerio da
e mu biti neophodne. Tog dana su se na pravcima nastupanja 6. i 7.
divizije, kod epa i Jajca odigrali znaajni bojevi.
Odbranom epa komandovao je zamjenik komandanta Bosanske
narodne vojske Muhamed Hadijamakovi, koji je jednu treinu snaga
rasporedio s obje strane ceste na Veljoj planini, a glavninu na epakom
brdu i u samom gradu.
Ojaana 6. divizija ovim pravcem je nastupala sa 20 bataljona pjeadije, 6 samostalnih eta, 8 eskadrona konjice, 8 artiljerijskih baterija i
8 korpusnih mostova ukupno 25.000 vojnika, dok su branioci epa
imali izmeu est i sedam hiljada boraca sa est topova na Veljoj planini
i nekoliko pozicionih u epakoj tvravi.
Poto su branioci prednjeg kraja na Veljoj planini bili natkriljeni sa
po jednim austrijskim pukom, povukli su se u sastav glavnine. Branioci
epa su taj dan odoljeli napadima viestruko nadmonog neprijatelja,
ali je na osnovu visine obostranih gubitaka, uvee, Hadijamakovi odluio da se povue.
O odbrani Jajca 7. avgusta 1878. godine raspolaemo sa neto vie
podataka relevantnih za analizu sa stanovita iskustava, pa emo rekonstrukciju tog boja iznijeti malo detaljnije. Podaci o ovoj grupaciji Bosanske
narodne vojske omoguavaju nam da izvuemo i neke zakljuke o
ukupnom karakteru Bosanske narodne vojske, njenom multikonfesionalnom i klasnom sastavu. Pokuaemo i da izvuemo neke zakljuke o mobilizacijskim, taktikim, operativnim i strategijskim postupcima, kao i naoruanju, opremljenosti, pa i obuci Bosanske narodne vojske.
297

Vrbas je jedna od 4 velike bosanske rijeke kojima su sa sjevera u

srce Bosne vodili pravci nastupanja neprijatelja. Tim pravcem je ravno
prije 241 godinu bio krenuo i princ Hildburghauzen (Joseph Friedrich
Sachse Hildburghausen). Kao to se sjeamo, iako je granina tvrava
Gradika bila u njegovim rukama, on je 4. avgusta 1737. godine poraen
pod Banjom Lukom, ne prodrijevi ni 50 kilometara u dubinu. Sada je
feldmaral fon Virtemberg (von Wirtemberg) u tri dana bez otpora i gubitaka zauzeo i razoruao ne samo granine tvrave (Novi, Kostajnicu;
Dubicu i Gradiku), nego i Prijedor i Banja Luku.
Iako je dan prije toga izgubio Novi, Virtemberg je ve 2. avgusta,
usmjerio glavninu snaga preko Manjae prema Varcar Vakufu i Jajcu.
Mobilizacija znaajnijih snaga za odbranu ovog pravca postala je mogua
tek kad je 3. avgusta svrgnut travniki mutesarif. Praktino za tri dana
okupljeno je pet odreda i tri nizamska bataljona sa 6 topova. Iako su
neki pristizali i u toku boja, za odbranu Pravca, raspolagalo se sa osam
do deset hiljada boraca:
- Prethodnica, pod komandom Hrustanbega Bievia se sastojala od dobrovoljaca iz Jajca i Varcar Vakufa, te onih koji su izbjegli iz
Banja Luke, kao i odreda srpskih seljaka ispod Manjae pod komandom
mjesnog popa. Imala je 1.500 boraca;
- Odred dobrovoljaca iz Travnika i okolice imao je 2.000 oficira i
vojnika;
- Odred dobrovoljaca iz Uskoplja, kojim je komandovao Alibeg
Miralem, imao je 2.300 boraca;
- Odred 1.000 Sarajevskih Srba pod komandom bimbae Riste
Bujaka;
- Odred 400 do 600 Hrvata iz Prozora, pod komandom juzbae
Aleksandra Kezia;
- Redifski bataljon iz Sarajeva (1.000 boraca);
- Nizamski bataljon (1.000 boraca) Dafera Miralema;
- Nizamski bataljon (1.000 boraca) i Baterija Krupovih topova koji
su do tada inili posadu Travnika;
298

- U toku same borbe pojedinci iz okoline Jajca dolazili su na poloaje branilaca i ukljuivali se u borbu.
Odbranu Jajca je organizovao i njome u toku boja komandovao
Dervibeg Kulenovi. U tom mu je svakako pomogao i brat Raidbeg
Kulenovi, poznati junak, to je vrlo znaajno doprinosilo autoritetu
komandanta.
Organizacija odbrane i prikupljanje dobrovoljaca u Gradu, moralo je poeti najkasnije 2. avgusta. Tog dana je iz Jajca morao krenuti
Bievi kako bi u rejonu prevoja Rogoj, na nekoliko kilometara ispred
Varcar Vakufa okupio tamonje dobrovoljce i organizovao Prednji odred,
ije su patrole ve 4. avgusta pripucale na prethodnice prvog ealona
7. austrougarske divizije.
Brdovito zemljite i oslonac na Lisin i Golu planinu, pa i na gradsku
tvravu, omoguavalo je pripremu solidnih odbrambenih poloaja, ali za
to nije bilo vremena. Odbrana je, zbog toga, postavljena u jednoj liniji
sa slabom rezervom. Pored pomenute Baterije podravana je i sa dva
manja topa sa Gradske tvrave, tako da je agresor bio daleko nadmoniji u artiljeriji.
Prednji odred na Rogoju prihvatio je 5. avgusta 1878. borbu sa gotovo
itavom 2. brdskom brigadom, i u njoj izdrao itava tri sata. Tek poslije pogibije i ranjavanja oko dvije stotine boraca i komandanta, Predhodnica se, preko Majdana povukla prema Jajcu i tu se 6. avgusta prikljuila glavnini, koja je sa mara iz Travnika upravo pristizala.
Ve oko 9.00 sati 7. avgusta 1. i 2. brigada 7. divizije podile su
poloaju branilaca i prema vatri utvrdile njegovo protezanje. Pokuaje
da obiu na Lisin i Golu planinu nenaslonjena - krila osujetile su
dobro prikrivene nevelike rezerve. Oko 13.00 sati naila je snana ljetna
oluja. Branioci su to iskoristili da posustalo desno krilo ojaaju upravo
pristiglim bataljonom Dafera Miralema. To je izmeu 14.00 i 15.00
sati dovelo u krizu austrougarsko lijevo krilo. Krajnjim zalaganjem oficira,
pristizanjem posljednjih rezervi i preciznoj vatri viestruko nadmone
artiljerije, boj je konano odluen oko 16.30 sati. Borba se nastavila
jo neko vrijeme, ali su branioci morali odstupiti.
299

Pored 342 na bojitu naena branioca, zarobljeno je jo 300 vojnika

i svih 5 topova. Sedma divizija je imala oko 200 izbaenih iz stroja,
ali je Bojem tako iscrpljena da je tek trei dan mogla nastupiti prema
Travniku. Ova dva boja austrougarska strana je smatrala odluujuim za
poetni period, ali je veoma znaajna i injenica da je Narodna vojska
smogla snage da jednog dana bije ovakva dva boja. Potvrdilo se da se u
Bosni vodi pravi rat, a ne parada ete husara sa vojnom muzikom,
kako je Andrai (Gyula Andrassy, austrougarski ministar spoljnjih poslova) obeavao na Berlinskom kongresu.
Obostrano su pretrpljeni visoki gubici, ali su se branioci morali
povui prema Travniku i Zenici. Ovi poetni porazi nisu pokolebali
moral branilaca. Uoene su osnovne prednosti i slabosti agresora i ve
slijedeih dana Bosanska narodna vojska na oba krila prema 13. korpusu postie znaajne rezultate.
Osmog, devetog i desetog avgusta emsekadi je snanim otporom odbranio Tuzlu, i natjerao napadae na povlaenje, a branski
kajmekam Mehmedbeg emerli iz Brkog sa vie hiljada prodro u
pozadinu 20. divizije prema amcu, gdje se na oruje diglo jo oko 3.000
boraca. Time je 20. diviziji odsjeena odstupnica preko Save i (15. avgusta) odbaena na lijevu obalu Bosne. Kako je 11. avgusta Odred Hasana
ekia (3.000) zauzeo Prijedor, a 14. avgusta i Banja Luku (bez Katela)
zaprijeeno je odsijecanjem i komunikacija u pozadini glavnine Filipovievog korpusa u dolini Bosne i Vrbasa.
Iskusni vojskovoa general Filipovi ubrzao je 10. avgusta nastupanje prema Sarajevu, u nadi da e njegovim zauzimanjem skriti otpor
Bosanske narodne vojske. Trupe su nastupale oprezno i sporo ali su bile
iznenaene izostankom odbrane Vranduka pa i ue odbrane Zenice
i Travnika. Tokom 13. avgusta su se njegove kolone spojile kod Viteza.
Zato je to bilo tako, teko je bez dodatnih izvora objasniti; zato na glavnom pravcu napada nisu prikupljene jae snage, zato bar za taj pravac
nije bilo rezervi i zato nisu eelonirane; a naroito zato nije branjena
tako mona prepreka kao to je Vranduki klanac? Zato nisu branjeni
tako znaajni gradovi kao to su Travnik i Zenica? Najvjerovatniji
odgovor je kombinacija nepripremljenosti i neukosti sa sabotaom i
izdajom kapitulantskih elemenata u Narodnom odboru.
300

Uplaeni prodiranjem austrougarskih trupa prema Sarajevu i koristei odsustvo glavnih voa otpora (Selmanovia, Hadijamakovia i
Vilajetovia) kapitulanti u Narodnom odboru uputili su 12. avgusta
delegaciju Filipoviu u Zenicu i zamolili prekid vatre i dalje nastupanje
trupa, dok se narodu ne objasni cilj njihovog dolaska i razdijeli carska
Proklamacija. Saznavi od Hafiz-pae jainu Narodne vojske i raspored
bivih nizamskih bataljona, uprkos svog tekog poloaja Filipovi je
energino odbio zahtjev.146 Saznavi za dolazak i cilj Delegacije u Zenicu,
Salih Vilajetovi, koji se sa svojim jedinicama nalazio na frontu kod
Busovae, vratio se u Sarajevo radi obrauna sa kapitulantima. Hafizpaa i Kadija su ga obijedili za dezerterstvo i naredili da se ubije im ue
u Konak.
Po povratku u Sarajevo Hafiz-paa je za 15. avgust sazvao Optu
skuptinu i podran od nekolicine predloio obustavu otpora. Veina je
odbila njegov prijedlog i odluila da se Selmanoviu i Hadijamakoviu,
koji su kod Kaknja, Visokog i Kiseljaka pripremali poloaje za odbranu
Sarajeva, poalju nova pojaanja.
Sad poto je glavnom objektu napada bio tako blizu, a i preostale mu
pozadinske komunikacije dole u opasnost i Filipovi se kolebao da li
da iz Zenice i Travnika okrene prema Doboju i Banja Luci i izbjegne
eventualno okruenje. Poslije razgovora sa Delegacijom ohrabrio se i od
Bea zatraio novo pojaanje, te 14. avgusta krenuo prema Sarajevu.
Filipovi je prema Sarajevu nastupio u dvije kolone. Desna, glavna
kolona (vie od 20 pjeadijskih bataljona, 4 eskadrona konjice, i devet
artiljerijskih baterija) pravcem: Busovaa - Kiseljak - Sarajevo; lijeva
pomona (2 brdske brigade sa 3 artiljerijske baterije) pravcem: Kakanj
- Visoko - Sarajevo. Obje kolone su naile na neoekivano jak otpor.
Odbrana ireg rejona Sarajeva savladana je tek u etiri ljuta boja, kod
Bilalovca, Kaknja, Kalotia i Visokog. Pred Sarajevo su Filipovieve
kolone stigle tek poslije 5 dana. Dok se vodio posljednji od ovih bojeva
Vlada je odluila da se Sarajevo preda bez otpora i veina njenih
146 Vilajetovi je narueno ubistvo izbjegao samoranjavanjem ime je okonana njegova
uloga u Pokretu, i Pokret znatno oslabljen.
301

lanova i lanova Narodnog odbora je tog dana pobjegla prema Konjicu,

a Hafiz-paa se kod Blauja predao Filipoviu.
Poslije poraza kod Visokog Hadijamakovi se vratio u Sarajevo
i uprkos Vladinoj odluci organizovao neposrednu odbranu Grada, u
kojoj je uzelo uee 5.000 dobrovoljaca, ukljuujui ene i djevojke.
Odbrana se, meutim, za jedan dan nije mogla bog zna kako pripremiti.
Filipovi je primijenio dvostruki obuhvat, raspolagao je sa 14.000 vojnika i 52 topa. Naroito je potencirana tehnika nadmo i obuenost
napadaa.
Napad je poeo ujutro i trajao oko 6 sati. Branioci su se pred vee
morali povui prema Romaniji. Branioci su imali 350 mrtvih, 600 zarobljenih, i 1.500 ranjenih a neprijatelj 370 mrtvih i neutvren broj ranjenih.
Veina neprijateljevih vojnika poginula je u ulinim borbama, a invazori
su zarobljenicima smatrali i poslije boja pohapene graane.
Zavedeni Prijeki sud je osudio mnoge na smrt vjeanjem, i dugogodinju robiju. Meu prvima je objeen i komandant odbrane Sarajeva i
zamjenik vrhovnog komandanta Bosanske narodne vojske, u narodu
omiljeni Muhamed Hadijamakovi, koji se i prilikom suenja i prilikom egzekucije vrlo dostojanstveno drao.
Nade Filipovia da e otpor okupaciji po zauzimanju Sarajeva biti
skren su se izjalovile. Puna dva mjeseca trajae jo pacifikacija Bosne
uz primjenu surovih metoda okupacionih trupa. Dva dana poslije pada
Sarajeva Austrougarski generaltab je naredio mobilizaciju tri armijska korpusna taba (3, 4. i 5.), etiri nove divizije (13, 14, 31. i 33.),
te 14. konjike brigade.147 Sve ove i ranije angaovane jedinice (11
divizija, 3 samostalne brigade) i pritabske jedinice i ustanove etiri
armijska korpusa, potom su objedinjene u 2. armiju, sa 159 pjeadijskih
bataljona, tridesetak konjikih eskadrona, trista topova, 30.000 zaprenih
kola i 110.000 konja - ukupno oko 300.000 vojnika. Za komandanta
armije imenovan je general Filipovi.
147 U knjizi Juliusa Beraneka, DIE HELDEN UNSERER ARMEE IM JAHRE 1878.
(Junaci nae armije u 1878. godini), navedeno je da je brojno stanje tada formirane 2. armije
bilo 6.280 oficira i 262.353 vojnika.
302

Po zauzeu Sarajeva i formiranju 2. armije Filipovi je opet bio

gotovo na poetku zadatka. Drao je samo komunikaciju Bosanska
Gradika - Banja Luka - Jajce - Travnik - Zenica i Bosanski Brod - Derventa - Doboj - Zenica - Sarajevo, a u Hercegovini Ljubuki - Mostar i
apljinu. Smatrajui najopasnijim emsekadia (koji je u prethodnom
mjesecu 20. diviziji izbacio iz stroja 50 oficira i 1.500 vojnika i krajem
avgusta pokuavao da je u rejonu Doboja okrui i uniti), Filipovi je
odluio da prvo uniti emsekadievu grupaciju u Posavini i dolini
Spree. Hafiz-paa je prije toga 19. avgusta od emsekadia zatraio
da raspusti Bosansku narodnu vojsku i obustavi napade na austrougarske trupe, to je emsekadi energino odbio.
Podrani artiljerijom i lokalnim trupama preko Save, te Rjenom
ratnom flotilom prema emsekadievoj grupaciji krenuli su 3. i 4. korpus
(vie od 50.000) 14. septembra. Viestruko nadmoni neprijatelj uz teke
gubitke 14. septembra je zauzeo amac, 15. Gradaac, 16. Graanicu, 17.
Brko i 22. Tuzlu. emsekadi se sa ostacima trupa (izmeu tri i etiri
hiljade) povukao prema Zvorniku i Srebrenici namjeravajui da tu osloncem na tvrave organizuje otpor. Kad nije naiao na lokalnu podrku
povukao se prema Viegradu i potom u Novopazarski sandak.
U rejonu Sarajeva pod neposrednom komandom Filipovia bile
su dvije divizije (1. i 6.) i poslije izvrenog ienja u rejonu Visokog
Filipovi je prema Romaniji uputio svjeu 1. diviziju sa ciljem da razbije
grupaciju Narodne vojske u rejonu Rogatice (oko 7.000) pod neposrednom komandom Selmanovia. U boju kod Bandina Odaka uz obostrane visoke gubitke (1. divizija 89 mrtvih i 370 ranjenih) Narodna vojska je razbijena i ostaci se povukli prema Goradu i Viegradu. To je
i na ovom pravcu bio kraj otpora pa je 22. septembra zauzeta Rogatica
a poetom oktobra Gorade, Viegrad, Foa, i ajnie.
U Hercegovini su po zauzimanju Mostara snage bile izjednaene, ali
Narodna vojska nije bila jedinstveno rukovoena. Morala je podlei iako
su Austrougarske trupe u nekoliko zasjeda i bojeva imali teke gubitke
(egulja, Gorica, Jasen, a tvrava Klobuk je pala tek 28. septembra
poslije trodnevnog bombardovanja). Otpor je prestao poto se 18. divizija
8. oktobra spojila sa 13. korpusom kod Konjica.
303

Otpor austrougarskoj okupaciji Bosne i Hercegovine bio bi svakako

znaajniji da nije bilo te izdaje i kapitulantskog ponaanja dijela Narodne vlade, na elu sa Hafiz-paom, koji je postupao po instrukcijama
iz Carigrada i koristei odsustvo glavnih nosilaca otpora, iz Sarajeva 13.
avgusta 1878. na elu Delegacije, generalu Filipoviu u Zenici predloio prekid vatre, a dva dana kasnije u Skuptini su odbili njegove
prijedloge, poslije ega je pobjegao prema Konjicu, a Narodna vojska
nastavila organizaciju odbrane Grada.
Odluke Berlinskog kongresa znaajno su obnovile inicijative o
zajednikom otporu, sada novog okupatora Austrougarske monarhije.
Na tom su, kao i predhodnih godina radili najvie Mio Ljubibrati i
Vaso Pelagi, te slavenofil Rus Vasiljev. Na inicijativu ovog posljednjeg
krajem jula u s. Pjeivcu kod Stoca odran je sastanak predstavnika muslimana i pravoslavaca o zajednikom pruanju otpora novoj okupaciji.
Glavari hercegovakih ustanika, koji su bili ukljueni u Crnogorsku
vojsku sa Grahova su uputili delegaciju na elu sa dabarskim vojvodom
Jovanom Dombetom, a delegaciju muslimana vodili su Hazimbeg
Rizvanbegovi i Smailaga ari. Dogovorili su zajedniku akciju, ali
je pod sam kraj sastanka stigla naredba Knjaza da smjesta idu na Grahovo.
Tamo je knjaz Nikola za 17. avgust zakazao Skuptinu ustanikih glavara
Hercegovine i 154 njih konfinirao, a vojvoda Petar Vukoti ih nagovorio da tu ostanu do zavretka okupacije.
Uslijedila je Skuptina svih hercegovakih ustanika ukljuenih u
Crnogorsku vojsku u Bilei 28. avgusta 1878. i podrala grahovske zakljuke svojih glavara. Sramotni kraj ove aktivnosti odigrao se 6. oktobra
1878. godine na Gorikom polju predajom Austrougarskoj 3.500 preostalih ustanika sa glavarima, zastavama i orujem.
Prema zapadnoj Bosni u kojoj se pod orujem poetkom septembra
nalazilo 41.000 boraca Narodne vojske, Filipovi je, pored 7. i 36. divizije, te jedinica iz prigraninog dijela Hrvatske i Dalmacije, angaovao
i armijsku rezervu, 5. korpus. Njegovi dijelovi su (14. divizija) 6. septembra bez veeg otpora zauzeli Kozarac, Prijedor i Bronzani Majdan.
etiri puka 7. divizije prodrli su do Kljua, koji je vie od dva dana odo304

lijevao opsadi i napadau nanio gubitke od 311 mrtvih i ranjenih. Biha

su preko granice 7. septembra napala dva puka pjeadije i tri bataljona
maarskog Honveda, ojaani divizionom tvravske artiljerije, ali su (uz
gubitak 98 mrtvih, 406 ranjenih i 35 nestalih) poraeni kod egara u
ijoj odbrani je uestvovalo i 300 mjesnih Hrvata. Narednih dana su
zauzeti Sanski Most i Kamengrad. Napad na Biha obnovljen je 15.
septembra novodovedenim snagama i 19-og je poslije ogorenih borbi
i razaranja Grad zauzet.
Neobjedinjeno komandovanje i ovdje je bilo glavni razlog neuspjehu pa su se krajem septembra jo drali samo Livno i Duboka krajina.
Livno, koje se meu prvima pridruilo julskoj akciji za svrgavanje
Osmanske vlasti i bilo jedno od najjaih uporita Narodne vojske, te neprelazan bastion za nastupanje iz Dalmacije prema Travniku i Jajcu,
jo je raspolagalo sa 12.000 boraca od ega su jedna treina bili profesionalni vojnici. Za osvajanje Livna angaovana je 7. divizija i 20.
brigada iz Dalmacije, te 38 topova - vie od 20.000 vojnika. Izolovani
branioci su savladani u operaciji koja je trajala tri dana, a represalije su
i ovdje bile surove. Meu prvima su objeeni ili strijeljani Dervibeg
Buatlija, Osman Gri i izmii.
Poslije pada Bihaa i Livna Duboka krajina se, uprkos svemu, jo
drala itav mjesec dana. Okruena sa svih strana mnogobrojnim austrougarskim trupama posljednja uporita Bosanske narodne vojske branjena su velikom odlunou. Samo u dvodnevnom boju kod Pei krajinici
su izbacili iz stroja 258 austrougarskih vojnika i oficira. Nesrazmjer u
snagama ipak je bio takav da su redom padala utvrena mjesta, Podzvizd, Vrnogra i Buim, pa je 20. okotbra kao posljednja zauzeta i tvrava u Kladui.
Zakljuak: U tromjesenim operacijama 2. austrougarska armija sa
blizu 300.000 boraca konano je uspjela da skri otpor Bosanske narodne
vojske, 93.000 boraca. Registrovano je 76 veih borbi, bojeva i bitaka
u svim krajevima Bosne i Hercegovine. Iz stroja invazione armije izbaeno je 178 oficira i 5.020 vojnika, iako ima podataka i da su ti gubici
bili vei, oko 20.000.
305

Naprezanje naroda bilo je izuzetno veliko (u odbrani steene nezavisnosti uestvovalo je gotovo 15% stanovnika). U ratu je uzelo
uee gotovo polovina odraslog mukog muslimanskog stanovnitva.
Znaajna je bila podrka pravoslavnog i katolikog stanovnitva a naroito jevrejskog, iako je ta podrka sa raznih strana i na razne naine
sprjeavana.
Gubici Bosanske narodne vojske mogu se ocijeniti na oko 10.000
boraca, ali ako se tome pribroje rtve ostalog stanovnitva, rtve egzekucije prijekih sudova okupatora, odmazde, umrli u zarobljenikim logorima, cifra bi mogla biti i nekoliko desetina hiljada. Uz to su bila znaajna razaranja, pljake i paljevine gradova u kojima je pruan otpor.
Bosna je od 27. jula 1878. godine bila nezavisna drava i otpor
okupatoru je bio legalan. Mandat Berlinskog kongresa nikako nije opravdanje da se borci Bosanske narodne vojske smatraju insurgentima odmetnicima.
Svrgavanje Osmanske vlasti i oruani ustanak protiv nje, takoe,
je bio opravdan, legalan i progresivan, kao i obrazovanje Bosanske
narodne vlade - zajednike vlade svih njenih naroda.
Bosanskom narodnom vojskom na pravcu koji iz donjeg Pounja i
Lijeva polja dolinom Vrbasa vodi prema odbrambenom pivou zemlje,
komandovao je Dervibeg Kulenovi. Za razliku od pravca dolinom
Bosne, na kome je bilo teite odbrane, Bosanska narodna vojska na
ovom pravcu bila je brojnija, a neprijatelj (7. divizija bez 22. pjeadijskog puka oko 15.000) manje nadmoan. Bosansku narodnu vojsku
u boju pod Jajcem 7. avgusta 1878. godine sainjavalo je pet odreda
dobrovoljaca, tri ranija nizamska bataljona, te Baterija Krupovih topova
od svega tri orua.148 Nizamski bataljoni imali su modernu evropsku
formaciju od po etiri ete sa 200 vojnika, snabdjevakih organa i komore.
Odredi dobrovoljaca su bili formirani i po tradicionalnom decimalnom
sistemu, pa su osnovne taktike jedinice bile ete od po 100 boraca
grupisanih u deset tabora (bataljoni) kojima su komandovali bimbae.
148 U odnosu na 4 brdske baterije (16 topova) 7. divizije i ta tri u Travniku oduzeta orua,
zbog neobuenosti posada, kao i tri zastarjela modela na Jajakoj tvravi, nisu bili od velike
pomoi, pa moemo rei da je pjeadija u ovom boju imala samo moralnu artiljerijsku podrku.
306

Zbog regrutovanja po teritorijalnom principu bilo je znatnog odstupanja.

Svi pripadnici Bosanske narodne vojske, ukljuujui i one koji su preli
iz nizama nosili su narodno odijelo. Pored linog naoruanja sablje,
handara, kubure ili pitolja dobrovoljci su bili naoruani pukama najrazliitijih, uglavnom zastarjelih modela. Zahvaljujui plijenu iz Travnikih depoa i mnogi dobrovoljci su dobili puke savremenijih modela
i bar za ovaj boj dovoljnu koliinu municije. Gotovo svi dobrovoljci imali
su konje, ali to nije bila konjica, jer su se borili pjeke, a konje su koristili za mar i linu opremu. Sa aspekta iskustva, Odbrambeni rat Bosne
1878. godine Austrougarski (pa i Njemaki) generaltab visoko je ocijenio. Objavili su vie vojnih studija i rat je izuavan na svim njegovim
vojnim akademijama. Ameriki historiar Robert Donia, takoe je,
posebno istakao gerilsku taktiku, kojom su postizani veliki uspjesi protiv
tehniki i brojno nadmonijih Habzburkih oruanih snaga, i zakljuio
da je estok otpor Bonjaka u tom pogledu bio pretea mnogim oruanim sukobima koji su mali narodi uspjeno vodili protiv monih velikih
sila tek u XX vijeku.
Znaajna svjedoanstva o karakteru i sveobuhvatnosti mobilizacije,
ostavili su i drugi, kao na primjer: austrougarski konzul u Travniku
Fromelt (Fromeldt) o tome da Srbi-hriani zajedniki sarauju sa Muslimanima, a Hamdija Kreevljakovi da za vrijeme tog rata niko nikoga
nije ni prstom takao, a isto tako nije se diralo ni u iji privatni imetak.
Odliniji su ljudi nou straarili po gradu i okolici i nijesu ovu slubu
povjeravali sumnjivim elementima. Osobito su se pazile i uvale one mahale i arija gdje su hriani i jevreji stanovali i svoje radnje imali.
Ipak malo je dogaaja iz nae prolosti ostalo tako nezapaeno u
domaoj historiografiji, kao to je sluaj sa ovim odbrambenim ratom,
bar u prvih stotinu godina.149
Odavno je neosporno da historijska nauka ne utvruje karakter
rata i karakter u njemu angaovanih oruanih snaga prema proklamacijama zaraenih strana, pogotovu ne na osnovu javnih stavova jedne
149 Oktobra 1878. godine u Sarajevu u tom je izvren znaajan proboj. Vidi: Zbornik
radova naunog skupa OTPOR AUSTROUGARSKOJ OKUPACIJI 1878. GODINE U BOSNI
I HERCEGOVINI, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, posebna izdanja,
knjiga XVIII, Sarajevo, 1979.
307

od njih. Sloboda i suverenitet naroda su neotuivi. Za jednu zemlju koja

brani svoju slobodu (pa makar i tek ostvarenu) irelevantno je da li invazor
ima neiji mandat da ga pokori, a jo manje da li se sa tim saglasila Velika
Porta, odnosno vlada ija je vlast u toj zemlji upravo bila ukinuta.
Bitne su injenice i historijska stvarnost, da su narodi Bosne i Hercegovine (i to sva tri i zajedniki) 1878. godine pruili masovan i intenzivan
otpor Austrougarskoj intervenciji, odnosno agresiji. U toku tri mjeseca
tog oruanog otpora oni su sa invazionim trupama vodili 76 borbi, bojeva i bitaka, to potvruje i masovnost i visok intenzitet tog otpora.
Odbrambeni karakter ovog rata, moe se, izmeu ostalog, potvrditi
ukupnim angaovanjem zaraenih strana, posebno brojnim stanjem i sastavom Bosanske narodne vojske i pogotovo - strukturi stanovnitva
slinoj - interkonfesionalnoj strukturi, te masovnim ueem svih
drutvenih slojeva, a posebno gotovo najmasovnijeg sloja slobodnih
seljaka, pa i gradskog stanovnitva. Upravo ta masovnost i kvalifikovana
zastupljenost svih graana bila je razlog da se poetni invazioni kontigent od 82.000 povea na preko 300.000. To se moe potvrditi i poetnom
gustinom okupacije. Pod kraj 1878. godine gustina okupacije u Bosni i
Hercegovini iznosila je est puta vie od prosjene gustine okupacije
ostvarene u Evropi u toku Drugog svjetskog rata (1 vojnik na 1 kvadratni kilometar).
Samo godinu dana po izvrenoj okupaciji Austrougarska je u Bosni
i Hercegovini sprovela popis stanovnitva. Popisano je 1,158.164 ljudi,
ena i djece. Do poetka agresije bilo se vratilo samo neto malo izbjeglica, to znatno odstupa od stanja na poetku invazije. Naime do tada se
iz Srbije jo nije bilo vratilo 15.000, iz Crne Gore 28.000 i iz Austrougarske 130.000 (ukupno 173.000). Dodamo li tome ratne gubitke od najmanje 20.000, te, izmeu 50.000 i 60.000 po okupaciji izbjeglih u Tursku,
osamostaljena drava Bosna je (20. novembra 1878.) imala samo 900.000
stanovnika. Iste injenice mijenjaju znatno i konfesionalnu strukturu, pa
je procentualni sastav u zemlji prisutnih najvjerovatnije bio: 58% muslimana, 25% pravoslavnih i 16% katolika, te neto vie od 1% ostalih.150
150 Druge procjene, izanesene na Skupu u Sarajevu 1979, na osnovu znatno ranijih
nepotpunih popisa su vrlo nesigurne i kreu se od 530.000 (Bekir Sidki Bajkal) do 1,200.000
(Kemal Karpati).
308

Konfesionalna struktura Bosanske narodne vojske je dosta jednostavna. U 95% su je sainjavali Muslimani (Bonjaci), Hriani-preteno pravoslavci, inili su ostalih 5%, s obzirom da se Jevreji ve po
zakonu nisu mogli angaovati.151 U odnosu na prisutno stanovnitvo
to je svakako skromno, ali valja podsjetiti da angaovanost hriana u
Pokretu i kasnijim organima vlasti znatno blia njihovom proporcionalnom ueu u prisutnom stanovnitvu (40%). Meu 173.000 hriana
izbjeglih u susjedne zemlje bilo je znatan broj pristalica Pokreta i potencijalnih branilaca Bosne, na ta su uticala njihova negativna iskustva
iz upravo zavrenih ustanaka i neizvjesne sudbine u emigraciji.152
Sa izuzetkom kmetova, socijalna struktura vojske znatno potpunije
je odgovarala socijalnoj strukturi stanovnitva. Najbrojnija grupacija
stanovnitva bili su kmetovi (85.000 domainstava), ali su u znaajnom
dijelu (blizu 90% hriani) bili odsutni ili vezani za zemlju, zbog ega je
njihov procenat u Narodnoj vojsci daleko najnii. Odmah iza njih dolazili
su slobodni seljaci (ukupno 77.000 domainstava).153 Oni su opet u bar
80% bili muslimani. Njihovo uee u Pokretu, Narodnoj vojsci i organima vlasti bilo je priblino strukturi ali vee od uea u ukupnom
stanovnitvu. Gradsko stanovnitvo svih konfesija (vrlo malo ga je bilo
odsutnog i u 70% bilo je muslimansko), bilo je gotovo u cjelini uz Pokret,
pa prema tome i u Bosanskoj narodnoj vojsci i organima vlasti Drave.
U tom okviru u Pokretu i nekim vanim dogaajima vrlo zapaenu
ulogu odigrala je gradska sirotinja (proletarijat svih konfesija), koju je
posebno u Sarajevu okupljao Salih Vilajetovi (Hadi Lojo). Krupnije
spahije, dio njihovih starjeina i ulema bili su skloniji kapitulanstvu.
Na kraju ove glave je neophodno osvrnuti se i na oruane snage
Osmanskog carstva u Bosni uoi svrgavanja njegove vlasti i uee
njihovih pripadnika u Pokretu i Bosanskoj narodnoj vojsci. Precizniji
151 Ali su zato pruili znatnu materijalnu i finansijsku podrku.
152 Da je samo knjaz Nikola dozvolio uee u Grahovu i Bilei sakupljenim Hercegovcima uee u ugovorenom zajednikom otporu okupacionim trupama, procenat hriana
u Bosanskoj narodnoj vojsci bi se vie nego udvostruio. Na tome je najvie radio i uinio
Mio Ljubibrati.
153 BOSNA I HERCEGOVINA OD NAJSTARIJIH VREMENA DO KRAJA
DRUGOG SVJETSKOG RATA, Sarajevo, 1998., str. 223-224.
309

podaci o tome nisu nam dostupni, pa e se taj osvrt zasnivati na podacima

iz dostupne literature.
U radovima koji taj problem tretiraju ukupan broj aktivnih oruanih
snaga Osmanskog carstva u Bosni na poetku ljeta 1878. godine cijeni
se na 25, 30 i 40 hiljada vojnika. Pri tome se prve dvije cifre vjerovatno
odnose na nizam, a trea na ukupne oruane snage, u koje svakako
spadaju mustahfiz (posadne jedinice oko 10.000) i andarmi (oko
2.000). Broj jedinica se izraava u nizamskim bataljonima, kojih je
trebalo biti 41 ili 42. Od toga je bilo 8 anadolskih i 9 albanskih. Cifre od
20 i 25 hiljada se vjerovatno odnose na nizam, pri emu prva oznaava
poetno puno brojno stanje, a druga stanje poetkom jula 1878. godine
kada je iz njega ve bilo dezertiralo 5.500 vojnika i oficira. Oni su najvjerovatnije, uz druge dobrovoljce, i kvasac a po prelasku i svih dvadesetak nizamskih bataljona koje invazioni 13. korpus nije uspio razoruati u prva tri dana rata, najbolje naoruano i obueno jezgro Bosanske
narodne vojske.
Narodna vlada nije imala vremena za mijenjanje mobilizacijskog
sistema, pa je najvei dio rezervnog sastava mobilisan po postojeem
sistemu. To je naravno kombinovano sa onim to je poetkom tree
decenije ve uspjeno isprobano dobrovoljci. Tako su spahije koji
su jo bili pod orujem mobilisani u regionalne dobrovoljake odrede,
u kojima su ve imali ratni raspored kao rezerva redif, podijeljena
prema godinama starosti u tri poziva. Na popisivanju svih odraslih
mukaraca i razrez vojne obaveze radile su dvije konfesionalne vojne
komisije Narodnog odbora, formirane 7. jula 1878. godine.154 One su
imale potreban administrativni aparat u unutranjosti.
Veliki hendikep bio je u rukovoenju Bosanskom narodnom vojskom i komandovanju operacijama, jer nije bilo kolovanih i sposobnih
domaih kadrova, takvog profila. To je uslovilo, naroito na glavnom
pravcu odbrane besperspektivne odsudne odbrane na nepripremljenim
poloajima i izostanak manevra snagama, naroito u operativnim i strategijskim razmjerama.
154 Na njihovom elu su se nalazili Smailbeg Selmanovi i Petar Petraki Petrovi,
a radili su u istoj zgradi gdje i Narodni odbor.
310

3. Hercegovaki ustanak 1882 godine

Hercegovaki ustanak protiv Austrougarske monarhije izbio je 10/11.

januara 1882. godine. Osnovni uzrok ustanka bilo je uvoenje vojne
obaveze proglaene Privremenim vojnim zakonom u Bosni i Hercegovini od 4. novembra 1881. godine (Wehrgesezt).
Vojna obaveza u Bosni i Hercegovini nije bila regulisana Berlinskim
kongresom. Nije regulisana ni Zakonom o upravljanju Bosnom i Hercegovinom iz 1880. godine kojim je u Bosni i Hercegovini zadran zateeni
osmanski pravni poredak. Zapravo, sve do aneksije Austrougarskoj 1908.
godine, do kada je Bosna i Hercegovina formalnopravno bila pod suverenitetom sultana Osmanskog carstva, njeni graani prema Austrougarskoj nisu mogli imati vojne obaveze.
Privremenim zakonom odreena vojna sluba trajala je tri godine,
sluba u rezervi jo devet godina, a godinji kontigent regruta svega
1.200. Brojna zanimanja bila su osloboena vojne obaveze, a ostala je
na snazi i ustanova bedelije. Prema tome novouvedena vojna obaveza
nije bila teka, a nije ni izazvala diplomatsku krizu u odnosima sa Visokom portom, ali je ve na samom poetku idue godine u istonoj
Hercegovini i Podrinju izbio zajedniki ustanak muslimanskog i pravoslavnog stanovnitva.
Ustanak je uz to bio stimulisan i ohrabren slinim nemirima i ustankom u Boki kotorskoj uzrokovanih uvoenjem Zakona o regrutovanju za domobranstvo (Landwehr) Austrije. Do tada je Boka kotorska
bila osloboena vojne obaveze, Zakon je donesen juna 1881. godine a
poetak njegovog sprovoenja poklopio se sa donoenjem pomenutog
Privremenog zakona u Bosni i Hercegovini. Ta koincidencija rezultirala
je i obnavljanjem veza ustanika oba podruja, uspostavljenih u lokalnim
ustancima Luke Vukalovia, i crnogorsko-turskim ratovima pedesetih i
sedamdesetih godina inspirisanih teritorijalnim zahtjevima kneza Danila
po povratku iz Rusije. Razoaranja austrougarskom, ruskom i velikosrpskom politikom i ostavljanjem Vukalovia na cjedilu, pored ostalog

311

omoguili su i zajedniki ustanak ustaa ercegovakijeh155 1882. ija

osnovna parola je bila Za krst asni i svetu vjeru Muhamedovu.
Ustanak je poeo 10/11. januara 1882. godine zauzimanjem andarmerijske stanice u Ulogu zajednikom akcijom ustanika iz Bora i
Zagorja u Podrinju. esnaestog i 17. januara ustanike ete uspjesima
u sudaru sa jaim austrougarskim jedinicama na Koritima i u izvornom
dijelu Trebinjice, kod Pahanika. Do 20. januara zauzete su andarmerijske
stanice: Hatelji, ureva Gomila, Vrbica, Grab, emerno, Vratkovii,
Fojnica, Plana i osloboene su Konjika upa sa Glavatievom, a tri dana
kasnije ustanici su izbili pred Konjic. Potpuno je izolovano Gacko, i
ustanici su nastupali prema Kalinoviku i Trnovu, prema Bilei, Stocu,
Nevesinju, Foi i Trebinju.
U ovim prvim borbama istakli su se posebno Stojan Kovaevi iz
Gacka i Salih Forta iz Nevesinja, ije su ete bile nacionalno mjeovite,156 to ih je afirmiralo kao neprikosnovene voe ustanka, posebno
to je ustanak dignut protiv volje Crnogorskog knjaza.
U prvoj polovini februara 1882. godine pristupilo se ukrupnjavanju
jedinica objedinjavanjem vie eta u bataljone koji su nosili nazive srezova, odnosno kotara. Prvi koraci na uspostavljanju ustanike vlasti uglavnom su se zavrili sa formiranjem Ulokog medlisa, odnosno skuptine. Naalost uloga medlisa se svela na lokalne okvire i prikupljanje
hrane za ustanike jedinice i mobilizaciju.
S obzirom da se ustanak zadrao uglavnom u lokalnim okvirima ciljevi, sem protivljenja vojnoj obavezi prema stranoj dravi, nisu bili preciznije formulisani. Cilj, uz to, nije bio prikljuenje Crnoj Gori, zbog ega
su bili u sukobu sa knjazom.
U ustanku su uestvovali svi slojevi drutva, ukljuujui i begove.
Meu komandantima podrinjskih bataljona bili su i begovi engii, a
Rizvanbegovii iz Stoca su bili isprtljali u Dabar, na slobodnu teritoriju.
155 Kako ih je nazivala vlada i knjaz Crne Gore.
156 Primjera radi Bileki ustaniki bataljon imao je 14, dijelom meureligioznih eta,
a muslimani bileke kotline obrazovali su etu Ahmeta Kapidia.
312

Austrougarska monarhija reagovala je na ustanak formiranjem operativne Komande za junu Dalmaciju i Hercegovinu, koja je iz Mostara, Nevesinja, Konjica i Trnova nastupila ojaanim pukovskim i bataljonskim kolonama prema jezgru slobodne teritorije Ulog Glavatievo
Kalinovik Miljevina - Ustikolina. Ustanici su, meutim, krenuli u protivofanzivu u Podrinju snagama od oko 2.000 boraca, sa ciljem osloboenja Foe, a poslije neuspjeha orijentisali se prema Trnovu i Sarajevu,
radi prenosa teita na zapad.
Nova ofanziva austrougarskih snaga (oko 10.000 puaka i 4 baterije
topova) bila je usmjerena prema ustanikim centrima Ulogu i Zagorju,
kojima su krajem februara ovladali. U tekim borbama izgubljena je
slobodna teritorija. Ustanak je tako u proljee splasnuo (Proglas o
uguenju ustanka objavljen je 22. aprila) ali su gerilske akcije nastavljene
do oktobra 1882.157
Osnovna snaga Ustanka bila je u jedinstvu muslimanskog i pravoslavnog stanovnitva, a onda i nezavisnosti od vlada susjednih i velikih
sila. Pod pritiskom Austrougarske Osmansko carstvo i Crna Gora bile su
zvanino neutralne i pojaanim osiguranjem na granici sprijeile irenje
ustanka na Sandak. Kneevina Srbija imala je proaustrijski stav, a takav
stav imala je i Rusija. Jedina pomo je bila istovremeni Bokeljski
ustanak. Izmeu ostalog, Ustanak je i potvrda da uzroci i ranijih sukoba
nisu bili u meuvjerskim razlikama u Bosni.
Ustanak je zahvatio podruje istone Hercegovine i Gornjeg Podrinja
(ukljuujui Pljevlja, Bukovicu i Podgoru) na kome je tada ivjelo oko
150.000 stanovnika.
Na idejama zajednikog otpora Bosanske narodne vlade austrougarskoj okupaciji (od jula do oktobra 1978. godine), ustanak je motivisan uvoenjem vojne obaveze, pa je za cilj postavljen zahtjev da Bosna
i Hercegovina (ukljuujui tek odvojeni Novopazarski Sandak) postane
autonomna drava.

157 Detaljnije o Ustanku vidi: Hamdija Kapidi, HERCEGOVAKI USTANAK 1882.

GODINE, Svjetlost, Sarajevo 1958.
313

Pred poetak ustanka u s. Obrnji, kod Uloga formiran je Centralni

odbor u sastavu 7 muslimana i 6 pravoslavnih. Po osloboenju Uloga (11.
februar 1882) u njemu je imala sjedite Ustanika skuptina (Medlis).
Ustanak je trajao 11 mjeseci i za njegovo uguenje Austro-Ugarska
je angaovala 70.000 vojnika. Broj ustanika se kretao oko 3.000 formiranih u 12, u sutini teritorijalnih bataljona (tabora), a vei broj eta bio
je mjeovitog sastava. U tome su prednjaile ete Saliha Forte i Stojana
Kovaevia, koji su uz Ibrahim-bega engia (njegov Zagorski bataljon
brojao je 1.200 boraca) bili su u uem rukovodstvu Ustanka.
Sredinom godine, pod pritiskom viestruko nadmonijeg te bolje
naoruanog okupatora i odsustvu oekivane podrke158, ustanak je poeo
jenjavati. Najdue se odrala eta Saliha Forte i pod kraj godine sa 190
boraca (43 muslimana i 42 pravoslavca) sa 105 prikljuenih ustanika
iz drugih jedinica, sklonila se u Crnu Goru.159

4. Dravnopravni poloaj okupirane Bosne

i organizacija uprave

Nekoliko dogaaja sredinom sedamdesetih godina XIX vijeka aktuelizovalo je pitanje statusa Bosne i Hercegovine. To su prije svega: separatni (velikosrpskom politikom konstituisanom Garaaninovim Naertanijem - pripremani i 1875. godine izvedeni) ustanci u Hercegovini
i zapadnoj Bosni. Bili su to namjerno izazvani incidenti, predvieni
ratnim planom Srbije, organizovani i pripremljeni od strane njenih
158 Trenutnim interesima i procjenama vezana Porta, te Srbija i Crna Gora nisu pomogle
Ustanak. Ogranieno je pomogao Komitet za osloboenje Bosne i Hercegovine u Beogradu i
vie uglednih pojedinaca: pljevaljski muftija emsekadi, Ibrahim efendija umii, Ali-paa
Gusinjac, begovi Ljubovii, Redepagii i Bavii, Lazar Soica, bivi ruski oficir Stevan
Ivanovi, iz Istanbula poveo u Bobovo kod Pljevlja etu od 20 boraca, ali ih je tu razoruala
Crnogorska vojska.
159 Nezadovoljan odvajanjem ueg rukovodstva od boraca, Forta je napustio Crnu
Goru i preao u Novi Pazar.
314

obavjetajnih slubi. Rajhtatskim dogovorom iz 1876. godine postignuta i Petanskom konvencijom iz 1877. potvrena saglasnost Austrougarske i Rusije o podjeli sfera interesa na Balkanu; srpsko-crnogorski ratovi protiv Osmanskog carstva 1876. i proglaenje prisajedinjenja Bosne Srbiji, a Hercegovine Crnoj Gori; te dva rusko-turska
rata (1876. do 1877. i 1877. do 1878.) bili su glavni dogaaji i odredili
tok ostalih. Serija dogaaja okonana je Sanstefanskim mirom od 3. marta
1878. godine, a onda njegovom revizijom na Berlinskom kongresu (13.
juna do 13. jula 1878.). Ova revija dogaaja rezultirala je svrgavanjem osmanske vlasti i tromjesenim odbrambenim ratom protiv Austrougarske
i na kraju viedecenijskom okupacijom Bosne i Hercegovine. Kako su
se u odnosu na Bosnu i Hercegovinu najrelevantniji dogaaji odvijali
vidjeli smo u predhodnom poglavlju.
Padom Kladue 20. oktobra 1878. godine okonan je jo jedan bosanskohercegovaki odbrambeni rat - Rat za odbranu od austrougarske
okupacije. Do kraja godine surovim mjerama i prijekim vojnim sudovima sprovoena je pacifikacija okupirane zemlje, poslije ega su invazione trupe tek u 1879. godini poele naputati Bosnu i Hercegovinu.
Tek nakon toga je, 21. aprila 1879. zakljuena Carigradska konvencija,160 utvrdila da injenica okupacije ne vrijea suverena prava
Sultana i Halife. Ta konvencija je pored 25. lana Berlinskog ugovora
predstavljala jedini meunarodni akt, kojim je odreen poloaj Bosne
i Hercegovine pod okupacijom, a kao to znamo okupacija je po slovu
meunarodnog prava i po sutini svog bia privremeno stanje.
Organizacija uprave u okupiranoj zemlji uveliko je izvrena po
modelu, formulisanom na tri godine ranije odranoj Carigradskoj konferenciji. Taj model je akceptirao i Sanstefanski mirovni ugovor. Po
tom modelu Bosna i Hercegovina bi bila zasebna, manje-vie samostalna dravica, kakva je tada bila vazalna kneevina Srbija pod Sultanovim suverenitetom. Na elu Provincije bi se nalazio guverner (valija,
namjesnik) koga bi imenovala Porta uz saglasnost velikih sila, dok bi
160 Poto ova konvencija svojim veim dijelom regulie poloaj tri austrougarska
garnizona (Priboj, Pljevlja i Prijepolje) u Novopazarskom sandaku, Konvencija se naziva
jo i Novopazarska.
315

Narodnu skuptinu sainjavali poslanici izabrani po vjerskom kljuu

od po 2/5 muslimana i pravoslavnih te 1/5 katolika. Uvela bi se ravnopravnost vjeroispovjesti i lokalna samouprava, a gradovi iznad 10.000
stanovnika bi dobili status samoupravnog sreza. Nadzor nad realizacijom
vodila bi Komisija garantnih sila, a na raspolaganju bi joj bila odreena
jedinica vojske ili policije.
Uvoenje autonomije pozdravljeno je od svih, smatralo se ak da bi
se trokovi dravne blagajne smanjili za polovinu, samo po osnovi plata
za inovnitvo, koje su uglavnom inili stranci. Opozicija se svodila na
nagovijeteno odcjepljenje dijelova bez obzira kome ti krajevi bili ustupljeni.
Iz injenice da je Austrougarska bila dvojna monarhija uprava u
okupiranoj Bosni i Hercegovini pripala je Zajednikoj vladi u Beu
u ije ime je tu vlast vrio Bosanski biro Zajednikog ministarstva
finansija u Beu ali i zajedniko Ministarstvo rata.161
Bez obzira na mandat Berlinskog kongresa, austrougarska okupacija Bosne i Hercegovine bila je ratna okupacija (occupatio belica), pa
je po zavrenoj pacifikaciji u njoj obrazovana vojna okupaciona uprava,
koju je predstavljao komandant vojnog obezbjeenja okupacije.
On je istovremeno bio zemaljski poglavar u svojstvu efa civilne okupacione uprave. Kao general bio je potinjen zajednikom Ministarstvu
rata, a pored toga u njegovoj nadlenosti bili su svi poslovi zajednikih
trupa na teritoriji Bosne i Sandaka: Komanda bosanskohercegovakih
trupa i policije, a, takoe, uprava eljeznikih pruga, te pote i telegrafa.
Civilna okupaciona uprava, odnosno svi ostali poslovi Zemaljske vlade
bili su povjereni civilnom adlatusu, neposredno potinjenom Bosanskom birou u Beu.
Shodno meunarodnom ratnom pravu, austrougarska okupaciona
uprava nije mijenjala unutranju strukturu vlasti, odnosno unutranju
administrativnu podjelu. Organima dravne uprave uglavnom su samo
turski nazivi prevedeni na bosanski, odnosno zamijenjeni ve uobia161 Detaljnije vidi: Mustafa Imamovi, HISTORIJA DRAVE I PRAVA BOSNE I
HERCEGOVINE, Sarajevo 1999., str. 269. do 288.
316

jenim u Hrvatskoj. Zemlja je tako ostala podijeljena na est okruga (raniji

sandaci) Sarajevo, Mostar, Tuzla, Travnik, Banja Luka i Biha), a ovi
na ukupno 54 kotara (kaze) i 23 kotarske ispostave (nahije). Seoske i
gradske optine imale su odreen stepen samouprave.
Pored erijatskih sudova (koji su zadrali dotadanju funkciju) u kotarevima su formirani prvostepeni sudovi, a u okruzima drugostepeni,
okruni sudovi, koji su istovremeno imali apelacionu funkciju. U Sarajevu je uz to postojao Vrhovni sud Bosne i Hercegovine, u ijem sastavu
je bio i Vrhovni erijatski sud. Postojei pravni sistem (osmansko
zakonodavstvo i bosansko obiajno pravo) mijenjan je vrlo oprezno i
postepeno, tako da je odran njegov kontinuitet. Od tanzimatske normativne osnove Austrougarska je u Bosni izgradila graansku pravnu
dravu, ali je predugo zadrala zateene agrarne odnose, to je na kraju
dovelo do samovoljne i nasilne promjene tih odnosa.
U okviru nove drave Bosna i Hercegovina je inila tree, zasebno
tijelo (corpus separatum), odnosno sa stanovita unutranjeg prava
treu dravu. Ona, meutim, nije bila ravnopravna sa druge dvije drave
i nije mogla uestvovati u zajednikim poslovima Monarhije. Mladoturska revolucija u Osmanskom carstvu i njen uticaj da se u Bosni i
Hercegovini insistira na ustavnosti, naveli su Austrougarsku da to iskoristi i 7. oktobra 1908. godine izvri ankesiju.
U toku 40 godina Austrougarske okupacije stanovnitvo Bosne i
Hercegovine poveano je sa 1,158.164 na 1,808.044,162 odnosno za
739.880 ili 63,88 %, ali su se u tom okviru dogodile znaajne promjene
u demografskoj strukturi stanovnitva. Katoliko stanovnitvo poveano
je za 107 % (zbog kolonizacije i priliva inovnitva - 114.591 ili 6,04 %),
a jevrejsko za 246 %. Pravoslavno stanovnitvo je imalo prosjean prirataj na nivou zemlje, odnosno 66 %. Samo je muslimansko stanovnitvo (Bonjaci) uglavnom zbog iseljavanja (140.000) imalo jedva
polovinu (36 %) prosjenog prirataja na nivou zemlje. Usljed tih i
ratnih promjena Bonjaci su izgubili opu relativnu veinu (sa 38,73 %
- 1879. na 32,25 % - 1910.). Apsolutna bonjaka veina u gradskom
162 Koliko je utvreno popisima iz 1879. i 1921. godine.
317

stanovnitvu istovremeno je smanjena sa 70,70 % u 1879. na 50,56 %

u 1910. godini.
Otvaranjem javnih radova, velikih i srednjih preduzea i razvoja
industrije, rudarstva i naroito prerade drveta povean je broj najamnih
radnika na blizu 100.000, a usljed raspadanja zadruga i otkupa kmetova
broj slobodnih seljaka se popeo na 136.854, broj trgovaca i zanatlija bez
pomone radne snage na oko 40.000 a broj inovnitva od 689 na 13.266.
Prevladala je robnonovana privreda a izgraene eljeznice i dovrena
mrea kolskih puteva i PTT mrea ubrzali su ukupne komunikacije.

5. Vojna organizacija i obezbjeenje okupacije

Invaziona 2. armija zadrala se (kao okupaciona) izvjesno vrijeme

u Bosni i Hercegovini. Po zavrenoj pacifikaciji u zemlji je za obezbjeenje u poetku zadrano est pjeadijskih divizija sa preko 50.000
vojnika u ta su uraunati i austrougarski garnizoni u Novopazarskom
sandaku. U toku 1880. godine okupacione trupe su svedene na tri pjeadijske divizije i objedinjene u XV korpus sa 17.400 vojnika, 3.100
andarma i 1.000 pandura. Do aneksije 1908. godine Bosna i Hercegovina je formalnopravno bila pod suverenitetom sultana Osmanske
carevine, pa njeni graani prema Austrougarskoj nisu mogli imati
vojne obaveze.163
Po zakljuenoj Novopazarskoj konvenciji, potpisanoj u Istanbulu
21. aprila 1879. godine, Austrougarska je tek 1880. godine donijela Zakon
o upravljanju Bosnom i Hercegovinom, po kome je u Bosni i Hercegovini zadran zateeni osmanski pravni poredak, sa administrativnom
podjelom, poreskim sistemom i agrarnim odnosima.
U administrativnom pogledu vilajet Bosna je postala korpus separatum Austrougarske, odnosno zemlja Carstva (Reichsland), san163 Obaveza je ipak uvedena 4. novembra 1881. godine, a o legitimnom b/h otporu
toj obavezi govorili smo u 3. poglavlju ovog dijela Knjige str. 270. do 273.
318

daci (Sarajevo, Travnik, Tuzla, Mostar, Banja Luka, Biha), odnosno

live su postali okruzi, kaze su pretvorene u kotare, a nahije u kotarske
ispostave. Namjesnik odnosno valija je postao zemaljski poglavar
(Landeschef), mutesarifi (upravnici sandaka) postali su okruni naelnici, a kajmekami ili mudiri kotarski predstojnici. U svemu je bilo
6 okruga, 54 kotara i 23 kotarske ispostave. Zadrana je i seoska i
gradska optinska samouprava, demati i bedelije, ali su im djelokrug i
prava bila znatno sueni. Meutim, savjetodavna vijea (idare medlis)
ustanovljena Ustavnim zakonom Bosanskog vilajeta iz 1867. uskoro
(8. marta1881.) su ugaena.
Privremenim vojnim zakonom (Wehrgesetz) za Bosnu i Hercegovinu,
proglaen 4. novembra 1881. godine, za graane Bosne i Hercegovine
uvedena je vojna obaveza. Aktivna vojna sluba trajala je tri godine a
sluba u rezervi jo devet godina. Brojna zanimanja bila su osloboena
vojne slube, a postojala je i dalje ustanova bedelije (zamjene). Zakon
je odredio da godinji kontigent regruta bude 1.200, ali je postepeno
poveavan i 1908. i dostigao cifru od 4.000. Do 1889. godine regruti su
svoj vojni rok sluili u Bosni i Hercegovini. Te godine su od uvjebanih
vojnika obrazovana etiri bosanskohercegovaka puka i za garnizone
im odreeni Be, Peta, Grac, i onda Trst. Zakon nije izazvao diplomatsku
krizu sa Visokom portom, ali je ve idueg mjeseca u istonoj Hercegovini i gornjem Podrinju izbio zajedniki ustanak muslimanskog i
pravoslavnog stanovnitva.
Ustanak je poeo 10/11. januara 1882. godine osloboenjem
Uloga, koji je od tada i sjedite ustanike Skuptine, odnosno Medlisa.
Ustanici, formirani u ete, bataljone i odrede, pod komandom Stojana
Kovaevia i Saliha Forte unitili su desetak andarmerijskih stanica,
blokirali desetak garnizona i oslobodili prostranu teritoriju. Pred naletom nadmonih okupacionih trupa odrali su je do proljea a gerilske
akcije su nastavili do jeseni 1882. godine.
Za uguenje ustanka Obezbjeenje okupacije u Bosni i Hercegovini
je utrostrueno i pacifikacija povjerena posebnoj Komandi trupa za junu
Dalmaciju i Hercegovinu, koja je potom pretvorena u XVI korpus. U
ustanku je dolo do izraaja zajednitvo muslimanskog i pravoslavnog
319

stanovnitva u Hercegovini i gornjem Podrinju, koje je samo tri godine

ranije osujetio crnogorski kralj Nikola.164
Po uguenju ustanka okupaciona uprava i obezbjeenje okupacije
bitno su stabilizovani. Vojno obezbjeenje okupacije inila su dva korpusa (XV i XVI) pod komandom zemaljskog poglavara i ako je vei dio
XVI korpusa bio stacioniran u Dalmaciji i Boki. U 29 bosanskohercegovakih garnizona165 i 37 manjih posada, rasporeene su priblino
etiri divizije sa ukupno 22.758 vojnika i oficira (1895.), odnosno 33.758
vojnika i oficira (1910.). Glavnina trupa bila je koncentrisana istono od
rijeke Bosne i Neretve, odnosno prema granicama Srbije, Osmanskog
carstva i Crne Gore.
U toku sprovoenja Vojnog zakona Bosna i Hercegovina je 1883.
godine obrazovala XV korpusnu vojnu oblast (Generalkommando XV)
i podijeljena na etiri vojna (popunidbena) okruga, u kojima su formirane etiri okrune vojne komande sa sjeditem u Sarajevu, Banjoj
Luci, Tuzli i Mostaru. U 1910. godini Mostarski vojni okrug je prepotinjen novoformiranoj XVI korpusnoj oblasti. Kad je 1883. Komanda
trupa Dalmacije i Hercegovine dignuta na rang korpusa, tri od njih
(Sarajevo, Tuzla i Banja Luka) posjedao je XV, a etvrtu Mostar, XVI
armijski korpus.166 Okupacione trupe popunjavane su eksteritorijalno,
iz svih krajeva Monarhije.
Jo za vrijeme invazionih operacija u 1878. godini formiran je andarmerijski korpus, sa poetnim brojnim stanjem od 3.100 andarma
vojnika i oficira. Korpus se dijelio na brigade i krila prema vojnim
okruzima i imao je zadatak da osigura izvrenje naredbi okupacionih
vlasti. Komandant andarmerije bio je general Cvjetianin, oficiri su
regrutovani iz austrijske i maarske andarmerije, a dobrovoljci iz
aktivne slube okupacionih korpusa, poto zavre vojnu obavezu. Isti
164 Uinio je to sprjeavanjem preostalih na Grahovu okupljenih ustaa ercegovakijeh da se muslimanima (Bonjacima) Hercegovine pridrue u dogovorenoj odbrani
Stoca, pred nastupanjem 18. austrougarske divizije.
165 Garnizoni Sarajevo (5.200) i Mostar (4.731) bili su meu najveim vojnim centrima
u Monarhiji, a u Bilei je bilo vie vojnika (2.344), nego mjetana u gradu.
166 Ostatak Korpusa posjedao je Dalmaciju i Boku, gdje su kimu odbrane predstavljale
dvije jake pojasne tvreve oko Mornarikih baza u Boki i ibeniku.
320

zadatak imao je i Pandurski korpus formiran u oktobru 1878. godine

(952 ovjeka), kao i 338 zaptija, odnosno policajaca u gradovima.
Neefikasnost okupacije navela je okupacione vlasti da, uz sve to,
formiraju i posebnu Patrolnu slubu (Streifwache) iji su pripadnici
popularno nazvani trajfunima. Svoje zadatke su izvravali patroliranjem ili organizovanjem akcija ienja na terenu, odnosno racijama.
trajfuni, odnosno pripadnici ove slube, kao i andarmerija bili su
organizovani u patrolne vodove, odnosno u patrolna krila (ete), koja
su pokrivali teritoriju ugroenog okruga ili kotara. Za razliku od vojnikih uniformi jarkih boja, nosili su svjetlo-sive maskirne uniforme i
stanovali i bazirali u utvrenim kasarnama.
Godine 1913. pred poetak Prvog svjetskog rata na slinim zadacima formiran je Zatitni korpus (Schutzkorps). Prvog avgusta 1914.
godine Korpus je imao 11.000 ljudi i bio rasporeen po andarmerijskim stanicama, pod ijim rukovodstvom je uestvovao u akcijama.
Formiranje bosanskohercegovakih vojnih formacija ilo je po stepenu njihove obuke i zapoelo je 1883. godine, tek po slamanju Hercegovakog ustanka protiv uvoenja vojne obaveze. Od 1883. do 1887.
svake godine su formirane po 4 bosanskohercegovake ete, svega 16
eta od ega su oformljena etiri pjeadijska bataljona. Godine 1894.
formirana su 4 bosanskohercegovaka pjeadijska puka od po tri
(od 1897. po etiri) bataljona. Prvoformirani bosanskohercegovaki bataljoni u 1891. godini dislocirani su u Be i Petu.
Kad su formirani tabovi bosanskohercegovakih pukova, oni su sa
po dva bataljona bili dislocirani u Beu, Gracu, Peti i Trstu. Njihovi trei
bataljoni ostali su u sjeditima okruga. Na oglas mobilizacije pukovi su
ulazili u sastav divizija na ijem su se podruju nalazili. Godine 1903.
u Bosni i Hercegovini je formiran 1. lovaki bataljon. Na kraju ih je
bilo osam kao i bosanskohercegovakih pjeadijskih pukova.
Prve bosanskohercegovake ete dislocirane su u sjeditima buduih
bosanskohercegovakih pukova: 1. bosanskohercegovaki puk u Beu,
popunjavan je regrutima Sarajevskog vojnog okruga; 2. bosanskohercegovaki puk u Gracu, popunjavan je regrutima Banjalukog vojnog
321

okruga; 3. bosanskohercegovaki puk u Budimpeti, popunjavan je regrutima Tuzlanskog vojnog okruga i 4. bosanskohercegovaki puk u Trstu
(u poetku takoe u Beu) popunjavan regrutima Mostarskog vojnog
okruga. Sva etiri (kasnije osam) puka bili su pjeadijski i ukljuivani su u odgovarajue divizije zajednike vojske. Kasnijim izmjenama Zakona utvreni su i kontigenti za popunu artiljerije i tvravske
pjeadije. U Prvom svjetskom ratu i to je premaeno pa je mobilisano
bosanskohercegovako stanovnitvo dostiglo 15% ukupnog broja i u
maju 1917. godine iznosilo 298.773, a za slijedeu godinu mobilisano je jo 89.144 vojnika.167
Bosanskohercegovaki pjeadijski pukovi imali su izbalansiran
nacionalni sastav, komandni jezik je bio njemaki a komandni kadar,
pored manjeg broja domaih uglavnom njemaki, maarski, ali i neto
ostalih Slovena. Vojnici su bili iskljuivo graani Bosne i Hercegovine,
gotovo u cjelini seljaci. Imali su po etiri bataljona i jedan lovaki i
jedan rezervni bataljon. eta je brojala 124 vojnika, a od 1900, kada je
rok slube povean na tri godine 86 vojnika.
Nakon otkria politike nepouzdanosti kod dijela ljudstva srpske
narodnosti u 1914. godini nareeno je da se u svakom bosanskohercegovakom puku od pouzdanih vojnika obrazuju po dva ratna bataljona,
a od ostatka radni odredi. Ve u zimu 1914/1915. to je djelimino nadomjeteno mobilizacijom po jednog rezervnog bataljona za svaki bosanskohercegovaki puk.

6. Aneksija i izmjene u organizaciji uprave

Osvajanje Bosne i Hercegovine jo od Bekog rata (1683-1699.) bio

je trajan cilj politike Habzburke monarhije. Apetiti su se poveali
167 Takav stepen mobilizacije u oruane snage nije dostignut ni kasnije u toku Narodnooslobodilakog i Odbrambenog rata Bosne i Hercegovine, kada je stanovnitvo bilo vie
nego udvostrueno.
322

kada je Monarhija na Bekom kongresu (1815.) nakon Napoleonovog

sloma dobila u posjed Ilirske provincije, u koje je Napoleon bio ukljuio mletaku Dalmaciju i Dubrovaku republiku. Bosna i Hercegovina
je time dovedena u poluokruenje i Monarhija je bila njen susjed na
dvije treine duine njenih ukupnih granica. U okviru austrougarske
balkanske politike Bosna i Hercegovina je, uskoro postala ishodite
njenog prodora na jugoistok (Drang nach Sdosten). Otuda tenja da
se okupacijom stvoreno privremeno stanje to prije pretvori u trajno.
Prvi razgovori o aneksiji Bosne i Hercegovine u vrhu dvojne Monarhije voeni su ve 1882. godine, ali je izvrenje odloeno zbog maarskog zahtjeva za njenu podjelu.168 Imenovanjem Benjamina Kalaja
(Benjamin Kallay) za zajednikog ministra finansija 4. juna 1882. godine,
aneksiona politika je veoma osnaena. Njegova teza je bila da uprava
u Bosni i Hercegovini mora djelovati kao da je to ve svren in. To je
namjeravao ostvariti preko visoko obrazovanog i strogo odabranog inovnitva, koje je pod kraj vijeka dostiglo cifru od blizu deset hiljada. Do
1903. godine on je uveliko postigao da uprava u zemlji dobije graanski
karakter. U nastavljenim razgovorima 1896. godine je zakljueno da e
to biti mogue tek kad nastupi (u Evropi oekivani) raspad Osmanskog
carstva, odnosno kad Turska padne pod likvidaciju. Da je nastupila
takva situacija ocijenjeno je 1908. godine, kada su Mladoturci vratili na
snagu liberalni Ustav iz 1876. godine, posebno kada su Muslimanska
i Srpska narodna organizacija (MNO i SNO) pokrenuli akciju da Bosna
i Hercegovina, kao formalno-pravni sastavni dio Osmanske carevine
dobije i svoj ustav bez rjeavanja dravnopravnog poloaja ovih zemalja.
Predstavku u tom smislu zajednikom ministru finansija Itvanu
Burijanu (Istvan Burian), podnijeli su na Ilidi 7. septembra 1908.
godine predsjednici ove dvije narodne organizacije Alibeg Firdus i Gligorije Jeftanovi.
Monarhija je, meutim, aneksiju smatrala osnovnim uslovom Zemaljske aktivnosti pa je 7. oktobra 1908. godine to i uinila carskom
proklamacijom. Jednostrani akt je izazvao iroku meunarodnu krizu,
168 Pravoslavnim je pripadao 31 mandat, muslimanima 24, katolicima 16 i jevrejima
jedan mandat.
323

a u odnosu na Srbiju i pravi carinski rat. Jedino je Njemaka podrala

Austrougarsku i zahvaljujui njenom posredovanju poelo je i smirivanje napetosti. Aneksiju je prvo priznala Turska, a potom i Rusija, pa
Srbija i Crna Gora. Posljednje su to uinile SNO (3. maja 1909.) i MNO
tek 8. februara 1910. godine.
Tek nakon toga, 17. februara 1910. godine car je odobrio zakone o
ustavnim uredbama u Bosni i Hercegovini. Zemaljski ustav za Bosnu
i Hercegovinu sveano je proglaen 20. februara 1910. godine, a zajedno
sa njim i pet ustavnih zakona koji su sa njim predstavljali cjelinu.
Zemaljskim ustavom iz 1910. godine Bosna i Hercegovina je ponovo
dobila izvjesnu autonomiju. U bosanskohercegovakom Ustavu su, iz
austrougarskog temeljnog dravnog zakona od 1867, prenesene odredbe o
graanskim pravima, ostala je corpus separatum, odnosno trea drava
u okviru Dvojne monarhije, a graani Bosne i Hercegovine su bili samo
bosanskohercegovaki zemaljski pripadnici. Paket zakona uveo je
Sabor, Zemaljski savjet i kotarska vijea, kao neku vrstu izbornih
samoupravnih organa. Stvarna vlast je ostala u rukama Zemaljske vlade
i njoj nadreenog Bosanskog biroa i Zajednikog ministarstva finansija
u Beu.
Sabor je imao dvije kategorije zastupnika: Njih 72 srazmjerno su
birale tri nacionalne kurije (podijeljene na po etiri socijalne - gradska,
seoska, veleposjednika i kurija inteligencije),169 dok su 20 njih bili
virilisti. Radio je do 28. juna 1914. godine. Zemaljski savjet, kojim je
predsjedavao predsjednik Sabora imao je ukupno 9 lanova (4 pravoslavca, 3 muslimana, dva katolika) birali su ga zastupnici Sabora za itav
mandatni period, i on je imao pravo saobraaja sa drugim nadlenim
organima u Dravi.

169 Po maarskom zahtjevu okruzi Banja Luka i Biha pripali bi Maarskoj, a Sarajevo,
Travnik, Mostar i Tuzla Austriji.
324

7. Iskustva Prvog svjetskog rata i njegove posljedice

Prvi svjetski rat uzrokovan suprotnostima dva vojno-politika bloka,

zahvatio je u toku etiri godine trajanja (1914. do 1918.) 28 drava sa
preko milijardu i po stanovnika, ili tri etvrtine stanovnitva planete.
U ratu su angaovana ogromna materijalna sredstva i u oruane snage
mobilisano 70 miliona ljudi. Ruilakim i unitavajuim djelovanjem
ova svjetska kataklizma prevazila je sve predhodne ratove. Poginulo
je i od rana umrlo oko 20 miliona ljudi, a isto toliko je ranjeno. Ratni
trokovi zaraenih strana procijenjeni su na oko 200 milijardi dolara.
Gotovo svi proizvodni kapaciteti i ekonomski sistem bili su preorjentisani za zadovoljenje ratnih potreba.
U ovom svjetskom vrtlogu Bosna i Hercegovina se, u sklopu Austrougarske monarhije nala u bloku Centralnih sila. U njenom glavnom
gradu se dogodio i atentat, koji se uzima za povod sukoba. Djelimina
mobilizacija u Austrougarskoj, pa tako i u Bosni i Hercegovini nareena je 25. jula 1914. godine. Mobilisana je Minimalna grupa Balkan
i Ealon B, odnosno Manevarske snage Monarhije, dio Jadranske
flote i Dunavska rjena flotila. Meutim, po stupanju u rat Rusije, 31.
jula objavljena je opta mobilizacija. Prvi dan opte mobilizacije bio je
1. avgust 1914. godine. Time je od samog poetka izvrena mobilizacija
sva etiri bosanskohercegovaka pjeadijska puka, te predvieni kontigenti za lovake, rezervne i tvravske bataljone, kao i za artiljeriju. Sve
jedinice Bosanskohercegovake vojske mobilisane su prema proporcionalnom sastavu stanovnitva Bosne i Hercegovine. Austrougarska
vrhovna komanda ostala je na tome i kad su se na balkanskom i ruskom
ratitu javila dezerterstva i prebjegavanje vojnika srpske nacionalnosti
i ukupni proporcionalni sastav odravala novim mobilizacijama i formiranjem radnih bataljona i odreda. Ve prvih dana rata u zemlji je zavladalo teko stanje. Dolo je do masovnih progona i interniranja srpskog
stanovnitva. Protiv takve politike prvi je ustao reisul-ulema Demaludin
auevi. Ve u julu 1914. uputio je dva apela Bonjacima, da ne uine
nita zbog ega bi se kasnije mogli kajati i upozorio ih da ive sa drugim
nemuslimanskim graanima pa bi svaki hrav postupak mogao donijeti vrlo rune posljedice. U tome su ga slijedili i drugi uglednici. Jula
325

1941. godine na Skuptini Udruenja ilmije na toj tradiciji inicirane su

poznate Muslimanske rezolucije za osudu zloina prema Srbima,
Jevrejima i Romima.
Bosanskohercegovaki pukovi (1, 2, 3. i 4.) Austrougarske monarhije doekali su Prvi svjetski rat u mirnodopskim garnizonima (Be, Grac,
Peta i Trst), u kojima se vrila obuka i koje nije naputalo kadrovsko
jezgro. Njihovi trei bataljoni bili su locirani u sjeditima mobilizacijskih
okruga u domovini (Sarajevu, Banja Luci, Tuzli i Mostaru). Pukovi su
postojali od 1894. godine i svi njihovi vojnici bili su odsluili trogodinji
kadrovski vojni rok. Od 1903. godine u Beu je postojao i jedan bosanskohercegovaki lovaki (Feldjger) bataljon. Ukupno u aktivnoj slubi
jula 1914. nalo se nepunih 20.000 vojnika. Sve jedinice su imale etvornu formaciju. Pukovi su uz to, imali vojnu muziku, te (kao i bataljoni) slabo razvijene snabdjevake i druge jedinice podrke. Tek u maju
1916. godine bataljoni su dobili mitraljeska odjeljenja, a u novembru
1917. i vodove pjeadijskih topova. Tako je brojno stanje bataljona iznosilo blizu 1.000 vojnika i oficira. Uz to svaki bataljon je imao kadrovsko
jezgro za jedan novi (dopunski, mar-bataljon).
Na popisu 1. juna 1910. godine Bosna i Hercegovina je imala
1,898.044 stanovnika. Prosjean godinji prirataj od prethodnog popisa
iznosio je 21.996 stanovnika. To znai da je na poetku Prvog svjetskog
rata Bosna i Hercegovina mogla dostii itava dva miliona. Do kraja
1913. godine vojnu obuku je bilo zavrilo 28 generacija (godita od 1863.
do 1891.), ali sa svega 36.943 obuenih vojnika. U 1914. godini na obuci
su bila tri godita (1892, 1893. i 1894.) sa ukupno 14.408 vojnika. Na
oglas mobilizacije aktiviran je prvi poziv rezerve, koji je iznosio devet
godita (1891. do 1883.), koja su te godine navrila 24 do 32 godine
starosti. Visoki gubici u mrtvim i zarobljenim na Ruskom i Balkanskom
frontu u zimu 1914/1915, te prva masovnija dezerterstva, i prevoenjem
odreenog broja nepouzadanih u radne odrede, rezultirale su mobilizacijom novih pet godita (1882. do 1877.) od ega je vei broj bio
stavljen na raspolaganje Balkanskoj grupi armija.
Nove mobilizacije su nastavljene i Bosanskohercegovaka vojska je
u novembru 1916. godine imala 209.629 vojnika, maja 1917. 234.662, a
326

decembra 1917. godine 298.773. U proljee 1918. godine, posljednjim

mobilizacijskim naporom, imala je izgleda, vie od 350.000. Sa otvaranjem
Talijanskog fronta, najvei broj bosanskohercegovakih jedinica se
koncentrie na Soi, gdje je u dvanaest bitaka na obje strane izginulo
1,200.000 vojnika. U Albaniji je zavrio 1918. godine i 10. pjeadijski puk,
formiran od bataljona dodjeljenih Okupacionoj upravi Srbije i angaovan kao jezgro Istonog korpusa, namijenjenog za Siriju.
Za potrebe Balkanskog ratita (5. i 6. armija sa po dva korpusa,
ukupno 8 pjeadijskih divizija i 7 marevskih brigada) trebalo je otkupiti, mobilisati i rekvirirati ogromne koliine hljebnog ita i druge hrane,
te stoku za klanje. Najvie napora iziskivalo je formiranje komora za
ratne jedinice to je angaovalo gotovo sve konje, volove i mnogo ljudi
raznih zanimanja, od konjevodaca do potkivaa, kovaa, stolara, gonia
stoke, pratilaca i td.
Umjesto da se na Balkanskom ratitu ostane u odbrani, kako je bilo
predvieno Ratnim planom Austrougarskog generaltaba, komandant
Balkanskih snaga, general Poorek (Oscar Potiorek) je nesmotreno
pokuao iskoristiti privremeno prisustvo 2. armije u Sremu i Banatu, i
krenuo u ofanzivu na Srbiju i Crnu Goru. To je po objavljivanju opte
mobilizacije (31. avgust 1914.) u Bosni i Hercegovini izazvalo prenapregnutost i rezultiralo znaajnim poremeajem i optom oskudicom,
koja se sa trajanjem rata stalno uveavala.
Nepripremljena i slabo voena ofanziva ve poslije nekoliko dana
pretvorila se u poraz, povlaenje preko Drine i prelazak u srpsku, isto
tako nepripremljenu protivofanzivu, a onda i u dugotrajne iscrpljujue
operacije koje su se do kraja godine zavrile povlaenjem na polazne
poloaje i gubicima od 273.804 poginulih, ranjenih i zarobljenih. Ni
prenoenje teita na druge frontove nije u tom pomoglo.
Bosna i Hercegovina je jo godinu dana bila ratno poprite. Tek u
Makenzenovoj ofanzivi u zimu 1915/1916. srpska vojska je poraena
i odstupila preko Albanije. Za to vrijeme su se patnje i gubici jo vie
poveali. Civilne usluge vojsci i opskrba jedinica iscrpile su sve mogue
zalihe stanovnitva Bosne i Hercegovine.

327

Uprkos zavedenog racioniranog snabdjevanja u Bosni je do kraja rata

i u godinama neposredno poslije njega vladala velika glad, i zarazne
bolesti, pa su ukupni demografski gubici zemlje procijenjeni na 250
do 300 hiljada, a sa svojih ognjita bilo je protjerano ili prisilno evakuisano preko 90.000 ljudi, ena i djece. Ratna teta procijenjena je
na dvije i po milijarde zlatnih franaka.
Bosanskohercegovaki pukovi i bataljoni, pa i radni odredi u toku
Prvog svjetskog rata pokazali su se kao vrlo stabilne i upotrebljive
jedinice. Bili su angaovani na svim ratitima, na Balkanskom i Ruskom
ratitu (u Galiciji i na Karpatima), a onda najvie na Soi. Osnovni pukovi
(1. do 4. pp) odrali su se kroz sve etiri godine i ako su pojedini njihovi bataljoni unitavani ili rasformirani iz drugih razloga. Poetkom
1916. bilo je jo osam lovakih bataljona. U ratu prvoformirani, Peti
puk, razbijen je novembra 1917. godine, ali je u proljee 1918. od lovakih i mar-bataljona obnovljen, a formirani su i 6, 7. i 8. pp, kao i 10.
pp koji je trebao biti okosnica za Siriju namijenjenog Istonog korpusa.
Kraj rata je tako doekalo svih 9 bosanskohercegovakih pukova i 4
bosanskohercegovaka lovaka bataljona, ali su u nekoliko njih oktobra
1918. godine izbile pobune.
Shodno Zakonu, vojni obveznici iz Bosne i Hercegovine, popunjavali su divizije zajednike Kopnene vojske, pa su se po pukovima
i bataljonima nali u blizu etrdeset takvih formacija. Najbrojniji i najdue su bili u 2, 6, 19, 31, 47, 50, 55, 60. i 93. diviziji. U etiri godine
u Bosni i Hercegovini je mobilisano vie od 250.000 vojnih obveznika
(iz Banjalukog okruga 38.000). U toku rata se nastojalo odrati izbalansiranu nacionalnu strukturu jedinica. Pod kraj 1914. uoeni nepouzadni elementi su razoruani i premjeteni u radne jedinice, koje su poslije na mnogim, posebno na talijanskom frontu vrlo efikasno obavljale
fortifikacijske radove i radove na odravanju planinskih puteva i iara.
Austrougarski ratni plan, pored opteg sukoba dva vojna bloka,
Trojnog saveza i Saveznika (Antante), predviao je, sada bi rekli
neosnovano, i mogunost lokalnog rata na Balkanu. Ratni plan je zbog
toga predvidio dva ratita170 (Rusko i Balkansko) ali i dvije varijante
170 Italija je bila lan Trojnog saveza, ali je 1915. godine prela na stranu Antante.
328

postupka, pa i postrojavanje borbenog poretka u dva ealona. Fiksirane su

minimalne snage za pojedina ratita, dok je rejon koncentracije Manevarskog ealona zavisio od toga da li je u pitanju lokalni ili blokovski,
zapravo svjetski rat.
Poetak rata, meutim, nije odgovarao tim varijantama. Mobilizacija
i koncentracija snaga poele su po varijanti za lokalni rat na Balkanu,
ali je ve 30. jula 1914. bilo jasno da e u rat stupiti i Rusija. Tog dana
Carevinsko vijee i Generaltab su zakljuili da Manevarski ealon (2.
armija) zavri koncentraciju u Sremu i Banatu i da (18. avgusta) pone
njegovo prevoenje na rusko ratite.
Iako e samo jedna (Peta) armija Minimalne grupe Balkan koncentraciju zavriti 12. avgusta ambiciozni komandant Minimalnih snaga
Balkan i istovremeni zemaljski poglavar Bosne i Hercegovine, general
Poorek, koji je, takoe, trebalo da bude rtva vidovdanskog atentata
u Sarajevu, uprkos neprikupljenosti svojih snaga i skorom odlasku 2.
armije, krenuo je 12. avgusta nepotpunom 5. armijom u napad na Srbiju i
Crnu Goru.
Sve se, meutim, pretvorilo u poraz. Usamljena 5. armija je poraena
na Ceru i do 21. avgusta povukla se preko Drine. Sutradan, 22. avgusta,
obustavljena je i ve besmislena, zakanjela ofanziva 6. armije prema
Uicu, kao i demonstracije kod apca. Upravo 21. avgusta 1914. Poorek
je Carevom odlukom postavljen za samostalnog komandanta svih snaga
prema Srbiji i Crnoj Gori, s tim da ih ne bi trebalo oslabiti. Naelnik
Generaltaba je ipak, i sa izvjesnim zakanjenjem, na ruski front izvukao,
znatno okrnjeni Drugi strategijski ealon.
Ta politika odluka uslovie da Bosna i Hercegovina, do kraja godine
ostane ratno poprite i da, u naizmjeninim ofanzivama i protivofanzivama srpske i austrougarske vojske, u cjelini podnese ogromne napore,
a njeni istoni dijelovi teka razaranja i velike ljudske i materijalne gubitke. ak 90.000 ljudi, ena i djece je moralo napustiti svoja ognjita.
Teret izdravanja dvije armije u 1915. godini se postepeno smanjivao,
prvo odlivom na Ruski front, a onda i odlaskom 5. armije na novootvoreni Talijanski front. Pod kraj godine, po okupaciji Srbije i Crne Gore,
linije fronta su znatno udaljene od Bosne i Hercegovine. Zemlja se,
329

meutim, ni do kraja rata nije oporavila. Naprotiv, ekonomska i mobilizacijska iscrpljenost je rasla i 1917. i 1918. godine je ve vladala
teka glad.
Posljedice Prvog svjetskog rata za Bosnu i Hercegovinu bile su vrlo
teke. Gotovo itavu prvu polovinu rata bila je zahvaena Balkanskim
ratitem te preoptereena mobilizacijom ljudstva i rekvizicijom hrane,
stoke i prevoznih sredstava. itava proizvodnja i radna snaga, stavljena
je u svrhe ratnih potreba. Upropatena poljoprivredna proizvodnja je
naglo opadala (sa 650.000 tona 1914. na 250.000 tona 1918. godine,
pa je zavladala velika glad. Najvea stradanja doivjelo je stanovnitvo
uz istonu granicu zemlje (prema Srbiji i Crnoj Gori), koje je bilo zahvaeno neposrednim ratnim operacijama. U prvoj ratnoj godini odatle je
izbjeglo 42.218 lica (Bonjaka 37.249, Srba 3.319, Hrvata 887, Jevreja
718, kao i 7.102 Bonjaka iz Sandaka) a evakuirano 41.716 lica (od toga
21.084 Srba, 14.751 Bonjak, 3.196 Hrvata, 2.904 Jevreja). Ukupno
91.236 ljudi, ena i djece. Uz to se sa jedinicama Srpske vojske iz zauzetih graninih srezova povuklo (izbjeglo) 5.000 Srba sa porodicama.
Bosna i Hercegovina je vojnom mobilizacijom bila znatno optereenija (2,53%, ukupno 298.773 vojnika odnosno 34 godita ili 15,7%
ukupnog stanovnitva 1910. godine 67% - Bonjaka i Hrvata i 33%
apsolutno pouzdanih Srba u iznosu na Austriju (0,50%) i Maarska
(0,45%). Obzirom da su njih 90,58% bili rasporeeni u pjeadijskim
jedinicama i da su bili angaovani na izuzetno aktivnim ratitima, kao
Galicija, Karpati, Soa, da su tretirani elitnim efikasnim jedinicama,
gubici su bili izuzetno veliki.
Demografski gubitak Bosne i Hercegovine u Prvom svjetskom ratu
cijeni se na 250 do 300 hiljada, odnosno 12 do 15% stanovnitva. Od
1,898.044 stanovnika BiH na frontovima je poginulo 36.252 vojnika,
odnosno 19,1 promila. Daleko vei gubici su bili zarobljeni, prebjezi,
odmetnici u zeleni kadar, te iseljenje u Tursku i susjedne zemlje.
Najvei gubitak predstavljaju rtve masovne gladi, epidemija panske groznice i pjegavog tifusa, a znaajan je broj i poslijeratnih ubistava (3.000) muslimana.

330

Ratna teta procijenjena je na 2,5 milijarde zlatnih franaka, a smanjenje agrarnih prinosa sa 650.000 tona u 1914. na 250.000 tona u
1918. godini. Prema austrijskoj statistici u Bosni i Hercegovini je na
hiljadu stanovnika poginulo 19,1 vojnik.

331

V/1 INVAZIJA BOSNE I HERCEGOVINE 1878.

332

V/2 PODJELA NA OKRUGE OKUPIRANE BOSNE

(1878.)

333

V/3 AUSTROUGARSKA ZASTAVA U BOSNI

334

ISTAKNUTI KOMANDANTI HERCEGOVAKOG USTANKA

nema
fotografije

V/4 SALIH FORTA

V/5 STOJAN KOVAEVI

PODRKA HERCEGOVAKOM USTANKU - 1882.

V/6 VASO PELAGI

V/7 MIO LJUBIBRATI

335

V/8 GRADAAC
(Kula Gradaevia)

V/9 TRAVNIK
336

ESTI DIO
BOSNA I HERCEGOVINA U SASTAVU
ZAJEDNIKIH JUGOSLOVENSKIH DRAVA
1918. DO 1992.

1. Drava Slovenaca, Hrvata i Srba i njena odbrana

2. Iznueno ujedinjenje Drave SHS i Kraljevstva Srbije
u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca
3. Dravnopravni poloaj Bosne i Hercegovine u Kraljevini
i Republici Jugoslaviji
4. Vojna obaveza i Vojska Kraljevine i Republike Jugoslavije
5. Obnova Velikosrpskog pokreta, destabilizacija i razbijanje
zajednike drave

1. Drava Slovenaca, Hrvata i Srba i njena odbrana

Kraj XIX i poetak XX vijeka karakterie buran razvitak proizvodnih snaga i tehnologije u industrijskoj proizvodnji. To je vodilo zaotravanju borbe izmeu novih i starih industrijskih velesila za novu podjelu
kolonija i svijeta. Ekonomske i politike krize, koje su se smjenjivale,
ubrzavale su trku u naoruanju, te sve vie oblikovale konture dva antagonistika vojna bloka i produbljivale jaz meu njima.
Sredinom druge decenije XX stoljea zalihe naoruanja ve su bile
znaajne. Glad za novim tritima i resursima sirovina bila je sve vea,
a vojni blokovi uglavnom oblikovani. Na jednoj strani bili su: Antanta
- trojni, Srdani sporazum Velike Britanije, Francuske i Rusije, a na
drugoj: Trojni savez centralnih evropskih sila - Njemake, Austrougarske i Italije.
Prvi svjetski rat nije razrijeio ni jedan problem radi koga je voen.
Iz godine u godinu u toku trajanja rata problemi su se uslonjavali.
Promijenilo se i grupisanje snaga u ratu. Na stranu jedne i druge grupacije pristupale su nove drave. Italija je iz Trojnog saveza prela u
Trojni sporazum. Munjeviti rat, upotreba tenkova, avijacije i bojnih
otrova donosili su dramatine preokrete ratne sree. Zaraene zemlje
su postajale sve vie iscrpljene, a narodi sve vie nezadovoljni. Najtee
su bile pogoene iroke radne mase koje su nosile i teret njegovog
voenja i teret sve veih trokova rata. Februarska i Oktobarska revolucija 1917. izbacile su Rusiju iz rata, a ulazak Sjedinjenih Amerikih
Drava definitivno je donio prevagu Saveznika.
Na kraju su i Centralne sile bile zahvaene revolucionarnim vrenjem
i pod tim pritiskom 11. novembra 1918. kapitulirale. Posljedice su
341

bile strahovite. Mrtvi i ranjeni u Francuskoj su dostigli 60% mobilisanih. U Velikoj Britaniji taj procenat je bio 37, u Njemakoj 41, a u
Austrougarskoj 38. Civilne rtve rata i rtve gladi i epidemija gotovo su
dostigle broj vojnih rtava. Materijalna razaranja i gubici bili su ogromni.
Ukupan rezultat je bilo opte osiromaenje. Izuzetak su bile Sjedinjene
Amerike Drave, koje su na tom osnovu doivjele snaan industrijski bum.
Balkanski narodi upravo su bili prebrodili seriju ozbiljnih kriza: Mladoturska revolucija; - kriza izazvana aneksijom Bosne i Hercegovine
Austrougarskoj; - te dva balkanska rata. Upravo tu, na Balkanu je planula
iskra koja je uzeta za povod Prvom svjetskom ratu, kataklizmi koja je
po razmjerama i posljedicama prevazila sve dotadanje ratove. Dugo je
ostalo nepotpuno razjanjeno ko je tu iskru potpalio, odnosno ko je organizovao atentat na nadvojvodu Ferdinanda, nasljednika Austrougarske
monarhije u Sarajevu. Atentat je neosnovano pripisan Jugoslovenskoj
omladinskoj organizaciji u Bosni i Hercegovini, kasnije nazvanoj Mlada
Bosna. Faktiki ga je organizovala Vojna obavjetajna sluba Srbije
i njen naelnik Dragutin Dimitrijevi Apis, a izvrila grupa pripadnika njenog tajnog ogranka Narodna odbrana.
Time je Bosna i Hercegovina uvuena u vrtlog iz koga e izai sa
tekim posljedicama i nai se u novoj konstelaciji odnosa snaga i jo
jednoj novoj dravi. Ovog puta, to je trebalo biti zajednika drava junih
Slovena, zasnovana na zahtjevima Vilsonove (Woodrow Wilson) poslanice od 14 taaka. Ideja o povezivanju junih Slovena pripisuje se
hrvatskom piscu Vitezoviu (1652. do 1713.), a poetkom XIX vijeka
prerasla je u Pokret, nazvan Ilirskim. Pred poetak rata i u njegovom toku
na sceni su dva koncepta rjeenja pitanja koja su oigledno zavisila od
ishoda rata: - prvi, preureenje Habzburke monarhije u trijalistiku
dravu, - i drugi, ujedinjenje kraljevina Srbije i Crne Gore sa jugoslovenskim zemljama Austrougarske.
Do rata su o prvom diskutovali politiari u kuloarima skuptina
dvojne monarhije. Od 1917. nosilac je postao Jugoslovenski klub Bekog
parlamenta, sa Antonom Korocem na elu. Akteri drugog rjeenja bili
su Srpska vlada i Jugoslovenski odbor u Londonu, sa Nikolom Paiem
342

i dr. Antom Trumbiem, na elu. Prvi koncept je bio izloen u Majskoj

deklaraciji, podnesenoj Carevinskom vijeu 30. maja 1917. godine, a
drugi u Krfskoj deklaraciji od 27. avgusta iste godine.
Bosna i Hercegovina je i po rasputanju Bosanskog sabora zadrala
poseban dravnopravni poloaj u okviru Austrougaske, a pored pristalica i jednog i drugog poslijeratnog rjeenja (u emu je bila slabo zastupljena i uglavnom periferno angaovana) postojale su i druge kombinacije od podjele, do prikljuenja Maarskoj ili Austriji. Dok su Tisinu
(Istvn Tisza) ideju prikljuenja Maarskoj podrali Safvetbeg Baagi
i erif Arnautovi, Mehmed Spaho i reis Demaludin auevi, te spas
vidjeli u slozi i jedinstvu svih Srba, Hrvata i Slovenaca, Dervibeg
Miralem i Sejfudin Huseinagi su podrali Majsku deklaraciju. U odnosu
na ovo hrvatske i srpske stranke bile su daleko manje podijeljene.
Od proljea 1918. ubrzano je rjeenje na bazi Majske deklaracije
i do septembra se formiraju narodna vijea pokrajina, a 8. oktobra
1918. godine i Narodno vijee Slovenaca, Hrvata i Srba, u koje je
ulo 18 predstavnika Bosne i Hercegovine. Vijee je (18. oktobra) odbilo
zakanjelu ponudu cara Karla za trijalistiko preureenje Monarhije i
proglasilo se Centralnim organom Slovenaca, Hrvata i Srba, koje e u
ime svih stranaka preuzeti voenje narodne politike. Odlukom toga
vijea 29. oktobra 1918. godine obrazovana je nova, od Austrije i
Ugarske odvojena, nezavisna Drava Slovenaca, Hrvata i Srba.
U Sredinji odbor Narodnog vijea Drave Slovenaca, Hrvata i Srba
ulo je osam predstavnika Bosne i Hercegovine.171 Za predsjednika
Narodnog vijea izabran je dr. Anton Koroec, a za podpredsjednike dr.
Ante Paveli (zubar) i Svetozar Pribievi. Drava Slovenaca, Hrvata
i Srba je bila konstituisana na federativnom principu i za nekoliko
dana Narodno vijee Drave Slovenaca, Hrvata i Srba je imenovalo pokrajinske vlade (Hrvatske, Slovenije, Dalmacije i Bosne i Hercegovine).
U Bosni i Hercegovini Glavni odbor narodnog vijea Bosne i Hercegovine obrazovan je 31. oktobra 1918. godine i sutradan 1. novembra
171 Dr. Jozo Sunari, Vojislav ola, dr. Milan Jojki, epan Gri, fra Ljubomir Gali,
dr. Luka abraji, Halidbeg Hrasnica i Hamid Svrzo.
343

1918. vlast u zemlji predao mu je zemaljski poglavar, general Stjepan

Sarkoti.
Treeg novembra formirana je i prva Zemaljska vlada za Bosnu i
Hercegovinu. Odmah su o tom obavijeteni kotarski uredi i preuzeta
odgovornost za javni mir, red i sigurnost, ali ga kao ni u itavoj Dravi
Slovenaca, Hrvata i Srba u tom poratnom vremenu nije mogla obezbijediti.
Rat je bio zavren, Drava i posebno Bosna i Hercegovina gotovo je
bila ostala bez vojske i andarmerije. Zatitni korpus i novoobrazovana
Garda narodnog vijea nisu bili dovoljni za obezbjeenje socijalnog mira,
a na Soi i u Dalamciji trebalo je zaustavljati nastupanje talijanskih
invazionih trupa.172 Predsjednik bosanskohercegovake vlade Atanasije
ola je 4. novembra neovlateno i samoinicijativno u Viegradu dogovorio ulazak srpske 2. armije u Bosnu i Hercegovinu. U Bosni i Hercegovini tada vie nije bilo austrougarske vojske, a svi koji su se ovoj Armiji
do 15. novembra 1918. godine prikljuili dobili su status srpskog
dobrovoljca.
Na trojnim (Nikola Pai, Anton Koroec i Ante Trumbi) pregovorima u enevi 6. do 9. novembra 1918. godine ravnopravno je bila
dogovorena demokratska procedura ujedinjenja Kraljevine Srbije
sa Dravom Slovenaca, Hrvata i Srba. Na kraju ovih pregovora usvojena je enevska deklaracija, kojom je Drava Slovenaca, Hrvata i
Srba priznata kao Kraljevini Srbiji ravnopravan faktor u provoenju ujedinjenja junoslovenskih naroda u novu dravu, o ijem
unutranjem (federativnom) ureenju e odluiti demokratski izabrana
Ustavotvorna skuptina. Slino kao 2. armija u Bosnu i Hercegovinu,
poetkom novembra 1918. godine u Crnu Goru su uli dijelovi srpskih
Jadranskih trupa. Na brzinu organizovanim izborima Velika narodna
skuptina sazvana u Podgorici 26. novembra 1918. godine donijela je
odluku o svrgavanju dinastije Petrovia i usvojila pripremljenu
Odluku o ujedinjenju sa Srbijom, ime je znaajno ugroena u enevi
dogovorena demokratska procedura ujedinjenja.
172 U tom su znaajno uestvovali, u oktobru pobunjeni, tamo koncentrisani bosanskohercegovaki pukovi i bataljoni.
344

Nezadovoljan nepostizanjem punog prenoenja vlasti Kraljevine

Srbije na ostale jugoslovenske zemlje, regent Aleksandar je oborio
vladu Nikole Paia, iznudio zakljuak Narodnog vijea Slovenaca,
Hrvata i Srba o proglaenju ujedinjenja ... u jedinstvenu dravu;
a onda suprotno njegovom Naputku prisilio delegaciju Vijea da sastavi
Inauguracionu adresu, na osnovu koje je 1. decembra 1918. proglasio
ujedinjenje Kraljevine Srbije i Crne Gore sa zemljama nezavisne
Drave Slovenaca, Hrvata i Srba ... u jedinstveno Kraljevstvo Srba,
Hrvata i Slovenaca.
Tek 28. decembra 1918. godine Narodna vlada Bosne i Hercegovine
obavijestila je da je prestala funkcija Narodnog vijea Bosne i Hercegovine i da je sva vlast u zemlji prela na organe centralne vlade u
Beogradu.
Za 38 dana postojanja Nezavisne Drave Slovenaca, Hrvata i
Srba u optem rasulu Austrougarske monarhije nije se bilo mogue
istovremeno suprostaviti unutranjoj socijalnoj anarhiji i osvajakim i
hegemonistikim pretenzijama susjednih zemalja. Poseban dravnopravni poloaj Bosne i Hercegovine u okviru ove drave nije bio upitan, a za novoosnovanu dravu federativno ureenje bilo je logino.
Takvo dravno ureenje je bilo dogovoreno u enevi. Iznueni ulazak srpske vojske u Bosnu i Hercegovinu, njeni samovoljni postupci i
razliite koncepcije domaih politiara, u ovom periodu, doprinijele su
kasnijem nametanju srpskog hegemonizma i meusobno neravnopravnog
poloaja tri bosanskohercegovaka naroda i zemlje kao cjeline u naredne
dvije decenije. Nametanje velikosrpskog hegemonizma od strane Regenta
onemoguilo je normalan drutveni i politiki ivot i bilo uzrok i uslov
svih kriza, pa i konanog raspada novostvorene Kraljevine.
Koncepti koji su se zalagali za stvarnu ravnopravnost u zajednikoj
vienacionalnoj dravi, za federativno, pa i za republikansko ureenje,
podgrijavali su i kasnije nade u mogunost zajednikog ivota, dok, se
na kraju, zbog upornosti suprotnih tendencija, nisu konano razbile.
Odbrana Drave Slovenaca, Hrvata i Srba. Ve u oktobru 1918.
godine Narodno vijee Slovenaca, Hrvata i Srba, raspolagalo je izvjesnim
trupama, prije svega jedinicama zajednike Austrougarske vojske na
345

Soi, koje su bile u stanju pobune, ili su se angaovale na sprjeavanju

nastupanja talijanskih okupacionih trupa. Raspolagalo je i novoformiranim jedinicama od zarobljenika Saveznikog bloka.
Polovinom novembra 1918. godine Narodno vijee je u Hrvatskoj
i Sloveniji pored rasporeenih jedinica hrvatskog i maarskog domobranstva (Honved), odnosno austrijskog Landvera raspolagalo sa nekoliko
desetina pjeadijskih pukova (nekoliko srpskih) i jednim dragonskim
pukom, veim brojem artiljerijskih diviziona, konjikih eskadrona, ulanskih i husarskih bataljona, te nekim pukovima Zajednike austrougarske
vojske stacioniranim u Hrvatskoj i Sloveniji. Sa saveznikim komandantom na Krfu admiralom Goeom (Philippe Gauchet) bilo je dogovoreno, da Austrougarska ratna i trgovaka flota, do zakljuenja mira,
ostane u vlasti Narodnog vijea Drave SHS.
U svemu su to bile znaajne kopnene i pomorske snage, popunjene graanima Drave Slovenaca, Hrvata i Srba, ali je komandovanje tim
trupama tek bilo u objedinjavanju. Ipak su se pokazale nedovoljne, jer
su pored sprjeavanja nastupanja talijanskih (na Soi i u Dalmaciji) te
austrijskih (u Korukoj i tajerskoj) morale biti upotrijebljene i za guenje
socijalnih nemira u zemlji, iji su nosioci uveliko bili pripadnici zelenog
kadra i povratnici iz ruskog zarobljenitva.
Kao i u Hrvatskoj i Sloveniji, od ljeta 1917. godine brojni austrougarski vojnici, kao odraz socijalnog nezadovoljstva, protivratnog i protivaustrougarskog raspoloenja, prezdravljeni ranjenici i drugi austrougarski vojnici na odsustvu, povratnici iz ruskog zarobljenitva, i oni koji
su dobili poziv za rezervu ili odsluenje kadrovskog roka, nisu se javljali u svoje kadrovske bataljone, nego su se krili oko svojih sela ili se
odmetali u umu, pa su uskoro prozvani zelenim kadrom. Do oktobra 1918. godine njihov broj i u Bosni i Hercegovini bio je znaajan, ali
bez jedinstvenog programa i komandovanja. Odrali su se do ljeta 1919.
godine, kada je njihov otpor slomila vlast Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
U takvim uslovima nisu mogle biti iskoritene ni preostale mobilizacijske mogunosti na ruevinama - viegodinjim ratovanjem, glau,
boletinama i socijalnim potresima - iscrpljenog Carstva. Stanje na pod346

ruju Drave Slovenaca, Hrvata i Srba bilo je jo tee, a pogotovu u

Bosni i Hercegovini. Njeni vojni obveznici praktino su se nalazili van
zemlje i rasuti na vie frontova. Najvei broj se nalazio na Talijanskom
frontu, na Soi, uglavnom u stanju pobune i uveliko su i uspjeno bili
iskoriteni za zaustavljanje nastupanja talijanskih okupacionih trupa.
Znaajan broj obveznika nalazio se u zarobljenitvu, kao dobrovoljci
u sastavu Jugoslovenske divizije na Solunskom frontu, po nekoliko
bataljona bilo je angaovano u guenju revolucionarnih pokreta u Austriji,
odnosno u sastavu Istonog korpusa u Albaniji. Ono to se nalazilo u
zemlji bili su invalidi ili jo neprezdravljeni ranjenici ili bolesnici, a
dobar dio zdravih u zelenom kadru. Donekle upotrebljivi su bili samo
obveznici i oficiri u regrutnim centrima za obuku, a neka vea pomo
nisu mogli biti ni onih pet, dobro prorijeenih, polovinom novembra
mobilisanih godita.

2. Iznueno ujedinjenje Drave SHS i Kraljevstva Srbije

u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca

Neprijatno iskustvo malih jugoslovenskih naroda sa stranom vladavinom i nejednaki uspjesi u pokuajima stvaranja nezavisnih drava natjerale su male junoslovenske narode da razmiljaju o eventualnom udruivanju i stvaranju zajednike drave. Poslije Vaterloa
(Waterloo) i Bekog kongresa 1815. godine, na iskustvima Napoleonove
provincije Ilirije i pokuaja da se zatite od Rusije, koja je izmeu tog
kongresa i Revolucije 1848. smatrana kulom reakcije. Na to ih je snano
potakla liberalna Evropa i poljski rodoljubi. Po slomu njihovog ustanka
protiv Rusije (1831.) oni su izradili konkretan projekat Ilirskog i Poljskog carstva od Crnog do Baltikog mora kao solidnu branu protiv
ruskog samodravlja.
Gotovo odmah potom ideja je zloupotrijebljena. Smisao ove progresivne ideje artorijskog (Adam Czartoryski) upoznao je reakcionar Ilija
Garaanin, ministar unutranjih poslova kneevine Srbije i umjesto libe347

ralne Evrope okrenuo se reakcionarnoj Rusiji. Godine 1844. te ideje

prepravio je u Naertanije spoljnje politike Srbije za uspostavljanje velike Srbije. Osnovna ideja o zajednikoj dravi ipak se odrala
i tinjala preko sto godina. Evropa je za nju uskoro izgubila interes. Ideja
je za sve to vrijeme nagrizana velikosrpskim postupcima u duhu - 50
godina u tajnosti uvanog Naertanija - posebno kad je u to ukljueno
sveslovenstvo, kao velikoruski instrument za izbijanje na topla mora.
injenicu da se Srbija nala na pobjednikoj strani i uspjelu prevaru
sa ujedinjenjem regent Aleksandar je iskoristio za nametanje centralizma i srpskog hegemonizma ostalim narodima. Hegemonizam je bio
izraen kroz definiciju troimenog i troplemenog naroda to je 1929.
godine zavoenjem diktature i promjenom imena Drave pretvoreno u
integralno jugoslovenstvo. Srpski hegemonizam, zapravo je bio i
ostao uzrok svih kriza zajednike drave.
Zajednika drava je iznevjerila nade svih. Nametnuto centralistiko
ureenje i otro ispoljavana velikosrpska dominacija potpuno su odudarali od zamiljenog i obeanog zajednitva. Novu dravu to je opteretilo permanentnom krizom iz koje nije bilo izlaza. Pokazalo se to
i u proceduri donoenja Ustava (1921.) i zavoenju monarhistike diktature (1929.), pa i u faizaciji zemlje i priklanjanju silama Osovine
(1934. do 1941.).
Sve je to imalo neposrednog odraza na poloaj Bosne i Hercegovine
u zajednikoj dravi. Prvo je ukinut njen federalni status, status zasebnog dravnog tijela (corpus separatum), koji je do tada (u Austrougarskoj
monarhiji i Dravi Slovenaca, Hrvata i Srba) imala. U proceduri donoenja ustava (Konstituanta) Bosna i Hercegovina je svedena na pokrajinu, a njena vlada na upravu, da bi i ta uprava bila likvidirana 1924.
godine. Prvim, Vidovdanskim ustavom iz 1921. godine cjelovitost Bosne
i Hercegovine bila je zatiena takozvanim turskim paragrafom
(l. 135. Ustava), pa ni podjelom Kraljevine (Zakonom o oblasnoj i sreskoj samoupravi od 26. aprila 1922. godine) na 33 oblasti ni jedan dio
Bosne i Hercegovine nije od nje odvojen. Njeni okruzi samo su preimenovani u oblasti.

348

Najopasnija je bila podjela izvrena 26. avgusta 1939. godine

(sporazum Cvetkovi-Maek), kada je 13 bosanskohercegovakih srezova pripalo Banovini Hrvatskoj. Srpski kulturni klub inae je bio planirao da ostalih 45 srezova pripadne projektovanoj Banovini srpskih
zemalja, ili da budu - po principu srpske ili hrvatske veine - podijeljeni
izmeu te dvije banovine. Podjeli su se meutim, energino suprostavila,
u meuvremenu od Zagrebakih punktacija, stasala dva pokreta za autonomiju Bosne i Hercegovine. Graanski je inicirala Jugoslovenska
muslimanska organizacija, a radniki multinacionalna studentska
omladina i Komunistika partija.
Samo est dana po potpisivanju sporazuma Cvetkovi-Maek poeo
je Drugi svjetski rat i inicijativa vie nije bila u njihovim rukama. Ubrzano
je priklanjanje Kraljevine silama Osovine i 25. marta 1941. namjesnik
Pavle je u Beu potpisao akt o pristupanju Jugoslavije faistikom
Trojnom paktu. Dva dana kasnije britanska obavjetajna sluba ga je
sruila puem. Hitler je pu uzeo kao povod za agresiju, okupaciju i
razbijanje Kraljevine Jugoslavije. Napad je poeo 6. aprila 1941. godine,
kralj i Vlada (koji su dvadeset dana ranije pristupili Trojnom paktu) su
14. aprila pobjegli iz zemlje a Vojska 17. aprila potpisala bezuslovnu
kapitulaciju. Tako su stvoreni uslovi za voenje dvostruke politike
u toku okupacije zemlje.

3. Dravnopravni poloaj Bosne i Hercegovine

u Kraljevini i Republici Jugoslaviji

Vidovdanski ustav od 28. juna 1921. godine naelno je trebalo da

izgradi parlamentarni poredak u zemlji, ali je umjesto toga zadugo ostvarivana stvarna lina vlast regenta pa kralja Aleksandra.
Na osnovu tog ustava Zakonom od 26. aprila 1922. jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca podijeljeno je na 33 oblasti. Zakonom
o oblasnoj i sreskoj samoupravi potom, shodno Ustavu su, ukinuti svi
349

organi na nivou Drave SHS i njenih federalnih jedinica a ovolikim usitnjavanjem samouprave uvedena stroga centralizacija vlasti, ali kako smo
vidjeli likvidacija pokrajinskih organa uprave potrajae jo dvije godine.
Troje parlamentarnih izbora od 1923. do 1927. godine nisu donijeli
rezultate u smislu politike konsolidacije, a u politikom ivotu nametnulo
se kao dominantno Hrvatsko pitanje, pa kratkotrajni parlamentarizam
okonan atentatom u Narodnoj skuptini Kraljevine 20. juna 1928. godine,
na rukovodstva opozicione Seljako-demokratske koalicije.
Obezglavljena parlamentarna opozicija nije imala snage da rijei
nastalu krizu i Kralj je 6. januara 1929. godine ukinuo Ustav i Parlament,
te zaveo linu diktaturu, pri emu je izmijenio i naziv Drave u Kraljevinu
Jugoslavije. Zakonom od 3. oktobra 1929. godine o nazivu i dodjeli Kraljevine na upravna podruja izvreno razbijanje Bosne i Hercegovine na
etiri banovine. Time je Bosna i Hercegovina poslije milenijuma razbijena kao historijska cjelina, ali tome nije pomogla alba JMO kralju
Aleksandru. Kraljeva diktatura je potrajala do oktobra 1934. godine, iako
je 3. septembra 1931. godine on donio Oktroisani ustav i time ozakonio
stanje stvoreno estojanuarskom diktaturom, na ta je opozicija odgovorila 1932. Zagrebakim punktacijama.
Devetog oktobra 1934. godine u Marseju je ubijen kralj Aleksandar
i na osnovu njegovog testamenta napisanog 5. januara iste godine postavljeno Kraljevsko namjesnitvo sa knezom Pavlom na elu. To namjesnitvo i vlade Milana Stojadinovia i Dragie Cvetkovia nastavile
su priklanjanje faistikoj Osovini Rim-Berlin i faizaciju zemlje, tako
da se sutinski reim nije bitno mijenjao. Velikosrpsku politiku od 1937.
godine, na osnovu procjene da je integralno jugoslovenstvo promaaj
kralja Aleksandra, koordinira Srpski kulturni klub, na elu sa Slobodanom Jovanoviem. Prvi znaajan rezultat je Sporazum o formiranju
Banovine Hrvatske 26. avgusta 1939. godine, samo nekoliko dana pred
poetak Drugog svjetskog rata.
S druge strane graanska opozicija (muslimanska) na elu sa dr.
Mehmedom Spahom i stasali radniki pokret i posebno napredna studentska omladina poinju borbu za autonomiju Bosne i Hercegovine,
koja e 25. novembra 1943. godine rezultirati obnovom dravnosti Bosne
350

i Hercegovine na konstituirajuoj sjednici Zemaljskog antifaistikog

vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine.
Narodnooslobodilaki antifaistiki pokret Bosne i Hercegovine u
Drugom svjetskom ratu, u sklopu Narodnooslobodilakog pokreta Jugoslavije, po okupaciji drave, krenuo je u Oslobodilaki rat protiv okupacije i pored osloboenja zemlje od okupatora u etverogodinjoj
borbi, obnovio dravnost Bosne i Hercegovine, te u okviru Demokratske Federativne Jugoslavije izborio status ravnopravne federalne
jedinice. Do Drugog zasjedanja AVNOJ-a bilo je izboreno i priznanje
Muslimana (Bonjaka) kao naroda uoblieno u njihovoj ravnopravnosti
u dvije federalne jedinice (Bosna i Hercegovina i Sandak) sa druga dva
tamonja naroda, to je pod kraj rata, pod pritiskom velikosrpskih elemenata i velikih sila, anulirano.
injenica da je Demokratska Federativna Jugoslavija iz rata izala
kao meunarodno priznata drava i kao saveznika drava pobjednike
Antifaistike koalicije omoguila je prije svega obnovu i kasnije izgradnju devastirane ekonomije i privrednog ivota, a onda i drutvene nadgradnje kakva je u ranijim periodima bila nezamisliva.
Meublokovski hladni rat, sukob sa staljinizmom i Sovjetskim Savezom, te neprevaziene tendencije unutarnjih hegemonizama kao i opta
kriza vladajueg socijalistikog sistema, znatno su oteavali taj razvitak
i umanjili oekivane uspjehe.
Konani rezultati Narodnooslobodilakog pokreta u Drugom svjetskom ratu nisu samo plod njegove orjentacije nego i konstelacije meunarodnih odnosa u Antifaistikoj koaliciji, te realnoj snazi Pokreta da
se odupre stranim pritiscima. Iznuenim kompromisom Narodnooslobodilakog pokreta Jugoslavije sa Izbjeglikom vladom i Dinastijom u
Londonu, Demokratska Federativna Jugoslavija je platila visoku cijenu
svog meunarodnog priznanja. U tom pogledu nije joj mnogo pomogao ni ogroman doprinos zajednikoj pobjedi nad faizmom u Evropi
i gotovo potpuno osloboenje zemlje sopstvenim snagama. Vodee
sile antifaistike koalicije, Velika Britanija i Sovjetski savez, odnosno
njihovi lideri Vinston eril (Winston Leonhard Spencer Churchil) i Josip
Staljin (Josip Visarionovi Dugavili Stalin) imali su svoje interese
irenje, odnosno ouvanje uticaja na Balkanu i jugoistonoj Evropi.
351

Oktobra 1944. godine njih dvojica su i parafirali podjelu tih interesa,

a svako od njih imao je i jake, ali u znaajnoj mjeri samo hipotetine,
oslonce u zemlji. Na jednoj strani bila je to Demokratska Federativna
Jugoslavija sa pobjedonosnom Narodnooslobodilakom vojskom
Jugoslavije, a na drugoj Kralj i Izbjeglika vlada Kraljevine, kao
stvarni reprezentant gotovo ukupnih kolaboracionistikih formacija
u zemlji, ukljuujui i svoju Jugoslovensku vojsku u otadbini, odnosno etnike, koje je (kao i neke druge) formalnom zamjenom kompromitovanih linosti, u upravo zavrenim neuspjelim puevima pokuala
rehabilitovati.
Oko cijene meunarodnog priznanja Demokratske Federativne Jugoslavije voeni su uporni pregovori od ljeta 1944. (Vis i Napulj) do proljea
1945. godine (u Vrcu i Beogradu), kada je 7. marta u Beogradu formirana Jedinstvena vlada Demokratske Federativne Jugoslavije. Kao cijenu
tog meunarodnog priznanja Narodnooslobodilaki pokret je morao
rtvovati ili dovesti u pitanje neke od veoma znaajnih tekovina
etverogodinje narodnooslobodilake borbe.
Prije svega, rukovodstvo Pokreta je moralo bitno izmijeniti odluke
Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije, usvojene njegovom Deklaracijom od 29. novembra 1943. godine, koje se odnose na
izdajniku izbjegliku vladu, priznati Monarhiju, prihvatiti Izbjegliku
vladu za ravnopravnog partnera u vlasti i u znaajnoj mjeri odrei
se jednog od dva osnovna cilja Platforme narodnooslobodilakog rata
formulisanog kao osloboenje svakog naroda ponaosob.
To je, izmeu ostalog rezultiralo: odustajanjem od obrazovanja federalne jedinice Vojvodine i (31. marta 1945. godine izvrenom) likvidacijom ve uspostavljene federalne jedinice Sandaka; protjerivanjem
najbrojnije (njemake) nacionalne manjine i znaajnim rezervama
prema drugim manjinama; Makedonija se jedva odbranila od velikosrspkih pretenzija, izraenih u paroli jedinstva Moravsko - Vardarske
doline; a u Bosni i Hercegovini za vie godina Muslimanima (Bonjacima) je osporen (u Mrkonjiu fiksirani) status ravnopravnog naroda
i njihovim izostavljanjem iz prvih poslijeratnih ustava.

352

Karakter ostvarenih kompromisa sa Izbjeglikom vladom odrazila

se i na odnos prema njenom Vojskom u otadbini. Neposredno uee
Sovjetske armije u oslobaanju istonog dijela Jugoslavije (Beogradska
operacija) i preko toga ostvareni uticaj u strukturama vlasti i oruanih
snaga, a onda oslonac Zapada na, u ratu poraene, kolaboracioniste, i
hladnoratovski nesporazumi oko razgranienja blokova uveliko su
opredijelili prve godine razvoja obnovljene drave. To se prije svega
odrazilo na rezultate izbora 11. novembra 1945. godine i proglaenje
Republike 29.-og istog mjeseca. Centralizacija vlasti i oruanih snaga,
meutim, su djelimino naruili u ratu ostvarene elemente ravnopravnosti i demokratije, to je nalo odraza u prvim ustavima Federativne Narodne Republike Jugoslavije i njenih narodnih republika.
Na podlozi sopstvenim snagama izvedenog osloboenja, na spoljnjem
planu politika Federativne Narodne Republike Jugoslavije pa Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije bila je zasnovana na naelima
dravnog kontinuiteta i teritorijalnog integriteta, te zatite nezavisnosti,
ne doputajui bilo ije mijeanje u njene unutranje stvari. To joj je
omoguilo da od samog poetka bude jedan od najistaknutijih pobornika
u borbi za afirmaciju ciljeva i naela Organizacije ujedinjenih nacija. Prve
manifestacije meusaveznikih sukoba, meutim, znaajno su usporile
i znaajno odgodile demobilizaciju ratne armije. Sukob oko Trsta, i odbrana
od nasrtaja na nezavisnost od strane Sovjetskog Saveza produila je to
usporavanje do 1950-tih godina. Opredjeljenja za pobjedu naela miroljubive koegzistencije, zalaganje za blokovsku nesvrstanost i podsticanje saradnje drava razliitih drutvenih sistema u daljnjem joj je
donijelo znaajan ugled u svijetu, posebno kod nerazvijenih zemalja.
Pogubnost izvrene centralizacije prvo je shvaena na ekonomskom
planu, jo 1958. godine. Poetkom ezdesetih godina se krenulo na strukturalne promjene sveukupnog drutvenog ureenja u pravcu decentralizacije, sve veeg jaanja trita i ukljuivanja u svjetsku privredu.
U tom cilju aprila 1963. godine donesen je novi Ustav, koji je osnaio
princip federativnog ureenja Drave, uveo naelo smjenjivosti za
sva izborna lica, ojaao nacionalnu afirmaciju i ukupnu demokratizaciju drutva, emu se suprostavila politika grupa u federalnom drav353

nom i partijskom vrhu eliminisana 1966. godine (Aleksandar Rankovi).

Poslije toga je ubrzana distribucija vlasti na republike i pokrajine.
U toku tog procesa reafirmisana je i, u prvim posljeratnim godinama osporena posebnost po veliini treeg naroda u SFRJ Bonjaka/
Muslimana, to je 1963. sa novim ustavom rezultiralo i izmjenom grba
Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije, unoenjem u njega i
este baklje.173
Inicijativa za novu ustavnu reformu, pokrenutu 1971, zavrena je
donoenjem cjelovitih ustava Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije i Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine od 1974. godine,
kojim su otklonjeni gotovo svi vidovi hegemonizma i supremacije
brojnijih nacija, osiguran visok stepen sloboda i ravnopravnosti
graana, te konano zaokruen i osiguran visok stepen samostalnosti i ravnopravnosti republika i pokrajina, tako da ga mnogi smatraju konfederativnim. Ratni status federalne jedinice, naalost ni tada nije
vraen Sandaku. Njegova martovska podjela 1945. godine izmeu Srbije
i Crne Gore to je onemoguila. Ustav, meutim, nije bio sasvim konzistentan i sadrao je nekoliko protivrjenosti, izmeu ostalog i u oblasti
odnosa pokrajina - republika - federacija, to je potom od strane obnovljenog Velikosrpskog pokreta iskoriteno za destabilizaciju sistema i
Drave.174

173 Na predstojeem popisu stanovnitva 1971. godine u Bosni i Hercegovini registrovano je oko 1,482.000 Muslimana (odnosno 39,56%), a u SFRJ 1,678.932 (odnosno 8,4%),
po emu su bili trei narod u dravi. Na popisu stanovnitva 1981. godine u BiH registrovano
je 1,690.000 Muslimana (odnosno 39,52%), a u SFRJ 2,000.000 (odnosno 8,59). Budui da
je 1948. godine u Jugoslaviji registrovano 227.000 Muslimana kao Srbi, Hrvati i Makedonci,
a 1981. samo u BiH 326.000 kao Jugosloveni (od ega najvie Muslimani) ispada da je realan
broj Muslimana ve 1981. godine u Bosni i Hercegovini iznosio ne 1,630.000, nego gotovo
2,000.000 (odnosno 48%), a u Jugoslaviji blizu dva i po miliona odnosno 11,4%.
Do 31. marta 1991. godine uz prosjean prirodni prirataj od 10% cifre su mogle biti
poveane za 200.000-300.000. Slinu analizu, baziranu na popisu 1991, izvrio je akademik
Muhamed Filipovi i doao do zakljuka o oko 50% Muslimana u BiH.
174 Dvije godine kasnije, Republika Srbija je naloila izradu PLAVE KNJIGE O
NEPRAVDI PREMA SRBIMA.
354

4. Vojna obaveza i vojska Kraljevine i Republike Jugoslavije

U vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslavije

izvrena su dva popisa stanovnitva, dok je trei ometen, neposredno
predstojeom faistikom agresijom 1941. godine. U Bosni Hercegovini
je na tim popisima utvreno slijedee stanje: - 21. januara 1921. godine:
1,890.440 stanovnika; - 31. marta 1931. godine: 2,323.555 stanovnika;
- 31. marta 1941. godine izraunat broj stanovnika je iznosio: 2,850.269
stanovnika.
Na sva tri popisa, vojnici na odsluenju vojnog roka su popisani u
njihovim garnizonima, a ne u mjestima stalnog boravka. Pored drugih
manipulacija popisom, to znatno mijenja i oteava utvrivanje nacionalne strukture stanovnitva.
Godinji prirataj izmeu ovih popisa bio je: 1921. do 1931. 43.311;
izmeu 1931. do 1941.: 52.674. Izmeu dva posljednja austrougarska
popisa (1895. do 1910.) godinji prirataj iznosio je 21.996 stanovnika,
dok nam negativna razlika izmeu popisa 1910. i 1921. godine od oko
7.000 slui samo kao ilustracija dimenzija demografskih gubitaka u Prvom
svjetskom ratu. Za dvadeset i dvije godine stanovnitvo Bosne i Hercegovine se povealo za 1,047.153 stanovnika. Ova injenica, izmeu
ostalog, pokazuje da su i mobilizacijske mogunosti za odbranu zemlje
bile uveliko poveane i na kraju gotovo udvostruene.
Odmah po inu ujedinjenja, ve 3. decembra 1918. godine u Zagrebu
je formirana Srpska vojna komisija da po srpskim propisima i formacijama reorganizuje Vojsku Narodnog vijea Slovenaca, Hrvata i Srba,
ije bi jezgro predstavljali jugoslovenski dobrovoljci. Posao je zavren
u 1919. godini.
U januaru 1919. godine izvrena je vojnoteritorijalna podjela.
Stvorene su etiri armijske, sa 16 divizijskih oblasti. Svaka divizijska
oblast imala je po tri vojna okruga od po etiri vojna sreza (ukupno 192).
Bosna i Hercegovina je tom vojnoteritorijalnom podjelom potpuno
neprirodno rasparana. Ukljuena je u Prvu, Drugu i Primorsku armijsku
355

oblast. U tom okviru njeni dijelovi ukljueni su u etiri divizijske oblasti.

Drinska divizijska oblast sa sjeditem u Valjevu obuhvatila je Srebrenicu
(ukljuenu u Valjevski vojni okrug), Zvornik i Bijeljinu (ukljuene u
abaki vojni okrug); Bosanska divizijska oblast sa sjeditem u Sarajevu,
obuhvatala je Sarajevski, Tuzlanski i Travniki vojni okrug i jedino u
njoj su svi vojni srezovi bili bosanskohercegovaki; Vrbaska divizijska vojna oblast sa sjeditem u Banja Luci obuhvatila je u Bosni samo
Banjaluki vojni okrug i srezove Bosanski Novi, Biha i Cazin (koji
su pripali njenom Petrinjskom vojnom okrugu); Jadranskoj divizijskoj
oblasti sa sjeditem u ibeniku pripao je Mostarski vojni okrug i vojni
srez Livno Sinjskog vojnog okruga sa sjeditem u Sinju. Zetskoj divizijskoj oblasti sa sjeditem u Cetinju pripao je Trebinjski vojni okrug,
ukljuujui i Dubrovnik iz Hrvatske.
U dvije decenije postojanja Kraljevine organizacija i ustrojstvo Vojske
Kraljevine zakonima i uredbama je mijenjano nekoliko puta, posebno
1923, 1929. i 1931. godine. Vojna obaveza je bila opta i u svim sluajevima trajala od navrene 20. godine do etrdesete u operativnoj, a
od navrene 40. do navrene 50. godine u rezervnoj vojsci. Kadrovski
rok u Kopnenoj vojsci trajao je 18 (pod kraj perioda 24 mjeseca), dok
je u Mornarici i Vazduhoplovstvu kroz itav period trajao 24 mjeseca.
acima, hraniocima i nekim drugim kategorijama je rok skraivan na
9 mjeseci.
Vrhovni komandant Vojske bio je kralj. U miru je komandovanje
ostvarivano preko Ministarstva vojske i mornarice, a u ratu preko taba
Vrhovne Komande i Komande pozadine.
Kada je proces konsolidacije zavren, Vojska je imala Kopnenu vojsku, ije su pjeadijske divizije (28), pored numerike oznake nosile
nazive oblasti (teritorijalna popuna) sa kojih su mobilisale rezerviste,
a pukovi (84) samo unaprijed odreene numerike nazive. U Kopnenoj
vojsci su potom formirani divizijski artiljerijski pukovi a potom i armijski
konjiki; artiljerijski teki (150 mm) haubiki i topovski pukovi (105
mm), te armijska ininjerija (pionirski bataljon, pontonirski polubataljon,
minerska, telegrafska i reflektorska eta).

356

Osnovu Vazduhoplovstva inile su nekolike eskadrile Srpske vojske i ono se uglavnom sporo razvijalo. Prvo je formirana Vazduhoplovna
komanda u Novom Sadu, koja je pored Novog Sada imala po jednu eskadrilu u Zagrebu, Skoplju i Sarajevu. U i oko Novog Sada su i kasnije
bile glavne komande, jedinice, ustanove i kole Vazduhoplovstva. Jedna
od etiri Vazduhoplovne komande na teritoriji Bosne i Hercegovine
formirana je u Sarajevu, a potom u Mostaru, gdje je bila i Podoficirska
pilotska kola. Do 1939. godine razvijene su 3 vazduhoplovne brigade,
sa po nekoliko vazduhoplovnih pukova i vie vazduhoplovnih baza.
etiri vazduhoplovna puka 2. brigade stacionirana su u Sarajevu i Mostaru.
Ratna mornarica se kupovinom brodova i zahvaljujui injenici
da je od Austrougarske naslijedila Jadransku flotu: znaajne baze (u
ibeniku i Boki kotorskoj) i da su joj osnovu inili kadrovi Austrougarske
mornarice, do 1939. godine razvila u znaajnu snagu, ali u kratkotrajnom
ratu ni ona nije dola do izraaja.
U 1939. godini na teritoriji Bosne i Hercegovine, pored dvije komande
armijskih i divizijskih oblasti bilo je 7 pjeadijskih (Sarajevo, Tuzla,
Banja Luka, Biha, Mostar, Bijeljina i Trebinje), 3 artiljerijska (Sarajevo,
Banja Luka i Trebinje), te 3 vazduhoplovna puka (u Mostaru - bombarderski, lovaki i izviaki u Sarajevu). Na njenom podruju, kao
centralnom dijelu bila su smjetena i 2 vojna skladita sa vojnom opremom i zalihama materijalno-tehnikih sredstava i municije, i samo
Podoficirska kola (u Bilei), te kole za rezervne starjeine u Sarajevu i
Mostaru. U upotrebi su bili aerodromi u Sarajevu, Banja Luci i Mostaru.
Osnovu oficirskog kadra inili su oficiri Srpske vojske (osim Mornarice), a i kolovanje se vrilo po predratnom sistemu. Za vaspitanje
vojnika i starjeina u kolama i trupi vrlo esto je primjenjivan dril,
zapravo na njemu je sistem obuke i bio zasnovan.
Mobilizacijske mogunosti same Bosne i Hercegovine su iznosile
285.026 obveznika, ali, kao ni u drugim krajevima zemlje, nisu iskoritene. Za rat 1941. godine trebalo je mobilisati oko 1,200.000 vojnika i
starjeina operativne vojske i 500.000 rezervne vojske. Zbog kasno
izdatog nareenja za optu mobilizaciju i neorganizovanosti od 28 pjeadijskih divizija samo su 11 nepotpunih bile, priblino, na mjestima kon357

centracije. Veina ostalih nalazila se u formiranju na mobilizacijskim

mjestima ili na maru. Pored 28 pjeadijskih trebalo je mobilisati 3
konjike divizije, 18 zdruenih odreda i 16 pjeadijskih pukova. Mobilizacija nije bila blagovremena. Zbog prikrivanja stanja kasno je objavljena opta javna mobilizacija, pa se krajem marta pod orujem nalo
jedva 700.000 vojnika, a blizu 400.000 ih je u kratkotrajnom ratu zarobljeno. Vojni obveznici Bosne i Hercegovine uglavnom su se lojalno odazivali i pozivima u rezervu i na oglas opte mobilizacije, bez obzira na to,
to su, zatieni Senermenskim ugovorom, de fakto bili graani drugog
reda.
Prvih desetak poslijeratnih godina nakon Drugog svjetskog rata karakteristini su po izgradnji klasine stajae armije na koncepcijama u
Drugom svjetskom ratu provjerenog modela Sovjetske armije.
Iz uspjenog Narodnooslobodilakog rata oruane snage zajednike
drave 1945. godine su izale vrlo brojne - 800.000 vojnika i starjeina.
Po demobilizaciji boraca starijih od 33 godine Jugoslovenska armija se,
zbog meusaveznikih zategnutosti oko razgranienja blokova, ak poveala na milion vojnika i oficira i imala 51 diviziju sa 214 brigada. Jedinice
su uglavnom bile bez teeg naoruanja i sloenije opreme, a starjeinski
kadar, uprkos bogatog ratnog iskustva, u najveem broju bez strune i
tehnike spreme i relativno niskog opteg obrazovanja. Iskustva s kombinovanim i partizanskim djelovanjem iz Narodnooslobodilakog rata
uporno su potiskivana i zanemarivana. Period od 1945. do 1947. godine
je jedini period, kada u sastavu Oruanih snaga nije bilo partizanskih,
teritorijalnih jedinica.
Tek 1947. godine demobilisani su i borci stariji od 27 godina i brojno
stanje Armije je svedeno na oko 400.000 vojnika i oficira. Armija je
tada imala 26 divizija i 15 samostalnih brigada Kopnene vojske, Ratnu
mornaricu sa Flotom od tridesetak ratnih brodova, Rjenu ratnu flotilu i
Obalsku odbranu podijeljenu u tri sektora, kao i 5 vazduhoplovnih divizija.
Sve ove jedinice objedinjavale su komande pet armijskih vojnih oblasti i
28 korpusnih vojnih podruja. Ova, klasina stajaa armija predstavljala
je jezgro znatno brojnijih oruanih snaga, ali bez sopstvene vojne industrije i materijalne osnove u poetku je bila upuena na pomo Sovjetskog Saveza. To je Dravu sredinom 1948. godine dovelo u izolaciju
358

i teku situaciju, kada se toj istoj velesili trebalo suprostaviti u odbrani

nezavisnosti zemlje. Istovremeno je trebalo izvriti izvjesno preoruanje
i osloniti se na sopstvene snage, a napustiti zablude o izgradnji Oruanih
snaga na tuim, teko primjenjivim iskustvima. Reorganizacijom je ve
1949. godine Kopnena vojska Armije imala 149 raznih pukova u sastavu
divizija i 20 samostalnih brigada.
Sukob sa Savezom Sovjetskih Socijalistikih Republika i neophodnost odbrane dravne nezavisnosti prisilili su dravno rukovodstvo da se
vrati osloncu na sopstvene snage.
Prve mjere su se svele na mehaniko prilagoavanje organizacije
odbrane strukturi, do tada samo formalno razuene dravne uprave.
Odmah je poelo formiranje posadnih, a onda i jedinica teritorijalne protivvazdune odbrane, te vodova, eta i bataljona straarskih jedinica. Reorganizovani su vojnoteritorijalni organi. Odbrana
zemlje je proklamovana kao obaveza itavog naroda i poele su intenzivne pripreme za izgradnju vojne industrije.
Usvajanjem kursa na samoupravljanje u zemlji i oslonom na sopstvene snage u 1950. godini, te izmijenjenim geostrategijskim poloajem
zemlje izmeu dva oformljena bloka, logino se nametala i drugaija
koncepcija izgradnje oruanih snaga. Formulisanje nove odbrambene politike zemlje i mijenjanje ratne doktrine u osnovi je izvreno u periodu 1955. do 1958. godine. Njihova polazna osnova zasnivala
se na, u vie zemalja razliitog drutvenog ureenja, prihvaenoj koncepciji optenarodnog odbrambenog rata i odbrani nezavisnosti
zemlje svim raspoloivim snagama i sredstvima, te postulatu da se
oruane snage zemlje mogu upotrijebiti iskljuivo u odbrambene
svrhe. U tom okviru Drava se vratila na sopstvena iskustva iz Narodnooslobodilakog rata. Prvi korak u novoj reorganizaciji bilo je formiranje
126 partizanskih brigada, kao i elemenata teritorijalne vojne organizacije u
vidu optinskih teritorijalnih eta (1.596) i bataljona (52), te proirenjem
teritorijalne popune. Tome se prilagoava i mobilizacijski i regrutni sistem.
Koncepcija optenarodnog odbrambenog rata predstavljala je
jedinu ansu preivljavanja u uslovima postojanja blokova i nemogunosti da se nezavisnost manjih zemalja odbrani klasinom stajaom
359

vojskom. Ovo je oigledno pokazalo da je po zavretku Drugog svjetskog

rata izvrena centralizacija vlasti bila u suprotnosti sa iskustvima i praksom Narodnooslobodilakog rata i vodila razbijanju zemlje. Te ezdesete godine istovremeno oznaavaju i znaajnu decentralizaciju vlasti
(Ustav iz 1963. godine). Oruane snage zemlje od sada se sastoje od dvije
komponente: - Operativne armije i Teritorijalne odbrane. Republike
pokrajine i optine, i druge drutvenopolitike zajednice i organizacije, te radni kolektivi postaju neposredni subjekti optenarodne
odbrane.
Poetna reorganizacija zavrena je do kraja 1964. godine. Jugoslovenska narodna armija se tada sastojala iz 7 armijskih vojnih oblasti,
15 samostalnih vojnih podruja, 32 pjeadijske i oklopne divizije i 2
samostalne brigade ukupne jaine od oko 350.000 vojnika i oficira.
Teritorijalna (teritorijalno-partizanska) komponenta definisana je zakonima od 1955; 1969. i 1974. godine, koji ilustruju postepenost razvoja
ideja a onda i organizacije teritorijalne odbrane, od rudimentarnih zaetaka u vidu posadnih jedinica, fabrikih straa i fabrike protivvazdune
odbrane, u iskljuivoj nadlenosti Federacije (1955.) do cjelovite komponente Oruanih snaga, koju organizuju drutveno-politike zajednice (1960.), odnosno pokrajine i republike (1974.).
Koncepcija teritorijalne odbrane ne priznaje ni okupaciju zemlje,
ni njenih dijelova. Teritorijalna odbrana jednako postoji i na privremeno zauzetoj teritoriji nastavljajui pruanje otpora, bukvalno na
svakom pedlju zemlje, ako za to postoje uslovi. Na privremeno zauzetoj teritoriji ona je osnovni nosilac oruane borbe.
Te 1974. godine usvajanjem novog Ustava, odnosno praktinim
vraanjem na Platformu NOP-a iz Oslobodilakog rata rijeen je
bitan problem odbrane vienacionalne i sloene dravne zajednice,
kakva je bila SFRJ. Drutvenopolitike zajednice, republike i pokrajine
(Vojvodina i Kosovo)175 definitivno su postale dravni subjekti, koje
kao konstitutivni elementi - dio svojih suvereniteta prenose na Federaciju.
175 Sandak, koji je shodno toj platformi bio federalna jedinica Demokratske Federativne
Jugoslavije, naalost nije mogao doi u pitanje. Odlukom ZAVNO Sandaka od 31. marta 1945.
ukinut je i po liniji iz 1912. godine podijeljen izmeu Srbije i Crne Gore.
360

Teritorijalna odbrana je bila masovnija komponenta oruanih snaga

od Jugoslovenske narodne armije, koja je od nje bila bolje naoruana
i opremljena, obuhvatajui efikasnije i sloenije rodove i slube. Teritorijalnu odbranu su uz to finansirale, naoruavale i opremale radne
organizacije i drutvenopolitike zajednice.
Na osnovu Zakona o narodnoj odbrani iz 1974. godine i u okviru
prvog (estogodinjeg) plana razvoja izvreno je preimenovanje Republikog taba narodne odbrane u Republiki tab teritorijalne odbrane;
oblasni tabovi su preimenovani u zonske i sada ih ima osam (Sarajevo,
Tuzla, Mostar, Banja Luka, Biha, Livno, Gorade i Doboj), jedan
Gradski tab teritorijalne odbrane (Sarajevo) i jo 104 optinska
taba, sa ukupno 141.586 pripadnika, svrstanih u 2.047 raznih jedinica.
U toku drugog petogodinjeg plana razvoja Teritorijalne odbrane
podrutvljavanje je proireno i na oblast unutranjih poslova obrazovanjem jedinica optenarodne odbrane i drutvene samozatite u mjesnim zajednicama i radnim organizacijama i do maja 1979. bilo formirano 7.270 jedinica (od borbene grupe do eta) naoruanih sa 115.000
cijevi, dok je drugu polovinu (223.000), trebalo tek naoruati ime su
se u okviru teritorijalne odbrane iskristalizirale jedinice prostorne
(2/3) i manevarske (1/3) strukture.
Do kraja 1980. godine jedinice Republike Bosne i Hercegovine su
naoruane i za sve obveznike nabavljene uniforme, a brojno stanje Teritorijalne odbrane je dostiglo 320.000 pripadnika.
Kulminaciju razvoja Teritorijalne odbrane Republike Bosne i Hercegovine predstavlja Zakon od 1982. godine i idue godine usvojena Strategija oruane borbe, koja je teritorijalnu odbranu oznaila kao najiri oblik organizovanja oruanog otpora. Kao najvie jedinice naznaene su brigade, ali je predvieno i formiranje grupa odreda, brigada
i divizija teritorijalne odbrane. Na osnovu toga je brojno stanje Teritorijalne
odbrane Bosne i Hercegovine u 1982. godini dostiglo 340.617 obveznika u 7.632 jedinice.
Teritorijalna odbrana Bosne i Hercegovine bila je relativno najrazvijenija i najbrojnija. Do 1985. godine u Bosni i Hercegovini je
361

teritorijalna odbrana bila premaila brojno stanje od 300.000 obveznika.

Ve od te 1985. godine poinje smanjivanje broja pripadnika Teritorijalne
odbrane Bosne i Hercegovine i njihovo svoenje na jugoslovenski
prosjek, da bi na kursu njene likvidacije do 1990. godine bila svedena
na 80.000 i u 1991. godini potpuno razoruana, odnosno njeno naoruanje stavljeno u skladita pod kontrolom Jugoslovenske narodne armije.
Republiki tab teritorijalne odbrane je imao dvostruku potinjenost Predsjednitvu Republike i Vrhovnoj komandi Oruanih snaga
Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije. Komandovao je sa
12 zonskih tabova teritorijalne odbrane, a ovi sa ukupno 110 optinskih tabova teritorijalne odbrane, ije snage su zavisno od brojnog
stanja stanovnitva bile razvrstane u tri varijante. Od tih obveznika
obrazovani su optinski teritorijalni odredi, optinski diverzantski
odred i snabdjevake baze. U radnim organizacijama i mjesnim zajednicama obrazovane su ete i vodovi teritorijalne odbrane i posebne
jedinice (baterije i vodovi) protivavionske odbrane.
Zonski tabovi su uz to raspolagali sa dvije do pet brigada prostorne strukture, te artiljerijskim divizionima i baterijama, kao i drugim jedinicama podrke.
Jedinice teritorijalne odbrane su u poetku bile opremljene trofejnim
i zastarjelim pjeadijskim orujem, ali su vremenom sredstvima drutveno-politikih zajednica - gotovo u cjelini opremljene standardnim,
pa i najmodernijim borbenim sredstvima i opremom. Zavisno od
potreba u toku rata, jedinice teritorijalne odbrane bilo je mogue preimenovati u jedinice Jugoslovenske narodne armije ili obratno.176

176 O konceptu i razvoju Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, Milan Ini, je 1989.
godine objavio monografiju: TERITORIJALNA ODBRANA BOSNE I HERCEGOVINE,
TO SR BiH, Sarajevo 1989.
362

5. Obnova Velikosrspkog pokreta, destabilizacija

i razbijanje zajednike drave

Pokuaji destabilizacije u ezdesetim i sedamdesetim godinama

uspjeno su savladani harizmatskim autoritetom predsjednika, Tita, ali su
u osamdesetim godinama, poslije njegove smrti, znatno uestali i bili
organizovaniji. Lokalni problemi su uspjeno podizani na nivo krize
u zemlji. Tome se pridruila uskoro opta kriza socijalizma, koji nije
mogao izdrati konkurenciju u oblasti ekonomije i nadmetanje u naoruanju sa Zapadom. Umjerena politika nesvrstane Jugoslavije i znaajno
izvrena preorjentacija na trino privreivanje, u takvim uslovima izgubila je meunarodni znaaj koji je imala u prethodnom periodu.
Ni u svjetskoj javnosti nije uoavana opasnost od izbijanja regionalne krize koja se ve uobliavala. Izazvana je velikosrpskim konceptima preureenja zemlje i oivljavanjem davno poraenog etnikog
pokreta, ija su jezgra inili nasljednici etnikih tendencija iz Drugog
svjetskog rata, to je neminovno rezultiralo obnavljanjem nacionalizma
kod drugih naroda Jugoslavije i time vodilo raspadu zemlje. Sa incidentima se poelo na Kosovu.
Manifestacije velikosrpskih tendencija na Kosovu brzo su se prenijele i u druge republike i pokrajine. Naroito su dole do izraaja u
Srbiji i Hrvatskoj. Ve krajem 1981. godine Petar Stamboli je izjavio da
e se Srbi osloniti na svoju mo i broj. Idue godine aktuelizovana
je Plava knjiga (o nepravdama prema Srbima),177 poslije ega su
voenje kampanje preuzeli Udruenje knjievnika Srbije i Srpska akademija nauka i umetnosti, a pridruila im se i Srpska pravoslavna crkva.
Prelomna godina u tom je bila 1985. godina kada je godinja skuptina Srpske akademije nauka i umetnosti dala nalog za izradu poznatog Memoranduma. Velikosrpske tendencije konano su te godine
prevladale i u najuem vrhu Jugoslovenske narodne armije.

177 Najdan Pai, Radoslav Ratkovi i Bala padijer, PLAVA KNJIGA, Beograd 1977.,
ponovo aktuelizovana 1982. godine.
363

Ubrzanje krize se vie nije moglo zaustaviti. U septembru 1986.

godine procurio je tekst toboe nezavrenog Memoranduma Srpske
akademije nauka i umetnosti, koji je retablirao Velikosrpski program
irenja srpskog Lebensrauma. Godinu dana kasnije, na Osmoj sjednici
Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije na njegovo elo je puem
doao Slobodan Miloevi s neskrivenim ambicijama da se popne na
sam dravni vrh i u zemlji zavede neprikosnovenu velikosrpsku hegemoniju.
Velikosrpski pokret i dravno rukovodstvo Srbije od tada nastupa
sve vie otvoreno i agresivno. Akcije postaju munjevite, tako da ih zateena javnost jedva prati, a jo manje shvata. Bila je zateena i meunarodna zajednica, uplaena naruavanjem viedecenijske ravnotee u
svijetu. Stvarni i dugoroni ciljevi Pokreta ostajali su skriveni i duboko
zamaskirani.
Antibirokratskom revolucijom uklonjeni su nepoeljni kadrovi
u Srbiji, ukinute autonomije Kosova i Vojvodine, a van Srbije jedino je
u Crnoj Gori instaliran kolaboracionistiki reim Momira Bulatovia.
Populistikim ponaanjem i obeanjima Slobodan Miloevi je brzo pribavljao oreol sanjanog firera i okien je titulom voda. Govorom na
Gazimestanu 28. juna 1989. godine, te postavljenim teritorijalnim
zahtjevima i izvrenim ratnim pripremama najavio je kataklizmine
dogaaje.
Lanim deklaracijama, obmanama i intrigama, te manipulacijama
Predsjednitvom i Vrhovnom komandom, pa i samitima predsjednika
republika (u meuvremenu proglaenih suverenim), pokuavao se sprijeiti zajedniki otpor nesrpskih naroda i prigrabiti imid uvara
zajednike drave. Takvi postupci morali su dovesti do inicijative
za pokretanje postupka razdruivanja. U proljee 1991. godine, kad
su se i u Srbiji javili ozbiljni otpori faizaciji, na ulice Beograda su
izvedeni armijski tenkovi, ali je na Predsjednitvu Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije Bogi Bogievi,178 12. marta 1991. spri178 Bogi Bogievi je bio lan Predsjednitva Socijalistike Federativne Republike
Jugoslavije iz Bosne i Hercegovine. Njegov glas bi zapravo bio peti, poto su etiri lana bila
iz Srbije i Crne Gore.
364

jeio uvoenje vanrednog stanja, to bi faktiki znailo dravni

udar i uvoenje vojne uprave.
Nadajui se da e osiguranom podrkom (13. marta 1991.) zavjerenike grupe marala Jazova i prijetnjom nuklearnom katastrofom onemoguiti intervenciju Ujedinjenih nacija u korist rtava agresije, srpski
dravni i politiki vrh je zakljuio da nije spreman da gubi istorijsko vreme i poslije neuspjelog dogovora sa Franjom Tumanom (24.
marta) konano se odluio na rat. Za jednovremenu akciju na sve strane
nije bilo dovoljno snaga pa je selektivan, pojedinaan pristup bio neophodan. Prvo je eliminisana Slovenija, koja je bila vie u srednjoj Evropi
nego na Balkanu i prema kojoj nije imao teritorijalnih zahtjeva. Da bi
se tom inu dao privid secesije 28. juna 1991. godine insceniran je carinski sukob, onda (3. jula) i kratkotrajni operetski rat sa ciljem da se
pohapsi secesionistika slovenaka vlada. Dobro pripremljena teritorijalna odbrana Slovenije odlino je izvrila zadatak i rat je brzo
obustavljen. Odluka o povlaenju Jugoslovenske narodne armije iz Slovenije donesena je 18. jula 1991. godine.
Odnos snaga u preostaloj Jugoslaviji time je znatno pomjeren
u korist Slobodana Miloevia i on se koncentrisao na ve eskaliralu
agresiju na Hrvatsku i pokuao da se u zemlji uvede vanredno stanje i
tako ostali nesrpski narodi zadre u pokornosti.
Rat u Hrvatskoj bio je daleko ozbiljniji, teritorijalne pretenzije su
zahvatale i do dvije treine ukupne teritorije Republike Hrvatske (do
linije: Karlobag - Virovitica), u Hrvatskoj je ivjelo 530.000 Srba od ega
polovina u graninim optinama sa djelimino veinskim srpskim stanovnitvom. Na teritoriji Hrvatske bilo je stacionirano vie korpusa Jugoslovenske narodne armije sa preko 200.000 vojnika. U balvan revoluciji bio je zloupotrebljen i dio jedinica teritorijalne odbrane. Ostatak
uglavnom razoruane teritorijalne odbrane Hrvatske, pretvoren u Zbor
narodne garde, jo nije bio konsolidovan i naoruan. Otvorena oruana
agresija jo jednom se pokuala prikriti uvoenjem vanrednog stanja
i razoruavanjem paravojnih formacija. Hapenje vlade u Zagrebu i
pacifikacija ukupnih teritorija Hrvatske ni ovdje nije bio ozbiljan cilj, pa
se ve prvih dana izalo u javnost sa stvarnim ciljem - svoenje ostatka
365

zajednike drave na veliku Srbiju. Uinjeno je to Platformom za

djelovanje od jula do oktobra 1991. godine Miloevieve Socijalistike partije Srbije i pokretanjem Beogradske inicijative o federaciji
onih zemalja koje hoe da ive u jednoj dravi - Crna Gora, Srbija i krajevi u kojima ive Srbi, te preduzimanjem mjera da se ta nova tvorevina do oktobra osposobi za samostalan dravni ivot i naslijedi
savezne organe i funkcije, pa time i zajedniku imovinu.
Paralelno sa tim posebno su preduzimane mjere i pritisci da se na to
milom ili silom prinude i Bonjaci, ali i potezi na destrukciji i razbijanju Bosne i Hercegovine u ta spadaju formiranje srpskih autonomnih
oblasti i najavljivanje prikljuenja srpske autonomne oblasti Bosanska
krajina Kninskoj krajini i Srpske autonomne oblasti Stara Hercegovina
Crnoj Gori. Teritorijalna odbrana i rezervni sastavi policije Bosne i Hercegovine bili su razoruani, podrivaka aktivnost petokolonake Srpske
demokratske stranke Bosne i Hercegovine odmakla, naroito ispoljena
u naoruavanju srpskog stanovnitva i vrbovanjem dobrovoljaca za Jugoslovensku narodnu armiju. Tek poto su propale mnoge inicijative za
ouvanje zajednike drave i Slobodan Miloevi u Stojevcu 6. juna
nagovijestio prelazak preko Drine, na sastanku 365 predstavnika
Bonjaka iz svih krajeva Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije 10. juna 1991. godine uoeno je da zatita Bonjaka i drave Bosne
i Hercegovine podrazumijeva dobro politiko i vojno organizovanje
Stranka demokratske akcije time je preuzela odgovornost za ouvanje
egzistencije naroda i drave. Formiran je Savjet za nacionalnu odbranu
i poto su samo Bonjaci ostali nenaoruani preduzete su mjere za njihovo vojno organizovanje. Iz mnogo razloga to nije bio pravi potez. Zanemarene su ostale patriotske snage a nije se ni pomiljalo na koritenje i
pripremu teritorijalne odbrane, kao, na primjer, u Sloveniji. Njeno, makar
i zakanjelo aktiviranje 8. aprila 1992. godine i 25. juna usvojena Platforma za djelovanje Predsjednitva u ratnim uslovima pokazali su se
kao adekvatnija rjeenja.
Platforma Srpske pravoslavne crkve, Beogradska inicijativa, dogaaji u Sloveniji i Hrvtskoj, te eskalacija sukoba, a posebno ishitreni pozdrav
moskovskim puistima (19. avgust 1991.) skinuli su Miloevieve maske,
pa je Evropska zajednica, koja se do tada zalagala za ouvanje Jugo366

slavije, okrenula list. Deklaracijom od 27. avgusta 1991. godine pod

naslovom Elementi za globalno rjeenje jugoslovenske krize odbila je
da prizna mijenjanje granica, imenovala rtvu agresije i agresora,
te najavila pokretanje mehanizma Konferencije o evropskoj bezbjednosti i saradnji za priznanje Hrvatske i Slovenije, dok je priznanje Bosne
i Hercegovine potom na Hakoj mirovnoj konferenciji uslovila
sprovoenjem referenduma.
Kada je Predsjednitvo Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije na posljednjoj sjednici 15. septembra 1991. godine konano odbilo
da proglasi optu mobilizaciju, po Miloevievom nalogu potpredsjednik
Predsjednitva Branko Kosti je izvrio pu i proglasio djelovanje
Predsjednitva u uslovima ratne opasnosti, ime je faktiki inaugurisana Savezna Republika Jugoslavija, iako je takvom proglaena
tek 27. aprila 1992. godine. Dan prije u njeno ime je sa Predsjednikom
Predsjednitva Republike Bosne i Hercegovine u Sarajevu potpisan
sporazum o povlaenju JNA iz Bosne i Hercegovine, ali je ona to izigrala,
pa se izvlaenje pojedinih garnizona proteglo i na juni 1992. godine.

367

VI/1 UJEDINJENJE KRALJEVINE SRBIJE,

KRALJEVINE CRNE GORE I DRAVE SHS
(PROJEKAT)

368

VI/2 DRAVA SLOVENACA, HRVATA I SRBA

- NOVEMBAR 1918. GODINE

369

ANTON KOROEC

ANTE TRUMBI

NIKOLA PAI

VI/3 POTPISNICI ENEVSKE DEKLARACIJE

(09. NOVEMBAR 1918.)
370

371

VI/4 PODJELA KRALJEVINE SHS NA 33 OBLASTI

(1922. GODINE)

VI/5 PODJELA KRALJEVINE JUGOSLAVIJE NA 9 BANOVINA

(1931. 1939. GODINE)

372

373

VI/6 SPORAZUM CVETKOVI MAEK

O PODJELI 26.08. 1939. GODINE

VI/7 VOJNOTERITORIJALNA PODJELA KRALJEVINE JUGOSLAVIJE 1939. GODINE

374

VI/8 HUTOVO
(ostaci grada)

VI/9 POITELJ
375

SEDMI DIO
SPECIFINA ISKUSTVA AGRESIJE
NA BOSNU I HERCEGOVINU XX STOLJEA
(1941. do 1945. i 1992. do 1995.)

1. Nastanak faizma i poetak Drugog svjetskog rata

2. Faistika agresija na Jugoslaviju i okupacija zemlje
3. Organizacija okupacione uprave i uslovi
za opstanak stanovnitva
4. Pokretanje i razvoj Antifaistikog narodnooslobodilakog
ustanka i rata
5. Obnova dravnosti najznaajnija tekovina NOR-a
Bosne i Hercegovine
6. Osnovna iskustva partizanskog i kombinovanog ratovanja
7. Specifina iskustva iz agresije na Republiku Bosnu
i Hercegovinu 1991. do 1995. godine
8. Iskustva meunarodnih pokuaja spasavanja bonjake
populacije od zapoetog genocida

1. Nastanak faizma i poetak Drugog svjetskog rata

U beznau ekonomske i svake druge krize poslije Prvog svjetskog

rata javio se, prvo u Italiji, a onda i u drugim zemljama faizam, kao ekstremni odgovor na revolucionarne situacije. Finansijska oligarhija ekstremnih reakcionarnih stranaka pristupilila je formiranju oruanih odreda
za borbu protiv porasta radnikog revolucionarnog pokreta i uticaja
Oktobarske revolucije. Odredi su se sluili metodama pogroma, ubistava i terora. U ove odrede regrutovani su gradski olo i seoska sirotinja.
Na ovaj nain je otvoren put diktaturi u Italiji i jo nekim zemljama.
Faizam je dobio ime po faini, snopu savitljivog prua, koje se jo od
Rimljana upotrebljavalo za oblaganje zemljanih nagiba tvravskih
bedema, za izradu niih rjenih brana, za oblaganje rovova i izradu kolonskih puteva, pa je faina sa sjekiricom jo u Rimu, uzeta kao liktorski znak. Po dolasku Musolinija na vlast Odredi su reorganizovani u
Dobrovoljaku miliciju za nacionalnu sigurnost. (Milizia volontaria
per la sigurezza), na talijanskom okupacionom podruju Dobrovoljaka
antikomunistika milicija (Milizia volontaria anticomunista - MVAC).
Time je naglaena i njihova ksenofobija i ekstremni ovinistiki karakter,
koji su se postepeno nametli svojom faistikom ideologijom i vojsci
i dravi, stavljajui ih pod svoju kontrolu.
Slino se faizam razvio i u Njemakoj, s tim to je to bilo vezano
za Hitlerovu Nacionalsocijalistiku partiju rada (NSDAP). Njene oruane
grupe nazvane su jurinim odredima (Sturmabteilungen - SA). Sluile su
za zatitu svojih i razbijanje protivnikih politikih zborova. Na vlast su
doli 1933. godine, pod kraj velike ekonomske krize zapoete u Sjedinjenim Amerikim Dravama 1929. godine.

379

Po dolasku na vlast u Njemakoj faistika ideologija, rasne i geopolitike teorije razvijene su do fantastinih razmjera u smislu da je
njemaki (germanski) narod bogomdani vladajui narod, da je on ista
arijevska rasa, te da predstoji hiljadugodinji period njegovog upravljanja svijetom. Brzim zapoljavanjem na bazi razvoja vojno-industrijskog kompleksa, izgradnjom posebne slube za ureenje teritorija (Todt)
rijeeni su problemi odnosa prema Francuskoj, problemi ekonomske
krize i vraena Sarska oblast. Njemaka je osloboena versajskih obaveza, a stvaranjem Osovine Rim - Berlin i potpisivanjem Trojnog pakta,
iji je trei lan bio Japan, osvajaki apetiti Osovine prije svega su raspaljivani prema istoku, dok se pokuavalo neutralizirati zapadne sile.
Istovremeno su se na Bosnu i Hercegovinu reflektovali problemi
nastali porastom velikosrpskih i velikohrvatskih aspiracija u duhu sporazuma Cvetkovi - Maek, ali i ekstremnih projekata Srpskog kulturnog kluba da itava Bosna i Hercegovina bude u sastavu Srbije; odnosno
Ustakog pokreta o izdvajanju Hrvatske iz sastva Jugoslavije i prikljuenja Bosne i Hercegovine kao zavrne etape zamisli Ante Starevia.
Suprotstavljanje ideji Sporazuma platio je glavom najuticajniji
politiar JMO, dr. Mehmed Spaho (otrovan aprila 1939.). Jugoslavenska
muslimanska organizacija je bila nosilac graanskog autonomizma i predstavljala nedovoljno koherentan muslimanski graanski front,
suprotstavljen aneksionistikim tendencijama i tendencijama o podjeli
Bosne, pa su se homogenizirale tri nacionalne izrazito diferencirane vjersko-nacionalne grupacije. Drugi front suprotstavljanja inio je
Radniki pokret. Praktino ukupna bosanskohercegovaka studentska
omladina suprotstavila se ponuenim rjeenjima, suprotstavila se podjeli sa zahtjevom da se respektuje ravnopravnost, jednakost i uzajamnost svih graana Bosne i Hercegovine (Srba, Hrvata i Muslimana),
bez obzira na vjerske, nacionalne i partijskopolitike pripadnosti.179

179 Reagujui na potpisivanje Sporazuma Cvetkovi-Maek i povodom predstojee ratne

opasnosti, cjelokupna Studentska omladina Bosne i Hercegovine svojeruno potpisanim
(496) Otvorenim pismom suprotstavila u podjeli Bosne i Hercegovine i zaloila se za njenu
navodnu autonomiju i ravnopravnost njenih naroda (Srba, Hrvata i Slovenaca) od 1. decembra
1939. godine.
380

U prve dvije kalendarske godine Drugog svjetskog rata faistika

Osovina je uglavnom ovladala Evropom. Poljska je savladana za manje
od mjesec dana, a onda i podijeljena sa Sovjetskim Savezom, ime je
i Sporazumom o nenapadanju izmeu SSSRa i Treeg Rajha neutralisan za punih dvadeset mjeseci. Za to vrijeme u munjevitim operacijama u proljee 1940. godine okupirane su Danska, Norveka i zemlje
Beneluksa, a onda je savladana i Francuska. Meutim, operacija Morski
lav (Seelwe) zapela je ve u preuzimanju prevlasti u vazduhu, kao
preduslova za desant na Veliku Britaniju. To je Hitlera, kome su bili nuni
neprekidni uspjesi, ponovo okrenulo prema istoku. Napad na Sovjetski
Savez je bio pripremljen i koncentracija trupa u toku. U tom okviru je
Kraljevina Jugoslavija je 25. marta 1941. godine, kao to smo ve rekli,
pristupila Trojnom paktu, ime je bilo osigurano i juno krilo Hitlerovog
istonog fronta.

2. Faistika agresija na Jugoslaviju i okupacija zemlje

Poetak Drugog svjetskog rata zatekao je Kraljevinu Jugoslaviju

u tekom poloaju. Dinastija i Vlada, u unutranjoj i spoljnoj politici su
se oslanjale na najreakcionarije krugove u zemlji i inostranstvu. Politiki
i socijalni problemi u zemlji stvarali su krajnje nesreeno i nestabilno
stanje. Vlada Milana Stojadinovia bila je pretvorila jugoslovensku privredu u privjesak (Ergnzugsraum) osovinske privrede. Faizacija zemlje
stvorila je uslove i za nesmetan rad pete kolone. Sve je to doprinijelo da
Kraljevina nije ni politiki, ni ekonomski, ni organizaciono bila pripremljena za odbranu zemlje.
Za dvadeset godina postojanja Vojska Kraljevine Jugoslavije je
uglavnom ostala na koncepcijama Srpskog generaltaba i gotovo na
nivou opreme, obuke i posebno naoruanja Srpske vojske iz Prvog
svjetskog rata. Nisu iskoritena iskustva i katastrofe drugih zemalja iz
prve godine Rata. Otvorena izdaja zemlje zahvatila je i vojne vrhove.
Modernizaciji vojske nije se poklonila panja, niti su novoj situaciji
381

prilagoeni ratni i mobilizacijski planovi. Februara 1941. godine pod

orujem se nalazilo oko 250 hiljada ljudi. Do kraja marta broj vojnika
je udvostruen, ali bez odgovarajue komandne i logistike strukture ni
jedna divizija nije bila sposobna za akciju. Radovi na utvrivanju i
ureenju ratita poeli su 1937. godine na talijanskom a tek 1940. na
frontu prema Rumuniji i Bugarskoj.
Smatrajui integralno jugoslovenstvo promaajem kralja Aleksandra,
Srpski kulturni klub i Generaltab su bili pripremili preureenje zemlje
u federaciju tri banovine. Time bi se, u okviru jugoslovenske federacije, stvorila izrazito dominantna velika Srbija, koja bi po izvrenoj
homogenizaciji mogla dominirati i Balkanom. U tom okviru, 26. avgusta
1939. godine zapoetom podjelom Bosne i Hercegovine stvorena je
Banovina hrvatska, ali su dalji potezi obustavljeni zbog izbijanja Drugog
svjetskog rata. Na meunarodnom planu Vlada je takoe razbila Malu
antantu, a onda i Balkanski savez, pa na kraju 25. marta 1941. godine
potpisala i pristupanje Trojnom paktu.
Britanskoj obavjetajnoj slubi uspjelo je da samo dva dana kasnije
organizuje pu i obori vladu u Beogradu. Neuspjesi Italije u Grkoj i
Africi, kao i kolaboracionistike viijske Francuske na Bliskom istoku
su doveli do toga da Njemaka ovdje mora intervenisati ne samo vazduhoplovstvom. Hitlerov odgovor na izdaju Beograda, zbog toga je bio
trenutan i estok.
Nova Simovieva vlada nije se, meutim, odrekla lanstva u Trojnom paktu, to je samo povealo konfuziju i odloilo optu mobilizaciju,
koja je, tek kao tajna, nareena za 3. april 1941. godine. Pakt o nenapadanju i prijateljstvu sa Sovjetskim Savezom zakljuen u prvim satima
6. aprila nije mogao imati nikakav uticaj na razvoj dogaaja.
Rat je poeo 5/6. aprila, prelaskom granice na erdapu i masovnim
bombardovanjem Beograda i vanijih aerodroma u zemlji. Zemlja je
bila u gotovo potpunom okruenju. Pored Njemake i Italije u ratu su
angaovane Maarska i Bugarska. Njemaka 2. i 12. armija sa 2.000
aviona vazdune podrke i onako su bile dovoljne za razbijanje Vojske
Kraljevine Jugoslavije. One su to i uinile. Vlada je ve bila donijela
odluku da trai primirje, a u Bosni i Hercegovini, sem ostataka jedinica
382

u povlaenju, i nije bilo drugih snaga. Otpor i nije mogao biti adekvatan
i 13. aprila na Unu, Savu i Drinu izbile su njemake trupe. Odluku za
agresiju Hitler je donio 27. marta 1941. godine, isti dan kada je u Beogradu oborena Cvetkovieva vlada i kraljevski namjesnik Pavle. Za etiri
dana dvije njemake divizije prokrstarile su Bosnu i Hercegovinu
i 15. aprila zauzele Sarajevo.
Na teritoriji Bosne i Hercegovine mobilisane su: Bosanska, Hercegovaka i Vrbaska divizija, dok su 6. (Bijeljinski) i 55. (Bihaki) pp uli
u sastav Drinske i Unske divizije. Ukupno je trebalo mobilisati 12 pjeadijskih i tri artiljerijska puka. Sem Hercegovake divizije koja je stigla
da se angauje na albanskom frontu, ostale jedinice nisu u potpunosti
bile ni mobilisane i jedva da su se i pomjerile sa mobilizacijskih mjesta.
Na prostor Bosne i Hercegovine povukla se i tu razoruana Jadranska
divizija iz Dalmacije. Vojska Kraljevine Jugoslavije tako se i u Bosni
i Hercegovini pokazala nesposobna za odbranu.
Dva dana kasnije u Beogradu su opunomoenici Vrhovne komande
potpisali bezuslovnu kapitalaciju, sa stupanjem na snagu 18. aprila 1941.
godine, ali je trebalo jo nekoliko dana da se razoruaju preostale jedinice i ratni zarobljenici okupe u sabirnim centrima.

3. Organizacija okupacione uprave i uslovi

za opstanak stanovnitva

Hitlerovim prvobitnim smjernicama o podjeli Jugoslavije od 12.

aprila 1941. godine Bosna i Hercegovina je preputena Italiji na politiko uobliavanje. U nadi da e tako lake privoljeti ustae da zadovolje njegove aneksionistike ambicije u Dalmaciji, Musolini je aktom o
zajednikom priznanju - od Njemake proglaene - nezavisnosti Hrvatske
drave, samo tri dana kasnije Bosnu i Hercegovinu prepustio ustaama.
To i minorni doprinos Italije u Ratu, na Bekoj konferenciji (21. i 22. aprila
1941.), Ribentrop je, jednostavno iskoristio da nametne izmijenjenu
podjelu interesnih sfera u jugoistonoj Evropi, a tim i podjelu okupa383

cionih podruja u Jugoslaviji. Tom podjelom gotovo tri bogatije petine

Bosne i Hercegovine pripale su njemakom (31 predratni srez sa povrinom od 29.121 km2 i 1,647.462 stanovnika), a dvije siromanije petine
(27 predratnih srezova sa 22.112 km2 i 1,026.420 stanovnika) talijanskom okupacionom interesnom podruju. Uz to je boksit i ovdje pripao
Njemakoj. Linija razgranienja je ila od Bosanskog Novog preko
Mrkonji Grada, Bugojna, juno od Sarajeva grebenima Vranice, Bitovnje,
Treskavice i Jahorine, pa Limom do Rudog.180
S obzirom da je novoosvojena teritorija i dalje imala status vojine
prostorije, okupaciona vlast (sumum imperium vollziehenden
gewalt) do sredine juna bila je u rukama trupnih komandanata
divizija invazionog kontigenta. Poto je prvopristiglim oklopnim motorizovanim divizijama 46. motorizovanog korpusa bilo nareeno da se hitno
prikupe radi odlaska na istoni front, tu ulogu su u Bosni i Hercegovini
preuzele 132. i 138. pjeadijska divizija 51. korpusa. Prva sa sjeditem
u Banja Luci, a druga u Sarajevu. Pored osiguranja zauzete teritorije,
osnovni zadatak im je bio da osiguraju prikupljanje i otpremu zarobljenika i plijena u Njemaku.
Najvioj njemakoj okupacionoj komandi, Komandi njemake 559.
armijske pozadinske oblasti u tu svrhu stajali su na raspolaganju posebni
organi te strune i transportne jedinice. Ovi organi i njemake jedinice
koje su zauzele i onaj dio Bosne i Hercegovine, koji je kasnije pripao
talijanskom okupacionom podruju, prije svog povlaenja evakuisale
su preko demarkacione linije i tamo zahvaene zarobljenike i plijen.
180 ire o okupaciji, okupacionoj upravi i stanju pod okupacijom vidi: Muharem Kreso,
OKUPACIJA JUGOSLAVIJE 1941. DO 1945, u Vojnoj enciklopediji, Redakcija VE, Beograd 1973, sveska 6, str. 361. do 375; Muharem Kreso, NJEMAKA OKUPACIONA UPRAVA
U BEOGRADU 1941. DO 1944, s posebnim osvrtom na centralne okupacione komande i
ustanove za Srbiju, Jugoslaviju i Balkan, Istorijski arhiv Beograda, Beograd 1979; Muharem
Kreso, USLOVI IVOTA STANOVNITVA I OTPORA OKUPATORU NA EFEKTIVNO
OKUPIRANOJ TERITORIJI JUGOSLAVIJE U TOKU DRUGOG SVJETSKOG RATA, u
Zborniku radova: OSLOBODILAKA BORBA NARODA JUGOSLAVIJE, NIP Eksportpress, Beograd 1977, knjiga 2, str. 269. do 286; (Objavljeno i u asopisu za suvremenu
povijest, Zagreb 1973, br. 3, str. 43 do 61); Muharem, Kreso, FORME I STEPEN OSTVARIVANJA, OKUPACIONE UPRAVE U BOSNI I HERCEGOVINI, u zborniku radova: 1941.
U ISTORIJI NARODA BOSNE I HERCEGOVINE, Institut za istoriju Sarajevo, Sarajevo
1973, str. 380. do 400.
384

U vezi sa planiranom aneksijom, razgranienjem talijanskih federata i pomjeranjem crnogorske granice na zapad desetak nepotpunih
srezova (do Neretve i demarkacione linije na sjeveru) posjele su jedinice 17. armijskog korpusa sa sjeditem na Cetinju, a preostalih 17 srezova jedinice 6. armijskog korpusa sa sjeditem u Splitu. Prvih desetak
srezova bilo je namijenjeno prikljuenju talijanskom federatu Crnoj
Gori, a preostalih 17 neposrednoj aneksiji Italiji.
U skladu sa odredbama akta o kapitulaciji vojske Kraljevine Jugoslavije (od 17. aprila 1941. godine) njemaka i talijanska okupaciona
uprava u Bosni i Hercegovini u poetku se oslonila na zateene organe
lokalne civilne uprave. Njemaka na banske uprave u Sarajevu i Banja
Luci, sa 31 sreskim naelstvom, Sarajevski i Banjaluki andarmerijski
puk, te finansijsku strau i policiju, a talijanska na Bansku upravu na
Cetinju i Ispostavu banske uprave u Splitu sa 27 sreskih naelstava,
u kojima su postavili civilne komesare, dok su tamonje ete andarmerijskih pukova i organe finasijske strae potinili odgovarajuim komandama karabinjera i svoje finansijske strae. Time su ovi organi Kraljevine Jugoslavije postali kolaboracionistiki organi okupacione
uprave. Njihove nadlenosti na njemakom okupacionom podruju
bile su neto vee s obzirom da se njemaka okupaciona uprava i na
ovom prostoru od poetka izgraivala kao nadzorna, dok je talijanska
okupaciona uprava, zavisno od zone, bila manje vie neposredna.
Formalna reorganizacija kolaboracionistikih organa u organe takozvane Nezavisne Drave Hrvatske u Bosni i Hercegovini je poela po
dolasku Pavelievih povjerenika i opunomoenika u Sarajevo 23. aprila
1941. godine. Zbog onemoguavanja i ometanja u talijanskom okupacionom podruju, reorganizacija je potrajala vie mjeseci, do uspostave
velikih upa. Od 22 velike upe samo su est imale sjedite u Bosni i
Hercegovini. To je bilo posljedica ustake politike razbijanja Bosne
i Hercegovine u svakom pogledu. Uz to, do kraja godine kolaboracionistiki organi Nezavisne drave Hrvatske nisu uspostavljeni ni u Viegradu, koji je ostao u sastavu okupirane Srbije ni u srezu ajnie,
koji je do 25. oktobra ostao u sastavu planiranog talijanskog federata
Crne Gore, kao ni Sutorina (optine Igalo i Vrbanje sreza Trebinje) koja
je bila anektirana Italiji.
385

Konane varijante velikodravnih megalomanskih faistikih osvajakih planova i glad za ivotnim prostorom (Lebensraum) bili su takvih razmjera da su se i meusobno iskljuivali. Njemaki Grosraumordnung (ureenje velikog prostora Rajha) i talijanski izlazak na Rimski
limes, na primjer. Njihova ostvarenja istovremeno su iskljuivala i - u
predveerje rata sazrele - faistoidne velikosrpske i velikohrvatske planove
na istom prostoru. Zbog toga su maksimalno prikrivani ili maskirani,
a njihova ostvarenja stepenovana i uslovljena razvojem sitaucije. Svi
su predviali eliminisanje nepoeljnih stranih elemenata, a zbog
nedovoljnih demografskih resursa i razne kombinacije saveznitva i
stepenovanja potinjavanja slabijih saradnika.
Neposredno po izvrenoj okupaciji najrentabilnije je bilo koritenje
ponuenih usluga dugo vremena prisutnog velikohrvatskog i velikosrpskog antagonizma personificiranog u licu Ustakog pokreta koji je
trenutno trijumfovao ostvarenjem Nezavisne Drave Hrvatske i etnikog pokreta, iji su programi homogene Srbije uoi rata bili
inovirani i zaokrueni u krugovima Srpskog kulturnog kluba.
Opti uslovi opstanka stanovnitva u okupiranoj Bosni i Hercegovini181 izvjesno vrijeme nisu se bitno razlikovali od onih u ostalim
okupiranim zemljama Evrope, ali su se rapidno pogoravali i naelno
bili sve blii onom to je bilo na okupiranim teritorijama istonoevropskih zemalja. Pljaka, rekvizicija, a onda gladna trita okupacionih sila
brzo su ispraznile zalihe i proizvoaa i trgovaca. Zabrana slobodnog
prometa ivotnih namirnica gotovo u cjelini je izolovala Bosnu i Hercegovinu od itorodnih krajeva, tako da je u pasivnim krajevima i naroito
u gradovima, optereenim stvorenom nezaposlenosti i izbjeglicama praktino od poetka okupacije zavladala stalna glad koja je kulminirala
u zimskim i proljetnim mjesecima. Znatno su pogorani radni uslovi,
uvedeno je desetsatno radno vrijeme, zabranjeni trajkovi, a odredbe
njemakog krivinog zakona protegnute i na okupirane teritorije, to je
181 Cjelovitije o ovom problemu vidi: Muharem Kreso, USLOVI IVOTA I OPSTANKA STANOVNITVA NA EFEKTIVNO OKUPIRANOJ TERITORIJI JUGOSLAVIJE U TOKU DRUGOG SVJETSKOG RATA, asopis za savremenu povijest br.
III, Zagreb, 1973., str.43 do 61.
386

kasnije omoguilo primjenu masovnih strijeljanja za odmazdu, izvrenje

smrtne kazne javnim vjeanjem, uzimanjem i ubijanjem talaca, masovno
interniranje i preseljavanje, unitavanje i pustoenje itavih naselja i
regiona. Zabranjeno je sastajanje, zborovi i demonstracije, obustava rada,
a uvoenjem policijskog sata i propusnica ogranieno kretanje graana
ime je lina sigurnost svedena ispod minimuma.
Okupacione sile, posebno Njemaka odmah su poele sprovoditi
politiku diferenciranog tretmana pojedinih naroda, narodnih manjina i
odreenih kategorija stanovnitva, ak i u okviru pojedinih okupacionih
podruja. Na najniem stupnju ljestvice bili su Jevreji i Romi (Cigani),
a u Bosni i Hercegovini, kao dijelu okupatorske tvorevine Nezavisne
drave Hrvatske i Srbi, zbog izdaje Trojnog pakta, zavjere i krivice
za rat. Bonjaci su proglaeni sastavnim dijelom hrvatskog naroda
i time izloeni denacionalizaciji. Jasne privilegije imala je samo njemaka nacionalna manjina, i u izvjesnom smislu, i Hrvati kao nosioci
vlasti Nezavisne Drave Hrvatske i Ustakog pokreta, ali su kao i Bonjaci
(Hrvati islamske vjeroispovjesti) ubrzo doli pod udar okupacionih
represivnih mjera. Po izbijanju ustanka i sa trajanjem rata tretman i
poloaj ukupnog stanovnitva je neprekidno pogoravan i tako postepeno
i praktino sve vie izjednaavan.
Pod takvim okolnostima manje-vie sve parlamentarne stranke su
se bile raspale i politiki ivot izvan okupacionog reima u zemlji zamro.
Genocidu nad Srbima, Jevrejima i Romima javno se jedina usprotivila Islamska zajednica Bosne i Hercegovine poznatim muslimanskim rezolucijama, potpisivanim na teravijama u toku ramazana i u
tu svrhu organizovanim sijelima i protestnim skupovima.
Na nivou okupirane zemlje jedina je sauvala organizacije i kadrove ilegalna Komunistika partija Jugoslavije, koja je, podstaknuta
i njemakim napadom na SSSR u julu 1941. godine donijela odluku
i pokrenula ustanak.

387

4. Pokretanje i razvoj Antifaistikog

narodnooslobodilakog ustanka i rata

Svjesna nesazrele situacije za promjenu drutvenog ureenja, u uslovima kada je i Kominterna, takoe, borbu protiv faizma stavila u svoje
prioritete i napustila ideju o razbijanju Jugoslavije kao tamnice naroda,
u Platformi za ustanak protiv okupatora i domaih izdajnika Komunistika partija se privremeno odrekla ciljeva koji su se odnosili na
tu promjenu.182 Svjesna da je poslijeratna obnova Jugoslavije kao
drave bila zadata (ostala je meunarodno priznata) akcenat je stavila
na rjeenje nacionalnog pitanja i izgradnju zajednice ravnopravnih
jugoslovenskih naroda. U pogledu karaktera ustanka opredijelila se
za partizanski rat i postepeno narastanje antifaistikih snaga. U
skladu s takvom platformom u Beogradu je obrazovan Vrhovni tab
narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije a do oktobra
1941. u sedam zemalja glavni tabovi narodnooslobodilakih partizanskih odreda.183
Prilagoene ilegalnom djelovanju organizacije Komunistike partije Jugoslavije i Saveza komunistike omladine Jugoslavije, upornim
radom postepeno su okupljale demokratske i rodoljubljive snage nezavisno od njihovog politikog, vjerskog ili nacionalnog opredjeljenja i
uskoro razvile Narodnooslobodilaki pokret sposoban da organizuje,
popunjava, oprema i izdrava svoje oruane snage u licu partizanskih
odreda i udarnih grupa. U nekim krajevima partizanski odredi su prerasli
u masovne jedinice, sposobne da odravaju i vee slobodne teritorije, to
je u poetku bio sluaj u krajevima brojnije nastanjenim srpskim stanovnitvom, pogotovu onim u kojima su ustae izvrile masovnije zloine.
Ustake zloine pokuali su da iskoriste i etnici, iji su emisari ubaeni iz Srbije ili sa talijanskog okupacionog podruja, pa su uz saradnju
182 O Platformi NOP-a Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu vidi moj rad u ZBORNIKU
RADOVA: 60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE
SJEATI 1945. GODINE, Institut za istoriju Sarajevo, Sarajevo 2006. str. 175. do 194.
183 Izmeu ostalih Glavni tab narodnooslobodilakih odreda za Bosnu i Hercegovinu
i Glavni tab narodnoslobodilakog pokreta za Sandak.
388

sa okupacionim vlastima, a onda i ustaama, nezavisno od Narodnooslobodilakog pokreta stvorili svoje jedinice, ili su se puevima ili na drugi
nain dokopali rukovodstva u nekim partizanskim i dobrovoljakim
odredima. Te jedinice su onda iz osvete inile brojne zloine prvenstveno nad Bonjacima, Hrvatima i Albancima. Nominalno i stvarno su
bili organi izbjeglike vlade u Londonu. Nije im bilo bitno u ijoj slubi
i za iji raun e se boriti, ako pri tom mogu dolaziti do pljake, ali su
sutinski sprovodili velikosrpsku politiku eksterminacije nesrpskog
stanovnitva sa planiranih teritorija velike Srbije.
Pod kraj godine u Rudom formirana je prva brigada Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije.184 Dolazak Vrhovnog taba NOPO, sa
jedinicama iz Srbije od kojih je Brigada formirana u Bosnu i Hercegovinu, a potom i jo nekih brigada pospjeile su narodnooslobodilaku
borbu u Bosni i Hercegovini. U toku itavog rata Bosna i Hercegovina
je bila najee poprite intenzivnih borbenih djelovanja i poprite
najkrupnijih operacija. Slobodne teritorije u njoj su bile najprostranije i najtrajnije. Bar pola njenih gradova bilo je vie puta oslobaano (neki ak desetine puta). Oslobaani su i due vremena bili
slobodni vei gradovi, kao to je Tuzla, Banja Luka, Biha, Jajce, Prijedor, Travnik, Bijeljina. Sanski Most je bio konano osloboen 21.
septembra 1943. godine, a od 1540 dana okupacije bio je slobodan
624 dana. Slobodna teritorija stvorena u drugoj polovini 1942. godine sa
centrom u Bihau, poto je zahvatila i dijelove Hrvatske imala je povrinu
jednaku ukupnoj povrini drave Bosne i Hercegovine i omoguila
konstituisanje Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije
a idue godine u Jajcu stvaranje Demokratske Federativne Jugoslavije
i njeno skoro meunarodno priznanje.185
Organizacija Narodnooslobodilakog pokreta i u Bosni i Hercegovini,
kao i okupiranoj Jugoslaviji u cjelini bila je bitan faktor osloboenja
od okupacije. U okviru postepenog stvaranja i odravanja slobodnih
184 Prva proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada, obrazovana je u Rudom
22. decembra 1941. godine.
185 ire o tome vidi: Muharem Kreso, OBNOVA DRAVNOSTI NAJZNAAJNIJA
TEKOVINA NARODNOOSLOBODILAKOG RATA U BOSNI I HERCEGOVINI, Korak,
Sarajevo br. 8/2006, str. 89. do 106.
389

teritorija, bila je solidan oslonac za okupljanje, izdravanje i opremanje

oruanih snaga. Slobodne teritorije bile su operativni oslonci za izvoenje
akcija, a kasnije i operacija protiv raznorodnih okupacionih i kolaboracionistikih snaga.
U ljeto 1941. godini poelo se sa malim partizanskim odredima, ija
su osnovna jezgra obrazovana u gradovima. U nekim su krajevima brzim
okupljanjem preteno srpskih, ustakim pokoljima ugroenih, seljaka
prerasli u teritorijalne odrede sa po vie hiljada boraca, organizovanih
u desetine, vodove, ete i bataljone, koji su obezbjeivali prostrane slobodne teritorije i ugroavali garnizone i komunikacije okupatora. Tako
je Glavni tab narodnooslobodilakih partizanskih odreda Bosne i Hercegovine napustio Sarajevo i preko tri oblasna operativna taba narodnooslobodilakih partizanskih odreda pod kraj 1941. godine sa slobodne
teritorije rukovodio sa deset narodnooslobodilakih partizanskih odreda,
koji su pored etrdesetak bataljona raspolagali i sa izvjesnim brojem
samostalnih eta. Ukupno brojno stanje naoruanih boraca moglo se
kretati oko 20.000. Naoruanje je bilo uvijek nedovoljno i uglavnom
pjeadijsko. Naroito je nedostajalo municije. Oprema nije mogla biti
standardizovana a borci su u poetku uglavnom boravili kod svojih kua,
dok je mrea narodnooslobodilakih odbora osiguravala nunu ishranu
za jezgra i akcije.
U 1942. godini, po dolasku u BiH Vrhovnog taba narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije, prvo je trebalo prevladati
krizu ustanka uzrokovanu zamorom seljakih masa i etnikom infiltracijom, koja se posebno manifestovala etnikim puevima u narodnooslobodilakim partizanskim i dobrovoljakim odredima istone Bosne
a onda i u Hercegovini i srednjoj Bosni. Pokuaj da se kriza rijei
kompromisom sa etnicima i nacionalistikim tendencijama u lokalnim
seljakim masama, izmeu ostalog i formiranjem narodnooslobodilakih
dobrovoljakih odreda nije uspio.
Kriza Narodnoslobodilakog pokreta u istonoj Bosni i Hercegovini
bila je odjek i dio krize Narodnooslobodilakog pokreta u istonom dijelu
Jugoslavije, prije svega u zapadnoj Srbiji, gdje su se u 1941. godini
nalazile njegove glavne snage i rukovodstvo. Kriza se nije mogla parcijalno rijeiti, pa je Vrhovni tab u junu odluio da u istonoj Bosni
390

i Hercegovini ostavi samo lokalna jezgra, a da sa glavninom (objedinjenom u 4 brigade) pree u zapadnu Bosnu gdje su, u osloncu na
Hrvatsku i Sloveniju, uslovi i perspektive za razvoj Narodnooslobodilakog pokreta bili povoljniji.
Procjena se pokazala tana i do kraja 1942. godine u Bosni i Hercegovini formirano je deset udarnih brigada, i prve dvije divizije objedinjene u 1. bosanski narodnooslobodilaki udarni korpus. Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije obrazovana 1. novembra 1942. godine
tada je ne raunajui jedinice partizanske teritorijalne komponente (84
narodnooslobodilaka partizanska odreda i 12 samostalnih partizanskih
bataljona) imala 37 brigada, 9 divizija i dva korpusa. Narodnooslobodilaki pokret se time definitvno afirmisao kao realna antifaistika
snaga ne samo u jugoslovenskim, nego i u evropskim relacijama,
to e u iduoj godini donijeti i promjenu odnosa vodeih sila antifaistike koalicije prema njemu. Ovu, 1942. godinu neki historiari su
nazvali prelomnom i zbog toga to je u njenom toku izvrena kristalizacija antifaistikih snaga i znaajno izbalansiran nacionalni sastav
Pokreta, posebno u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, gdje je ta injenica
uglavnom dovela i do bitnog zaustavljanja zapoetog meusobnog
istrjebljenja, iako e etnici Drae Mihailovia i u 1943. godini poiniti
vie masovnih genocidnih radnji na teritoriji Sandaka i istone Bosne, a
njemaka 7. SS divizija u istonoj Bosni, Hercegovini i Dalmaciji.
Okupacione sile su na pojavu Narodnooslobodilakog pokreta reagovale svim raspoloivim sredstvima. Zbog zauzetosti glavnih snaga na
istonom frontu Hitler je pomiljao i na znaajno prebacivanje odgovornosti za suzbijanje Narodnooslobodilakog pokreta i u vezi s tim i na
preputanje okupacije u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini na saveznike.
Talijanska 2. armija se pokazala nedorasla tom zadatku, a ni Maarska,
pored obaveza na istonom frontu nije smogla snage za to. Sve to je
mogao dobiti bio je jedan bugarski okupacioni korpus u Srbiji i pojaanje
bugarske okupacione armije u Makedoniji. Kad ni potpuniji oslonac na
ustaki reim u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj nije donio rezultate,
komandant Jugoistoka Hitleru je predloio njegovo ukidanje i zavoenje neposredne njemake okupacione uprave.

391

Hitler se nije mogao liiti takvog poslunika, ali je njemaka neposredna okupaciona uprava ipak zavedena, prvo kao SS-policijska,
ograniena na pacificirano podruje Nezavisne Drave Hrvatske juno
od Save, odnosno na Bosnu i Hercegovinu (gotovo u cjelini). Memorandum Narodnog odbora Bonjaka graanske orjentacije od 1. novembra 1942, i u njemu izraene tendencije za autonomijom uglavnom
su iskoritene za mobilizaciju Bonjaka u SS trupe i SS-policiju. Dok
je Divizija bila na obuci i okupacionim zadacima u Francuskoj u njenom Pionirskom bataljonu, stacioniranom u Villefranche de Rourgue,
nedaleko od Tuluza, organizovani pripadnici NOP-a, oekujui vodie
francuske makije, 17 septembra 1943. godine izvrili su pobunu, pobili
njemake oficire i vlast u gradu drali oko dva sata. Ostatak bataljona i pristigla pomo tada su okrenuli situaciju. U borbi je poginulo 120 vojnika,
ukljuujui i strijeljane zarobljenike.186 Do 2. oktobra Bataljon je prestao
da postoji. 600 vojnika bataljona poslano je u koncentracione logore, a
manje od 200 na prisilni rad. Iz Divizije je do kraja mjeseca dezertiralo
244 vojnika, u oktobru jo 291, da bi se do septembra 1944. godini broj
dezertera poveao na 10.000, poslije ega se Divizija i raspala. 187

5. Obnova dravnosti najznaajnija tekovina

NOR-a Bosne i Hercegovine

Poslije 480 godina obnovljena dravnost Bosne i Hercegovine, dugorono gledano, nesumnjivo je najznaajnija tekovina Narodnooslobodilakog rata u Bosni i Hercegovini voenog od 1941. do 1945.
godine. Tu injenicu jedva da treba i dokazivati, ali se ona treba jasno
rei. Sklop dogaaja za proteklih ezdeset i pet godina govori nam da nije
obnovljena tada, nebi postojala ni danas. Time nimalo ne umanju186 Vojniko groblje sa preko 120 niana Francuska uredno odrava i dogaaj redom
obiljeava. Fadil Ekmei, POBUNA U VILFRANU, Biblioteka Ekmei, Pariz 1991.
187 O dogaaju i Diviziji napisano je vie radova: Enver Redi, MUSLIMANSKO
AUTONOMATVO i 13. SS DIVIZIJA, Svjetlost, Sarajevo 1987; Mirko Grmek i Louise
Lambrichs, BUNTOVNICI IZ VILLEFRANCHEA, bosansko izdanje (prevod sa francuskog,
Asaf Dani, Armis Print, Sarajevo 2005.
392

jemo znaaj brojnih drugih elemenata, kao to je, na primjer, injenica

da se i za tih 480 godina, na ovaj ili onaj nain, odravao kontinuitet
njene cjelovitosti i redovno visok stepen autonomije unutar etiri
drave. Kao sandak, ejalet/vilajet u okviru Osmanskog carstva, kao
corpus separatum u okviru Austrougarske monarhije i Drave Slovenaca, Hrvata i Srba, te dva mjeseca (1. decembar 1918. do 31. decembra
1919) kao pokrajina odnosno pretpostavljena federalna jedinica zajednike drave Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca.
Uvoenjem Zemaljske (31. januara 1919) pa Pokrajinske (14. jula
1921) uprave Bosna i Hercegovina je u okviru Kraljevine Srba, Hrvata i
Slovenaca znatno izgubila od te autonomnosti, da bi po likvidaciji Pokrajinske uprave u februaru 1924. godine bila razbijena na 6 upravnih oblasti, ali su bar one odravale 135-tim lanom Vidovdanskog ustava
garantovanu - cjelovitost Bosne i Hercegovine. Suspenzijom Vidovdanskog ustava (6. januara 1929) i formiranjem banovina Bosna i Hercegovina je podijeljena na etvero a ukljuenjem 13 bosanskohercegovakih srezova u novoformiranu Banovinu Hrvatsku 26. avgusta 1939.
otpoela je realizacija srpskohrvatske podjele Bosne u duhu ocjene
Srpskog kulturnog kluba o promaenosti ideologije integralnog
jugoslovenstva i prelaska na trojnu federaciju (sa Hrvatima i Slovencima) te formiranje banovine Srpske zemlje. esti dan po potpisivanju Sporazuma o tom, otpoeti Drugi svjetski rat zaustavio je taj proces.
Potpisivanje Sporazuma 26. avgusta 1939. godine pokrenulo je lavinu Pokreta za autonomni status Bosne i Hercegovine, i do tada
divergentne politike struje ...ujedinilo na autonomistikom programu.
U lavini pokreta za autonomni status Bosne i Hercegovine iz tog
vremena svakako je najznaajniji onaj revolucionarni koji je inicirala
Komunistika partija Jugoslavije u okviru svoje antifaistike platforme
okupljanja svih demokratskih snaga, naroito studentske omladine.
U toku obnove pokrajinske organizacije KPJ za Bosnu i Hercegovinu
i pripreme za njenu etvrtu konferenciju u javnost su prvim Otvorenim
pismom Bosanskohercegovake studentske omladine lansirani znaajni
elementi Platforme, koji e kasnije biti verifikovani na konferencijama
KPJ u Mostaru, Sarajevu i Zagrebu. Pismo je upozorilo na faizaciju
zemlje, insistiralo na demokratiji i ravnopravnosti naroda, federalnom
393

principu ureenja zemlje te iznijelo zahtjev da Bosna i Hercegovina

zauzme mjesto koje joj po njenom posebnom poloaju pripada. Poimenice je pomenula (piui ih velikim slovom), sva tri naroda Bosne
i Hercegovine (Srbe, Hrvate i Muslimane) i zaloilo se za otklanjenje
razdora meu njima i formiranje narodne demoratske vlade.
Stanovita da Muslimani nisu posebna etnika grupa, odnosno
nacija, osporena su jo na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ u
Zagrebu (19. do 24. oktobra 1940). Bila su suprotna Platformi Narodnooslobodilakog pokreta Jugoslavije (u osnovi na toj konferenciji formulisanoj) izraenoj u strukturi Partije i Narodnooslobodilake vojske i
partizanskih odreda Jugoslavije, po kojoj su federalne jedinice budue
drave pored nacionalnih drava trebala biti i nacionalno mjeovita podruja (Bosna i Hercegovina, Vojvodina, Kosovo i Sandak).
Pomenuta stanovita bila su izriito suprotna prvoj reenici Rezolucije ZAVNOBIH-a od 25. novembra 1943. godine o tri naroda Bosne
i Hercegovine i njegovoj ukupnoj praksi, posebno njegovoj Deklaraciji o pravima graana Bosne i Hercegovine od 1. jula 1944, kojom
je kao najvii organ dravne vlasti u zemlji, zajamilo ravnopravnost
Srba, Muslimana i Hrvata Bosne i Hercegovine, te naglasilo da je
ona njihova zajednika i nedjeljiva domovina. Bila je suprotna fundamentalnim Titovim tezama izraenih u Pismu za Srbiju od 2. novembra
1936., direktno suprotna Titovoj formulaciji Platforme NOP-a u Proleteru br. 16 iz decembra 1942. godine. U tim okvirima u drugoj polovini
tridesetih godina XX stoljea sazrijevala je i postepeno se uobliavala i
platforma o narodnoj autonomiji Bosne i Hercegovine.
Zahtjevom da se Bosni i Hercegovini vrati njen historijsko-politiki
integritet Platforma je afirmisana na Petoj pokrajinskoj konferenciji
KPJ odranoj jula 1940. godine u Sarajevu, a u osnovi ju je prihvatila
i Peta zemaljska konferencija odrana u Zagrebu oktobra 1940.
Znaajnu ulogu u definisanju muslimanskog nacionalnog pitanja,
pa prema tome i poloaja Bosne i Hercegovine u zajednikoj dravi, u
meuratnom periodu odigrao je i asopis Putokaz, najrevolucionarnije
bosanskohercegovako glasilo izmeu dva rata. Sprjeavalo je cijepanje
i polarizaciju muslimanske inteligencije na nacionalnim programima
394

susjednih naroda i njeno odvajanje od svoje etnike baze. Pripada mu

i ast da je prvi uoio defetistiku pojavu i zasnovao cjelovit program
nacionalne i socijalne emancipacije Muslimana, dajui mu ozbiljnu
naunu podlogu.
Faistika okupacija zemlje aprila 1941. godine i ustanak protiv te
okupacije u okviru Antifaistike koalicije definitivno su iskoriteni za
obnovu dravnosti Bosne i Hercegovine. To je postignuto na osnovu
platforme Narodnooslobodilakog pokreta Jugoslavije. Temelji te
platforme postavljeni su na Splitskom plenumu Centralnog komiteta
Komunistike partije Jugoslavije 1935. godine.
Sile osovine su na konferenciji njenih ministara spoljnih poslova
u Beu (21. do 22. aprila 1941) podijelili zemlju na dvije interesne zone,
etiri okupaciona podruja i dvadesetak regija sa razliitim okupacionim statusom, pa i reimom. To je bila realizacija Hitlerove zamisli
da se Jugoslavija uniti i kao dravni pojam (als Staatsgebild). Hitlerovim Generalnim planom (od 3. aprila 1941) i Privremenim smjernicama
za podjelu Jugoslavije (od 12. aprila iste godine) politiko oblikovanje
Bosne i Hercegovine bilo je u cjelini preputeno Kraljevini Italiji, ali
je na Bekoj konferenciji ministara spoljnih poslova sila Osovine (21.
i 22. aprila 1941) ukljuena u njemako-talijanski kondominijum
Nezavisnu Dravu Hrvatsku i linijom razgranienja meusobnih interesa u jugoistonoj Evropi od vrha Stine do vrha rta Matapana podijeljena na njemako (31 predratni srez sa 29.121 km2 i 1,647.462 stanovnika) i talijansko okupaciono podruje (27 predratnih srezova sa 22.112
km2 i 1,026.420 stanovnika).
Ministarska konferencija je uz to odredila da e crnogorska granica
biti pomjerena na zapad, a njemaka okupaciona vlast za Jugoslaviju,
Viegrad stavila u nadlenost vojnoupravnog komandanta Srbije, dok
je Rimskim ugovorom od 18. maja 1941. Kraljevini Italiji anektiran jedan
od dva bosanska izlaza na Jadran (Sutorina).
Adolf Hitler je problem razgranienja talijanskih federata Nezavisne Drave Hrvatske i Crne Gore zakomplikovao odobrenjem Anti
Paveliu da posjedne pet zapadnosandakih srezova i odreivanjem
zapadne granice Srbije do Duge Poljane, kod Novog Pazara, ime je
395

partneru u Osovini opet prebacio vru krompir, da u pregovorima sa

Paveliem ponovo utvruje granice u okviru svog okupacionog podruja.
Sve ove kombinacije otpale su zbog uspjenog razvoja ustanka, pa je
istona granica Bosne i Hercegovine ostala ona do 1918. godine, a zapadni Sandak uao u talijansko okupaciono podruje.
Na milost i nemilost ostavljeni narodi bili su nemoni da bez organizatora prue efikasan otpor novim vlastodrcima, koji su sve upornije
zavodili reim eksploatacije i unitenja nepoeljnih pojedinaca i grupa te
politikih protivnika. Genocidno ponaanje okupatora i njegovih saradnika, selektivno ispoljeno ve u prvim mjesecima okupacije, a onda i
njemaki napad na SSSR, te u vezi s tim izmijenjeni odnos snaga zaraenih grupacija, ohrabrilo je antifaistike snage i genocidom pogoeno
stanovnitvo na planirani ustanak u Jugoslaviji. Kako su ustake
genocidne radnje nad Srbima, Jevrejima i Romima ve u junu prenesene
i u Bosnu i Hercegovinu, Udruenje ilmije El Hidaje na godinjoj
skuptini 14. jula 1941. osudilo je takav postupak vlasti kao i Muslimane pojedince koji su se u to ukljuili, te iniciralo donoenje lokalnih, lino potpisanih, protestnih rezulocija u veim bosanskohercegovakim gradovima. Iz istih razloga ustanak je u znaajnijim dijelovima
zemlje umjesto planiranog partizanskog poprimio masovni karakter.
Partija je tako aprilsku katastrofu preivjela kao jedina optejugoslovenska snaga, ouvala mreu organizacija u svim zemljama, a pripremama otpora okupaciji pribavila imid organizatora prvog ustanka
u okupiranoj Evropi. U danima pripreme ustanka (na Majskom savjetovanju u Zagrebu) Platforma narodnooslobodilakog pokreta je implicite podrazumijevala obnovu integriteta Jugoslavije na temeljima istinske
nacionalne ravnopravnosti.
Kao povoljan momenat izabrano je vrijeme poslije oekivanog njemakog napada na SSSR (22. juni 1941) i odlaska glavnine njemakih
invazionih snaga na istoni front. Do tog vremena prikupljene su izvjesne koliine oruja, a mrea vojnih komiteta pretvorena u mreu tabova narodnooslobodilakih partizanskih odreda i pripremljena
jezgra za prve udarne grupe te partizanske i diverzantske odrede. To je
bila solidna osnova da Centralni komitet istog dana uputi opti poziv za
396

oruani otpor okupatoru. etvrtog jula 1941. godine Politbiro Centralnog

komiteta KPJ je donio odluku o podizanju oruanog ustanka i u pokrajine upueni delegati 27. juna formiranog Glavnog taba narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije.
Proglas sa tog sastanka upuen je narodima Jugoslavije 12. jula 1941.
godine, ali je inicijativa za konkretno pokretanje ustanka u skladu
sa platformom Pokreta i okupacijom stvorenim razliitim uslovima,
preputena nacionalnim partijskim rukovodstvima. Takve odluke
nacionalna partijska rukovodstva uglavnom su donijela u toku jula.
Ustanak u Bosni i Hercegovini razvijao se u specifinim okolnostima, uz mnogo tekoa ali i vrlo uspjeno, pa je do kraja 1941. godine
bar polovica njene teritorije i vie manjih gradova bilo oslobaano. Na
itavoj teritoriji tada je sprovedena jedinstvena organizacija oruanih
snaga pa je u deset narodnooslobodilakih partizanskih odreda formiranih u bataljone, ete, vodove i desetine bilo nekoliko desetina hiljada
boraca. Na efektivno okupiranoj teritoriji djelovale su u brojnim
gradovima uticajne organizacije NOP-a sa desetinama udarnih grupa,
a pod kraj godine u Bosnu i Hercegovinu je stigao Vrhovni tab sa 1.
proleterskom narodnooslobodilakom udarnom brigadom. Poto je u
prvom polugoditu 1942. godine okonana kriza NOP-a u istonom
dijelu zemlje, Vrhovni tab se sa pet prvoformiranih brigada prebacio
u Bosansku krajinu, gdje je u osloncu na Narodnooslobodilaki pokret
u Hrvatskoj i Sloveniji kriza u drugoj polovini godine prevladana. Ve
1. novembra 1942. formirana je Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije sa divizijama i korpusima u svom sastavu, a onda na centralnoj
slobodnoj teritoriji veline 50.000 km2 u Bihau konstituisano Antifaistiko vijee narodnog osloboenja Jugoslavije.
Bilo je to vrijeme, kad se vrh NOP-a morao i mogao jasnije izraziti
u pogledu stratekih ciljeva Narodnooslobodilakog rata. Na to su ga
obavezivali i, uoi rata zauzeti, stavovi o pitanjima ureenja zajednike
drave. Stojei na njima Tito je tih dana objavio svoj poznati stav o nacionalnom pitanju. Aktivnim ueem u NOB Muslimani Bosne i Hercegovine postaju politiki subjekt, pa se rjeenja muslimanskog pitanja
nalazi u njihovim rukama.
397

Odluujue bitke Narodnooslobodilakog rata Neretva i Sutjeska

u proljee 1943. godine manifestovale su platformu i snagu Antifaistikog pokreta i sposobnost preivljavanja od - u njima zadobijenih tekih udara. To je omoguilo bri oporavak te protivofanzivu u drugoj
polovini godine u kojoj su osloboene mnoge izgubljene i nove teritorije
tako da je znatno vei dio Bosne i Hercegovine bio ponovo slobodan.
To je omoguilo da se popune stare i formiraju nove jedinice - 13 brigada,
5 divizija i jo jedan korpus. Na kraju godine u Bosni i Hercegovini
pored 25 partizanskih odreda bilo je 24 brigade, 7 divizija i dva
korpusa. Kao najznaajniji pokazatelj prihvatanja platforme Pokreta
je znaajno izjednaavanje nacionalnog sastava jedinica Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije sa nacionalnim sastavom zemlje i
formiranje posebnih muslimanskih i hrvatskih brigada.188
Te injenice su ubrzale pripreme konstituisanja Zemaljskog antifaistikog vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine i prevladavanje shvatanja da Bosna i Hercegovina u zajednikoj dravi mora
imati status ravnopravne federalne jedinice, i posebno ravnopravan
odnos sva tri naroda u Bosni i Hercegovini.
Konstituisanjem Zemaljskog antifaistikog vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine 25. novembra 1943. godine u Mrkonji
Gradu dovrena je izgradnja narodne vlasti i uinjen odluan zavrni
korak u obnovi dravnosti Bosne i Hercegovine.189 U skladu s usvojenom Rezolucijom Zemaljsko antifaistiko vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine se opredijelilo za federativno ureenje
zajednike drave.
etiri dana kasnije Drugo zasjedanje antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije u Jajcu prihvatilo je odluke Zemaljskog
antifaistikog vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine i
188 Prvo je, 21. septembra 1943. godine, u Bukoviku kod Brkog, formirana 16. muslimanska, a onda 10. oktobra iste godine u Tuzli, 18. hrvatska NOU brigada. I neke druge brigade,
bataljoni i odredi NOV i POJ nosile su taj naziv.
189 ire o tome vidi: Muharem Kreso, OBNOVA DRAVNOSTI NAJZNAAJNIJA
TEKOVINA NARODNOOSLOBODILAKOG RATA U BOSNI I HERCEGOVINI, Korak,
Sarajevo, br. 8/2006, str. 89. do 106.
398

Bosnu i Hercegovinu priznalo u njenim historijskim granicama do

1918. godine, kao dio Demokratske Federativne Jugoslavije. To je sve
precizirano i odlukama Drugog zasjedanja Zemaljskog antifaistikog
vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine u Sanskom Mostu
30. juna 1944. godine. Eventualno mijenjanje svojinskih odnosa, drutvenog ureenja i viepartijskog sistema ostavljeno je za vrijeme kada se
u zemlji stvore normalni demokratski uslovi.
U vrijeme tog zasjedanja vie od polovine ukupne teritorije Jugoslavije bilo je slobodno. Slobodna teritorija je iznosila 130.000 km2
i imala preko 5,000.000 stanovnika. Narodnooslobodilaka vojska i
partizanski odredi brojali su 300.000 boraca. Na kopnu je imala devet
korpusa sa 28 divizija, 111 brigada, 20 samostalnih bataljona i stotinjak
partizanskih odreda. Na ostrvima i u primorju imala je Mornaricu
Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije sa 234 plovne jedinice, a u
Livnu Prvu vazduhoplovnu bazu sa 250 ljudi i nekoliko aviona.
U vrijeme konstituisanja ZAVNOBIH-a i odluivanja o statusu Bosne
i Hercegovine u zajednikoj dravi, slobodna teritorija Bosne i Hercegovine predstavljala je dvije treine njene ukupne povrine i obuhvatala
je vie od 30.000 kvadratnih kilometara, sa veim brojem znaajnih
gradova. Grad Tuzla, sa istoimenim rudarskim bazenom bio je ujedno
najvei slobodan grad, ne samo u Bosni i Hercegovini nego i u okupiranoj Evropi; slobodno Jajce, kao posljednja prijestonica bosanskih kraljeva
bilo je namijenjeno za odravanje Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Bosna
i Hercegovina je uz to, godinu i po dana prije konanog osloboenja
zemlje, imala konano osloboeni grad. Bio je to Sanski Most u kome
e se odrati Drugo zasjedanje ZAVNOBIH-a.
Izvrni odbor ZAVNOBIH-a od tada e rukovoditi preko tri oblasna,
sa bar 15 okrunih, pedesetak sreskih i preko 500 optinskih i mjesnih
narodnooslobodilakih odbora, te mreom od preko 2.000 seoskih narodnooslobodilakih odbora. Na efektivno okupiranoj teritoriji istovremeno
su funkcionisali jo brojni gradski, mjesni, kvartovski i seoski narodnooslobodilaki odbori, kao borbeni organi, te mree drugih organizacija
NOP-a, a u nekim gradovima, posebno u Sarajevu i Mostaru bile su
razvijene i brojnije naoruane udarne grupe.
399

Respektabilne oruane snage Bosne i Hercegovine u to vrijeme

su bile objedinjene u dva (Trei i Peti) korpusa i Hercegovaku udarnu
diviziju sa 25 udarnih brigada, 37 partizanskih odreda, i nekoliklo samostalnih bataljona. Njihova mrea logistike podrke: 15 vojnih podruja,
pedesetak komandi mjesta, sa itavim nizom partizanskih straa, i drugih
teritorijalnih organa i ustanova, bie objedinjena u dvije korpusne i jednu
divizijsku vojnu oblast.
Ve na Prvom zasjedanju AVNOJ-a u Bihau 26. novembra 1942.
godine, posebno u Titovom uvodnom izlaganju, u Rezoluciji AVNOJ-a
i njegovom Proglasu narodima Jugoslavije istaknuto je da Narodnooslobodilaka borba ima za cilj stvaranje nove demokratske i federativne zajednice naroda Jugoslavije i izraena inicijativa da se konstituiu nacionalna odnosno zemaljska antifaistika vijea narodnog
osloboenja.
Do Drugog zasjedanja u Jajcu (29. novembra 1943) bilo je konstituisano pet zemaljskih antifaistikih vijea narodnog osloboenja: Hrvatske, Slovenije, Crne Gore, Sandaka i Bosne i Hercegovine. Mnogi
problemi dravnopravne prirode i organizacije jugoslovenske federacije
bili su jasni i preieni, ali ono, oigledno, nije moglo zavriti proces
izgradnje nove dravnosti u smislu platforme Narodnooslobodilakog
pokreta. Suprotno ukupnoj praksi i Platformi NOP-a prema njenoj formulaciji u Titovom lanku NACIONALNO PITANJE U JUGOSLAVIJI U
SVJETLOSTI NARODNOOSLOBODILAKE BORBE, te u odlukama
Drugog zasjedanja AVNOJ-a nisu pomenuti Vojvodina, Sandak,
koji je 15. novembra te godine konstituisao svoje ZAVNO, i Kosovo.
U nabrajanju naroda u istoj odluci nisu pomenuti Muslimani/Bonjaci,
iako je to izriito stajalo u Rezoluciji ZAVNOBiH-a, koju je AVNOJ
odobrio. Bila su to dva velika odstupanja od Platforme NOP a iz 1941.
godine, a bila su rezultat pritiska velikih sila Antifaistike koalicije i
ucjene za meunarodno priznanje Demokratske Federativne Jugoslavije.
Razvoj dogaaja na prelomu XX i XXI vijeka popravio je dva od tih
stavova, a potvrdio i ispravnost ostala dva.
Narodi Bosne i Hercegovine u temeljnom dokumentu Prvog zasjedanja Zemaljskog antifaistikog vijea narodnog osloboenja Bosne
i Hercegovine, meutim, ve na konstitutivnom zasjedanju bili su u tom
400

pogledu saglasni i rezolutni. Polazei od injenice da su vijekovima ivjeli zajedno, meusobno izmjeani i povezani zajednikim interesima,
da ne ele povratak starog stanja, te da su izvojevali (vie od dvije
treine teritorije Bosne i Hercegovine osloboeno je od okupatora)
pravo da urede svoju zemlju onako kako to najvie odgovara volji
i interesima njih samih, izrazili su volju da hoe da njihova zemlja
bude slobodna i zbratimljena Bosna i Hercegovina u kojoj e biti
osigurana puna ravnopravnost i jednakost svih Srba, Muslimana i
Hrvata, te da e ravnopravno sa ostalim naim narodima uestvovati
u izgradnji narodne demokratske federativne Jugoslavije, u kojoj e
biti zajamena ravnopravnost svim njenim narodima.
U vrhovima Narodnooslobodilakog pokreta nije bilo sasvim tako,
iako se ve u Rezoluciji CK KPJ iz januara 1937. godine istie demokratska federativna republika kao cilj i fiksira njena struktura: Srbija,
Hrvatska, Slovenija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija,
Kosovo i Vojvodina sa svojim narodnim skuptinama. Dakle osam ravnopravnih federalnih jedinica odnosno entiteta. Takav stav je zadran u
Pozivu na ustanak i nainu njegovog dizanja. Stav je konkretizovan na
Savjetovanju u Stolicama (26. septembra 1941), preimenovanjem tabova
tih jedinica u glavne tabove buduih federalnih jedinica. Ovdje je
novina u tome to se pojavljuje i Glavni tab NOP odreda za Sandak,
kao deveta jedinica.
Proglas Izvrnog odbora, tek konstituisanog AVNOJ-a (iz novembra
1942) pominje Bosnu i Hercegovinu kao jedinicu u jugoslovenskoj
dravnoj zajednici i tri naroda (Srbe, Hrvate i Muslimane) u njoj,
dok je Tito u poznatom lanku: NACIONALNO PITANJE U SVJETLOSTI NOB u Proleteru br. 16. iz decembra 1942. doslovce rekao:
Narodnooslobodilaka borba bila bi samo fraza, pa ak i prevara,
kad ona ne bi, osim opejugoslovenskog smisla, imala i nacionalni
smisao za svaki narod posebice, tj. kada ona ne bi, osim osloboenja
Jugoslavije, znaila u isto vrijeme i osloboenje Hrvata, Slovenaca,
Srba, Makedonaca, Arnauta, Muslimana itd..
Ve na prvoj raspravi u CK KPJ (sredinom novembra) o Projektu
odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a PK KPJ za BiH je postavio zahtjev
401

da Bosna i Hercegovina bude ravnopravna federalna jedinica sa

ostalih pet. Predlagai Projekta odluke (Moa Pijade, Milovan ilas i
Sreten ujovi) polazili su od toga da u Jugoslaviji ivi pet formiranih
nacija, da je Bosna i Hercegovina vienacionalna zemlja, a Muslimani
samo posebna etnika grupa, te da je i zahtjev Pete zemaljske konferencije KPJ bio samo autonomna pokrajina, ali je PK ostao uporan.
Odbio je pripajanje bilo Srbiji ili Hrvatskoj i nije prihvatio ni status
autonomne pokrajine vezane za organe Federacije. Istovjetan stav
zauzela je i izabrana bosanskohercegovaka delegacija za II zasjedanje
AVNOJ-a. Obavjeteni o raspravi Kardelj i Tito su prihvatili argumente PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Prijedlog je u tom smislu
popravljen i Bosna i Hercegovina je postala esta federalna jedinica
rekonstruisane zajednike drave, ali na osnovu regionalnog, a ne
nacionalnog kriterija.
Na osnovu dostupnih izvora i literature nije mogue jasno odgovoriti
zbog ega se u toj odluci ne pominje ni jedno od tri ostala vienacionalna
podruja. Njihova sudbina je ostala da se rjeava godinu dana kasnije pod
mnogo sloenijim uslovima, koji su dovodili u pitanje i meunarodno
priznanje Demokratske Federativne Jugoslavije.
Ispadanje Italije iz rata i planovi saveznika za iskrcavanje na Balkan,
prisilili su njemaku Vrhovnu komandu na radikalne promjene i u vojnom
obezbjeenju okupacije i njenim ciljevima. U tom cilju odbrana Balkana
je povjerena feldmaralu Vajksu (Maximilian Freiheerr von Weichs auf
Glohn) u svojstvu komandanta jugoistone Evrope (Oberbefehlshaber
Sdost) i pod njegovom komandom objedinjene sve njemake trupe
(postojea Grupa armija E, novodovedena Grupa armija F i Vojnoupravna komanda Jugoistoka, kojoj su pored trupa okupacionih sila
bile potinjene i sve kolaboracionistike, te saveznike (bugarske i
maarske) oruane snage.
Uprkos injenici da su njegove trupe sada predstavljale snagu pet
grupa armija, na znaajnom prostoru zapadnog Balkana morao se ograniiti na odbranu i odravanje komunikacija do obalskog ruba a borbu
protiv Narodnooslobodilakog pokreta ograniiti na zimske operacije
1943/1944. i pokuaj unitenja njegovog najueg rukovodstva (Drvarska
operacija).
402

Nepotpuni rezultati ovih njemakih operacija, prenoenje teita

Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije u istoni dio zemlje, sporo
napredovanje saveznika u Italiji, kao i uspjesi Sovjetske armije na istonom frontu, krajem ljeta 1944. su doveli do njenog prodora na Balkan
i uskoro do njemakog povlaenja na liniju Dunav - Drina - Mostar greben Dinarida, gdje se front ustalio za vie od est mjeseci. To je u okviru borbe za meunarodno priznanje Demokratske Federativne Jugoslavije dovelo do snanog pritiska velikih sila Antifaistike koalicije
na rukovodstvo NOP-a Jugoslavije i znaajnijih kompromisa sa Kraljevskom izbjeglikom vladom u Londonu, do jaanja velikosrpskih
elemenata, njihove infiltracije u Narodnooslobodilaki pokret i ponovnog
remeenja nacionalno izbalansiranog uea u oruanim snagama i organima vlasti Demokratske Federativne Jugoslavije. Ovo se posebno manifestovalo u zavrnim operacijama za konano osloboenje zemlje 1945.
godine i prilikom obrazovanja (sa petomjesenim zakanjenjem) Jedinstvene vlade DFJ 7. marta 1945. godine, ukidanja federalne jedinice
Sandaka 29. marta 1945. godine, kao i u izmijenjenoj izgradnji organa vlasti po konanom osloboenju zemlje.190
Ustanak 1941. godine u Bosni i Hercegovini pokrenut je u naponu
snage i osvajakih uspjeha faistikog Trojnog pakta, ali su iskoritene
i neke povoljne okolnosti, prije svega povlaenje invazionih snaga iz
Jugoslavije i odluno angaovanje Treeg rajha u ratu protiv Sovjetskog
saveza, pa je gustina okupacije bila spala priblino na evropski standard (1 okupacioni vojnik na 1 kvadratni kilometar okupirane povrine).
Ustanak je jednovremeno pokrenut u svim zemljama okupirane Jugoslavije a i u okupiranoj Evropi se poeo javljati pokret antifaistikog
otpora. Najvei znaaj imalo je, meutim, dovravanje konstituisanja
Antifaistike koalicije (Atlanska povelja 14. avgusta 1941.). Uprkos
nepovoljnog poetnog odnosa snaga i ve zapoetog meusobnog istrjebljenja, to je omoguilo skoru konsolidaciju ustanka i postepeno narastanje narodnooslobodilakih antifaistikih snaga.
190 Platformom NOP-a predvieni status federalnih jedinica Vojvodine i Kosova, sveden
je na autonomiju u okviru Srbije, a Sandak, koji je taj status imao od Savjetovanja u Stolicama (septembra 1941), te 1943. izabrano Zemaljsko antifaistiko vijee, je uz to podijeljen
izmeu Srbije i Crne Gore.
403

Pripremu i pokretanje ustanka u Jugoslaviji obavila je jedina preostala optejugoslovenska politika snaga - ilegalna Kumunistika partija, na elu sa Josipom Brozom - Titom. Ukupnim pripremama u Bosni
i Hercegovini rukovodio je njen Pokrajinski komitet, multinacionalnog
sastava. Neposredno vojnom organizacijom rukovodio je Vojni komitet,
koji je preko etiri oblasna vojna komiteta (za Sarajevsku oblast, istonu
Bosnu, Bosansku krajinu i Hercegovinu) stvorio relativno iru mreu
mjesnih vojnih komiteta, organizovao obavjetajnu slubu i prve sanitetske kurseve, ustanovio kurirsku slubu veze, a tamo gdje su bile brojnije
organizacije Komunistike partije Jugoslavije i Saveza komunistike
omladine Jugoslavije i prikupili izvjestan broj dobrovoljaca za jezgra
partizanskih odreda na terenu i udarnih i diverzantskih grupa po gradovima. To je uz prikupljeno, uglavnom pjeadijsko naoruanje, i municiju
posluilo za formiranje prvih jedinica i pokretanje prvih oruanih akcija.
Uz to je djelimino iskoritena spremnost na otpor ustakim genocidom
ugroenog srpskog stanovnitva u nekim krajevima, to je dovelo do
toga da se umjesto planiranih partizanskih i diverzantskih akcija, ve na
poetku krene masovnim ustancima sa elementima stihije, kojima
se nije moglo sigurno upravljati i koji su djelimino podlegli planski
irenoj etnikoj propagandi. To e pod kraj godine uroditi krizom
ustanka i puevima u brojnim partizanskim dobrovoljakim odredima
i bataljonima.
arenilo naziva i formacija iz ustanikog perioda prevladano je krajem godine poslije Savjetovanja u Stolicama, pa je Glavni tab narodnooslobodilakih partizanskih odreda i dobrovoljake vojske Bosne
i Hercegovine na prelomu 1941. i 1942. godine, rukovodio sa tri operativna taba i deset partizanskih odreda (Romanijski, Biranski, Majeviki,
Junohercegovaki, Sjevernohercegovaki, Podgrmeki, Kozaraki, Drvarski, Ozrenski i odred Zvijezda) sa ukupno 20.000 naorunih boraca.
Ubrzavanjem diferencijacije ustanikih masa pod kraj 1941. i prevladavanjem krize ustanka zapoetim po dolasku Vrhovnog taba
narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije u Bosnu u
toku koga je propao i pokuaj sa formiranjem Dobrovoljake vojske
Jugoslavije, sredinom 1942. godine teite Narodnooslobodilake borbe
preneseno je u zapadnu Bosnu, gdje je imalo vri oslonac na
404

Narodnooslobodilaki pokret Hrvatske i Slovenije. Narodnooslobodilakom pokretu Jugoslavije u cjelini i posebno Narodnooslobodilakom
pokretu Bosne i Hercegovine to je omoguilo da se konsoliduje na
poetnoj platformi antifaistikog ustanka i borbi za punu ravnopravnost naroda u, meunarodnom konstelacijom odnosa uslovljenoj, Jugoslaviji.
Rezultat je bio obrazovanje prvih divizija i korpusa, te Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije, kao nove komponente oruanih snaga
pored teritorijalne patrizanske. Istovremeno su izgraeni organi vojne
vlasti: komande mjesta i komande vojnih podruja, kasnije objedinjenih
u tri korpusne i jednu divizijsku vojnu oblast.

6. Osnovna iskustva partizanskog i kombinovanog ratovanja

Partizanski nain ratovanja je specifian oblik odbrane malih

i potlaenih naroda. Od drugih oblika oruane borbe razlikuje se po
nainu voenja, nainu stvaranja oruanih formacija, orginalnoj partizanskoj strategiji i taktici, bitno drukijem odnosu prema teritoriji, specifinim sistemima komandovanja i snabdijevanja. Moe se voditi samo
na vlastitoj teritoriji, uz iroku podrku naroda. Efikasno je sredstvo
kojim se mali narod moe suprotstaviti velikom. Pokorenom narodu
taj nain ostaje jedino sredstvo kad nema nikakvog drugog.
U historiji je poznat jo iz starog vijeka. Na naem prostoru je vjerovatno prvi put upotrijebljen u Batonovom ustanku Ilira 6. do 9. godine
protiv Rimske imperije. U srednjem vijeku za njegovu primjenu bilo je
malo uslova. ak i u seljakim bunama ima malo elemenata partizanskog
ratovanja, pa bi se to moglo rei i za Veliku muslimansku seljaku bunu
(1745. do 1757.). Bitne promjene unijela je Francuska revolucija (1789.
do 1794.), oslobodivi ekonomski graane, a naroito seljake. Revolucija
je, stvorila preduslove za konstituisanje nove, masovne, nacionalne
armije i otvorila eru velikih oslobodilakih i revolucionarnih pokreta,
a time i za razvoj partizanskog naina ratovanja.
405

Smatra se da je organizovano primijenjen u paniji i tako u borbi

protiv samog Napoleona dokazao nemo i slabosti osvajaa. XIX i XX
stoljee puni su primjera koritenja partizanskog ratovanja, ali su
uspjesi uvijek zavisili od jasnih politikih ciljeva i organizovanosti snaga.
Najvee uspjehe i najiru primjenu partizanskog naina ratovanja imali
su revolucionarni pokreti XX stoljea u Rusiji i Kini. Uspjeh partizanskog naina ratovanja u Jugoslaviji 1941. 1945, takoe je neupitan.
Partizanski nain ratovanja uspjeno je primijenjen u toku Narodnooslobodilakog rata 1941. do 1945. godine u okupiranoj Jugoslaviji, a
najuspjenije i najee u Bosni i Hercegovini. U poetnom periodu
borbe protiv faistikih okupatora, partizansko ratovanje je u stvari
bilo i osnovni strategijski koncept, bez obzira na izuzetnu sloenost
i teinu situacije u kojoj je pokrenut. Osnova i garancija uspjenosti i
masovnosti primjene takvog naina ratovanja bila je iroko rasprostranjena mrea organizacija Narodnooslobodilakog pokreta, koja se
gotovo jednako prostirala i na slobodnim i okupiranim teritorijama.
Rukovodstvo Narodnooslobodilakog pokreta je procijenilo da je
to najpogodniji oblik voenja ustanka i rata u uslovima kada se protiv
okupatora nije raspolagalo ni oruanim snagama ni naoruanjem i
opremom za iste. Uslovi su bili isti (ili gori) kao i u drugim okupiranim
zemljama Evrope aparat stare vlasti razbijen, a gotovo u cjelini stavljen
u slubu okupatora, - vojska unitena i znaajan dio u zarobljenitvu,
rastrojene politike snage godinama su razdirane unutranjim nacionalnim, vjerskim i drugim suprotnostima - politike partije bile su dovele
zemlju na ivicu graanskog rata; po okupaciji zemlja je rasparana na
okupaciona podruja, na interesne sfere, na separatne zone a neki dijelovi anektirani stranim susjednim dravama.
U takvim uslovima narodni ustanak je bio mogu samo u formi
partizanskog rata, samo su njegove male akcije mogle voditi krupnim
akcijama i postepeno mobilizirati sve vee mase i uiti ih efikansom
ratovanju. Njegovo ostvarivanje i funkcionisanje je, meutim, podrazumijevalo dobro organizovanu mreu organizacija koje e to podrati.
Komunistika partija, kao organizator Narodnooslobodilakog pokreta
upravo je imala brojne za to osposobljene kadrove i iroko rasprostranjenu
cjelovito ouvanu organizaciju, koja se u toku priprema ustanka (preko
406

mree vojnih komiteta) ve bila pobrinula za prikupljanje najnunijeg

naoruanja i stvaranje infrastrukture rukovoenja ustankom i komandovanja partizanskim odredima, lokalnim i regionalnim pa i pokrajinskim,
odnosno zemaljskim tabovima, te drugim vojnim jedinicama i udarnim
grupama po okupiranim gradovima.
Vrhovni tab narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije i
glavni tabovi narodnooslobodilakih partizanskih odreda zacrtanih
federalnih jedinica formirani su i ispoetka djelovali u okupiranim
gradovima da bi po stvaranju prvih stabilnijih slobodnih teritorija preli
na teren. Ustanak je brzo prerastao razmjere aktivnosti klasinih
partizanskih odreda i u pojedinim dijelovima zemlje prerastao u
optenarodni ustanak.
Odluka o pokretanju ustanka u Bosni i Hercegovini donesena je 13.
jula 1941. godine u Sarajevu na sastanku Pokrajinskog komiteta Komunistike partije. Na tom sastanku oformljen je tab (Na savjetovanju
u Stolicama 26. septembra 1941. godine preimenovan u Glavni tab
NOP Odreda Bosne i Hercegovine) narodnooslobodilakih partizanskih odreda za Bosnu i Hercegovinu i imenovani oblasni vojni
tabovi za Tuzlu, Sarajevo, Hercegovinu i Bosansku krajinu. Do kraja
1941. godine Glavni tab narodnooslobodilakih odreda Bosne i Hercegovine sproveo je jedinstvenu organizaciju oruanih snaga u zemlji. etiri
oblasna operativna taba raspolagali su sa 10 partizanskih odreda, sa po
tri ili vie bataljona, a ovi sa po tri ili vie eta, takoe trojne formacije.
U okviru odreda uskoro je poelo i formiranje udarnih bataljona, a u
istonoj Bosni, u okviru suzbijanja etnikog uticaja izvren je i eksperimenat formiranja NOP dobrovoljakih odreda.
Pod kraj godine na teritoriju Bosne i Hercegovine doao je iz Srbije
Vrhovni tab narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije, sa
ostacima jedinica G NOP Odreda Srbije za prvoformiranu proletersku
brigadu, koja e u budue biti okosnica njegovih operativnih snaga.
U prvoj polovini 1942. godine Narodnooslobodilaki pokret u istonim dijelovima Bosne i Hercegovine prebrodio je teku unutranji krizu
izazvanu izvjesnim zastranjivanjem i etnikim uticajem, a onda i dvije
(Drugu i Treu) neprijateljske ofanzive. Sredinom godine prenio je teite
407

u zapadnu Bosnu, gdje su perspektive u osloncu na razvijeni Narodnooslobodilaki pokret u Hrvatskoj i Sloveniji bile povoljnije. Do kraja godine u zemlji je formirano prvih desetak bosanskohercegovakih brigada.
Novembra 1942. godine izvrena je velika reorganizacija proleterskih i udarnih brigada na centralnoj slobodnoj teritoriji sa sjeditem u
Bihau, koja je obuhvatala prostor od Kupe i Save do Jadranskog mora
i bila vea od ukupne povrine Bosne i Hercegovine. Tom reorganizacijom stvorena je Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije i formirane
njene prve divizije i korpusi.191 Time se prelo na vii stepen organizacije i komandovanja. Pored partizanske, teritorijalne komponente
oformljena je i operativna komponenta i tako oruane snage, u cijelosti osposobljene za voenje kombinovanog ratovanja.
Formiranjem razgranate mree vojno-teritorijalnih organa vlasti
(komande mjesta, komande vojnih podruja) osigurana je bolja logistika podrka jednoj i drugoj komponenti oruanih snaga, a uskoro se
prelo i na partizanski rat na moru. Formirane su prve jedinice i komande
Ratne mornarice Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije, a onda i Prva
vazduhoplovna baza (u Livnu).
Uspjesi Narodnooslobodilakog pokreta u Jugoslaviji, prenoenje
teita borbi u zapadni dio zemlje, stvaranje nove prostrane slobodne
teritorije i ukrupnjavanje jedinica osposobljenih za kombinovano, pa i
frontalno ratovanje, djelimino su omoguena i injenicom da je u ljeto
1942. godine njemaka ratna maina bila zauzeta krupnim operacijama
na istonom frontu, a talijanska u Africi.
To je razlog da je za zimu 1942./1943. godine pripremljen opsean
zajedniki ciklus operacija Vajs (Weiss) u kome je udruenim njemakim, talijanskim i kolaboracionistikim (ustakim, domobranskim i etnikim) snagama, poetne jaine oko 90.000, artiljerijom, tenkovima i
191 Naredbama Vrhovnog taba narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda
Jugoslavije prvo su, na centralnoj slobodnoj teritoriji od zateenih brigada iz drugih krajeva
sa tri lokalne brigade objedinjene u prve tri divizije, a onda su est brigada Bosanske krajine
objedinjene u 4. i 5. krajiku a devet iz centralne Hrvatske u 6., 7. i 8. hrvatsku. Prve tri divizije
objedinjene su u Operativnu grupu divizija Vrhovnog taba NOV i POJ; 4. i 5. krajika divizija
sa 6. istonobosanskom brigadom obrazovale su 1. bosanski, a 6, 7. i 8. divizija 1. hrvatski korpus.
408

avijacijom dobro podranih vojnika, te koritenjem zimskih uslova,

unitenjem svih namirnica koje se ne mogu evakuisati, interniranjem mukaraca starijih od 15 godina i najbrutalnijim postupcima prema ostalom
stanovnitvu, u nekoliko uzastopnih operacija (Vajs I, Vajs II i
Vajs III), trebalo unititi novoformiranu Narodnooslobodilaku vojsku
Jugoslavije i rukovodstvo Pokreta, i njegovih oruanih snaga.
Poslije jednomjesenih tekih borbi, sa obostrano visokim gubicima,
na Kordunu, Baniji, Lici i Bosanskoj krajini Operativna grupa divizija Vrhovnog taba izvrila je protivofanzivu sa ciljem prenoenja
operacija u istone krajeve zemlje. U rejonu Gornjeg Vakufa i Prozora,
a onda u bitkama na Neretvi i Drini unitila je glavninu etnika Drae
Mihailovia (koji se od tog udara vie nisu oporavili) i prodrla u Crnu
Goru i Sandak, gdje je u maju (optereena golemim brojem ranjenika)
ponovo okruena jakim njemakim i talijanskim snagama. Uprkos gubicima koji su dostigli polovicu brojnog stanja (od 16.000) Operativna
grupa se sredinom juna preko Sutjeske i Zelengore probila u istonu
Bosnu, dok su u meuvremenu 1. bosanski i 1. hrvatski korpus gotovo
u potpunosti obnovili prethodnu centralnu slobodnu teritoriju.
estina borbi, dimenzije operacija, zloinaki postupci okupatora,
neunitivost jedinica Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije, gipkost
njenih operativnih i taktikih zahvata, te upornost njenih boraca u borbi,
umjenost u rukovanju (od okupatora otetim) modernim naoruanjem
i posebno ispoljena humanost prema ranjenim saborcima i sa svojih
ognjita pomjerenom stanovnitvu, konano su, u zemlji i meunarodnoj javnosti afirmisali narodnooslobodilaku borbu.
To i potom ostvarena prevlast Antifaistike koalicije na globalnom
planu, u drugoj polovini 1943. godine omoguili su snanije narastanje
Narodnooslobodilakog pokreta u cjelini, a posebno ravnomjernije
uee sva tri naroda Bosne i Hercegovine u njemu. To je promijenilo
i odnos vodeih sila Antifaistike koalicije prema situaciji u zemlji
izraenu u uspostavljanju vojnih misija pri Vrhovnom tabu narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije.
Na situaciju u Jugoslaviji i Bosni i Hercegovini znaajno se odrazilo ispadanje Italije iz rata 9. septembra 1943. godine i nemogunost
409

Njemake da to efikasno nadoknadi. U snanom naletu Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije je zaplijenila velike koliine talijanskog
tekog naoruanja, ovladala gotovo itavim talijanskim okupacionim
podrujem, razoruala brojne talijanske divizije. Slobodna teritorja se
poveala na oko 130.000 km2, sa preko pet miliona stanovnika; Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi Jugoslavije su narasli na oko
300.000 boraca i reorganizovani u 16 korpusa sa 26 divizija, 10 samostalnih brigada i preko sto partizanskih odreda. Sve je to omoguilo da
se na Drugom zasjedanju Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije u Jajcu konstituie Demokratska Federativna Jugoslavija, kao i da se u njenom okviru (25. novembra 1943.) obnovi
dravnost Bosne i Hercegovine.
Partizanski nain ratovanja nastavljen je i dalje, ali je sve vie
primjenjivan kombinovani nain ratovanja, da bi pod sam kraj rata, u
zavrnoj ofanzivi za konano osloboenje zemlje prevladao frontalni
nain ratovanja.

7. Neka specifina iskustva iz agresije na Republiku

Bosnu i Hercegovinu 1991. do 1995. godine192

U prethodnim poglavljima smo vidjeli kako je nastala zajednika

drava junih Slovena, kojim problemima je bila optereena i kako ih
je rjeavala. Vidjeli smo da su na osnovu tih problema - a naroito permanentne krize meunacionalnih odnosa Kraljevine - inile velikosrpske
pretenzije na punu hegemoniju ne samo u Jugoslaviji, nego i na Balkanu.
Vidjeli smo da su ostvarena ravnopravnost u toku zajednike Narodnooslobodilake borbe i poinjeni zloini (pa i nad srpskim narodom) od
strane Jugoslovenske vojske u otadbini, doveli do gubitka uticaja
192 Mnogostruka, aktuelne panje vrijedna iskustva ovog rata protiv Bosne i Hercegovine,
predmet su posebnih monografija, rasprava i okruglih stolova u organizaciji izdavaa ove
knjige, Udruenja za zatitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu. O dosadanjoj aktivnosti
na tom planu vidi prvih deset brojeva organa Udruenja KORAK
410

Dinastije i Izbjeglike vlade u zemlji, te do preustrojstva drave i formiranja Demokratske Federativne Jugoslavije.
Naalost, u borbi za meunarodno priznanje, rukovodstvo Narodnooslobodilakog pokreta podleglo je erilovom i Staljinovom pritisku,
prihvatilo Izbjegliku vladu kao partnera u Jedinstvenoj vladi DFJ,
formiranoj 7. marta 1945. godine. Znaajne velikosrpske ideje, time su
se ozbiljno infiltrirale u mnoge drutvene pore i organe dravne vlasti pa
ak i u neke organe Narodnooslobodilakog pokreta, i sauvale poetne
pozicije za ekspanziju do pod kraj Titovog ivota. Poslije njegove smrti,
Velikosrpski pokret se bre razvija i ve 1985. ovladao je znaajnim
polugama vlasti u zemlji.
Disolucija Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije potrajala
je vie godina. Konana faza, zapoeta iznuenim proglaenjem nezavisnosti Slovenije i Hrvatske 25. juna 1991. zavrena je najkasnije 15. septembra iste godine, kada je na posljednjem sastanku legalnog Predsjednitva Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije odbijen
pokuaj da se izvri opta mobilizacija radi aktiviranja ratnog plana RAM
i opteg napada na Hrvatsku.
Ocijenivi da je dotada uveliko sprovedena Platforma Miloevieve
Socijalistike partije Srbije od 16. jula 1991. godine o osposobljavanju
za samostalan dravni ivot nove Federacije (Crna Gora, Srbija i
krajevi u kojima ive Srbi) vrh je aktivirao ratni plan RAM sa ciljem
dostizanja granica krajeva, koji ele ostati u Jugoslaviji, izvrio djeliminu mobilizaciju te na frontu od Dubrovnika do Osijeka krenuo u
napad na Hrvatsku. Proglaenjem djelovanja u uslovima ratne opasnosti, istovremeno je dotadanji podpredsjednik, Branko Kosti izvrio
pu u Predsjednitvu Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije,
ime je Velikosrpski pokret uzurpirao savezne organe i funkcije, ukljuujui i zajedniku imovinu. Savezna vlada Ante Markovia je, takoe,
prestala funkcionisati. U okviru takve konstalacije sprovedena je i agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu izvrena praktinom okupacijom u septembru i oktobru 1991. godine.
Kako su sve republike bile proglaene suverenim time se stvarno
raspala stara i zaivjela je nova Savezna drava Jugoslavija. Tako
se tada nazivala samo u internim krugovima dok je radi maskiranja
411

osvajakih ciljeva na spoljnjem planu do proljea idue godine uporno

zadravan naziv Socijalistika Federativna Republika Jugoslavija za
Dravu, i Jugoslovenska narodna armija za oruane snage, koje to vie
ni u kom vidu nisu bile.
Izvjesno potujui ugled Jugoslavije iz Titovog vremena i dezinformisana o ciljevima i karakteru Velikosrpskog pokreta, meunarodna
javnost i meunarodna zajednica dugo su zagovarale ouvanje Jugoslavije.
Miloevieva Platforma i Beogradska inicijativa, eskalacija sukoba, a posebno ishitreni pozdrav 18/19. avgusta 1991. moskovskim puistima, uveliko su skinule maske, pa je Evropska zajednica okrenula list i Briselskom Deklaracijom od 27. avgusta 1991. Evropska zajednica je odbila
da prizna mijenjanje granica i imenovala rtvu agresije. Konferencija o
evropskoj bezbjednosti i saradnji 17. aprila 1992. godine najavila je mogunost novog Nrnberga.
Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu, izvrena od susjedne
suverene drave u posljednjoj deceniji Drugog milenijuma, ima nekoliko
specifinosti nastalih iz konstelacije odnosa u dotadanjoj zajednikoj
dravi, koja je i po vaeom Ustavu (iz 1974) praktino bila konfederacija, manifestovanih u okolnostima uruavanja jednog od dva drutvena sistema u svijetu, uveliko zahvaenim optom globalizacijom svijeta.
U procesu opteg uruavanja socijalizma, pa i u Socijalistikoj Federativnoj Republici Jugoslaviji, razbijena je njena koheziona snaga Savez
komunista Jugoslavije (na XIV kongresu 20. do 22. januara 1990. godine)
i otpoeo ubrzan proces disolucije sastavnih federalnih jedinica ije
granice su imale karakter meunarodnih granica i koje su se gotovo
odmah proglasile suverenim dravama. Prva je to uinila Srbija usvajanjem novog Ustava 28. marta 1989. u kojoj se na vlasti uvrstio Velikosrpski pokret, sa faistoidnom linosti Miloevia na elu i jasno formulisanim ciljem stvaranja, na raun susjeda, davno zacrtane Velike (i
homogene) Srbije. Za ostvarenje tog cilja bio je spreman na rtvovanje
tri stotine hiljada Srba i primjenu nedozvoljenih sredstava, ukljuujui zloine protiv ovjenosti, zloina protiv mira i zloin genocida.
Velikosrpski pokret je uz to bio ovladao vrhom zajednikih oruanih
snaga (Jugoslovenske narodne armije), pa razoruao teritorijalnu odbranu

412

nesrpskih naroda (15. maja 1990.) a Jugoslovensku narodnu armiju uveliko uinio jednonacionalnom armijom.
Na putu ostvarenja tih ciljeva stajale su dvije prepreke zajedniki
otpor nesrpskih naroda i mogua intervencija meunarodne zajednice.
Prva je otklonjena mahinacijama u toku poznatih samita republikih
lidera ukidanjem ustavnog poloaja autonomnih pokrajina Kosova i
Vojvodine, razoruanjem teritorijalne odbrane nesrpskih naroda; izvozom antibirokratske revolucije (uspio je jedino u Crnoj Gori). Sloveniji
je ponuena neometana secesija, a Tuman zavaravan meusobnom
podjelom Bosne i Hercegovine; jedino Muslimani nisu imali alternative
i morali su milom ili silom ostati u toj Miloevievoj dravi.
Za otklanjanje internacionalizacije problema preduzimane su mnogo
suptilnije i raznovrsnije mjere, od obezbjeenja podrke zavjerenike
grupe marala Jazova do nabavke naoruanja, te izgradnje imida branioca
zajednike drave i zloupotrebe imida lidera nesvrstanosti. Najvanije
je bilo prikrivanje stvarnih namjera i tobonja legalizacija postupaka.
Po osiguranju moskovske podrke, po obezbjeenju dopunskih koliina naoruanja, i po nepostizanju sporazuma oko podjele Bosne i Hercegovine Velikosrpski pokret se, igrajui na kartu izazivanja Treeg svjetskog rata, odluio za oruanu agresiju i 9. aprila 1991. godine objavio
da srpski narod vie nije spreman da gubi istorijsko vreme.
Uslijedilo je, na brzinu zavreni, operetski rat u Sloveniji i viemjeseni krvavi u Hrvatskoj, maskiran balvan revolucijom. U njemu
je do oktobra sa okupirane teritorije (treina Hrvatske) protjerano oko
250.000 Hrvata. Premda je slamanjem moskovskog pua protiv Gorbaova, uglavnom otklonjena opasnost svjetskog rata, Savjet bezbjednosti je 25. septembra 1991. na traenje Jugoslavije uveo embargo na
uvoz naoruanja u zemlju. Time su pogoeni samo razoruani nesrpski narodi, a primirjem i Vensovim planom, o uvoenju pacificiranih zona Ujedinjenih nacija (UNPA zone) u Hrvatskoj, faktiki osigurane osvojene teritorije.
Ratni plan RAM u Hrvatskoj je propao ve u prvoj polovini oktobra. Rat je nastavljen promjenljivim intenzitetom, te potpisivanjem i
krenjem primirja (bilo ih je 14), ali je teite aktivnosti prebaeno na
413

Bosnu i Hercegovinu, ije rukovodstvo je do posljednjih mogunosti

bilo uporno u ouvanju zajednike drave, a rasplet situacije oekivalo
od meunarodne zajednice.193
Prvo je invazijom dijelova Podgorikog, Uikog i Novosadskog (2,
37. i 12.) korpusa i zadravanjem iz Slovenije i Hrvatske povuenih
korpusa (uglavnom 10, 13. i 5. vazduholovni) u Bosni i Hercegovini
poveana gustina posjedanja, a formiranjem srpskih optina objedinjenih u pet srpskih autonomnih oblasti na jednoj treini zemlje izgraen kolaboracionistiki aparat, kojim je rukovodio Klub poslanika
petokolonake Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, 21. oktobra preimenovan u Skuptinu srpskog naroda Bosne i Hercegovine, koja
je krenula u formiranje Republike srpske Bosne i Hercegovine. Time
je Bosna i Hercegovina, faktiki okupirana. Kako su organi vlasti na
preostale dvije treine ostali vjerni legalnim organima Republike Bosne
i Hercegovine okupacija ipak nije bila efektivna.
Na dan potpisivanja konanog (14-tog) primirja Tuman Miloevi
(2. januara 1992) u Sarajevu je, kao najvia okupaciona komanda Bosne
i Hercegovine formirana Komanda 2. vojne oblasti dok su Hercegovina
(do Neretve i gornje Podrinje) potinjeni 4. vojnoj oblasti u Podgorici.
U takvoj situaciji Bosna i Hercegovina je sprovodila Skuptinsku
odluku iz Pisma o namjerama od 14. oktobra 1991. i odluku Londonske
konferencije od 17. decembra 1991. o provoenju referenduma o nezavisnosti.

8. Iskustva meunarodnih pokuaja spasavanja

bonjake populacije od zapoetog genocida
Ve u prvom izvjetaju od 12. maja 1992. godine generalnog podsekretara Ujedinjenih nacija za mirovne operacije Maraka Guldinga
193 Ovakvo vojno rjeenje jo je odraavalo planom RAM fiksirane ambicije za razbijanje
i podjelu Bosne i Hercegovine (prelazak Srbije preko Drine, prikljuenje Stare Hercegovine
Crnoj Gori, Bosanske krajine Kninskoj krajini, zapadne Hercegovine Dalmaciji i eventualnom
formiranju Muslimanske tampon dravice).
414

(Marrack Goolding) posvjedoeno je nastojanje Srba ... da stvore

etniki ista podruja i da tehnika koja se koristi predstavlja okupaciju teritorije ... i zastraivanja nesrpskog stanovnitva.
Na osnovu tog i slinih izvjetaja generalnog sekretara Organizacije
ujedinjenih nacija, Vijee sigurnosti je 30. maja 1992. Rezolucijom
broj 757. nametnulo sveobuhvatne sankcije Saveznoj Republici Jugoslaviji i naloilo formiranje sigurne zone (security zone) Ujedinjenih
nacija u Sarajevu (rejon Aerodroma) za dostavu humanitarne pomoi,
koja je profunkcionisala 5. juna iste godine.
Bitnih pomaka u pravcu zaustavljanja agresije i svakovrsnih zloina
nije bilo, uprkos tome, to su se izvjetaji i svjedoenja o tom, geometrijskom progresijom mnoili. Otvaranje Aerodroma je iskoristio Miteran
(Francois Mitterand) za bezonu obmanu lokalne i svjetske javnosti, a
poetkom avgusta u meunarodnu javnost su izbili izvjetaji i TV snimci
o uasima koncentracionih logora, iji broj je ve bio preao stotinu.
Na Londonskoj konferenciji o bivoj Jugoslaviji, odranoj 26. i 27.
avgusta 1992. godine, ponovo je konstatovana humanitarna kriza u
zemlji, ugroenost bonjake populacije i njeno etniko ienje194,
te meunarodno neprihvatljiva praksa u njegovom sprjeavanju. Predsjednik Meunarodnog crvenog krsta Kornelio Samaruga (Cornelio
Sammaruga) naglasio je da prisilna preseljavanja, maltretiranja, hapenja
i ubijanja moraju odmah prestati, te kao odgovor na humanitranu krizu,
predloio zatitu bonjake populacije u mjestima njihovog boravka i
uspostavljanja sigurnih zona (safe areas) pod meunarodnom zatitom.195
Ve sutradan (28. avgusta 1992. godine) zloupotrebu vlasti na okupiranim teritorijama Bosne i Hercegovine i politiku etnikog ienja,
koja se provodi protiv Muslimana i etnikih Hrvata, potvrdio je i spe194 itaj: genocid.
195 O tome i sigurnim zonama Ujedinjenih nacija detaljno se govori u IZVJETAJU O
SREBRENICI, generalnog sekretara Organizacije ujedinjenih nacija od 15. novembra 1999.
Vidi Ediciju SREBRENICA 1995, knj, 3. S. eki, M. Kreso, B. Maci, GENOCID U SREBRENICI, SIGURNOJ ZONI UJEDINJENIH NACIJA, JULA 1995., Sarajevo, 2000.,
str. 5 do 419. Neto drugaiji pristup vidi u, Sakib Softi, PRAVNA PRIRODA RATA U BOSNI
I HERCEGOVINI, Sarajevo, 2000., str. 286. do 294.
415

cijalni izvjestilac Komisije za ljudska prava Ujedinjenih nacija, Tadeu

Mazovjecki (Tadeusz Mazowiecki) u svom prvom izvjetaju. Uvoenju
sigurnih zona za ugroene populacije, meutim suprostavio se komandant UNPROFOR-a Sati Nambijar (Satish Nambiar), indijski general
sa iskustvom iz Indijsko-pakistanskog rata.
Mjeseci su prolazili u neaktivnosti Sekretarijata Ujedinjenih nacija,
u natezanju Vijea sigurnosti oko koncepta sigurnih zona i mandata
Ujedinjenih nacija i UNPROFOR-a za njegovu primjenu, i posebno meusobnoj jalovoj diskusiji predsjedavajuih nove, enevske mirovne konferencije oko toga. rtve zloupotrebe vlasti na okupiranim teritorijama stravino su se poveavale. Svima je bilo jasno da je u pitanju
genocid a aparat i forumi Ujedinjenih nacija su za to uporno upotrebljavale eufemizam etniko ienje.196 Danas, deceniju poslije, poto
su podnesene mnoge optube i mnoge presude ve pale, glavni ratni
zloinci jo nisu privedeni sudu pravde.
Uvoenje prve sigurne zone praktino je iznueno na terenu.
Pod kraj zime u 1993. godini u istonoj Bosni vodile su se dvije, naizgled nepovezane akcije. Srpske operacije za unitenje, meusobno
izolovanih enklava (Cerska, Srebrenica, epa, Gorade) i oajniki
pokuaj da se bar vazdunim doturom hrane sprijei zapoeto umiranje
od gladi u njima.
Unitenje najsjevernije istonobosanske enklave Cerske, dramatine posjete komandanta UNPROFOR-a za Bosnu i Hercegovinu Konjevi Polju i Srebrenici, prijedlog visokog komesara Ujedinjenih nacija
za izbjeglice da se, pred smrtnom opasnosti, evakuie i enklava Srebrenica,
a onda i ultimatum srpskih komandanata od 13. aprila 1993. da se uini
upravo ono to je predloila Sadako Ogata (Sadaco Ogatta), podigli su
uzbunu i u najviim forumima Ujedinjenih nacija. U stvarnoj panici,
Vijee sigurnosti je 16. aprila prihvatilo ve pripremljenu Rezoluciju
196 Ve u toku Londonske konferencije broj njegovih rtava premaio je milion a do
sredine 1993. polovina ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine (priblino 2 miliona)
bilo je protjerano ili pokrenuto sa svojih ognjita, kae se u Izvjetaju generalnog sekretara
Ujedinjenih nacija od 15. novembra 1999. godine. S. eki, M. Kreso, B. Maci, GENOCID U
SREBRENICI, SIGURNOJ ZONI UJEDINJENIH NACIJA, JULA 1995., Sarajevo, 2000.,
str. 44-45.
416

broj 819, kojom se zahtijeva trenutni prestanak oruanih napada

paravojnih jedinica bosanskih Srba u Srebrenici i njihovo neposredno povlaenje iz okolnog podruja Srebrenice. Izvjetajem od
2. aprila 1993. godine visoki komesar za izbjeglice, upozorila je generalnog sekretara Ujedinjenih nacija da ako se stanovnici enklave Srebrenice ne stave pod zatitu Ujedinjenih nacija, prijeti im ili evakuacija
velikih razmjera (oko 65.000 ljudi, ena i djece) ili smrt ako ostanu
tamo gdje jesu. Drugi je ve bio konkretan ultimatum srpskih komandanata od 13. aprila 1993. da e ui u Srebrenicu u roku od dva dana
ukoliko se grad ne preda i njegova bonjaka populacija ne evakuira.
Tek je injenica da Srebrenica ni 16. aprila nije bila pala, motivirala
Vijee sigurnosti da konano usvoji tu odavno predlaganu Rezoluciju.
Postupajui prema Poglavlju VII Povelje Ujedinjenih nacija Vijee
je rezolucijom zahtijevalo da sve strane i ostali postupaju prema Srebrenici i njenoj okolini kao sigurnoj zoni koja bi bila poteena svakog
oruanog napada ili bilo kojeg drugog neprijateljskog ina. Meutim,
aparat Ujedinjenih nacija nije obezbjedio sredstva da se ti zahtjevi nametnu.
Bilo kako bilo, ovom Rezolucijom Vijee sigurnosti Ujedinjenih
nacija, poslije osam mjeseci ipak je povuklo potez i za zatitu genocidom
ugroene bonjake populacije uvelo nov pojam sigurna zona Ujedinjenih nacija (UN safe area), razliit i razliito definisan od do sada
koritenih pojmova.197 Komandant UNPROFOR-a je ve sutradan, suprotno slovu, duhu i namjeri Rezolucije, komandanta Armije Republike
Bosne i Hercegovine prisililo da prihvati i u toku noi potpie Sporazum
o demilitarizaciji Srebrenice, kojim su obaveze nametnute suprotnoj strani
od one koja u Rezoluciji izriito imenovana.
Tek tada su za organizaciju Ujedinjenih nacija nastali problemi.
Odmah je u Srebrenicu otputovala Misija Vijea sigurnosti (jedina u
toku 4 godine). Misija je konstatovala da je upravo njenim angao197 U enevskim i drugim konvencijama meunarodno pravo je predvidjelo niz, manje
ili vie, na ovaj ili onaj nain, zatienih (protected) ili sigurnosnih (security) zona, odnosno
podruja kao to su: sanitetske i sigurnosne zone (hospital and safety zones and lokalities);
neutralizovane i demilitarizovane zone (neutralized and demilitarized zones); nebranjenih i
osiguranih zona (nondefended and secutity zones and lokalities).
417

vanjem izbjegnut masakr 25.000 ljudi, ali da je umjesto ustupka i

povlaenja agresora, osuenog od Vijea za vrenje tihog genocida
iznuenim Sporazumom o demilitarizaciji, rtvi nametnuto razoruanje.198
Naredna Rezolucija broj 824. proglasila je sigurnim zonama jo i
Sarajevo, Tuzlu, Gorade, epu i Biha, ali nikakvog napretka nije bilo
u povlaenju srpskih snaga od sigurnih zona. Civili su i dalje ubijani
snajperskim hicima i granatama.
Uvoenje sigurnih zona Ujedinjenih nacija za pet bosanskohercegovakih podruja, u kojim je bilo nastanjeno vie od polovine u zemlji
preostale bonjake populacije, sem iluzije te populacije da je ipak pod
zatitom Ujedinjenih nacija, niukoliko nije promijenilo situaciju.
Komandanti UNPROFOR-a u sluaju sigurne zone Srebrenice praktino su od prvoga dana postupili potpuno suprotno od slova, i namjere
ne samo Rezolucije 819, nego i 824. i 836. Tako je bonjako stanovnitvo ove Enklave ostalo razoruano i potpuno izolovano, duboko unutar teritorije koju kontrolie neprijatelj, u iluziji da je zatieno eticom
kanadskih199 vojnika bez mandata i elje da ga brani, preputeno na
milost zloinakoj soldateski da ga pokolje kad god joj se za to ukae
prilika, to se dvije godine kasnije i obistinilo. Vijee sigurnosti i
generalni sekretar Ujedinjenih nacija na to su apsolutno neprimjereno
i blago reagovali, ostavljajui da stvari teku kako teku.
Za nepreduzimanje proklamovanih mjera komandanti UNPROFOR-a su se vadili sad na nedostatak sredstava sad na nedostatak mandata, najvii organi Ujedinjenih nacija su ocjenjivali i procjenivali svoju
politiku, pa i politiku sigurnih zona a tihi genocid je i dalje odnosio
rtve. Odgovornost za obustavu prebacivan je na traljavo voeni mirovni
proces, i tako potroene dvije godine.

198 Sporazum je neosnovano nametnut od aparata Generalnog sekretarijata Ujedinjenih

nacija i komandanta UNPROFOR a generala Valgrena (Lars Erick Wahlgren). S. eki,
M. Kreso, B. Maci, GENOCID U SREBRENICI, SIGURNOJ ZONI UJEDINJENIH
NACIJA, JULA 1995., str. 43-56, 301-324. i 431. do 436.
199 Poetkom 1994. godine kanadska eta je zamijenjena holandskim bataljonom, ali
se nije promijenilo nita.
418

419

VII/1 PRIPREME ZA ODBRANU KRALJEVINE JUGOSLAVIJE 1941. GODINE

VII/2 RASPORED I TAKTIKE GRANICE OKUPATORSKIH ARMIJA 18.04.1941. U 12,00 SATI,

NA DAN KAPITULACIJE VOJSKE KRALJEVINE JUGOSLAVIJE

420

421

VII/3 PODJELA JUGOSLAVIJE NA OKUPACIONA PODRUJA 1941.

VII/4 NJEMAKA POLICIJSKA UPRAVA OKUPIRANE JUGOSLAVIJE - PROLJEE 1943.

422

423

VII/5 NJEMAKA VOJNA UPRAVA OKUPIRANE JUGOSLAVIJE SEPTEMBAR 1943.

VII/6 OSLOBOENA TERITORIJA JUGOSLAVIJE U VRIJEME OBNOVE DRAVNOSTI

BOSNE I HERCEGOVINE (NOVEMBAR 1943.)

424

425

VII/7 PLATFORMA NOP-a JUGOSLAVIJE, ANTICIPIRANA STRUKTUROM POKRETA, VOJSKE

I ORGANA NARODNE VLASTI

VII/8 PROJEKT VELIKE SRBIJE 1941.

426

427

VII/9 VELIKA SRBIJA DO LINIJE KARLOBAG VIROVITICA

(PROJEKAT)

VII/10 NACIONALNA STRUKTURA BOSNE I HERCEGOVINE

PREMA REZULTATIMA POPISA STANOVNITVA 31.03.1991.

428

429

VII/11 EMATSKI PRIKAZ PLANIRANIH OPERACIJA JNA U POETNOM PERIODU

AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU

VII/12 SLOBODNE
TERITORIJE
REPUBLIKE BOSNE I
HERCEGOVINE JUNA
1992. GODINE

430

431

VII/13 SLOBODNE
TERITORIJE
REPUBLIKE BOSNE I
HERCEGOVINE NA
DAN, OBUSTAVE
VATRE
- 12.10.1995. GODINE

VII/14 BOSNA I
HERCEGOVINA
PREMA
DEJTONSKOM
SPORAZUMU
(14. decembar 1995.)

432

433

VII/15 EKSHUMIRANE
MASOVNE
GROBNICE RTAVA
AGRESIJE NA BiH

O S M I DIO
ZAKLJUNA RAZMATRANJA

Najstariji poznati stanovnici bosanskohercegovakog geografskog

prostora bili su Iliri i nastanjivali su znatno iru teritoriju od tog prostora. Na jug do Jonskih ostrva i rijeke Semeni u Albaniji, na istok do
vododjelnice Drine i Morave, na sjever do meuvoa Save, Dunava i
Drave u Panoniji i na zapad do poluostrva Istre odnosno rijeke Soe.
Bila je to skupina dvadesetak indoevropskih plemena, srodnih jezikom
i kulturom. Na Balkan su se doselili najkasnije u bronzano doba. Bili su
dobri ratnici, ali nisu imali organizovanu dravu. ivjeli su rascjepkani
po plemenima koja su i meusobno ratovala.
To je razlog to se u treem stoljeu stare ere (s.e.) nisu mogli odbraniti od vihorskog naleta Kelta (Grci i Rimljani su ih nazivali Galima)
zavrenog porazom kod grkog svetilita Delfa 279. s.e. Ovo iskustvo ih
je, podstaklo da udruivanjem plemena dou do svoje drave. Pridobijanjem Skordiska, Plereja i jo nekih plemena, uspjelo je to Ardijejima,
na elu sa kraljem Agronom i stolicom u Risnu.
Meutim, ve za vlade kraljice Teute ova ilirska drava poela je
ugroavati grke kolonije u Jonskom i Jadranskom moru, to ih je dovelo
u sukob sa zatitnicom ovih kolonija Rimskom imperijom u usponu.
Rimska invazija ilirskih plemena potrajala je dvjesto godina, od 229. do
9. s.e. Bila je izraena u desetak osvajakih ratova i guenju ustanaka
pojedinih plemena (229; 169; 136; 135; 128; 119. do 117; 78; 48. do
46; 35. do 33; i 12. do 9. s.e).
Ilirskim plemenima, odnosno Ilirikom u cjelini Rimska imperija
je ovladala guenjem Batonovog ustanka (bellum Batonianum) 6. do
9. godine nove ere. Nosioci otpora ovog puta su bili dva imenjaka

200 Registrovano je da su od te, 514. godine u upadima uestvovali i Slovenima

srodni Anti.
437

Batona, Baton Desidijat i Baton Breuc. Drugi je kapitulirao 7. godine, a

prvi - zatvarajui klance na putevima koji vode u ustaniko sredite
(Vranduk Parduba) nastavio borbu jo dvije godine. Ostala je legenda
da su ene Pardube da nebi pale u ruke neprijatelju poskakale u
rijeku Bosnu.
Slamanjem ovog ustanka, rimski car Oktavijan Avgust (Octavian
August), u tom je angaovao polovinu oruanih snaga Imperije i
promijenio politiku i strategiju Carstva, pa prema tome i prema Ilirima.
U tom okviru vri snanu kolonizaciju i romanizaciju Ilirika. Romanizaciji su znaajno doprinosili slubeni latinski jezik i latinsko pismo latinica. Iliri prvo popunjavaju rimske pomone snage (auksilije), a onda
i rimske legije. Od 268. do 305. godine, odnosno od Klaudija II do
Dioklecijana Rimom je upravljalo ak deset careva Ilira. Ediktom iz
212. godine Iliri su dobili prava graana Rima koje su do tada uivali
samo stanovnici Italije. Najznaajnija strategijska odluka Avgusta bila je
da granice imperije osloni na velike, uglavnom vodene prepreke i sve
legije uputi na Limes, - odbrambeni bedem povezan odlinim putevima
sa Rimom. Osnovni razlozi za to bili su sve manja mogunost pribavljanja robova i sve uporniji napadi nomadskih i polunomadskih naroda,
pokrenutih velikom seobom naroda, koji su 476. godine osvojili Rim
i unitili Zapadno rimsko carstvo.
Slom Zapadnog rimskog carstva 476. godine Istono rimsko carstvo
preivjelo je ak 977 godina pod imenom Vizantija, ali je i ono dugo bilo
izloeno upadima nomadskih i polunomadskih naroda. Najznaajniji
takav upad sa trajnim posljedicama dogodio se 602. godine, kada
je, za cara izvikani Foka ogolio limes na Dravi, Savi i Dunavu i s Operativnom vojskom otiao u Konstantinopol da osigura svoje prijestolje.
Time je oslabio Dravu i do 610. u njoj je vladala anarhija, to je iskoristio nosioc invazije Avarsko-slovenski savez. Do 614. godine izbili
su na Jadransko i Egejsko more. Na stogodinjicu prvog upada Slovena
pored Konstantinopola i grkih ostrva, ostali su nezauzeti samo Salona
(na Jadranu) i Solun (na Egeju).
Mnogobrojniji juni Sloveni u vie prethodnih talasa upoznali su
bolje kultivisana upna podruja u rjenim dolinama i na krakim poljima,
438

pa su ih, do 626. odnosno do poraza pri pokuaju osvajanja Konstantinopola, djelimino naputena, u sve jaim talasima trajno naseljavali.
Godine 610. za cara Vizantije izabran je egzarh Kartagine Heraklije
(Iraklije), koji je reorganizovao upravu i uveo tematsko ureenje,
626. odbranio Carigrad i do 628. potisnuo Perzijance iz Male Azije, ali
ne i Arabljane sa Levanta.
Neuspjelom opsadom Konstantinopola, te odvajanjem Bugara na
istoku i alpskih Slovena na zapadu, Avarskoslovenski savez odnosno
Avarski kaganat je znatno oslabio i pred oporavljenom Vizantijom morao
se povui na sjever do Dunava i zapad do Drine, uglavnom u ispranjenu
Panoniju, koja je odgovarala avarskom nainu ratovanja i ivota.
Avarski kaganat vie nije bio najjaa vojna sila u Evropi, ali se na tom
suenom prostoru odrao jo 176 godina. Tridesetih godina VII stoljea
Vizantija je opet bila u situaciji da na sjeveru angauje nove federate
(kao to je 514. angaovala Ante). Dva zapadnoslovenska plemena (iza
Karpata) angaovana su za odbranu vizantijskih tema Srbi za odbranu
teme Soluna (kasnije Draa) i Hrvati za odbranu teme Dalmacija.
Zajednikim ivotom (junih Slovena, romanizovanih i neromanizovanih Ilira, zaostalih Avara te potomaka veterana rimskih legija angaovanih kao koloni) kroz toliko vremena na bosanskohercegovakom
geografskom prostoru brojniji juni Sloveni asimilirali su sve ostale i
nametli im svoj jezik, ali su, prije svega od romanizovanih Ilira preuzeli rimsku kulturu i latinsko pismo, postepeno homogenizujui razne
vjerske kultove sa prvobitnim hrianstvom i ostajui na periferiji sukoba
Rimskog pape i Carigradskog patrijarha oko potiskivanja meusobnog
uticaja, zaotrenog sukobom oko kulta ikona pod kraj osmog stoljea.
U naslonu na ogromno slavensko more (od Alpa i lezije do Baltika
i Crnog mora) deveto i deseto stoljee je asimilaciju neslovena znatno
pojaalo. Najznaajniji dogaaj u tom smislu bio je prodor ugro-finskog naroda Maara u Panonsku niziju (896.-897.) ime su juni Sloveni gotovo potpuno izolovani od ostalih Slovena. U Panoniji zateeno
slovensko stanovnitvo potisnuto je na jug, uglavnom preko Save prema
Jadranskom moru, ime je slovenska komponenta definitivno prevladala, a zavrena je i slavizacija jadranskog priobalja i ostrva.
439

Tri stoljea ranog feudalizma (IX, X i XI) poslije unitenja Avarskog

kaganata 802. godine poznati su na Balkanu kao doba oblasnih gospodara (arhonta), povremeno samostalnih ili zavisnih od jaih susjeda,
najee direktno od nestabilne Vizantije. Na bosanskohercegovakom
geografskom prostoru to su prije svega dvije: - banovine (Bosna i Usora
u slivu rijeke Bosne koje Nada Klai pominje jo za postojanja Kaganata); - Neretljanska oblast, na prostoru koji je ranije pripadao ilirskom
plemenu Ardijeji, meu prvima se osamostalila i naselila ostrva Mljet,
Korulu, Bra i Hvar i preko dvjesto godina vodila pravi ili gusarski rat
protiv Venencije, sprjeavajui joj plovidbu i sjeu drvea za brodogradnju i pljaku stoke, ali je 1145. okupirala njena ostrva. - Humska
zemlja (sjedite u Stonu). Prostirala se od Dubrovnika do Neretve sa
zaleem, i vie puta bila samostalna pod arhontom (gospodin Humske
zemlje). - Dubrovnik su na malom kolju ispred obale osnovali preivjeli stanovnici od Avara i Slovena razorenog Epidauruma 614. i nazvali ga Raguzium. Po njihovom potiskivanju 626. ostrvo je pod kraj VIII
stoljea utvreno zidinama s malterom od krea. Dubrovnik se u poetku
razvijao kao vizantijska optina pa je 866/867. izdrao i viemjesenu
opsadu Arabljana.
Na prelomu IX i X stoljea (893. do 927. godine) zemlje veine
oblasnih gospodara na Balkanu objedinio je bugarski car Simeon.
U tome ga je 927. zaustavio hrvatski kralj Tomislav (krunisan u Duvnu
925. godine). Na prelomu X i XI stoljea (976. do 1014. godine) to isto
je uinio i makedonski car Samuilo. Ovim je po trei put propao
pokuaj objedinjavanja junih Slovena. Pod kraj XI stoljea bosanskohercegovakim geografskim prostorom (1096.) prola je i srednja
kolona Prvog krstakog rata za oslobaanje Hristovog groba.

* Dubrovnik su pored Samuila napadali jo raki upan Nemanja (1187) i zahumski

knez Miroslav (1186). Od slinih pokuaja spasila ga je njegova vjeta diplomatija (1205.
priznao je vrhovnu vlast Vizantije, 1358. vrhovnu vlast Maarske, a 1458. Osmanskog
carstva).
440

U ovom viestoljetnom periodu na bosanskohercegovakom geografskom prostoru kao oblasni gospodari ili u njima slinom statusu razliitog stepena samostalnosti ili zavisnosti javljali su se i drugi
subjekti pod nazivima dobijenim po centralnoj upi, rijeci, plemikom
zamku ili prezimenu porodice, odnosno neke druge karakteristike (Omiani, Paganija, Zahumlje, Travunija, Lava, Sanjani, Drinjaci, Bonjani,
Livnjaci, Cetinjani, Poljica, Jele, Pavlovii, Altomanovii, Sankovii,
Radenovii, ...).

Petovjekovno postojanje nezavisne bosanske drave karakteriu dui

periodi stabilnosti, povremeno smjenjivani kraim ili duim periodima
ugroenosti. Periodi stabilnosti vezani su za slabljenje vlasti Vizantije
na Balkanu i postojanje jakih bosanskih vladara (veliki banovi:
Kulin 1180. 1204. i Matija Ninoslav 1233. 1250; ban itave Bosne
Stjepan II 1322. 1353. i kralj Tvrtko 1352. 1391., na primjer), kao
i jo nedovoljna osnaenost maarske kraljevine u usponu. Na kraju je
stogodinji rivalitet nad gospodarenjem Bosnom Maarske i Osmanskog
carstva (1414. do 1526.) oznaio i kraj bosanske nezavisnosti (1463.)
i ukljuivanje Bosne u drugu civilizaciju.
Povremena meusobna ugroavanja junoslavenskih, mahom jo
vazalnih vladara, bila je od manjeg znaaja i svodila se na povremeno
otimanje ili preotimanje manjih ili veih oblasti. Znaajnu ulogu imala
je nesloga i rivalstvo najkrupnijih magnata, esto ispoljavano i prema
kraljevskoj dinastiji.
injenica da je Bosna ostala na periferiji hrianskog raskola i da
su na toj osnovi Bonjani ostali isti ili pravi krstjani, uvjetovalo je
njihovo kasnije suprotstavljanje nametanju i katolikih i pravoslavnih
novotarija, to je bila osnova za obrazovanje posebne manihejske Crkve
bosanske, ije prostiranje nije bilo ogranieno na bosanski dravni
teritorij. Pripadnici Crkve bosanske zbog toga su proglaavani hereticima
441

i otro proganjani i sa jedne i sa druge strane. U tom se posebno isticao

veliki upan Rake Nemanja (1166. 1196.) i njegovi nasljednici. Taj
fakt, udruen sa velikodravnim aspiracijama Maarske bio je osnovni i najznaajniji element ugroavanja nezavisnosti i opstanka Bosne u
srednjem vijeku.
Prvi krstaki nasrtaj na Bosnu vjeto je prevaziao veliki ban Kulin
javnom abjuracijom i izmirenjem na Bilinom polju (1203.), pri emu
je Crkva bosanska (sa djedom Rastudijem na elu) ostala nedirnuta,
ali je u toku ovog i slijedea dva stoljea protiv Bosne voeno pet
krstakih ratova.
Prvi krstaki rat protiv Bosne (1235. do 1238.) poslije trogodinje
uporne borbe odbio je veliki ban Matija Ninoslav, u Drugom se ak
morao pokoriti maarskom kralju, ali se na kraju (1244.) ipak izvukao
i 1249. godine je opet u punoj vlasti. Tek u Treem krstakom ratu
(1253.) kralj Bela IV savladao je otpor u itavoj zemlji i prevlast zadrao
do kraja stoljea. Posljedica je bilo nazadovanje u svakom pogledu i
masovna prodaja (posebno u periodu 1287. do 1301.) u ropstvo pripadnika Bosanske crkve na mediteranskim trgovima.
Stabiliziranu bosansku dravu u XIV stoljeu nisu mogli bitnije ugroziti ni moniji susjedi. Ona je 1350. godine sprijeila dublji prodor srpskog
cara Duana u Bosnu (bio je zauzeo Hum i izbio pred Bobovac) i oslobodila sva privremeno zauzeta podruja, a 1363. godine slomila etvrti
krstaki rat u kome je kod Sokola tuen maarski kralj Ludovik I i kod
Srebrenika njegov palatin Nikola Konta.
Poslije prerane smrti, kralj Tvrtko i nije imao autoritativnih nasljednika, pa su osiljeni velikai bitno ugrozili stabilnost drave. Jednu takvu
situaciju, kad se Bosna nala pocijepana sukobima velikaa i rastrgana
izmeu dva protukralja, pokuali su iskoristiti papa Grgur IX i maarski
kralj Sigismund (igmund). U Peti krstaki rat igmund (Sigismund) je
krenuo sa 60.000 vojnika, kod Dobora 1408. teko porazio Bosansku
vojsku, a onda, po obiaju rata, dao poubijati i u rijeku Bosnu baciti
170 bosanskih velikaa. Pobijeno je i mnogo ljudi, ena i djece iz svih
krajeva Bosne, a mnogi gradovi su pretvoreni u nita.

442

Poinjeni zloini nad narodom ujedinili su plemstvo, a na poziv hercega Hrvoja Vukia, u pomo su im 1414. i 1415. dole Osmanlije.
Augusta 1415., uz njihovu pomo, maarska vojska tuena je u Lavi
(kod kakanjskog Doboja) i odbaena preko Save. Na opem sastanku
itava Bosna potom je, nakratko izmirena, ali je dola u vazalni odnos
prema sultanu.
Pretposljedni bosanski kralj Stjepan Toma (1449) preao je u katoliku vjeru, da bi dvije godine kasnije, sam pokrenuo akciju protiv
svojih podanika bogumila. Za 13 godina mnogo ih je nasilno pokrteno, a veliki broj je pobjegao pod okrilje odmetnutog hercega Stjepana i
u upravo formirano Bosansko krajite (1448.) pod Osmanskom upravom.
Pet godina od poetka akcije kralj se ipak alio da maniheji ine dobar
broj njegovog stanovnitva i da posjeduju vei dio Kraljevstva, optuujui ih i za sklonost Turcima.
Ve smo govorili o kontraverzama definitivnog pada Bosne 1463.
godine u kratkotrajnom osvojenju od strane Mehmeda el Fatiha, te Tvrtkovoj saradnji sa srpskim knezom Lazarom Hrebeljanoviem (u razbijanju maarskog vazala Nikole Altomanovia, i pokuaju da u bici
na Kosovu 1389. zajedniki zaustave nastupanje Osmanskog carstva
na Balkanu.
Tek kada se Osmanska vojska u ljeto 1463. povukla iz Bosne, u
rat je krenula Maarska, ali samo da anektira sjeverne dijelove zemlje
od kojih su formirane Srebrenika i Jajaka banovina, za iju reintegraciju i uvrivanje osmanske prevlasti u itavoj Bosni je trebalo jo
64 godine.
Ranije formirano Bosansko krajite, proireno 1463. osvojenim dijelovima Bosne, pretvoreno je u sandak Bosna, a dvije godine kasnije
Matija Sabani iz porodice Kotromania imenovan je za kralja Bosne,
sa sjeditem u Vranduku na znatno uem prostoru.

443

Kozmopolitsko Osmansko carstvo u osvojenoj Bosni nije bitnije

promijenilo drutveno ureenje, a jo vie je uvrstilo tradiciju tolerancije. U zemlji je zateklo znaajan broj bogumila i naroito velik broj tek
prekrtenih kriptobogumila. Ni broj muslimana nije bio mali, jer su
znaajni prelasci na islam zabiljeeni jo u XIV vijeku, a neki su se tu
nalazili i od ranije (XII stoljee). Carstvo je i do tada imalo veliki broj
pripadnika pravoslavne vjere, a sultan Mehmed je 1463. godine franjevcima lino izdao Ahdnamu za slobodno propovijedanje katolike vjere.
U Bosnu je donijelo novu, dinaminu civilizaciju i kulturu, koja je
podrazumijevala vii standard, ureeniji i udobniji nain ivota, te
iru pismenost i obrazovanje za brojna nova zanimanja i zanate,
na bazi ega su se naglo razvili gradovi i druga urbana naselja. Bili su to
znaajniji podsticaji za masovniji prelazak na islam, ali dobro zapamene prisile, prilikom pokrtavanja (bogumila) u prethodnom periodu, nije bilo. Najintenzivniji prelasci zabiljeeni su u periodu maksimalne stabilizacije (1512. do 1566.), tako da je u vrijeme formiranja
Bosanskog ejaleta (1580) na teritoriji koju je obuhvatao, bila veina
muslimana, nastanjenih uglavnom na podruja odranije oznaenom kao
itava Bosna (totius Bosnae, butum Bosna), a na njegovom elu nalazili su se mnogi domai ljudi. Tada je uveliko osamostaljeni Bosanski
ejalet obuhvatao neto veu povrinu i od Tvrtkove kraljevine. Potkraj
stoljea, u Bosni je za razliku od ostalih pokrajina Carstva obnovljen raniji evropski, nasljedni sistem (feudalizam), sada pod nazivom odakluk timar.
U sastavu Osmanskog carstva itava Bosna bila je punih 350 godina (1528.-1878.) a njen najvei dio ak 415 godina. Sa stanovita ugroenosti entiteta Bosne u tom okviru, bila su dva bitno razliita perioda:
- period uspona Carstva potrajao je do potkraj XVII vijeka. Granice
Carstva su pomjerene dalje na zapad i sjever prema srednjoj Evropi i
Bosanski ejalet se naao u dubini teritorije Carstva. Timarski sistem, na
kome je poivala snaga Osmanskog carstva poeo se znatno ranije uruavati, o emu je jo 1596. godine vrlo kritiki pisao bosanski filozof Hasan
444

Kafi Pruak u djelu TEMELJI MUDROSTI O UREENJU SVIJETA,

napisanom u Pruscu, na arapskom 1596. godine;
- period opadanja Carstva, u kome je Bosna ponovo postala granini ejalet i u brojnim ratovima, praenim epidemijama i pustoenjima,
uglavnom se morala sama braniti.
Period uspona je za due vrijeme osigurao stabilnost i Carstva i
Bosanskog ejaleta, a doveo je i do njegovog teritorijalnog proirenja, na
oblasti koje nikada nisu bile u sastavu Bosne. U Ejaletu su oko zadubina (vakufa) i starih utvrenih gradova nikla i razvila se napredna urbana
naselja (eheri, podgraa, kasabe i palanke) u kojima su podignute mnoge
znaajne graevine, razvila se trgovina i naroito zanatstvo, a pored puteva
i na raskrsnicama podignuti su hanovi i karavan-saraji. Vie od 170
godina Bosna je bila zatiena od vojnih operacija i ratnih pustoenja
i taj period je posebno iskoriten za ekonomski i kulturni procvat.
Nasuprot tome, esti carski osvajaki ratovi bitno su ugrozili
bioloku masu Bonjaka, koji su ginuli na dalekim ratitima, odnosno
u osvojenim podrujima dobijali unosne slube ili feudalna dobra.
U toku XV i XVI stoljea osvajaki pohodi Osmanskog carstva uveliko su poivali na rejdovima neregularne konjice - akindija. Vremenom
je taj rod sve vie regrutovao polunomadsko vlako stanovnitvo sa
itavog Balkana, a povjeravana mu je i odbrana granica. Doseljavanje
Vlaha iz unutranjosti Carstva, te drugih slinog naina ivota postepeno
je i u Bosni naruilo etniku strukturu.
Gubitak steenih privilegija u vezi s tim i njihovo svoenje na status
raje (podanika), u kome su se nalazili ostali seljaci (muslimani i hriani),
izazvalo je njihovo nezadovoljstvo, pa su se, naviknuti na ratovanje,
poeli baviti hajduijom, a prelazili su i na mletaki teritorij gdje im
se za sline usluge nudio status slobodnih seljaka i plate.
Izbijanjem Kandijskog rata (1645. do 1669.) ovo je postalo znaajan
izvor ugroenosti Bosanskog ejaleta. Spahijska vojska angaovana je daleko i na glavnim ratitima, a Mletaka republika je organizirala dobar
dio vlakog stanovnitva u plaenike (kondotjerske), uskoke i hajduke
ete i odrede. Odbrana granice i zatita od hajduije pala je na teret grani445

nih sandaka. Rat je trajao 24 godine. Pustoenja i gubici bili su veliki na

obje strane. Sa jednog od prodora krajinici su donijeli kugu, a pustoenja
uskoka su zahvatala i nemuslimanska sela u sluaju odbijanja saradnje.
Ni zavretkom ovog surovog rata, u njemu ispoljena, opasnost nije
prestala. U velikom, Bekom ratu, (1683. do 1699.) proirila se na granicu prema Austriji, odnosno, na dvije treine (jugozapadnu i sjevernu) s
tim to su oni koji su do tada uspjeno i jeftino branili granice Osmanskog carstva, sada bolje plaeni, ostali na drugoj strani.
Beki rat je oznaio poetak opadanja Osmanskog carstva.
Carstvo je potisnuto iz srednje Evrope, pa je, izmeu ostalog i Bosanski
ejalet sveden na ranije granice Bosne. I u ovom ratu, osnovni bosanski
vojni kontingent bio je u carskoj glavnini, pod Beom i u kasnijim bitkama u Panoniji. Bosna se opet, ve 1684. godine, morala braniti sama
i svim raspoloivim snagama. Uspjeno je prihvatila izbjeglice iz Maarske, Slavonije, Like i Krbave, ali je privremeno izgubila i nekoliko
gradova u samoj Bosni, a 23. oktobra 1697. godine Eugen Savojski prodro je do Sarajeva i spalio ga. Posljedice su bile veoma teke. Svojim
rtvama i imetkom, poraz u ovom ratu platio je ogroman broj Bonjaka.
Pouke iz ova dva rata bile su nedvosmislene.
Izolovani od ostalog dijela Carstva (1687) Bonjaci su se morali
osloniti na vlastite snage i morali su sami preuzeti odbranu Bosne.
Snaga Carstva nastavila je opadati i u slijedea dva stoljea. Vojni i sigurnosni sistem Ejaleta, zasnovan na iskustvima ova dva rata, je omoguavao
mobilizaciju i do 60.000 boraca, od ega bi se u graninim mjestima
nalo bar 16.000 vojnika. Vilajetsku vojsku inili su pukovi spahijske
konjice i delija, te pomoni i janiarski odredi. Zatita granica povjerena je pandurskim odredima, a sigurnost muteselemima, koji su raspolagali sejmenima i specijaliziranim uvarima. Naroit znaaj u odbrani
zemlje dobile su kapetanije, koje od sada ine kimu odbrane i obino
su se poklapale sa kadilucima. Do 1830. formirano ih je 39 sa 64 grada i
5 palanki. Ostatak odbrambenog sistema, podijeljen je na agaluke, zasnivao se na kulama, ardacima i arampovima. Sva tri rata XVIII stoljea
(Peloponeski -1714. do 1718, Banjaluki - 1737 do 1739. i Dubiki
rat - 1788. do 1791.) pokazala su da je ta orijentacija ispravna.
446

U prvom ratu (1714 do 1718.) odbrambeni sistem pokazao se izdrljivim. Iako je izgubljeno nekoliko pograninih mjesta. Po ulasku Austrije
u rat (1716.), odbranjeni su Biha i Bosanski Novi, ime su sprijeeni
dublji prodori, a opom mobilizacijom (1717) Bosanski Novi i Zvornik.
Rat se zavrio Poarevakim mirom (1718.) uz manje izmjene granice.
Znaajnije je to to je Dubrovnik, da bi se oslobodio mletakog
okruenja, Bosni ustupio Sutorinu i Neum-Klek, ime je Bosna opet
izbila na more, ali sada samo sa ova dva uska izlaza.
Za rat 1737. do 1739. Austrija je mobilizirala 80.000 pjeaka i
36.000 konjanika, od ega su dvije kolone (oko 30.000) upuene u koncentrian napad prema Banjoj Luci. Jedna od njih, jaine preko 20.000,
bila je ve 24. jula opkolila Banju Luku. Ejaletska vojska (10.000 spahijskih konjanika) bila je na ruskom frontu u Plevni, i zemlja je bila
u velikoj opasnosti. Tek na pritisak Ajanskog vijea, bosanski vezir je
izvrio opu mobilizaciju. Glavnina odbrambenih trupa do 4. augusta
1737. oko podne izbila je na Banjaluko polje i do veeri izvrila 5
frontalnih napada, to je kod neprijatelja izazvalo nesigurnost, pa se u
toku noi povukao preko Vrbasa a potom u panici i preko Save.
Briljantna pobjeda u kojoj je poginulo 1.000 Austrijanaca i 600 Bonjaka, silno je podigla moral i na drugim pravcima, to je omoguilo da
se vrate sva izgubljena mjesta, ukljuujui ona izgubljena Poarevakim
mirom. ak je u okviru protivofanzive, kolona iz Zvornika 12. oktobra
zauzela Valjevo. Bio je to rat za odbranu zaviaja, rat za odbranu i
opstanak na svojoj zemlji, te u vezi sa prethodnim iskustvima i danas
predstavlja znaajan elemenat samosvijesti Bonjaka i bosanskog patriotizma, a krunisan je mirom na bosanskim granicama itavih pet decenija.
Za Dubiki rat (1788. do 1791, opet preduzet u savezu sa Rusijom),
Austrija je mobilizirala 245.000 vojnika i 1.150 topova. Vojniki i
politiki znatno bolje opremljen, rat je ipak bio manje uspjena repriza
prethodnog, iako je teret odbrane opet pao na Bosnu. Glavne borbe vodile
su se oko Dubice, koju je general Laudon bio zauzeo 26.8.1788. po emu
je rat i dobio ime. Bio je to i posljednji rat kojeg je Bosna vodila u
okviru Osmanskog carstva iako je u njenom sastavu ostala jo itavo
stoljee. Slabosti Austrijske vojske uglavnom se svode na nesposobnosti
447

princa Lihtentajna, a sporost mobilizacije i neto manja efikasnost Bosanske vojske na socijalne nemire koji su i nju zahvatili u XVIII stoljeu.
Kulminacija unutranjih nemira bila je Velika muslimanska seljaka
buna 1745. do 1757. Uzroci bune bili su isti kao i u drugim evropskim
zemljama, koje su ih potresale predhodna dva stoljea. Neposredan povod
za poetak bio je pokuaj valije da za 1745. godinu naplati trostruki taksit.
Prvi su se oprli Prozor, gornja Hercegovina i Mostar, pa Sarajevo,
Visoko i jo neki kadiluci. Buna je do 1752. godine zahvatila vei dio
Ejaleta. Ustanici su bili izgradili svoju vojnu organizaciju graanskoseljaku vojsku i ovladali Sarajevom, Mostarom, Tuzlom i jo nekim
veim gradovima. Iako je imala znaajne elemente graansko-demokratske revolucije (veliko uee gradskog stanovnitva i podrku uleme),
ope karakteristike svih seljakih buna (spontanost, nejedinstveno rukovodstvo, odsustvo jasnih politikih ciljeva i anarhija) bile su osnovni
uzrok sloma Bune koju je uzaludno pokuavalo uguiti 5 vezira. Tek je
poznavalac domaih prilika Mehmed-paa Kukavica uoio njene protivrjenosti i uspio je uguiti. Ratna pustoenja XVIII i XIX vijeka pratile
su i epidemije kuge (1711., 1731. do 1732., 1741. do 1744., 1753., 1761.
do 1765., 1771., 1782. na primjer) koje su odnijele stotine hiljada
rtava, posebno u muslimanskim, zbijenim naseljima. Najtea je bila ona
1813. do 1817. godine koja je, po nekima, prepolovila muslimansko
stanovnitvo Ejaleta. Ta injenica i visoki gubici na frontovima bitno su
utjecali na izmjenu strukture stanovnitva, poto su na opustjela imanja
feudalci naseljavali jeftinije kmetove iz susjednih zemalja.

Geografska otkria, brz tehnoloki napredak i graanske revolucije

u Evropi, kojima je dokinut feudalizam, ve na prijelomu XVIII i XIX
stoljea snano su uticale na Osmansko carstvo. Zadravajui feudalizam,
ono se pokualo odrati centralizacijom vlasti i pretvaranjem u tursku
nacionalnu dravu. Reformama Selima III (1789.-1807.) najotrije se
suprostavila Bosna, koja pod vostvom obnovljenog, partikularistikog,
448

bosanskog plemstva (ajani) ve dva stoljea uspjeno brani 2.000 kilometara zapadne granice Carstva, ali u kojoj je obnova klasinog nasljednog feuda (odakluk-timar) najtemeljitije razorila turski (nenasljedni)
timarski sistem.
Na toj osnovi, u prvoj polovini XIX vijeka razvio se i stasao snaan
Pokret za osamostaljenje Bosne. Do otvorene pobune dolo je 1814.
godine u Mostaru. Bio je to i odgovor na enormno veliki teret za uguenje
srpskog ustanka (1804. do 1815.). Ve 1805. za to je Bosna morala angairati 40.000 vojnika. Poraz na Miaru (1806.) i ulazak u Beograd (1813.)
plaeni su visokom cijenom. Pod rukovodstvom brae Dadia, buna
je, uz uee i hriana, zahvatila vei dio Hercegovakog sandaka
i prenijela se u Sarajevo, a onda i u Krajinu. Ni sa vojskom od 80.000
valija nije mogao izai na kraj sa ustanicima. Poslije gubitka vezirskog
Travnika valija je priznao poraz, sklonio se u Jajce i obustavio reforme,
pa je pobuna okonana kompromisom, ali je ponovo buknula 1826.
godine kao janjiarska pobuna. Da bi vojsku reorganizirao po uzoru
na evropsku, sultan Mahmud II je te godine pokuao unititi janjiare.
Carski janiarski odak (korpus) uniten je u Carigradu, ali je Bosanski
pruio otpor. Poto su mu se pridruili ajani i kapetani, buna je dobila
opebosanski karakter, iako je ugaena februara 1827. godine. Kako
janiari nisu bili osnovni problem, buna se ponovo javila idue godine.
Zreliji od sve tri ove bune bio je ustanak Husein-kapetana Gradaevia (1831. do 1832.). Ustajui protiv reformi, Pokret je u prvi plan istakao autonomiju Bosne. U Pokret su bili ukljueni i neki hriani. Izvjesnu
nejednovremenu, nejednaku, a dijelom i neiskrenu podrku imao je i
od ostalih nacionalnih pokreta Balkana. Jedino su odnosi sa Pokretom za
autonomiju Albanije bili na nivou saveza.
Ve u martu 1831. godine Pokret je preuzeo vlast u Ejaletu, ali
se na prevaru - preko Dalmacije - izmakli valija sklonio kod Ali-age
Rizvanbegovia u Stolac. Do ljeta je opremljena vojska od 25.000 koja
se zajedno sa Albanskom, trebala suprostaviti carskoj glavnini. Briljantne
pobjede kod Lipljana, timlja (18.7.1831.) i Pei (na Kosovu) nisu
iskoritene. Oholou, neiskustvom i pokuajima pregovora prokockani su njihovi rezultati, pa se vojska poela osipati. Na kraju se, pod
jesen, vratila u Bosnu.
449

Gradaevi je u Sarajevu proglaen vezirom, potom je u

Travniku formiran divan (vlada), ali su se u Stocu opsjednuti hercegovaki ajani odrali. Porta je Gradaevia (9.2.1832.) proglasila
odmetnikom i na proljee preduzela vojni pohod na Bosnu. U odlunoj bici, na prevoju Vitez pred Sarajevom, branioci su bili pred pobjedom brojnijeg napadaa, i kad se ovaj spremao odstupiti hercegovaki ajani su udarom s boka odluili ishod bitke i sudbinu Bosne, koja je
poslije jo nekoliko poraza, do ljeta umirena.
Pokret za osamostaljenje Bosne time nije prestao. Ostatak prve
polovine XIX vijeka bit e u znaku stalnih pobuna, ali pokuaji objedinjavanja otpora nisu uspijevali. Podizane su vojske i do 20.000,
bitke su se gubile i dobijale, pljakali se i pustoili gradovi i krajevi,
nametali se nepodnoljivi porezi i narastale socijalne tenzije, ali se
reforme nisu sprovodile. Otpor je konano, vojnim pohodom skrio
muir (maral) Omer-paa Latas (1850. do 1851.). U dvadesetak bitaka
ove, osme pobune, poginulo je oko 2.500 pobunjenika, a 154 voe su
otpremljene u Carigrad na suenje.
Ideja o posebnosti Bosne i kontinuitetu sa srednjovjekovnom
Bosanskom dravom i narodom razvijena je u bosansku nacionalnu
ideologiju integralno bonjatvo. Nosioci su joj Omer-paa i fraIvan Juki, a razradio ju je Topal Osman-paa. Prva posljedica je prevoenje osmanskih zakona na bosanski jezik, koji je od sada i slubeni jezik u Vilajetu.
Reforme su provedne, ali postepeno. Intenzivnije tek od 1861.-1869.
godine. Hatierifom od Gilhane (3. XI. 1839.) svim podanicima su garantovani ast, ivot i imetak i postali su ravnopravni pred zakonom
bez obzira na vjeru i klasu, ime je ukinuta podjela na asker i raju.
Parika konferencija je 1856. garantirala osmanski suverenitet, ali se
Carstvo obavezalo na provoenje reformi, pa se ove od tada u Bosni
provode pod nadzororn konzulata Zapada. U ovom periodu je donesen
(1865.) i Vilajetski ustav, uvedeno Ope vilajetsko vijee u funkiji
skuptine (u koje su 7 sandaka birali po dva mislimana i po dva nemuslimana), te Upravno vijee (9 lanova) i Vrhovni sud, u funkciji
apelacionog. Do sredine XIX vijeka dvotreinska, pa apsolutna mus450

limanska veina, izjednaila se tako sa pravoslavnim stanovnitvom

(po oko 42%). Uguenje otpora reformama i razbijanje esnafske organizacije otvorilo je put kapital-odnosa, te pod nadzorom evropskih sila,
ubrzalo privredni razvoj u kome, zbog odnosa prema kamati, muslimani
manje uestvuju.
Tendencije za pretvaranje Osmanskog carstva u tursku nacionalnu dravu doveli su i u Bosni do sazrijevanja nacionalne misli, a uticaj nacionalnih pokreta u susjednim dravama, i do pojave razliitih
nacionalnih programa i podvajanja takvih interesa. Otuda hriani
poslije Gradaevieva ustanaka ne uestvuju u muslimanskim bunama, nego ih izvode samostalno (1834., 1842., 1848.) da bi u drugoj
polovini te bune poprimile karakter nacionalnih pokreta, posebno po
formiranju Drutva za propagiranje srpskog, a onda i hrvatskog imena.
Premda je to sluaj i sa nekim ranijim, ovim bunama i ustancima
(1852.-53. 1860.-62., 1857.-58., 1875.-78.) uglavnom se dirigira sa strane,
prije svega, iz Srbije i Rusije.
Najznaajniji u tom okviru su sinhronizirani i bar desetak godina
sistematski pripremani Bosanski i Hercegovaki ustanak (1875. do
1878.). Njima je ire otvoreno istono pitanje - poto su se na njih nadovezali ustanci u Makedoniji i Bugarskoj a onda i ukljuivanje u rat Srbije
i Crne Gore, pa Rusije, ime je opstanak evropskog dijela Osmanskog
carstva doveden u pitanje.
im su se u Ustanak otvoreno umijeale (13. 6. 1876.) Srbija i Crna
Gora, doli su do izraaja njihovi teritorijalni zahtijevi. To je uvjetovalo
da nacionalni zahtjevi prevaziu poetne socijalne. Time su ustanici
izgubili poetnu austrijsku podrku; u ustanak pokrenuto katoliko stanovnitvo se pasiviziralo, a zbog ustanikih napada na muslimanska sela
i otimanja zemlje seljacima, propao je i pokuaj uvlaenja u ustanak
muslimana.
Ustanci nisu poeli jednovremeno i nisu bili koordinirani. U prvoj
godini borbe su bile intenzivnije u Hercegovini, gdje su se borila dva jaa
crnogorska odreda. Po ukljuivanju u rat Srbije i Crne Gore u ljeto 1876.
godine i njihovog prodora preko Drine i ustanike borbe dobile su na
451

intenzitetu. Ustanika vostva su proglasila prisajedinjenje Bosne Srbiji,

a Hercegovine Crnoj Gori, a ove su ih ukljuile u svoje ciljeve. Za
komandanata bosanskih ustanika postavljen je pukovnik Ruske vojske
Mileta Despotovi, a kralj Nikola je lino preuzeo rukovoenje snagama
u Hercegovini.
Srbija je, meutim, ve pod jesen dola u kritinu situaciju pa je 1.
novembra zakljuila primirje, a 28. februara 1877. i mir, ostavljajui na
cjedilu ustanike u Bosni. Ovi su potom 4. augusta 1877. doivjeli
vojniki slom na Crnim potocima. Poslije zauzimanja Nikia i Bilee
(septembra 1876.) i Crnogorska vojska se orjentirala prema frontu u
Albaniji, pa su i tamo borbe jenjale. Ni ponovni rat Rusije (1877. do
1888.), a potom i Srbije nije popravio situaciju i po zakljuivanju ruskoturskog primirja poetkom 1878. godine, a onda i Sanstefanskog ugovora o miru (3. 3. 1878), ustanci su se ugasili, ne postigavi nikakav
uspjeh.
Izdali su ih oni koji su ih iz svojih interesa i podstakli na ustanak,
a onda im nametnuli rukovoenje ustankom i preusmjerili ciljeve.
Njihovi interesi bili su uvijek prei. Rusija je austrijsko-ruskom tajnom
vojnom konvencijom od 15. 1. 1877, priznala pravo Austro-Ugarske da
okupira Bosnu i Hercegovinu u zamjenu za njenu neutralnost u predstojeem Rusko-turskom ratu; Srbija je to uinila im je do1a u situaciju
da sa Osmanskim carstvom mora zakljuiti primirje pa mir. U toku Berlinskog konresa, Crna Gora je u zamjenu za priznanje njenih osvajanja,
razoruala na Gorikom polju (kod Trebinja) svih preostalih 3.500
ustaa ercegovakijeh. Posljedice trogodinjeg ratovanja bile su teke.
Zemlja je uveliko opustoena. Na razne naine stradalo je oko 150.000,
a iz zemlje je izbjeglo vie od 200.000 ljudi.
Sazrijevanje nacionalne misli u XIX vijeku, spoljni pritisci i nesretan razvoj unutranje situacije (otpor reformama i neuspjesi u borbi
za autonomiju Bosne, iscrpljujui ratovi i epidemije, uvoenje turskog
inovnitva u administraciji i stranog komandnog kadra u vojsci, te
socijalni nemiri i separatne hrianske bune) uvjetovali su da se pored
integralnog bonjatva, jave i separatne srpske, hrvatske i bonjake
nacionalne ideje i pokreti, pa i ilirizam, ali pliih korjena. Istona
452

kriza i pokuaji njenog razrjeavanja od strane velikih evropskih

sila silno je ubrzala taj proces. Korak u okviru ovog pokuaja da Bosanci
konano sami uzmu sudbinu u svoje ruke, bio je Narodni zbor u Carevoj
damiji (11. 4. 1878.), kao prva reakcija na Sanstefanski ugovor i sa
njega upuena Adresa Porti. Pored protesta zbog oduzimanja nekih
bosanskih graninih teritorija, Adresom se trai provoenje u praksi
obeane autonomije Bosne, kojom e upravljati Sabor i koju e
braniti svi Bosanci i u kojoj e se upotrebljavati bosanski jezik. Nosilac
Pokreta bila je ulema.
U junu su uslijedili meusobni proglasi bosanskih muslimana i
hriana da se izmire na bazi politike, vjerske i graanske ravnopravnosti i sloe u borbi za odbranu zajednike domovine i obrazovanje
zajednike vlade. To se odrazilo i meu izbjeglim ustanicima izdatih i
poraenih ustanaka. Praktini potezi bili su obrazovanje Narodne skuptine (8. juna) od 32 lana i Narodnog odbora (15. juna).
Nezadovoljstvo je jo vie eskaliralo u julu. U jeku Berlinskog kongresa (13. 6. do 13. 7. 1878.) poetkom jula procurila je vijest da je
Austrija dobila mandat za okupaciju Bosne i Heregovine, pa je 5. jula
odran politiki protestni skup, to se to ini po odobrenju Sultana.
Izgubljena je kontrola nad uzavrelom masom, koja je okruila Konak
i iznudila smjenu vojnog guvernera Veli-pae. Autoritet rukovodstva
ustanka ubrzo je vraen dolaskom oratora i stratega muftije emsekadia, koji je ve 13. jula preuzeo glavnu ulogu u Narodnom odboru,
organizovao prikupljanje sredstava i poeo mobilizaciju vojske. Oruani
sukob je izbio 27. jula i pale su prve rtve. Sutradan je portin namjesnik svrgnut i Pokret za osamostaljenje izabrao Narodnu vladu Bosne.
Narodna vlada je, zahvaljujui sauvanoj telegrafskoj mrei, dosta
brzo organizirala vlast, 19 bataljona Bonjaka ve je bilo na njenoj strani,
a tampala je i vlastiti novac. Do poetka invazije, mnogo toga je ve
funkcioniralo.
Austrougarske pripreme poele su odmah po zakljuivanju Sanstefanskog ugovora (3. 3. 1878.). Bilo je mobilizirano 82.119 vojnika
i oficira, sa 112 topova. Invazija je poela 29. jula 1878. godine i prva tri
dana nije nailazila na ozbiljan otpor, pa je ve 31. jula bila zauzeta i Banja
453

Luka. Ve sutradan je vraen ranije izgubljen Novi, a uskoro je poraena

i 20. divizija u napadu na Tuzlu, to je silno podiglo moral. Otpor se pojaao. Okupacione trupe narasle su na 150.000 pa 300.000 i obrazovale
2. armiju. Bosanska narodna vojska narasla je na 93.000 boraca i
imala 75 topova. Osnovni koncept Narodne vlade bio je saradnja sva
tri naroda. U Vladi i odbrani uestvovali su svi. U veem broju mjesta
formirani su i posebni srpski i hrvatski odredi, dok su Jevreji bili vie
angairani u logistikoj podrci.
Nosioci otpora okupaciji bili su istovremeno i nosioci saradnje
sva tri naroda, sve tri religije. Vehbi-efendija emsekadi je isticao:
Bosna je domovina svih, pa, prema tome, i obaveza da je brane. Sa
strane ustanika u tom su se isticali Vaso Pelagi i Mio Ljubibrati.
Elementi saradnje su se odrazili i u Hercegovakom ustanku 1882. godine,
u kome su Ulog i Zagorje bili centri slobodnog teritorija, a mnogi odredi
i ete, pored srpskih i muslimanskih, bili su mjeovitog srpsko-muslimanskog sastava. Posebno oni kojim su komandovali vodee linosti
ustanka Salihaga Forta i Stojan Kovaevi.
Ni po zauzimanju Sarajeva (19. augusta 1878.) otpor nije prestao.
Po mjeri prikupljanja snaga otpor se prua i na privremeno zaposjednutom teritoriju. Mnogi od zaposjednutih gradova ponovo su osloboeni,
pa je u iduem mjesecu vei dio Bosne jo ili ponovo slobodan. Ukupno
je voeno 76 borbi i bojeva. U njima je austrougarska vojska imala 4.926
poginulh i ranjenih, a ni gubici bosanske Narodne vojske nisu manji.
Kolona izbjeglica do kraja godine popela se na preko 50.000, a iseljavanje se nastavilo i slijedeih godina. Posljednji gradovi okupirani su
u oktobru, Foa petog i Velika Kladua dvadesetog oktobra.
Vie nego trostruko nadmonije austrougarske trupe, uz saglasnost Porte, konano su poslije 115 dana otpora savladale bosansku
Narodnu vojsku. Gustina okupacije u tom momentu iznosila je ak 6
vojnika na kvadratni kilometar.201 Pozivajui se na mandat Berlinskog kongresa i saglasnost Osmanskog carstva i Rusije, Austro-Ugarska
je smatrala otpor okupaciji Bosne i Hecegovine nelegalnim i u njenom
201 Prosjena gustina okupacije u Drugom svjetskom ratu iznosila je 1 vojnik na 1
kvadratni kilometar.
454

toku, po zauzimanju mnogih gradova, izvrila egzekucije mnogih zarobljenih branilaca, a vie stotina ih je otpremljeno u Olomuc (Olomutz danas
u ekoj) i druge kazamate na izdravanje kazne.
*
etrdesetogodinji period austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini (1878. do 1918.), kako od tada naa zemlja nosi zvanian naziv,
nije promijenio karakter granine provincije u dravi. Globalne suprotnosti meutim, u XX vijeku, izrasle su u osnovni izvor ugroenosti
zemalja, bez obzira na njihov geopolitiki poloaj. Okupacijom i ulaskom
u sastav Habzburke monarhije Bosna i Hercegovina je doivjela jo jednu
promjenu civilizacije i istovremeno prelazak iz feudalnog u kapitalistiko drutveno ureenje. Dok se ukljuivanje u norme i tokove evropske
civilizacije odvijalo veoma brzo, zamrzavanje zateenih agrarnih odnosa znatno je usporilo drutvene promjene. To se, prije svega, odnosi
na tridesetestogodinji period mira u kome je priliv stranog kapitala
pokrenuo industriju, snano razvio rudarstvo i eksploataciju uma i izgradio solidnu mreu komunikacija iju kimu je ipak predstavljala
uskotrana eljeznica.
Austrougarska administracija imala je veoma razvijeno ulo za
posebnosti Bosne i Hercegovine kao cjeline, pa to kao ni njene granice,
neposredno prije austrougarske okupacije (februara 1877.), Novopazarski
sandak je izdvojen iz Bosanskog ejaleta i pripojen Kosovskom), nije
dovoeno u pitanje, a u narodu je zapamena i kao pravna drava. U
toku vojne okupacije, posebnost i privremenost njenog posjedanja naglaavana je formalnim sultanovim suverenitetom, a i po aneksiji definirana
je kao zasebno upravno podruje (corpus separatum) sa Saborom
i Ustavom. Zadrana je i, 1876. godine uvedena, administrativna podjela na okruge, srezove i opine (kajmekamluci, kadiluci i nahije), pri
tom je Hercegovaki vilajet sveden na okrug i izjednaen sa ostalim.
Meunarodno pravo ne odobrava vojno regrutiranje graana
okupiranih teritorija, ali je to Austro-Ugarska pokuala ve tree godine
okupacije Bosne i Hercegovine (1881.). To je izazvalo hercegovaki
455

ustanak, zapoet oslobaanjem Uloga 11. januara 1882. godine. U ustanku

su zajedniki uestvovali Muslimani i Srbi Hercegovine i jugoistone
Bosne. Ustanak je uguen poslije deset mjeseci otpora, angairanjem vie
od 60.000 vojnika. Vojna obaveza je u poetku bila simbolina (po jedna
eta sa svake od etiri okrune vojne komande), ali se do aneksije poveala
na jo podnoljivu ukupnu obavezu od 4 bosanska pjeadijska puka.
Povod za Prvi svjetski rat bio je Sarajevski atentat. Ve prve
godine rat je donio razaranja ove, pogranine provincije Monarhije. Trajanje rata utrostruilo je i mobilizacijske napore, a ratovanje 8 bosanskih pukova i 8 lovakih bataljona na ruskom i talijanskom ratitu uveali
su demografski gubitak na preko 200.000, pa je ve 1917. godine Bosna
i Hercegovina bila privredno i mobilizacijski iscrpljena zemlja.
Uostalom, to su bile i ostale evropske zemlje, pa se i ovdje izlaz uveliko
traio u drugijim rjeenjima trialistiko preureenje Monarhije,
odnosno, objedinjavanje junoslavenskih zemalja, a socijalne tenzije
su prijetile irenjem revolucionarnih pokreta i na ove krajeve.
Za 40 godina austrougarske uprave dolo je do daljeg pogoranja nacionalne strukture stanovnitva. Preko 100.000 Bonjaka
iselilo je preteno u evropski dio Turske, odakle su kasnije uglavnom
potisnuti u Anadoliju. Otpoelo je i iseljavanje mladih radnika u Ameriku.
Pored naseljavanja inovnitva, policije i vojnih starjeina regrutiranih
iz svih krajeva Monarhije, vrena je i kolonizacija seljaka vie nacionalnosti, industrijskih radnika, zanatlija i rudara. Tako je do 1910.
godine nacionalna struktura, naroito u gradovima, znatno promijenjena.
etverogodinji svjetski rat donio je i Bosni i Hercegovini ogromne
ljudske i materijalne gubitke, tako da je ratna teta procijenjena na
2,5 miliona zlatnih franaka, a demografski gubitak na preko 12%
ukupnog stanovnitva.

Socijalna revolucija izbacila je tree godine iz rata carsku Rusiju,

ali su idue godine i Centralne sile, zahvaene istim previranjem, morale
456

kapitulirati, pa je Antanta bila u prilici diktirati mir. Bitni uvjeti

toga mira bili su razbijanje Hazburke monarhije i stvaranje sanitarnog koridora oko - iz socijalne revolucije u Rusiji proizilog Sovjetskog Saveza. Oboje su bitno uticali na poloaj i budunost
Bosne i Hercegovine.
Pokret za trijalistiko preureenje Mornarhije u toku rata kulminirao
je Majskom deklaracijom (31. 5. 1917.) pred Carevinskim vijeem i
obrazovanjem Jugoslavenskog kluba sa A. Koroecom na elu. Da
bi u daljem toku razvoja (29. oktobra 1918.) rezultirao otcjepljenjem
od Monarhije junoslavenskih zemalja i obrazovanjem Drave
Slovenaca, Hrvata i Srba.
Nezavisna Drava Slovenaca, Hrvata i Srba definitivno je oformljena 29. oktobra 1918. godine odlukom Hrvatskog sabora u Zagrebu
o raskidanju svih dravno-pravnih veza Trojedine Kraljevine Hrvatske,
Slavonije i Dalmacije sa Kraljevinom Ugarskom i Austrijskom Carevinom
i pristupanju Dravi Slovenaca, Hrvata i Srba. Shodno Rezoluciji o ujedinjenju jugoslovenskih naroda Austrougarske Monarhije usvojene na
irem skupu politiara u Zagrebu 2. i 3. marta 1918. godine i Majskoj
deklaraciji koju je 31. maja 1918 podnio Jugoslovenski klub poslanika
Carevinskom vijeu Monarhije. Novu dravu su sainjavale dotadanje
maarske zemlje: Kraljevina Hrvatska i Slavonija te nacionalno mjeovita pokrajina Vojvodina (Banat, Baka, Baranja), zatim austrijske pokrajine nastanjene Slovencima i Hrvatima (tajerska, Kranjska, Istra, juni
dio Koruke i Dalmacija i na kraju austro-maarski korpus separtum
Bosna i Hercegovina.
Na osnovu Rezolucije o ujedinjenju jugoslavenskih naroda Austro-Ugarske monarhije na principu samoopredjeljenja naroda predloeno je obrazovanje Narodnog vijea Slovenaca, Hrvata i Srba sa
sjeditem u Zagrebu. Vijee je obrazovano poslije duih priprema 5. i
6. oktobra 1918. godine. Od ukupno 80 lanova, 18 ih je bilo iz Bosne i
Hercegovine, a od 36 lanova Sredinjeg odbora, iz Bosne i Hercegovine bilo ih je devet. Uskoro je formirano i Narodno vijee Bosne i
Hercegovine, a njegov Glavni odbor (od 25 lanova) i Predsjednitvo
(od 5 lanova) 20. oktobra, a onda i Narodna vlada za Bosnu i Herce457

govinu. Do 1. novembra izgraene su oruane snage i policija te

mrea okrunih, kotarskih i seoskih odbora i tog dana preuzeta vlast
od namjesnika Sarkotia.
U sastavu Drave Slovenaca, Hrvata i Srba, Bosna i Hercegovina
imala je status federalne jedinice, i nastavila djelovati po Ustavu iz
1910. godine. Meutim, ve od poetka je bila pod pritiskom za prikljuenje Srbiji, mimo organa Drave Slovenaca, Hrvata i Srba. To se, meutim, nije desilo i Bosna i Hercegovina je, kao i druge zemlje, ula u
sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, voljom politikih predstavnika, Inauguracionom adresom Delegacije Narodnog vijea Slovenaca,
Hrvata i Srba izraene regentu Aleksandru u Beogradu, 1. decembra
1918. godine. Tim inom pogaena je ravnopravno dogovorena procedura ujedinjenja dvije drave postignuta na trojnim pregovorima
u enevi (6-9.11.1918.) iz ega je proizila permanentna kriza tako
stvorene Kraljevine SHS, odnosno, Kraljevine Jugoslavije.
Prvodecembarsko ujedinjenje dvije nezavisne drave, unitarne Kraljevine Srbije i federalne Drave Slovenaca, Hrvata i Srba, izvreno je
suprotno oekivanjima iskrenih pobornika jugoslavenske ideje i
suprotno ranijim dogovorima o nainu ujedinjenja i unutranjem
ureenju drave, sadranim u Krfskoj i enevskoj deklaraciji (iz
jula 1917. i novembra 1918.). Umjesto federativne drave obrazovana
je centralistika monarhija sa jedinstvenom vladom i jedinstvenim
narodnim predstavnitvom. Do kraja mjeseca prestala je funkcija
Narodnog vijea Slovenaca, Hrvata i Srba i sva vlast u Bosni i Hercegovini prela je na organe Centralne vlade u Beogradu.
Prevara sa ujedinjenjem nametanje srpskog hegemonizma,
bili su osnovni uzrok svih kriza druge zajednike jugoslovenske
drave. To je bilo izvor ugroavanja svih nesrpskih naroda te nacionalnih manjina.
U novoprikljuenim zemljama Kraljevstva uvedena je vojna uprava,
koja je u Bosni i Hercegovini potrajala dvije godine. Na toj osnovi uguena je Husinska buna (decembra 1921.) i slomljeni mnogi radniki
trajkovi. Jedino za ta se u Konstituanti moglo izboriti bilo je da se

458

Bosna i Hercegovina ne moe cijepati i za izvjesno vrijeme sauvati

njenu cjelovitost.
Suspenzijom Ustava i Monarhistikom diktaturom (zavedenom
6. januara 1928.) i to je anulirano, a 1931. godine Bosna i Hercegovina
je podijeljena izmeu etiri banovine, tako da su Bonjaci u svakoj bili
manjina. Sutinski je bila opasnija podjela 26.8.1939. godine, kada je,
po zakljucima Srpskog kulturnog kluba, naputeno unitarno jugoslavenstvo i sa Hrvatima i Slovencima se prelo na federativne odnose,
sa tendencijom da se sve ostalo (sem Drvarske i Hrvatske banovine)
objedini u banovinu Srpske zemlje.
Na svu sreu to nije ostvareno, jer je za 6 dana poeo Drugi svjetski
rat, a podjeli Bosne energino se suprotstavio stasali dvokomponentni
Pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine (Jugoslovenska muslimanska organizacija i vienacionalni Studentski omladinski pokret).
Meutim, ubrzana je faizacija zemlje i priklanjanje Osovini Rim Berlin, to je kulminiralo pristupanjem Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu 25.3.1941. godine. Za samo dva dana Britanska obavjetajna sluba sruila je Vladu i namjesnika Pavla, to je Hitler uzeo kao
povod za napad, okupaciju i razbijanje Jugoslavije kao drave, kojoj
je za pristupanje Trojnom paktu bio obeao Solun i izlaz na Egejsko
more.
Politikim ivotom Jugoslavije izmeu dva svjetska rata dominiralo
je hrvatsko pitanje, ali su najugroenije bile nacionalne manjine i
posebno najbrojnija vjerska viemilionska - islamska. U novoj dravi
njima je uskraena mirovnim ugovorima garantirana ravnopravnost.
Izloeni pogromima, komitovanju i otimaini, usmjerenom agrarnom
reformom, prisiljeni su na masovno iseljavanje. Bonjaci su to platili
sa vie hiljada ivota (pogromi u 1919. i 1924. godini), milijardama
vrijednim imetkom i iseljavanjem novih stotina hiljada u Tursku
i na Zapad.

459

Unutranjim suprotnostima razrivenu, uveliko faiziranu Kraljevinu

slabo opremljena i uvjebana, nepotpuno mobilizirana i demoralizirana
vojska nije bila ni sposobna ni voljna braniti, pa je Generaltab ve
jedanaesti dan potpisao kapitulaciju Vojske. Kralj i Vlada prethodno
su pobjegli iz zemlje, a narod ostavili na milost okupatorima.
Radilo se o klasinoj ratnoj okupaciji (occupatio belica), ali je Hitler
to proglasio debelacijom Jugoslavije. Da bi to osnaio, u centralnom
dijelu zemlje na 2/3 ukupnog teritorija, oformio je dvije paradravne
kolaboracionistike tvorevine Srbiju i Hrvatsku, ali ih je obje zadrao
pod okupacijom. Sve ostalo anektirano je ostalim okupacionim silama
(Italija, Maarska, Bugarska). Faistike okupacione sile, a onda i njihovi kolaboracionistiki reimi uskoro su poeli sa progonima odreenih kategorija stanovnitva, pa su se kolone izbjeglica iz razliitih pravaca poele ukrtati. Pojedini narodi i kategorije stanovnitva time su
bile dovedene u razliite uvjete ivota i opstanka. Meutim, sa trajanjem okupacije ti uvjeti su se sve vie izjednaavali, a to je omoguilo razvoj i jaanje zajednikog Narodnooslobodilakog pokreta.
Pokret je inicirala i od kralja i vlade naputene narode pokrenula na
ustanak Komunistika partija, na elu sa Josipom Brozom Titom,
a za poetak ustanka iskoriten je njemaki napad na Sovjetski savez
(22.6.1941.) zbog ega je gustina okupacije u zemlji bila spala na
minimum, odnosno prosjenu evropsku jedan okupacioni vojnik na
jedan kvadratni kilometar. Pored opeg oslobaanja od faistikih
okupatora, kao najvaniji cilj postavljeno je oslobaanje svakog
naroda ponaosob, zbog ega je ve u poetku odgovornost za ustanak
i voenje Narodnooslobodilakog rata prenesena na nacionalne,
glavne tabove narodnooslobodilakih partizanskih odreda. U tom
okviru priznavana je i nacionalna osobenost Muslimana, na osnovu
ega su u toku rata u Bosni i Hercegovini i u Sandaku stvoreni glavni
tabovi Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda, a onda
i antifaistika vijea narodnog osloboenja, kao ravnopravni organi
slinim drugim federalnim jedinicama.
460

Prema prvobitnom Hitlerovom Generalnom planu za podjelu

Jugoslavije od 3.4.1941. godine, Bosna i Hercegovina bila je data na
upravu faistikoj Italiji, ali je Mussolini to brzopleto trampio za nesigurno ustako obeanje priznanja talijanskih aneksionistikih aspiracija u Dalmaciji. Njemaka je to jedva doekala, pa je na Bekoj konferenciji (21.-22.4.1941.) Bosna i Hercegovina presjeena demarkacionom linijom koja sa sjeverozapada od eh Jujine glave (k. 364 kod
B. Novog) dijeli njemaku od talijanske interesne sfere u jugoistonoj Evropi a istovremeno Bosnu i Hercegovinu na njemako i
talijansko okupaciono podruje. U sastav njemakog okupacionog
podruja uao je 31 predratni srez, sa povrinom od 29.121 km2, na kojoj
je tada ivjelo 1,647.462 stanovnika, dok je talijanskom okupacionom
podruju pripalo 27 predratnih srezova sa povrinom od 22.112 km2, na
kome je ivjelo 1,026.420 stanovnika. Njemaka se, istovremeno ogluila
o ponudu graanskog krila Autonomistikog pokreta, koji je (u cilju
da se odri njena cjelovitost) predloio da Bosna i Hercegovina bude
njemaki protektorat, pa je Bosna i Hercegovina, u cjelini, ula u sastav
kolaboracionistike tvorevine Nezavisne Drave Hrvatske, faktikog
njemako-talijanskog kondominija. Pod zatitom okupacionih trupa
organizirana je kolaboracionistika vlast NDH, tako da su od jedanaest
velikih upa samo njih etiri obuhvatale bosanskohercegovake srezove,
ime je potpuno razbijena cjelovitost Bosne i Hercegovine. Muslimanima je zanijekana svaka posebnost i proglaeni su Hrvatima i
hrvatskim cvijeem.
U Bosni i Hercegovini su zbog ustakih pogroma nad Srbima oni
u poetku ponijeli najvei teret ustanka i Oslobodilakog rata. Zajedniki otpor okupatoru teko se organizirao zbog veoma razliitog poloaja
narod kako onog u kome su do sada bili tako i poloaja u koji su dovedeni okupacijom. Genocidu nad Srbima, Jevrejima i Romima ipak
se snano suprotstavila Islamska zajednica pokretanjem poznatih
protestnih muslimanskih rezolucija, sa stotinama potpisnika.
Na podruju Bosne i Hercegovine rat se najintenzivnije odvijao sve
etiri godine. Opim pogoranjem poloaja postepeno se izjednaavalo
uee ostalih naroda u Narodnooslobodilakom pokretu, pa je i borba
protiv okupatora sve vie postajala zajednika - opa. U 1943. godini
461

prelo se i na formiranje posebnih muslimanskih i hrvatskih brigada.

Rezultat toga, kao najznaajnija tekovina rata, bila je i obnova dravnosti Bosne i Hercegovine kao zajednike domovine Srba, Hrvata i
Muslimana, izvrena 25. novembra 1943. godine, na osnivakom zasjedanju Zemaljskog antifaistikog vijea narodnog osloboenja Bosne
i Hercegovine (ZAVNOBiH).
U meuvremenu je i njemaka okupaciona uprava bez uspjeha pokuala sa odvajanjem Bosne i Hercegovine od Nezavisne drave Hrvatske
i mobilizacijom Muslimana u njemake SS jedinice. U tom cilju je u proljee 1943. godine u Bosni i Hercegovini, uvedena i neposredna njemaka okupaciona policijska uprava i u jesen izgraena puna struktura njemake vojne okupacione uprave, ali je to onda iskoriteno
da se ta struktura, jednostavno, protegne na itavu NDH.
Narodnooslobodilaki ustanak (1941.) i rat (do 1945.) protiv okupatora zemlje okonan je brojnim pozitivnim rezultatima, ali, naalost, ne i punim ostvarenjem Platforme Narodnooslobodilakog
pokreta. Da je ta platforma ostvarena u cjelini, odnosno da je zajednika drava tada zaista pretvorena u bratsku zajednicu ravnopravnih
naroda i narodnosti njena disolucija 1991. godine nebi se odvijala na
takav okrutan nain, a moda se nebi ni raspala.
Na Drugom zasjedanju Antifaistikog vijea narodnog osloboenja
Jugoslavije odranog 29. novembra 1943. godine, Bosna i Hercegovina
ula je u sastav nove, na federativnim principima obnovljene Jugoslavije, kao ravnopravna federalna jedinica.
Faistika okupacija pokazala se kao najopasniji vid ugroavanja
malih naroda i drava, pa tako i Bosne i Hercegovine i njenih naroda.
U toku te okupacije i etverogodinjeg Narodnooslobodilakog rata,
Bosna i Hercegovina pretrpjela je ogromne ljudske i materijalne rtve.
Procentualno, najvei gubitak od svih jugoslavenskih naroda prema
procjenama demografa imali su Bonjaci, (izmeu 86 i 103 hiljade),
odnosno, 8,3% ukupne populacije.
U Narodnooslobodilakom ratu stvorena Demokratska Federativna
Republika Jugoslavija (DFJ) u poratnom dobu dva puta je promijenila
462

naziv, to je bio rezultat promijenjenog geopolitikog poloaja poslije

pobjede nad faizmom i promijenjenog uticaja velikih sila na balkanskom
prostoru. Oba ova faktora imala su znaajan odraz na poloaj Bosne i Hercegovine, te na poloaj i meusobni odnos naroda Bosne i Heregovine.
Drugo zasjedanje AVNOJ-a prualo je izglede na puno ostvarenje
ciljeva Narodnooslobodilakog pokreta, pa i onog o oslobaanju svakog
naroda ponaosob, koji je bio stvarni temelj njegove snage i pobjede
nad faizmom. Meutim, u borbi za meunarodno priznanje, taj cilj
je uveliko morao biti rtvovan. Velika Britanija (u 1944. godini) to
priznanje uvjetovala je postizanjem kompromisa sa Izbjeglikom vladom Kraljevine Jugoslavije.
Njena Vojska u otadbini (etnici Drae Mihailovia), kao revan
saradnik faistikih okupatora, poinila je naroito masovne zloine u
Bosni i Hercegovini i Sandaku. Genocid nad Bonjacima odnio je
najvei broj rtava njenih zloina. Bosna i Hercegovina je u Drugom
svjetskom ratu bila poprite etiri genocida (ustaki nad Srbima, etniki
nad Muslimanima i nacistiki nad Jevrejima i Romima).
Kompromis sa Izbjeglikom vladom bitno je ojaao i velikosrpske tendencije u Narodnooslobodilakom pokretu, pa je za Jedinstvene vlade DFJ u toku 1945. godine prestalo priznavanje nacionalne
posebnosti Muslimana, a Sandak - u kome su oni imali relativnu
veinu (u odnosu na Srbe i Crnogorce) likvidiran kao federalna jedinica (31.3.1945.). Tome je snano doprinijelo i konano oslobaanje
zemlje s istoka na zapad, uz prisustvo krupnih jedinica Sovjetske armije,
to je dovelo do znaajnog nacionalnog debalansa u strukturi vlasti
obnovljene drave i velikosrpskog uticaja, tako da su neki srpski politiari ve 1945. godine predlagali ukidanje federalnih jedinica, odnosno,
republika.
Posljedica takvog razvoja bila je naputanje viepartijskog sistema
sa priklanjanjem Sovjetskom Savezu, dok je izgradnja socijalizma snano podstakla centralizaciju vlasti, koja odgovara velikosrpskom konceptu ureenja vienacionalne zemije.
U uvjetima hladnog rata ni to nije zadovoljavalo velikodravne i
blokovske interese SSSR-a. Godine 1948. to je dovelo do sukoba u kome
463

je Jugoslavija jedva - uz podrku drugog bloka - odbranila nezavisnost. Nezavisnost je potom odravana zahvaljujui meublokovskom
geopolitikom poloaju i oslonu na, u meuvremenu, izgraeni Pokret
nesvrstanih zemalja.
Tako stvorena, praksom Kraljevine optereena, konstelacija teko
se prevazilazila u itavom poslijeratnom periodu. Poetni velikosrpski
utjecaj, a onda i hladnoratovska atmosera meublokovskog sukoba uvjetovanog suprotstavljenim drutvenim sistemima, takoe su vodili centralizaciji drave, a time i zanemarivanju nacionalne ravnopravnosti.
Premda je ve prvim ustavima (1946. i 1963.) bila garantirana individualna ravnopravnost bez obzira na pol, narodnost, vjeroispovijest i
jezik, otpori stvarnoj ravnopravnosti nesrpskih naroda teko su savladavani. ezdesetih godina rukovodstvo zemlje shvatilo je da centralizacija vlasti znai sve veu neravnopravnost i da to Dravu vodi
u raspad. Ustavne promjene od 1963. godine ve su omoguile povoljniji
poloaj Republike, pa se Bosna i Hercegovina mogla vratiti odlukama
formuliranim na ZAVNOBiH-u. Neto kasnije, na osnovu toga konano je reguliran poloaj Muslimana kao nacije.
Bitni pomaci uinjeni su ustavnim izmjenama iz 1971. godine, a
Ustav iz 1974. godine otvorio je jasnije perspektive pune nacionalne
ravnopravnosti nesrpskih naroda. Onemoguavanje nacionalne supremacije sa bilo ije strane kod srpskog politikog rukovodstva izazvalo
je frustracije i ono je dvije godine kasnije naloilo izradu Plave knjige
- o nepravdama prema Srbima.
Na tom nezadovoljstvu uskoro je poelo okupljanje istomiljenika
ranije propalih velikosrpskih ideja. Titova smrt 1980. godine oznaila je
akceleraciju takvih tendencija i one su se sredinom osamdesetih godina
konstituisale u Velikosrpski pokret.
Kriznu situaciju, koja se nazirala uruavanjem socijalistikog drutvenog sistema, Velikosrpski pokret shvatio je kao ansu da ne samo
povrati supremaciju u zajednikoj vienacionalnoj dravi nego i da
ostvari davno zaplaniranu veliku, etniki homogenu Srbiju. Ove,
u poetku zakulisne i zavjerenike tendencije, konano su 1987. godine
464

na elo Pokreta izbacile faistoidnu figuru Slobodana Miloevia, koji

je s neskrivenim dravnikim ambicijama krenuo u realizaciju ve retabliranog i reafirmiranog velikosrpskog programa irenja srpskog
ivotnog prostora, i neposredno ugrozio sve nesrpske narode na
Balkanu, rizikujui da izazove i Trei svjetski rat.

Od dolaska Miloevia na elo, Velikosrpski pokret, politiko i dravno rukovodstvo Srbije nastupa otvoreno i agresivno, akcije postaju
munjevite tako da ih zateena javnost jedva prati, a jo manje shvata,
tim prije to stvarni dugoroni ciljevi ostaju duboko zamaskirani.
Antibirokratskom revolucijom uklonjeni su neeljeni kadrovi
u Srbiji, ukinute autonomije Kosova i Vojvodine, a van Republike
jedino je u Crnoj Gori stvoren kolaboracionistii reim. Populistikim
ponaanjem i obeanjima da e svi Srbi ivjeti u jednoj dravi,
Miloevi je brzo pribavljao oreol firera, a teritorijalnim zahtjevima na
Gazimestanu (28. 6. 1989.) najavio razbijanje Drave i ugroavanje
mira i susjeda. Metodima specijalnog rata i politikim prevarama podrivana je odbrana rtava i onemoguen jednovremeni i zajedniki
otpor stvarno ugroenih nesrpskih naroda.
U proljee 1991. godine, kad su se i u Srbiji javili ozbiljniji otpori
faizaciji zemlje, poto je dobijena podrka zavjerenike grupe Jazova,
Pokret je zakljuio da vie u postojeoj improvizaciji nije spreman da
gubi istorijsko vreme i krenuo u akciju na njeno ruenje. Poto
15. marta 1991. nije uspjelo zavoenje vanrednog stanja u zemlji,
pribjeglo se pojedinanim oruanim agresijama. Za sluaj da improviziranim carinskim sukobom (28. juna) i operetskim ratom (3. jula)
odmah ne padne vlada Slovenije, unaprijed je pripremljena njena amputacija i snage koncentrirane prema za secesiju i ugroavanje srpskog
stanovnitva optuenoj Hrvatskoj.
Agresija na Hrvatsku bila je ve ozbiljniji poduhvat, poto su srpske
teritorijalne pretenzije zahvatale i do 2/3 ukupnog dravnog teritorija.
465

Platformom za djelovanje Socijalistie partije Srbije (usvojenom

16. jula 1991.) i Beogradskom inicijativom (12. augusta 1991.), paralelno se krenulo u svoenje zajednike drave na veliku Srbiju, sada
definiranu kao: Crna Gora, Srbija i krajevi u kojima ive Srbi. Ta
nova tvorevina trebala se do oktobra osposobiti za samostalan dravni
ivot i istovremeno naslijediti savezne organe i funkcije pa time i zajedniku imovinu.
Platforma, Inicijativa i eskalacija sukoba u Hrvatskoj, a posebno
ishitreni pozdrav moskovskim puistima (19. augusta) skinuli su Miloevieve maske, pa je Evropska zajednica po skrenom Puu okrenula list
i Deklaracijom od 27. augusta odbila priznati mijenjanje granica
silom, imenovala agresora i rtvu agresije, a 7. septembra i sazvala
Haku mirovnu konferenciju.
Poto je ve prestala biti zajednika armija jugoslavenskih naroda,
najkasnije do druge polovine septembra 1991. godine i po kadrovskom
sastavu postala je jednonacionalna i faktiki vojska Beogradskom
inicijativom zacrtane Savezne Republike Jugoslavije, koja je to
ime ozvaniila tek 26. aprila 1992. godine.
Ulog je bio veliki, pa se pokrenuti stroj teko zaustavljao. Kad angairane snage u Hrvatskoj nisu donijele oekivane rezultate i kad je Predsjednitvo SFRJ 15. septembra 1991. ponovo odbilo zavesti vanredno
stanje i proglasiti opu mobilizaciju, njegov potpredsjednik (Branko
Kosti) izvrio je dravni pu i proglasio ratnu opasnost, a Vrhovna
komanda oruanih snaga, koja se nalazila u rukama velikosrpskih
generala, aktivirala ratni plan RAM i naredila mobilizaciju odreenih korpusa, izdvojenih u posebnu grupaciju pod komandom naelnika
Generaltaba Blagoja Adia. Zadatak ove grupacije bio je realizacija
plana RAM, odnosno, dostizanje granica krajeva koji ele ostati
u Jugoslaviji.
Aktiviranjem ratnog plana RAM, Bosna i Hercegovina bila je
najdirektnije ugroena. Izvrena je njena tiha okupacija i teritorij zloupotrijebljen za operativnu osnovicu etiri od est istovremenih operacija protiv Hrvatske. Uz to, petokolonaka Srpska demokratska stranka BiH je na vie od jedne treine dravnog teritorija proglasila srpske
466

autonomne oblasti (SAO). Na ovim podrujima suspendirana je

vlast Republike Bosne i Hercegovine, ime su SAO i pretvorene u
kolaboracionistike organe koji od sada sarauju ne samo sa okupacionim jedinicama nego i sa vladom Srbije neposredno.
U takvoj situaciji, poto joj je teritorijalna odbrana bila razoruana
i naoruanje u magacinima JNA, dravno rukovodstvo Republike pokualo je drugim legalnim postupcima i mjerama zatititi teritorijalni integritet Republike, a posebno se pouzdalo u ve sazvanu Haku mirovnu
konferenciju (7. IX. do 17. XII 1991.). Ova je konano, 17. decembra
1991. godine, presudila da se radi o disoluciji zajednike drave SFRJ, a priznanje Bosne i Hercegovine uvjetovala opim referendumom za nezavisnost Bosne i Hercegovine. Referendum je proveden na
zakonit nain i pod meunarodnim nadzorom 29. februara i 1. marta
1992. godine. Na njemu se za nezavisnu, samostalnu, suverenu i jedinstvenu Republiku Bosnu i Hercegovinu u postojeim granicama izjasnilo 63,4% glasaa. Na osnovu toga uslijedilo je meunarodno priznanje Republike (6. 4. 1992.), a onda i prijem u lanstvo Ujedinjenih
nacija (22. maja 1992.).
Predsjednitvo Republike zatrailo je 14. marta 1992. povratak
naoruanja teritorijalne odbrane, a jo od 1991. godine voeni su
razgovori sa JNA o modalitetima njene eventualne podjele ili povlaenja. Od svega toga nije bilo nita. Odluka o zadravanju silom teritorija Bosne i Hercegovine Beogradskom inicijativom projektiranoj
novoj dravi bila je donesena. Generaltab vojske je i po priznanju
Republike odbio povlaenje jedinica iz Bosne i Hercegovine, a ogluio
se i na 14. marta upueni - zahtjev Predsjednitva da se Republici vrati
naoruanje i oprema Teritorijalne odbrane.
Mjerama specijalnog rata gotovo je onemoguena odbrana, i dovreno pregrupisavanje snaga i materijalnih sredstava za do tanina razraenu i isplaniranu operaciju, koja je u dvadesetak dana trebala sruiti
Predsjednitvo i Vladu, te zaposjesti neefektivno okupirani dio Republike
nastanjen nesrpskom veinom. Za operaciju je angairano est korpusa
kopnene vojske, Zrakoplovstvo i mahom ubaene paravojne formacije,
sa ukupno 200.000 vojnika i ogromnom tehnikom.
467

rtva se sada morala braniti bez obzira na sve okolnosti. Otpor

se postepeno konsolidirao, a naroito su ga generirali monstruozni
i masovni zloini genocida, koji su sa okupiranih teritorija pokrenuli i nepregledne kolone izbjeglica.
Velikosrpski lobi je, naalost, i na meunarodnom planu nametnuo
da se oigledno spoljna agresija na Bosnu i Hercegovinu sa faistoidnim ciljevima osvajanja ivotnog prostora i genocidnog unitenja na
tom prostoru zateenog nesrpskog stanovnitva i u organima UN tretira kao unutranja stvar rtve agresije i graanski rat, u koji se
Savezna Republika Jugoslavija sramno mijea. Umjesto Poveljom
i Definicijom agresije (iz 1974.) predviene vojne intervencije UN,
Savjet sigurnosti je prema njoj (30. 5. 1992.) samo uveo sankcije.
Organizacija Ujedinjenih nacija, odnosno njen Savjet sigurnosti
ovom kapitalnom grekom produio je agoniju rtve agresije, a kolebljivim stavom prema narastajuem faizmu rizik Treeg svjetskog
rata uinio vrlo ostvarljivim. Nasjedajui agresorovim stavovima o
nemogunosti zajednitva, u agresiju se 1993. godine ukljuila i Hrvatska, druga rtva agresije, ija se jo treina teritorija nalazila pod
agresorovom okupacijom.
Vijesti o zloinima genocida, o masovnosti i monstruoznosti svih
oblika poinjenih zloina sporo se probijala u svjetsku javnost, ali su i
sigurno krile put. Uznemireno javno mnijenje iniciralo je mnoge akcije
koje su vlade velikih sila prinudile na povlaenje sve ispravnijih poteza
za suzbijanje narastajue opasnosti faizma.
Obustava hrvatske agresije i hrvatsko-bonjakog sukoba, nemogunost agresora da porazi Bosnu i Hercegovinu, iako je ve bio ovladao
sa dvije treine njenog teritorija i uspostavljanje ravnotee na ratitu jaanjem Armije Republike Bosne i Hercegovine, obrazovanje Meunarodnog suda za sudsko gonjenje lica odgovornih za ozbiljne povrede
meunarodnog humanitarnog prava, poinjene na teritoriju bive
Jugoslavije od 1991. godine i odluka Sjedinjenih Amerikih Drava
da se neposredno angaira u obustavi sukoba na Balkanu, nakon ega su
uslijedili i zrani udari NATO-pakta po srpskom agresoru. U nespremnosti meunarodne zajednice da vojno porazi faizam, ti udari konano
468

su doveli do 36-og ozbiljnog primirja, (obustave vatre 12. oktobra 1995.),

te pregovora u Dejtonu (1. do 21. novembra 1995.) i sveanog potpisivanja Dejtonskog Okvirnog mirovnog sporazuma u Parizu (16. decembra 1995.). Sudsko gonjenje i kanjavanje mnogobrojnih poinilaca
zloina ostat e dugo aktuelno, a od konanog ishoda tog procesa zavisit e u budunosti i sudbina i stabilnost drave Bosne i Hercegovine.
Za nezavisnu dravu Republiku Bosnu i Hercegovinu Sporazum je
bio porazan, kako ga je nedavno ocijenio Ivo Komi, lan Predsjednitva i neposredni uesnik pregovora u Dejtonu. Nametnuti i promaeni Sporazum, bio je - opet po njegovoj ocjeni praktino objelodanjivanje sporazuma Miloevia i Tumana, efova drava agresora na Bosnu i Hercegovinu pa je razumljivo to ni poslije vie od 15
godina pregovori nisu zavreni i to Bosna i Hercegovina ne moe da
krene s mjesta, to je to najgore iskustvo troipogodinjeg Odbrambenog
rata i uloge meunarodne zajednice u njemu.

Konstituisanjem Bosne i Hercegovine u ravnopravnu federalnu

jedinicu Demokratske Federativne Jugoslavije i njenog Zemaljskog
antifaistikog vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine 25.
novembra 1943. godine u Mrkonji Gradu, Bosna i Hercegovina je poslije 480 godina obnovila svoju dravnost, to je bez sumnje najznaajnija tekovina zajednikog Narodnooslobodilakog rata njenih naroda
Srba, Muslimana i Hrvata.
inom konstituisanja federalne Bosne i Hercegovine u okviru
Demokratske Federativne Jugoslavije i prihvatanjem i odobrenjem rada
ZAVNOBiH-a i Delegacije ZAVNOBiH-a AVNOJ je zvanino prihvatio i, u Rezoluciji iz Mrkonji Grada precizno navedenu notornu
injenicu, da u Bosni i Hercegovini ive tri naroda Srbi, Muslimani
i Hrvati, dakle da su i Muslimani nacija. Meutim, valja rei da Bosna
i Hercegovina nije prihvaena po nacionalnom kriteriju, nego kao nacionalno mjeovita teritorija. Meutim, Bosna i Hercegovina je u DFJ ipak
469

ula kao jedino nacionalno mjeovito podruje, ime je rjeavanje ostalih,

ostavljeno za kasnija vremena iako je Sandak status federalne jedinice
imao jo od Savjetovanja u Stolicama septembra 1995. godine ZAVNO
Sandaka, bilo ve (20.XI 1943.) konstituisano.
Posljednja dva rata, koaliciona faistika agresija i okupacija Kraljevine Jugoslavije i agresija jo neproglaene Savezne Republike Jugoslavije
na Referendumom odluenom (1. marta 1992) i meunarodno priznatom nezavisnom Republikom Bosnom i Hercegovinom, praena
su najteim zloinima ukljuujui i genocid.
Od Bekog rata (1683. do 1699. godine) Bosna je bila izloena
masovnim ratnim zloinima i prozelitizmu, najavljenim carskim proklamacijama. Ve u tom esnaestogodinjem ratu Bosna je bila izolovana od ostalog dijela Osmanskog carstva i preputena samoodbrani i
velikim ljudskim gubicima. Osnovni uzrok tim gubicima bila je u Evropi
vladajua doktrina cuius regio eius religio.
U XVIII stoljeu to joj se od austrijskog cara ponavljalo vie puta i
tek u treem Dubikom ratu (1788. do 1791.) prvi put je muslimanskom
stanovnitvu okupiranih teritorija obeana sloboda vjeroispovjedanja,
ali je ve od 1711. godine najdosljedniji njen protagonista postala Carska
Rusija, u iju slubu se uveliko ukljuila Srpska pravoslavna crkva.
U takvim situacijama najbrojnije, muslimansko stanovnitvo
Bosne moralo je u prioritet staviti odbranu domovine bez obzira na
to ta se deava na glavnim frontovima Carstva. To je od pojave Grkog projekta (1774. godine) kojim je otvoreno istono pitanje odnosno likvidacija Osmanskog carstva i podjela njegovih posjeda na Balkanu,
postalo njihov apsolutni prioritet. Bosanski namjesnik TEFTEDARIJA,
roen u Sarajevu to je, potvrdio svojom smru ispijajui sultanov otrov,
rijeima Glavu dajem, a kamena nedam.
U XX stoljeu masovne zloine prozelitskog karaktera poinila je
Crnogorska vojska u Balkanskom ratu 1912. godine (za razliku od saveznike Vojske Kraljevine Srbije). Slini postupci velikosrpskog karaktera
javili su se i po zavretku Prvog svjetskog rata 1918. do 1925. godine.

470

Najtee i najmasovnije zloine poinili su njemaki nacisti u Drugom

svjetskom ratu, koji su odnijeli dvadesetak miliona nevinih civilnih
rtava, od ega su ak 6,000.000 Jevreji. Da se to ne bi ponovilo, 1948.
godine Ujedinjene nacije su donijele Konvenciju o sprjeavanju i kanjavanju genocida.
Faistiku agresiju na Kraljevinu Jugoslaviju izvrenu u aprilu 1941.
godine pripremio je lino Adolf Hitler, poto je britanska Obavjetajna
sluba 27. marta 1941. godine sruila namjesnika Pavla i Vladu Cvetkovi
Maek, koja je samo dva dana ranije (25. marta 1941) potpisala akt o
pristupanju Kraljevine faistikom Trojnom paktu. Pored Njemakog
Treeg rajha u agresiji su uestvovale Kraljevina Italija kao drugi lan
Osovine Rim-Berlin, te satelitska Maarska i Bugarska, za ta su od
vrhovnog komandanta Poduhvata nagraene ueem u aneksije dijelova Kraljevine, a Italija i u okupaciji najveeg dijela okupirane zemlje.
Aprilski rat 1941. trajao je kratko, jedva 12 dana. Trupe Treeg rajha
u toku invazije same su zauzele i zaposjele sedam osmina dravne teritorije i saveznicima u agresiji ostalo je da svojim trupama posjednu,
na ministarskoj konferenciji sila Osovine u Beu 21. i 22. aprila 1941.
godine, dodijeljene im teritorije. Na toj konferenciji za aneksiju uesnicima u agresiji dodijeljeno je skromnih 50.000 km2 sa 4,053.000 stanovnika, dok su preostalih 200.000 km2 sa 14 miliona stanovnika dodijeljene
silama Osovine za organizaciju okupacione uprave, odnosno za kasniju
raspodjelu u okviru evropskog Raumordnunga (ureenje prostora).
Sa anektiranih podruja jo u toku invazije izvreno je protjerivanje
nacionalno nepoeljnih elemenata, dok je u njemakim okupacionim
zonama (Srbija i sjeverni dio NDH) uskoro poeo genocidni program
Treeg rajha prema Jevrejima i Romima, a ustakog reima u NDH i
prema Srbima, za ta je Paveli dobio odobrenje od Hitlera prilikom
njegove posjete Berhtesgadenu 6. juna 1941. godine. Ustaki genocidni
plan je predviao da se 1/3 Srba iseli u Srbiju, 1/3 da se prevede u katoliku vjeru i 1/3 pobije (kasnije je korigovan u toliko to je NDH trebala
primiti 250.000 Slovenaca iz Treeg rajha anektirane tajerske i Koruke
i toliko Srba iz NDH iseliti u Srbiju.

471

Genocid nad Jevrejima i Romima na njemakom okupacionom i

interesnom podruju bio je u nadlenosti njemake Slube bezbjednosti
i njenog IV odsjeka Gestapoa i ako su kao pomoni organi uglavnom
angaovani i organi kolaboracionistike policije.
Ukupan broj Jevreja zateen u okupiranoj Jugoslaviji procijenjen
je izmeu 68.000 i 82.000 i svi su uglavnom zateeni na njemakom
interesnom podruju, pa je Hinko Gelb ukupne rtve genocida nad jugoslovenskim Jevrejima zaokruio na 60.000, to znai da ih je preivjelo
blizu 20.000 - (16.500 do 1948. preivjelih okupljeno je u zemlji), oko
3.000 van zemlje i 1.300 poginulo u NOR-u). Procjena jevrejskih rtava za
Bosnu i Hercegovinu kree se oko 10.000 (B. Koovi) a broj preivjelih
oko 4.000.
Broj romskih rtava genocida u Jugoslaviji Koovi je procijenio
na 27.000, od toga u Bosni i Hercegovini 5.000.
Ukupne stvarne gubitke Bosne i Hercegovine Koovi je procijenio
na 382.000, od ega Srbi i Crnogorci 209.000, Hrvati 79.000 i Muslimani
75.000. Veu polovinu Srba i Muslimana istraivai uglavnom pripisuju ustakom genocidu nad Srbima i etnikom genocidu nad
Muslimanima. Zaustavljanje meusobnog istrebljenja u itavoj zemlji
treba prije svega zahvaliti uspjenom razvoju NOR-a, ali i nepovoljnom
razvoju dogaaja po okupacione sile i njihove saradnike.
Uprkos nadanju ovjeanstva da se genocid poinjen u Drugom
svjetskom ratu nikad vie nee ponoviti i uprkos donoenju meunarodne Konvencije o spreavanju i kanjavanju genocida, genocid se
ponovio na vie strana. Meunarodni krivini sud za gonjenje lica odgovornih za teka krenja meunarodnog humanitarnog prava poinjenih
na teritoriji bive Jugoslavije od 1991. godine donio je i prvu presudu
da je (u Bosni i Hercegovini) uinjen genocid na Bonjacima.

472

DEVETI DIO
PRILOZI

1. Manje poznati termini i pojmovi

2. Izvori i literatura
3. Skraenice
4. Akcenti recenzija
5. Registar linih imena
6. Registar geografskih pojmova
7. Biljeke o autoru
8. Sadraj sa popisom ilustracija

Prilog 1
1. MANJE POZNATI TERMINI I POJMOVI
A
= odricanje;
= pomonik (zemaljskog poglavara u BiH);
= pismo, zahtjev, apel;
= devirmom, u janiare regrutovani djeaci;
= naslov svih zapovjednika osmanske plaene
vojske, posjednik, gazda;
agaluk
= fortifikacijski pripremljen odsjek odbrane u
kapetanijama Bosne, sa po stotinjak ljudi, posjed;
ahdnama
= pismena obaveza, jamstvo, garancija,
obeanje, zakletva, povelja;
ajan
= prvak, uglednik, predstavnik stalea;
aka
= kovani srebreni novac, aspra;
akin
= upad, rejd;
akindija
= pripadnik trupa za izvoenje dubokih rejdova
u neprijateljsku teritoriju;
akindijska oblast = mobilizacijska i koncentracijska prostorija
akindijskih odreda;
alaj
= operativna formacija spahija sandaka;
alaj-bajrak
= slubena zastava alaja;
alajbeg
= zapovjednik alaja, puka spahija u Sandaku;
alemdar
= zastavnik;
alijansa
= savez;
aneksija
= prisajedinjenje;
apostolska stolica = papsko sjedite u Rimu;
arebica
= arapsko pismo, bosanska varijanta bosanica, matufovica;
arhiepiskop
= mitropolit, vladika;
arhijerej
= svetenik vieg ranga;
arhimandrit
= sveteniki in u pravoslavnoj crkvi, starjeina
manastira;
abjuracija
adlatus
adresa
adami oglan
aga

475

arhont
arhontija
arhiupan
arsenal

arzulah
asker
atlantikum
azap
auksilije

= oblasni gospodar, glavar, dux, knez;

= oblast (na ijem elu se nalazi arhont);
= veliki upan, nadupan;
= ustanova za izradu, opravku i uvanje oruja,
municije, vozila i drugih vojno tehnikih
sredstava;
= predstavka (vidi mahzar);
= vojska, vojnik, vladajui sloj u Osmanskom
carstvu, koji je upravljao Carstvom i branio ga;
= geoloki optimalni postglacijalni period
karakteristian po zatopljavanju;
= pjeak naoruan pukom;
= pomone ete u Rimu;
B

babuni
bajan
bajrak
bajraktar
balada
balista
balistari
baljemez top
ban
banat
bandera
banderija
barbar
baron
baruthana
bastion

476

= vrsta hereze pripisivana i Crkvi bosanskoj;

= ban, vladar, avarska titula;
= zastava, osnovna taktika i formacijska
jedinica spahija, 50 kopalja;
= zastavnik, bajraktar;
= romansa;
= vrsta mone bacake sprave;
= posade balista;
= dalekometni top, top velikog kalibra;
= vladalac, gospodin, gospodar (avarska titula);
= banovina, oblast kojom upravlja ban;
= zastava;
= operativna vojna jedinica u srednjevjekovnoj
Evropi;
= divljak, neobrazovan ovjek koji ne zna
grki, latinski jezik;
= plemika titula, vitez;
= skladite za uvanje i odravanje baruta;
= utvrenje, grudobran, petougaono utvrenje
sistema odbrane;

baa

baaga
baibozuk
batina
bedel
bedelija
bedem
beg
beglerbeg
bejlik
beledija
beneficium
beraja
berat
belija
binbaa
biskupija
bitka
bogumili
boj
borba
bosanica
Bosna srebrena
Bonjanin
brea
bujuruldija
buljubaa
buljuk
buzdov(h)an

= starjeina (odobaa = starjeina sobe, onbaa

= desetar, subaa = zamjenik starjeine, buljukbaa = komandir buljuka, juzbaa = stotinar,
bimbaa = komandant tabora 1.000 vojnika);
= starjeina aga;
= neregularne trupe, jedinice;
= nasljee, ift, batina;
= zamjenik, onaj koji za platu zamjenjuje
vojnog obveznika;
= zamjena; ustanova zamjene;
= tvravska ograda, element tvrave;
= plemika titula;
= vojni i civilni zapovjednik pokrajine, ejaleta;
= vrsta saveza plemenskih starjeina;
= gradska optina;
= zemljini posjed ustupan ratnicima Rimske
imperije;
= oni koji ne plaaju porez u Osmanskom carstvu;
= vrsta carskog akta, naredba, povelja o
privilegijama;
= najamni vojnik;
= tisunik, zapovjednik 1.000 vojnika,
komandant tabora;
= dijeceza, eparhija;
= sudar vojnih strategijskih tijela;
= pravi krstajni, redovnici Crkve bosanske;
= sudar operativnih jednica;
= sudar taktikih jedinica;
= bosansko pismo, ensko pismo, zapadna
brzopisna irilica, takoe bosanska arebica;
= franjevaka provincija Bosna (od 1679);
= Bosanac (arhaian oblik);
= prolom, prodor (u bedemu, u odbrani);
= naredba, zapovjedno pismo pae (valije);
= starjeina buljuka;
= odred, taktika vojna jedinica;
= vrsta hladnog oruja;
477

C
Carska garda
centurija
centurion
cenzus
ceribaa
citadela
civitas

= vidi Carska vojska;

= eta, formacija Rimske
vojske od 100 vojnika;
= starjeina centurije;
= visina poreza kojom se odreuje status
obveznika;
= sinonim za starjeinu uopte, vojvoda,
voa demata Roma;
= glavna tvrava, oslonac ukupnog sistema
odbrane grada;
= grad, opina, drava;

ardak
atrnja
au
erahori
erisurudije
eta
ifija
ifluk
ifluk sahibija
ift

= spratni drveni odbrambeni i stambeni objekat;

= cisterna;
= vojni starjeina nieg ranga, izvrilac;
= radnici za odravanje i opravku
fortifikacijskih objekata;
= vojna policija;
= manji odred vojske, obino broji 100 vojnika;
= zakupnik ifluka;
= iznajmljeni zemljini posjed;
= vlasnik ifluka;
= obradivo zemljite dovoljno za izdravanje
porodice, batina;

atib
ehaja
uprija

478

= pisar;
= nadzornik, zastupnik, zamjenik, pomonik;
= most;

D
dahija
debelacija
deftedar
defter
defterhana
dekan
dekarhija
dekurija
delija
derbendije
derebeg
derebejlik
despot
dervi
devirma
devedija
dijak
dijeceza
dimiskija
dirlik sistem
dirlik
divan
divanefendija
dizdar
doktrina
dolama

= nasilnik, zulumar;
= unitenje neprijatelja u ratu;
= finansijski upravitelj;
= registar, popis vojnih obveznika u
Osmanskom carstvu;
= raunovodstvo;
= desetina (u Dubrovniku);
= 10 vojnika;
= desetina, deset vojnika, deset (ilirskih) sela;
= vojnik, plaeni konjanik;
= pomoni vojnici, uvari klanaca, i drugih
objekata na putu;
= nasilnik, uzurpator, odmetnik od vlasti sultana;
= uzurpirano plemstvo;
= tiranin, samodrac, vladarska titula u Srbiji;
= redovnik, pripadnik tarikata;
= nain regrutovanja janiara do 1637. godine;
= kamilar;
= pisar, prepisiva;
= upravno podruje vladike, biskupa, dio rimske
provincije;
= sablja, kovana u Damasku;
= dohodovni sistem nagraivanja spahija za
uee u ratu;
= dohodak sa dodijeljenog vojnikog posjeda
timara;
= vijee (npr. carsko ili vezirsko), dravni
savjet, vlada, sjednica;
= sekretar vlade;
= zapovjednik kule, tvrave;
= uenje, sistem teorijskih postavki i praktinih
rjeenja;
= vrsta gornje haljine;

479

dragoni
ducatus
dud
dux

= vrsta konjice u arapskim vojskama;

= vojvodstvo;
= dux, voa, vojvoda, ef Mletake republike;
= vojvoda, hercog, duca;
D

debedije
debelije
debhana
demat
demat IZ
dilit
dizija
dizjedar

= oruari Osmanske vojske, logistika;

= snadbjevai, logistika;
= intendantsko skladite, ustanova;
= zajednica, (seoska samouprava, mahala u
gradu) manja vojna jedinica;
= osnovna islamska zajednica;
= koplje (kratko);
= glavarina hara;
= skuplja, zakupnik poreza;

ule

= projektil;
E

= slubena objava (Rimskog cara)

= starjeina, vladar, namjesnik;
= namjesnitvo, teritorija pod upravom egzarha;
= pokrajina, najvea upravna jedinica
Osmanskog carstva;
ekumenski patrijarh = titula carigradskog patrijarha;
emir
= vladar pokrajine;
emirat
= pokrajina pod upravom emira;
entitet
= cjelina, dio cjeline;
eparhija
= oblast pod upravom episkopa;
esnaf
= organizacija zanatlija, odnosno trgovaca u
Osmanskom carstvu;
eskadra
= plovna ili letea vojna formacija;
edikt
egzarh
egzarhat
ejalet

480

eskadron
ekenazi

= osnovna formacijska i taktika jedinica u konjici;

= Jevreji ekenaskog obreda, slue se jidiom;
F

falanga
faina
federati
ferman
fetva
feud
filurija
flotila
forum
front

= zbijeni stroj pjeaka, kopljanika, osnovni

oblik borbenog poretka u starom vijeku;
= snop prua, liktorski znak;
= pokoreni, unajmljeni saveznici u Rimu i
Vizantiji;
= carski ukaz, carska naredba;
= pravna uputa, miljenje;
= leno, imanje dobijeno od vladara za uee
u ratu;
= zlatnik, dukat, porez odsjekom koji plaaju
Vlasi i neki stoari;
= mala flota, odred brodova na rijeci, rijekama
ili priobalju;
= trg, gradska skuptina (u Rimskoj imperiji);
= prednja strana vojnikog stroja, prednji kraj
odbrane;
G

galija
galiot
gazija
glacijalni period
gost
gradina
gramata
grenadiri
guverner
genocid

= laa na vesla;
= vesla na galiji;
= heroj, ratni junak, pobjednik;
= geoloki period - ledeno doba;
= redovnik vieg ranga Crkve bosanske;
= razvalina graevine, sklonita;
= proklamacija;
= naziv za pripadnike elitnih pjeadijskih i
konjikih jedinica u evropskim zemljama;
= namjesnik, upravnik;
= unitenje naroda (ili njevog dijela), najtei
zloin po meunarodnom pravu;
481

H
hadija
hagada
haham
hahambaa
hajduk
halifa
halifat (hilafet)
hekatontarhija
hipaspisti
hamam
han
handar
hara
harambaa
haramija
has

haseija
hatihumajum
hatierif
havan
haznadar
helenizam

hendek
herceg
hereza, heretici

hilafet
482

= hodoasnik;
= pria - u hebrejskoj tradiciji;
= mudrac, rabin u sefardskoj optini;
= vrhovni rabin, sefardske zajednice u
Osmanskom carstvu;
= odmetnik, razbojnik;
= vrhovni poglavar muslimana;
= ustanova halife;
= 1/3 tagme, 100 vojnika;
= elitne jedinice Vizantije;
= kupatilo;
= vladar;
= vrsta noa;
= glavarina, porez u Osmanskom carstvu;
= stareina haramija, odmetnika, hajduka;
= razbojnik;
= najkrupniji vojniki posjed (timar) sa
dohotkom od preko 100.000 aki, dodjeljivan
velikodostojnicima u provincijama ili na
Porti Osmanskog carstva;
= vii oficir janiarskog korpusa;
= hatierif, povelja;
= sveana povelja;
= prangija, baca mina, artiljerijsko orue;
= blagajnik, uvar riznice;
= godine prevlasti grkog jezika i
kulture od Aleksandra velikog do Augusta
(634 godine);
= opkop oko bedema tvrave, utvrenja;
= nadvojvoda, (herzog, njem. titula);
= krivovjerje, krivovjernici. Katolika i
Pravoslavna crkva su za to optuivali i Crkvu
bosansku;
= ustanova halife;

hia
holocen
homo sapiens
horda
horion
husari
husiti

= zajednika kua krstjana Crkve bosanske;

= geoloka sadanjost planete zemlje;
= savremeni ovjek, obdaren razumom;
= formacija skitakih plemena;
= zemlja;
= teka konjica (u Evropi);
= sljedbenici Jana Husa;
I

idare madlis
ilmija
imaret
inkvizicija
irada

= savjetodavno vijee;
= svetenstvo, uenjaci;
= dobrotvorna ustanova;
= stalni crkveni sud Rimokatolike crkve
(osnovan 1231. radi istrage heretika);
= zakljuak, obeanje;
J

jaja
janiari

jerej
jerli kullu
jidi
joklama

Juruci

juzbaa

= pjeadija;
= nova vojska, dobro opremljena i uvjebana
regrutovana od mladih zarobljenika
ustanovljena 1329. ukinuta 1826. kasnije
regrutovana devirmom;
= svetenik, jerarh;
= domae sluge, teritorijalna, ejaletska vojska;
= mjeavina njemakog, ruskog i hebrejskog
jezika, jezik Jevreja istone i srednje Evrope;
= smotra svih vojnih obveznika (izvodila se po
sandacima), godinji, popis i korigovanje
deftera utvrivanjem uloge, obaveza i
privilegija pojedinaca;
= tursko-tatarska nomadska plemena, koja su
davala Jurine konjanike, kao jezgro
akindijskih odreda;
= stotinar, komandir ete;
483

K
katari
kadiasker
kadija
kadiluk
kagan
kaganat
kaima
kajmekam
kalauz
kan (han)
kanon
kanunnama
kaporalisi
kapetanije
kappi kullu
karabinjeri
karaula
kardinal
kasaba
kastelan
kastrum
katel
katun
kaza
kirasiri
klanac
klin
484

= katarsko-dualistiki pokret, vrsta hereze;

= vojni sudija;
= erijatski sudija;
= kadijsko zvanje, nadleno podruje jednog
kadije;
= car careva (avarska titula);
= avarska drava;
= lino pismo Sultana;
= zastupnik vezira ili valije u jednom upravnom
podruju;
= vodi;
= vladar;
= pravilo, odluka, crkveni zakon;
= zakonski akt erijatskog prava, koji izdaje
vladar;
= nie starjeine u Dubrovakoj vojsci;
= poseban sistem graninog osiguranja i
odbrane zemlje u Bosni;
= snage Porte, najamnika konjika i pjeadijska
garda sultana;
= vrsta evropske konjice, naoruane sabljama i
karabinima;
= straarnica;
= svetenik do pape;
= varoica;
= zapovjednik grada (i u srednjovjekovnoj Bosni);
= rimski utvreni logor;
= tvrava, grad;
= privremeno, ljetno boravite stoara;
= upravna jedinica u Osmanskom carstvu (srez,
kotar);
= vrsta teke konjice (sa prsnim oklopom);
= uzak prolaz, sutjeska, kanjon - vrata,
= taktika formacija konjice za proboj

kmet

kohorta
kolon
kolski logor
komes
konkordat
kopljanik
koplje
kordon
krajite
krilo
kula
kumbara
kurija
kustodija
kvartar

neprijateljskog fronta u srednjem vijeku;

= zavisni zemljoradnik, dobijao od vlastelina
selite na obradu za ta je plaao feudalnu
rentu, zadrao je pravnu i poslovnu
sposobnost i selite je mogao otuiti;
= deseti dio legije (u Rimu) sastojala se od est
centurija;
= naseljenik na latifundiji;
= avarski pokretni ring;
= knez, komandant tagme, tribun, arhont;
= sporazum, nagodba;
= vojnik naoruan kopljem;
= osnovna taktika jedinica teke konjice,
sastojalo se od viteza-kopljanika i pratnje;
= traka, lanac vojnih straa za zatitu granice;
= krajina, serhat;
= andarmerijska austrougarska ustanova na
nivou okruga (jaine ete);
= kameni spratni odbrambeni i stambeni objekat;
= vrsta starinske granate, artiljerijsko orue koje
baca kumbare ima isti naziv;
= Papin dvor, vijenica;
= nadzornitvo, inspektorat;
= najmlai geoloki sloj zemljine kore;
L

ladino
lafet
lagum
latifundija
legat
legija
leno

= jevrejsko-panski dijalekt, maternji jezik

sefarda u Osmanskom carstvu;
= prednji dio za prevoz artiljerijskog orua;
= podzemni prolaz, mina;
= veleposjed u Rimskom carstvu;
= carski ili papin izaslanik najvieg ranga
(u ratnom pohodu, u nekoj dravi);
= vea vojna, operativnotaktika formacija Rima;
= feudalno dobro;
485

limes
listina
liturgija
liva
lubarda

= specifino utvren granini bedem u

Rimskom carstvu;
= javna isprava u srednjevjekovnoj Bosni;
= bogosluenje;
= okrug, vojni okrug;
= vrsta starinskog topa;
M

magnat
mahala
mahzar
maniheji
martoloz
maala
matrijarhat
medresa
medlis
mekteb
menzilhana
mera (merh)
mezolit
milet
mirija
miralaj
mitropolit
mlat
mogori
moira
monoksil
mramorje
486

= monik, velmoa;
= gradska etvrt;
= predstavka;
= po vjerskom uenjaku Maniheus-u nazvano
dualistiko uenje o dobru i zlu;
= pomoni vojnik, vojnik-graniar;
= zublja, baklja (kao mobilizacijski znak);
= vladavina majke;
= srednja vjerska i svjetovna kola;
= skuptina;
= osnovna kola;
= stanica za zamjenu potanskih, tovarnih i
jahaih konja;
= vizantijska taktika formacija, (sa merhom
na elu);
= srednje kameno doba;
= narod, vjernici odreene religije;
= carska zemlja, sva zemlja u Osmanskom
carstvu;
= komandant spahija sandaka, alajbeg;
= in u Pravoslavnoj crkvi, iza patrijarha;
= vrsta hladnog oruja;
= vrsta zakupnine zemljita (u Dubrovniku);
= operativna jedinica u Vizantijskoj vojsci (tri
tagme);
= jednotrupac, amac, odnoderevka;
= nekropola, groblje;

mualim
muderis
mudir
muftija
muhafiz
muhtar
mulk
municipium
musafirhana
muselim
mustahfiz
muir
mutesarif
muteselim
mutevelija
muar

= uitelj, nastavnik;
= profesor;
= predstojnik kotarske ispostave;
= pravnik najvieg ranga na odreenom podruju;
= zapovjednik, uvar velike tvrave u rangu pae;
= seoski knez, starjeina mahale;
= privatni posjed, batina, ift, mile;
= grad, civitas;
= gostinska kua;
= funkcioner lokalne uprave, upravnik;
= uvar, lan stalne vojne posade, zadatak:
odravanje tvrava i fortifikacijskih objekata;
= maral;
= upravnik, naelnik grada, okruga;
= vojni upravnik manje teritorijalne jedinice;
= upravnik vakufa;
= vrsta artiljerijskog orua, kumbara;
N

nadrabin
nahija
naib
nazir
nefer
neolit
nia
nizam

= vrhovni rabinski autoritet u dravi, pokrajini;

= najmanja upravna jedinica Osmanskog carstva;
= zamjenik, zastupnik;
= kontrolor, inspektor;
= obian vojnik, pjeak;
= mlae kameno doba;
= udubljenje (u zidu);
= redovna, aktivna vojska Osmanskog carstva;
O

oda
odak
odakluk-timar
onbaa

= soba, desetina (vojna formacija);

= dvor, dvorac, dom, korpus;
= specifian, nasljedni oblik timarskog sistema
u Bosni (od 1594.);
= desetar, zapovjednik 10 vojnika;
487

optimat
= aristokrata, plemi (u Rimu);
optimum atlanticum = optimalni geoloki postglacijalni period,
karakteristian po zatopljavanju;
ordija
= vojska, velika vojna jedinica;
orta
= osnovna operativno-tehnika formacija u
Osmanskom carstvu;
osmanizam
= ideologija pretvaranja vienacionalnog
Osmanskog carstva u jednonacionalnu,
tursku dravu;
orsag
= drava (vidi rusag);
P
= vladar, car;
= neznabotvo;
= varoica;
= vice kralj, izaslanik pape;
= staro kameno doba;
= ograda od kolja;
= gospodin, gospodar;
= oklop;
= policajac;
= v. kurija;
= general, visoki dostojanstvenik;
= teritorija kojom upravlja paa;
= heretici, bogumili, krstjani, maniheji;
= poglavar pravoslavne crkve;
= mali rob, mladi plemi u pratnji viteza,
gospodara, skutonoa;
peharnik
= funkcija na dvoru - ceremonijalmajstor;
pijade
= pjeadija;
plementina
= veliki feudalni posjed;
piraterija
= gusarstvo;
piv
= glavni oslonac, stoer odbrane;
poklisar
= diplomatski predstavnik;
porta, Visoka porta = naziv vlade u Carigradu;
padiah
paganstvo
palanka
palatin
paleolit
palisada
pan
pancir
pandur
papska kurija
paa
paaluk
patareni
patrijarh
pa

488

prahistorija
prefektura
pretor
primiur
pronija
pronijar
providur
prozelitizam
puk

= predhistorija;
= uprava grada, pokrajine u Rimu, jedno
vrijeme najvia upravna jedinica;
= in u Rimskom carstvu;
= seoski knez, elnik vlakog plemena ili
demata;
= feudalno dobro u Vizantiji;
= vlasnik feudalnog dobra u Vizantiji;
= namjesnik mletake pokrajine;
= manija obraanja na drugu vjeru;
= vojna jedinica, (pukovnija);
R

rabin
raja
redif
redvij
refugium
regent
rejd
rijaset IZ
ring
ropci
roj
rusag
rudija

= funkcioner jevrejske vjerske zajednice;

= proizvodni, podaniki sloj drutva u
Osmanskom carstvu;
= rezerva;
= redut, unutranji dio utvrenja, poslednji
oslonac;
= sklonite, zbjeg, zbjeite;
= kraljevski namjesnik;
= prepad, iznenadan brz napad, upad;
= starjeinstvo IZ u dravi;
= krug, avarsko utvrenje krunog oblika;
= ljudi koji su kidnapovali, hvatali, i prodavali
Bonjane u ropstvo na mediteranskim trgovima;
= taktika formacija od desetak konjanika za
gonjenje neprijatelja u srednjem vijeku;
= feudalna skuptina (drava) srednjovjekovne
Bosne (od maarskog orginala orsag);
= graanska srednja kola;
S

sadrazam

= veliki vezir Porte;

489

samokres
samostrel
sandak
sandak-beg
sandaktar
saper
sapiens
sebilj
sefardi

sejmeni
selite
senat
senior
serasker
serdar
serdendekdija
serhat
sibjanmekteb
sidil
silahdar
sinagoga
sinod
sizeren
sojenica
spahija
stanak
starac
status quo
status quo ante
490

= vrsta puke, pali se kremenom umjesto

fitiljem;
= vrsta srednjovjekovnog bacakog oruja;
= oblast, okrug (upravna jednica u Osmanskom
carstvu);
= zapovjednik i upravnik upravne teritorijalne
jedinice sandaka;
= bajraktar alaja, alajbajraktar;
= kopa rovova;
= mudar, pametan;
= javna dobrotvorna esma, bunar;
= jevreji porijeklom sa Pirinejskog poluostrva,
zapada - magreba, slue se idiomom panskohebrejskog jezika Ladino;
= policajci;
= ljetno ili zimsko stanite nomada;
= vijee staraca, dravni savjet;
= davalac feudalnog dobra;
= komandant pohoda, komandant oblasti;
= janiarski starjeina, starjeina u Crnoj Gori;
= jurinik, dobrovoljac;
= krajina, krajite, granini okrug, oblast ili
provincija;
= osnovna kola;
= sudski protokol;
= oruniar;
= jevrejski hram, zgrada za zajednike
aktivnosti u judaizmu;
= crkveni sabor, crkveno vijee;
= stariji vlastelin, davalac zemlje vazalu;
= kua na stupovima u vodi;
= vojnik-konjanik, posjednik timara;
= dravni sabor srednjovjekovne Bosne;
= sveenik Crkve bosanske srednjeg ranga;
= postojee stanje;
= predhodno stanje;

steak
strateg
stratiot
stratioti
stratos
strojnik
subaa
surgun
Sveta alijansa
Sveta liga

= nadgrobni spomenik pripadnika Crkve bosanske;

= vojskovoa u Vizantiji komandant teme;
= vojnik vezan za zemlju, graniar, najamnik (u
u Vizantiji);
= Heraklijeva nova vizantijska vojska vezana
za zemlju;
= prvobitni naziv za vizantijsku temu;
= redovnik Crkve bosanske, nieg ranga;
= starjeina nieg ranga, zamjenik;
= progon;
= vojni savez kranskih zemalja formiran na
poticaj pape;
= vojni savez nekih kranskih zemalja;

ajka
arampov
eher
ehid
erijat
erijatsko pravo
izma
titonoa
trajfuni

= vei amac, brodica;

= vrsta odbrambenog fortifikacijskog objekta
rov, opkop;
= grad;
= pali borac, muenik;
= osnovni propisi Islama;
= islamsko pravo;
= rascjep, raskol;
= vojnik nosilac tita kopljaniku;
= pripadnici patrolne slube (Streifwache);
T

tabija
tabor
tagma
tarikat
teftedar

= utvrda snabdijevena topovima;

= vojniki logor, bataljon vojske Osmanskog
carstva;
= vizantijska osnovna vojna formacija
300 vojnika;
= derviki red;
= ministar finansija, raunovoa;
491

tefter
tekija
tekli
tema
tanzimat
tepija
timar
timarnik
tlaka
topuz
tribut
turski paragraf

= biljenica, knjiga (vidi defter);

= zgrada za dervike obrede;
= kurir, poklisar;
= autonomni vojni okrug u Vizantiji, brani se
sopstvenim trupama;
= reforme, uspostavljanje reda i zakona;
= plemika titula, visoki funkcioner na
dvorovima u srednjem vijeku;
= vojniki posjed, dobijao se za uestvovanje
u ratu;
= posjednik i upravnik timara;
= trokovi za izdravanje vladajueg sloja;
= vrsta hladnog oruja;
= doprinos, porez, danak, koji vazal plaa
sizerenu;
= 135. lan Vidovdanskog ustava kojim se
garantuje teritorijalna cjelovitost BiH u
Kraljevini SHS/Jugoslaviji;
U

ubeg
ulan
ulema
ulema medlis
uskoci

= zapovjednik krajita;
= laki evropski konjanik naoruan kopljem;
= obrazovani ljudi, duhovna elita;
= skuptina (sabor) IZ, savjet uleme;
= mletaki plaenici (kondotjeri) za upade na
teritoriju Osmanskog carstva;
V

= zadubina, zaklada;
= vrhovni organ vakufsko-mearifske
organizacije IZ;
valija
= guverner, namjesnik;
vaseljenski patrijarh = patrijarh svih hriana pravoslavne crkve;
vazal
= vlastelin, primalac zemlje od sizerena;
vakuf
vakufski sabor

492

velmoa
veteran
vezir
vilajet
vikar
vikarija
virilisti
vitez
Vlasi

vojna granica
vojnuk

= velika, magnat;
= isluenik, stari borac;
= ministar Visoke porte;
= manja (kasnije najvea) administrativna
jedinica Osmanskog carstva. Vidi ejalet;
= zastupnik pape (patrijarha) u vikariji;
= djelokrug namjesnika pape (patrijarha);
= poslanici b/h Sabora po poloaju;
= plemi;
= nomadski stoari na Balkanu (za vrijeme
Rima naseljeni iz Afrike, jezik slian
rumunskom);
= vojna krajina, Die Militrgrenze, pogranino
podruje pod vojnom upravom;
= martoloz, pomoni vojnik u Osmanskom
carstvu, konjuar, komordija;
Z

zabit
zaim
zambak
zamanica
zaptija
zeamet, zijamet
zemunica
zimija
zindan

= upravnik lokalne samouprave, oficir;

= posjednik timara od preko 100.000 aki,
zijameta;
= ljiljan;
= milicijska vojska mobilisana u krajnjoj nudi;
= policajac;
= krupniji vojniki posjed (sa godinjim
dohotkom od preko 100.000 aki;
= ukopana nastamba ovjeka;
= jednoboac;
= tamnica;

ensko pismo
upa
upan

= naziv za bosansko pismo, bosanicu;

= ua oblast, upanat;
= starjeina upe;
493

Prilog 2
IZVORI I LITERATURA

KNJIGE:
- Ademovi, Fadil, JNA BEZNAE ZLA, Meunarodni centar za
mir, Sarajevo 1997;
- Ademovi, Fadil, PRINC PALIKUA U SARAJEVU PROVALA
EUGENA SAVOJSKOG U BOSNU 1697, Rabic, Sarajevo 1997;
- Ajnadi, Nedad, ODBRANA SARAJEVA, Sedam, Sarajevo 2002;
- Alajbegovi, Ibrahim (Peevija), HISTORIJA I i II (1520. DO 1640.),
El Kalem, Sarajevo 2000; Vidi i: Peevija,
- Alibegovi, Ibrahim, U POTRAZI ZA ISTINOM O RATU U BOSNI,
Ljiljan, Sarajevo 2004;
- Alii, Ahmed, POIMENINI POPIS VILAJETA HERCEGOVINA
Orijentalni institut, Sarajevo 1985;
- Alii, Ahmed, POKRET ZA AUTONOMIJU BOSNE I HERCEGOVINE OD 1831. DO 1832. GODINE, Orijentalni institut, Sarajevo
1996;
- Alii, Ahmed, UREENJE BOSANSKOG EJALETA OD 1789. DO
1878, Orijentalni institut, Sarajevo 1983;
- Aneli, Pavao, BOBOVAC I KRALJEVA SUTJESKA STOLNA
MJESTA BOSANSKIH VLADARA XIV i XV STOLJEA, Veselin
Maslea, Sarajevo 1973;
- Aneli, Pavao, SREDNJEVJEKOVNI PEATI IZ BOSNE I HERCEGOVINE, ANUBiH, Sarajevo 1970;
- Aneli, Pavao, STUDIJE O TERITORIJALNOPOLITIKOJ ORGANIZACIJI SREDNJEVJEKOVNE BOSNE, Svjetlost, Sarajevo 1982;
- Anelovi, fra Petar, FRATAR I NJEGOVA BOSNA, Rabic, Sarajevo 2007;
- Babi, Anto, BOSANSKI HERETICI, Svjetlost, Sarajevo 1963;
- Babi, Anto, DIPLOMATSKA SLUBA U SREDNJEVJEKOVNOJ
BOSNI, Meunarodni centar za mir, Sarajevo 1996;

495

- Babi, Anto, IZ ISTORIJE SREDNJEVJEKOVNE BOSNE, Svjetlost, Sarajevo 1972;

- Babi, Nikola i Otaevi, Duan, ZAVNOBiH I IZGRADNJA BOSANSKOHERCEGOVAKE DRAVNOSTI, Muzej Revolucije Bosne
i Hercegovine, Sarajevo 1970;
- Badrov, Zlatko, DRAVNOPRAVNI KONTINUITET BOSNE I
HERCEGOVINE DO PRISAJEDINJENJA KRALJEVINI SHS,
VKBI, Sarajevo 1996;
- Banac, Ivo, CIJENA BOSNE, LANCI, IZJAVE I JAVNI NASTUPI 1992.-1995., Bosanski kulturni centar (BKC), Sarajevo 1996;
- Baagi-Redepagi, Safvet, KRATKA UPUTA U PROLOST BOSNE I HERCEGOVINE OD 1463. DO 1850, vlastita naklada, Sarajevo
1900. reprint izdanje Matica Bonjaka, Cirih 1994. Vidi i Mirza, Safvet;
- Baeskija, mula Mustafa efki, LJETOPIS (1746. DO 1804), Veselin
Maslea, Sarajevo 1968;
- Begi, Kasim, BOSNA I HERCEGOVINA OD VANCEOVE MISIJE
DO DAYTONSKOG SPORAZUMA, Bosanska knjiga, Sarajevo 1997;
- Benac, Alojz, i Mladenovi, Ljubica, SARAJEVO OD NAJSTARIJIH
VREMENA DO DANAS, Muzej grada Sarajeva, Sarajevo, 1954;
- Benac, Alojz, STUDIJE O BAKARNOM I KAMENOM DOBU,
Veselin Maslea, Sarajevo 1964;
- Belagi, efik, STECI KATALOKO-TOPOGRAFSKI PREGLED, Veselin Maslea, Sarajevo 1971;
- Belagi, efik, STECI KULTURA I UMJETNOST, Veselin Maslea, Sarajevo 1982;
- Bilandi, Duan, JUGOSLAVIJA POSLIJE TITA 1980-1985, Globus,
Zagreb 1986;
- Boban, Ljubo, SPORAZUM CVETKOVI-MAEK, Institut drutvenih nauka (IDN), Beograd 1965;
- Bojkovski, Ivo, BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIKO DOBA,
ANUBiH, Sarajevo 1988;
- Borkovi, Milan, KONTRAREVOLUCIJA U SRBIJI, Institut za
savremenu istoriju (ISM), Beograd 1979, knjiga I i II;
- Borovanin, Drago, IZGRADNJA BOSANSKOHERCEGOVAKE
DRAVNOSTI U USLOVIMA NOR-a, Svjetlost, Sarajevo 1979;
- Bonjovi, Ilijas, DEMOGRAFSKA CRNA JAMA NOVA ZAMKA
INDUSTRIJSKOG DRUTVA, Veselin Maslea, Sarajevo 1990;
496

- Boyl, Francis, BOSANSKI NAROD OPTUUJE ZA GENOCID,

Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog
prava (IIZP), Sarajevo 2000;
- Cigar, Norman, GENOCID U BOSNI POLITIKA ETNIKOG
IENJA, Bosanski kulturni centar, Sarajevo 1998;
- Cohen, J. Philip i Riesman, David, SRPSKI TAJNI RAT PROPAGANDA I MANIPULACIJA ISTORIJOM, Ljiljan, Sarajevo 1996;
- Cviji, Jovan, ANEKSIJA BOSNE I HERCEGOVINE I SRPSKI
PROBLEM, Dravna tamparija, Sarajevo-Beograd 1908;
- Cviji, Jovan, BALKANSKO POLUOSTRVO I JUNOSLOVENSKE
ZEMLJE, SANU, Beograd 1987;
- eki, Smail, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BONJACIMA 1991. DO 1993., Ljiljan, Sarajevo 1994;
- eki, Smail, AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU PLANIRANJE, PRIPREMA, IZVOENJE, Institut za
istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo
2004, knj. 1. i 2;
- eki, Smail, GENOCID NAD BONJACIMA U DRUGOM SVJETSKOM RATU - DOKUMENTI, MAG, Sarajevo 1996;
- eki, Smail, Muharem Kreso, Beir Maci, NEDOSTATAK VOLJE
DA SE ZAUSTAVI AGRESIJA I SPRIJEI GENOCID NAD BONJACIMA, U ediciji : SREBRENICA 1995, Institu za istraivanje
zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo 1999, str.
279 - 400.
- elebi, Evlija, PUTOPIS ODLOMCI O JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA, Svjetlost, Sarajevo 1976;
- okorilo, Prokopije, LJETOPISI, Veselin Maslea, Sarajevo 1976;
- ulinovi, Ferdo, DRAVNOPRAVNI RAZVITAK JUGOSLAVIJE,
kolska knjiga, Zagreb 1963;
- ulinovi, Ferdo, OKUPATORSKA PODJELA JUGOSLAVIJE,
Vojnoizdavaki zavod, Beograd 1970;
- irkovi, Sima, ISTORIJA SREDNJEVJEKOVNE BOSANSKE DRAVE, Srpska knjievna zadruga (SKZ), Beograd 1964;
- orovi, Vladimir, KRALJ TVRTKO I KOTROMANI, SKZ, Beograd 1925. i 1940;
- urak, Nerzuk, GEOPOLITIKA KAO SUDBINA, Baybook, Sarajevo
2002;
497

- Dare, Walter, UM BLUT UND BODEN (Krv i tlo), Mnchen 1942;

- Dedijer, Vladimir i Mileti, Antun, GENOCID NAD MUSLIMANIMA,
Svjetlost, Sarajevo 1990;
- Dedijer, Vladimir, SARAJEVO 1914, Prosveta, Beograd 1966;
- Deli, Rasim, ARMIJA REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE NASTANAK, RAZVOJ I ODBRANA ZEMLJE, Vijee kongresa
bonjakih intelektualaca, Sarajevo 2007, knj. 1. i 2.;
- Demirovi, Mujo, BOSNA I BONJACI U SRPSKOJ POLITICI,
Univerzitet u Bihau, Biha 1998;
- Domarus, Max, HITLER - REDEN UND PROKLAMATIONEN
1932-1945; (Hitler govori i proklamacije 1932.-1945.), Wirzburg 1962;
- Donia, Robert, ISLAM POD DVOGLAVIM ORLOM - MUSLIMANI
BOSNE I HERCEGOVINE 1878-1914, Institut za istoriju, Sarajevo
2000;
- Donia, Robert, SARAJEVO BIOGRAFIJA GRADA, Institut za
istoriju, Sarajevo 2006;
- Dragojlovi, Dragoljub, KRSTJANI I JERETIKA CRKVA BOSANSKA, SANU, Beograd 1987;
- Dujovi, Jago, TEORIJA STRATEGIJE, Fakultet politikih nauka,
Sarajevo 2005;
- Durakovi, Nijaz, PROKLETSTVO MUSLIMANA, FEB, Sarajevo
1993;
- Daja, Sreko, KONFESIONALNOST I NACIONALNOST BOSNE
I HERCEGOVINE- PREDEMANCIPACIJSKO RAZDOBLJE 1463.
DO 1804., ZIRAL, Mostar 1999;
- Efendi, Hasan, KO JE BRANIO BOSNU, Oko, Sarajevo 1998;
- Ekmei, Fadil KRIARI U BOSNI, Morsang sur orge, Pariz 2004;
- Ekmei, Fadil POBUNA U VILFRANU, Biblioteka Ekmei, Pariz
1991;
- Falkner, Alfons von Sonnenburg, BER OPERATIONEN IM
GEBIRGSLAND, ILLUSTRIRT DURCH DIE KMPFE DER
STERREICHER BEI DER OCCUPATION BOSNIENS, 1878, F.
Straub, Mnchen 1885;
- Ferjani, Boidar, VIZANTIJA I JUNI SLOVENI, Zavod za izdavanje udbenika SR Srbije, Beograd 1966;
- Filandra, air, BONJAKA POLITIKA U XX STOLJEU, Sejtarija, Sarajevo 1998;
498

- Filipovi, Muhamed, BOSNA I HERCEGOVINA NAJVANIJE

GEOGRAFSKE, DEMOGRAFSKE, HISTORIJSKE, KULTURNE
I POLITIKE INJENICE, Compact, Sarajevo 1997;
- Filipovi, Muhamed, BONJAKA POLITIKA, Svjetlost, Sarajevo
1996;
- Filipovi, Nedim, PRINC MUSA I EJH BEDREDIN, Veselin Maslea, Sarajevo 1971;
- Filipovi, Zlata, ZLATAS DIARY: A CHILDS LIFE IN SARAJEVO
(Zlatin dnevnik - ivot djece u Sarajevu), Viking, New York 1994;
- Fine, John, THE BOSNIAN CHURCH: A NEW INTERPRETATION
(Crkva bosanska - nova interpretacija), Columbia University Press, New
York, London 1996;
- Fine, Jon i Donia, Robert, BOSNA I HERCEGOVINA TRADICIJA
KOJU SU IZDALI, Fama, Sarajevo 1995;
- Foo, Salih, JUGOSLOVENSKI HAOS I BOSANSKA TRAGEDIJA,
Svjetlost, Sarajevo 1994;
- Gavran, Ignacio, SAPUTNICI BOSANSKE POVIJESTI SEDAM
STOLJEA DJELOVANJA BOSANSKIH FRANJEVACA, Svjetlo
rijei, Sarajevo 2007;
- Gavranovi, Berislav, BOSNA I HERCEGOVINA U DOBA AUSTROUGARSKE OKUPACIJE 1878. GODINE, ANUBiH, Sarajevo 1973;
- Glenny, Misha, FALL OF YUGOSLAVIA: THE THIRD BALKAN
WAR, (Pad Jugoslavije Trei balkanski rat) Penguin Books, New
York 1992;
- Grmek, Mirko, Lambrichs, Luise, BUNTOVNICI IZ VILLEFRANCHEA, Armis Print, Sarajevo 2005.
- Gutman, Roy, SVJEDOK GENOCIDA, VKBI, Sarajevo 1995;
- Hadibegovi, Iljas, POSTANAK RADNIKE KLASE U BOSNI I
HERCEGOVINI I NJEN RAZVOJ DO 1914. GODINE, Svjetlost,
Sarajevo 1980;
- Hadihuseinovi, Salih, Sidki - Muvekit, POVIJEST BOSNE, (Tarihi
Bosna), El kalem, Sarajevo 1999;
- Hadijahi, Muhamed, OD TRADICIJE DO IDENTITETA GENEZA
NACIONALNOG PITANJA MUSLIMANA, Svjetlost, Sarajevo 1974;
- Hadijahi, Muhamed, PORIJEKLO BOSANSKIH MUSLIMANA,
Bosna, Sarajevo 1990;
499

- Halilbegovi, Nihad, BONJACI U JASENOVAKOM LOGORU,

VKBI, Sarajevo 2006;
- Hammer, von Joseph, HISTORIJA TURSKOG (OSMANSKOG)
CARSTVA (Do otvaranja istonog pitanja, odnosno Kuuk-kajnadiskog mira 1774. sa dodatkom Nerkeza Smailagia, za period do
ukidanja Carstva), Nerkez, Zagreb 1979.;
- Handi, Adem, STUDIJE O BOSNI - HISTORIJSKI PRILOZI IZ
OSMANSKO-TURSKOG PERIODA, Research Centre for Islamic
History, Istambul 1994;
- Hantington, Samjuel, SUKOB CIVILIZACIJA I PREUSTROJ SVJETSKOG PORETKA, Izvori, Zagreb 1998;
- Hasandedi, Hivzija, MUSLIMANSKA BATINA U ISTONOJ
HERCEGOVINI, El-kalem, Sarajevo 1990;
- Hauptmann, Ferdo, BORBA MUSLIMANA BOSNE I HERCEGOVINE ZA VJERSKU VAKUFSKO-MEARIFSKU AUTONOMIJU
- GRAA, Arhiv Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine,
Sarajevo 1967;
- Hobsbaum, Erik, NACIJA I NACIONALIZAM OD 1780., Filip
Vinji, Beograd 1996;
- Holbrooke, Richard, ZAVRITI RAT, ahinpai, Sarajevo 1998;
- Honig, Jan, Willem i dr. SREBRENICA - HRONIKA RATNOG
ZLOINA, Ljiljan, Sarajevo 1997;
- Horvat, Josip, POLITIKA POVIJEST HRVATSKE, knj. I i II,
August Cesarec, Zagreb 1998;
- Hubatsch, Walther, HITLERS WEISUNGEN FR DIE KRIEGFRUNG 1939.-1945, (Hitlerove direktive za voenje rata 1939. do
1945); Bernard und Graefe, Frankfurt am Main 1962;
- Ibrahimagi, Omer, BOSNA I BONJACI DRAVA I NAROD
KOJI SU TREBALI NESTATI, Svjetlost, Sarajevo 1996;
- Ibrahimagi, Omer, BOSNA I BONJACI IZMEU AGRESIJE I
MIRA, El kalem, Sarajevo 1998;
- Ibrahimagi, Omer, DRAVNOST I NEZAVISNOST BOSNE I
HERCEGOVINE, VKBI, Sarajevo 1997;
- Ibrahimagi, Omer, DRAVNOPRAVNI RAZVITAK BOSNE I
HERCEGOVINE, Magistrat, Sarajevo 1998;
- Ibrahimagi, Omer, SRPSKO OSPORAVANJE BOSNE I BONJAKA, Magistart, Sarajevo 2001;
500

- Imamovi, Enver, KORJENI BOSNE I BOSANSTVA, Meunarodni

centar za mir, Sarajevo 1995;
- Imamovi, Enver, HISTORIJA BOSANSKE VOJSKE, Art 7,
Sarajevo 1999;
- Imamovi, Mustafa, HISTORIJA BONJAKA, Preporod, Sarajevo
1997. i 1998;
- Imamovi, Mustafa, HISTORIJA DRAVE I PRAVA BOSNE I
HERCEGOVINE, autorsko izdanje, Sarajevo 1999;
- Imamovi, Mustafa, BOSNA IZMEU OSMANSKE I HABZBURKE CAREVINE U ISTONOJ KRIZI 1875. DO 1878. GODINE,
ANUBIH, Sarajevo 1977;
- Inaldik, Halil, OSMANSKO CARSTVO KLASINO DOBA,
Srpska knjievna zadruga (SKZ), Beograd 1974;
- Ini, Milan, TERITORIJALNA ODBRANA BOSNE I HERCEGOVINE, RTO SRBIH, Sarajevo 1989;
- Isakovi, Alija, ANTOLOGIJA ZLA, Ljiljan, Sarajevo 1994;
- Isakovi, Alija, O NACIONALIZIRANJU MUSLIMANA 101
GODINA AFIRMIRANJA I NEGIRANJA NACIONALNOG IDENTITETA MUSLIMANA, Globus, Zagreb 1990;
- Izetbegovi, Alija, GODINE RATA I MIRA, ahinpai, Sarajevo
1997;
- Jalimam, Salih, HISTORIJA BOSANSKIH BOGUMILA, Hamidovi,
Tuzla 1999;
- Jeli-Buti, Fikreta, USTAE I NEZAVISNA DRAVA HRVATSKA,
Institut za savremenu povijest, Zagreb 1972;
- Jovi, Borisav, POSLEDNJI DANI SFRJ, 2. izdanje, Prizma, Kragujevac 1996;
- Juzbai, Devad, POLITIKA I PRIVREDA U BOSNI I HERCEGOVINI POD AUSTROUGARSKOM UPRAVOM, ANUBIH, Sarajevo 2000;
- Kafija, Hasan (Pruak), IZABRANI SPISI, Veselin Maslea, Sarajevo
1983;
- Kllay, Benjamin von, GESCHICHTE DER SERBEN VON DEN
LTESTEN ZEITEN BIS 1815. (Historija Srba od najstarijih vremena
do 1815.) Lauffer, Budapest 1878;
- Kamhi, Samuel, SPOMENICA - 400 GODINA OD DOLASKA
JEVREJA U BOSNU I HERCEGOVINU, Osloboenje, Sarajevo 1966;
501

- Kann, Robert A., A HISTORY OF THE HABSBURG EMPIRE

1526-1958 (Historija Habzburke monarhije 1526-1958, University
of California Press, Berkeley 1974;
- Kapetanovi, Mehmedbeg (Ljubuak), BOJ POD BANJOM LUKOM
NARODNE PJESME, Tiskara Spindler i Lschner, Sarajevo 1888;
- Kapetanovi, Mehmedbeg (Ljubuak), SABRANA DJELA knjiga I,
II i III, Veselin Maslea, Sarajevo 1987-1988;
- Kapidi, Hamdija, BOSNA I HERCEGOVINA U VRIJEME AUSTROUGARSKE VLADAVINE, LANCI I RASPRAVE, Svjetlost,
Sarajevo 1968;
- Kapidi, Hamdija, HERCEGOVAKI USTANAK 1882. GODINE,
Veselin Maslea, Sarajevo 1958;
- Kisinger, Henry, OBNOVLJENI SVIJET METTERNICH (Meternih),
CASTLEREAGH (Kastlrig) I PROBLEMI MIRA 1912. DO 1922,
Sarajevo 1976;
- Klai, Nada, SREDNJEVJEKOVNA BOSNA POLITIKI POLOAJ
BOSANSKIH VLADARA DO TVRTKOVE KRUNIDBE 1377,
Eminex, Zagreb 1989. i 1994;
- Klai, Vjekoslav, POVIEST BOSNE, (Fototip izdanja iz 1882), Svjetlost, Sarajevo 1990;
- Koovi, Bogoljub, RTVE DRUGOG SVJETSKOG RATA U JUGOSLAVIJI, Nae delo, London 1985, Svjetlost, Sarajevo 1990;
- Kovaevi, Desanka, TRGOVINA U SREDNJEVJEKOVNOJ BOSNI,
Nauno drutvo NR BiH, Sarajevo 1961;
- Kovaevi-Koji, Desanka, GRADSKA NASELJA SREDNJEVJEKOVNE BOSANSKE DRAVE, Veselin Maslea, Sarajevo 1978;
- Kovaevi, Eref, GRANICE BOSANSKOG PAALUKA PREMA
AUSTRIJI I MLETAKOJ REPUBLICI PREMA ODREDBAMA
KARLOVAKOG MIRA, Svjetlost, Sarajevo 1973;
- Kraljai, Tomislav, KALAJEV REIM U BOSNI I HERCEGOVINI 1882. DO 1903, Veselin Maslea, Sarajevo 1987;
- Kreso, Muharem, NACISTIKO KONANO RJEENJE JEVREJSKOG PITANJA U OKUPIRANIM ZEMLJAMA ZAPADNOG
BALKANA 1941. DO 1945, Institut za istraivanje zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo 2006;
- Kreevljakovi, Hamdija, KAPETANIJE U BOSNI I HERCEGOVINI, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1961 i 1980;
502

- Kreevljakovi, Hamdija, IZABRANA DJELA I-IV, Veselin Maslea, Sarajevo 1991;

- Krizman, Bogdan, RASPAD AUSTROUGARSKE I STVARANJE
JUGOSLOVENSKE DRAVE, kolska knjiga, Zagreb 1977;
- Kruevac, Todor, SARAJEVO POD AUSTRO-UGARSKOM UPRAVOM 1878. do 1918, Muzej grada Sarajeva, Sarajevo 1960;
- Lavanin, fra Nikola, Vidi: Marinkovi Nikola;
- Letica, Bartol i Slaven, POSTMODERNA I GENOCID U BOSNI,
Jesenski, Zagreb 1997;
- Levy, Moric, SEFARDI U BOSNI, Savez jevrejskih optina Jugoslavije,
reprint izdanje, Beograd 1969;
- Lovrenovi, Ivan, i dr. ISTINA O BOSNI I HERCEGOVINI, INJENICE, IZ ISTORIJE BOSNE I HERCEGOVINE, Svjetlost, Sarajevo
1991;
- Maci, Beir, MEUNARODNA ZAJEDNICA U ODBRANI SUVERENITETA BOSNE I HERCEGOVINE, Ministarstvo obrazovanja,
nauke, kulture i sporta FBiH, Sarajevo 1996;
- Maga, Branka, i ani, Ivo, RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI, 1991-1995, Dani, Zagreb-Sarajevo 1999;
- Mahmutehaji, Rusmir, IVA BOSNA, Osloboenje, Sarajevo 1994;
- Mahmutehaji, Rusmir, DOBRA BOSNA, Durieux, Zagreb 1997;
- Mahmutehaji, Rusmir, KRIVA POLITIKA, ITANJE HISTORIJE
I POVJERENJE U BOSNI, Kameleon, Tuzla 1998;
- Malcolm, Noel, POVIJEST BOSNE KRATAK PREGLED, Erazmus,
Dani, Zagreb - Sarajevo 1995;
- Mandi, Dominik, BOGUMILSKA CRKVA BOSANSKIH KRSTIANA, Chicago 1962;
- Mandi, Dominik, ETNIKA POVIJEST BOSNE I HERCEGOVINE, Hrvatski povijesni institut, Rim 1967;
- Mandi, Mihovil, POVIJEST OKUPACIJE BOSNE I HERCEGOVINE 1878, Matica Hrvatska, Zagreb 1910;
- Marinkovi, fra Nikola, (pop Lavanin), LJETOPIS, Veselin Maslea,
Sarajevo 1981;
- Maslea, Ramo, TEORIJE I SISTEMI SIGURNOSTI, Magistrat,
Sarajevo 2001;
- Memi, Mustafa, KORJENI ZLA I NASILJA, autorsko izdanje,
Sarajevo 2002;
503

- Mini, Milo, ETNICI I NJIHOVA ULOGA U VRIJEME NOR-a

1941-1945, Komunist, Beograd 1982;
- Mini, Milo, DOGOVORI U KARAOREVU O PODELI BOSNE
I HERCEGOVINE, Rabic, Sarajevo 1998;
- Mini, Milo, RATOVI U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI
1991. DO 1995. - KAKO JE UNITENA SFR JUGOSLAVIJA, Kult/B
i dr, Sarajevo 2002;
- Muhi, Fuad, TEORIJA DRAVE I PRAVA, Fakultet kriminalistikih nauka, Sarajevo 1987;
- Muli, Jusuf, VELIKA SRBIJA, MUSLIMANI I BOSNA (OD POETKA PRVOG SRPSKOG USTANKA 1804. DO POETKA
DRUGOG SVJETSKOG RATA 1941. GODINE), Autorsko izdanje,
Sarajevo 2006;
- Muvekit. Vidi: Hadihuseinovi, Salih Sidki;
- Najetovi, Demal, GEOPOLITIKI POLOAJ BOSNE I HERCEGOVINE U EUROATLANSKIM INTEGRACIJAMA ZAPADNOG
BALKANA, DES, Sarajevo 2007;
- Nakievi, Omer, HASAN KAFIJA PRUAK, El kalem, Sarajevo
1997;
- Nilevi, Boris, SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA U BOSNI I
HERCEGOVINI DO OBNOVE PEKE PATRIJARIJE 1557. GODINE, Institut za istoriju Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1990;
- Novljanin, Omer i Hadinesimovi Ahmed, ODBRANA BOSNE
1736. DO 1739, DVIJE BOSANSKE KRONIKE, Islamska pedagoka
akademija, Zenica 1994;
- Omeragi, Sejo, DOGOVORENI RAT, Proton, Sarajevo 2000;
- Omerdi, Muharem, PRILOZI IZUAVANJU GENOCIDA NAD
BONJACIMA 1992.-1995., El kalem, Sarajevo 1999;
- Orbini, Mavro, IL REGNO DEGLI SLAVI (Kraljevstvo Slovena),
Pezaro 1801, Beograd 1968;
- Ostrogorski, Georgij, PRONIJA - PRILOG ISTORIJI FEUDALIZMA
U VIZANTIJI I JUNOSLOVENSKIM ZEMLJAMA, Nauna knjiga,
Beograd 1951;
- Oven, Dejvid, BALKANSKA ODISEJA, B-92, Beograd 1996;
- Pajovi, Radoje, KONTRAREVOLUCIJA U CRNOJ GORI (etniki
i Federalistiki pokret) 1941-1945, Obod, Cetinje 1977.;
504

- Papazoglu, Fanu, SREDNJEBOSANSKA PLEMENA U PREDRIMSKO DOBA, ANUBiH, Sarajevo 1969;

- Peevija, Vidi Alajbegovi Ibrahim;
- Pejanovi, Mirko, BOSANSKO PITANJE I SRBI U BOSNI I HERCEGOVINI, Bosanska knjiga, Sarajevo 1990;
- Pelesi, Muhidin, BONJACI NA SVJETSKIM RATITIMA, GA
RBiH, Sarajevo 1996;
- Pelidija, Enes, BOSANSKI EJALET OD KARLOVAKOG DO
POAREVAKOG MIRA 1699. 1718, Veselin Maslea, Sarajevo
1989;
- Pelidija, Enes, BANJALUKI BOJ IZ 1737. UZROCI I POSLJEDICE, El kalem, Sarajevo 2003;
- Petranovi, Boidar, BOGUMILI, CRKVA BOSANSKA I KRISTJANI, Martin Rudijar, Zadar 1867;
- Petranovi, Branko, ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1918.-1988, Nolit,
Beograd 1987-1990, knjiga 1, 2. i 3.
- Petranovi, Branko, REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA U
JUGOSLAVIJI, knjiga I, II i III, Rad, Beograd 1983/1984;
- Picker, Henry, HITLERS TISCH GESPRCKE, Sewald, Stutgart
1965;
- Plevnik, Danko, SMISAO BOSNE, Jesenski i Turk, Zagreb 1997;
- Popovi, Vasilj, ISTONO PITANJE ISTORIJSKI PREGLED
BORBE OKO OPSTANKA OSMANLIJSKE CAREVINE U LEVANTU I NA BALKANU, Zavod za izdavanje udbenika, Sarajevo 1965;
- Porfirogenit, Konstantin, O UPRAVLJANJU CARSTVOM, (De administrando imperio), August Cesarec, Zagreb 1994;
- Pozderac, Hamdija, U KONTINUITETU REVOLUCIJE, Osloboenje,
Sarajevo 1977;
- Prelog, Milan, POVIJEST BOSNE U DOBA OSMANSKE VLADE
1463. DO 1739, J. Studnika, Zagreb 1924, knjiga I i II;
- Pruak. Vidi: Kafija, Hasan;
- Purivatra, Atif, JUGOSLOVENSKA MUSLIMANSKA ORGANIZACIJA U POLITIKOM IVOTU KRALJEVINE SHS, Svjetlost,
Sarajevo 1974;
- Redi, Enver, BOSNA I HERCEGOVINA U DRUGOM SVJETSKOM RATU, ANUBiH, Sarajevo 1998;
505

- Redi, Enver, STO GODINA MUSLIMANSKE POLITIKE U

TEZAMA I KONTRAVERZAMA ISTORIJSKE NAUKE, Svjetlost,
Sarajevo 2000;
- Reef, David, (Rif, Dejvid) SLAUGHTERHOUSE: BOSNIA AND THE
FAILURE OF THE WEST, (Klaonica Bosna i neuspjeh Zapada)
Simon and Schuster, New York 1995;
- Reich, Wilhelm, MASOVNA PSIHOLOGIJA FAIZMA, Jesenski i
Turk, Zagreb 1999;
- Sadikovi, azim, SUMRAK UJEDINJENIH NACIJA, Meunarodni
centar za mir, Sarajevo 1995;
- Saltaga, Fuad, BOSNA I BONJACI U SRPSKOJ NACIONALNOJ
IDEOLOGIJI u Antologija tekstova, knjiga prva, Sarajevo 1997;
- Schaschinger, Werner, BONJACI DOLAZE (BOSNIAKEN KOMEN),
1918, Cambi d.o.o Lovran, Sarajevo 1966;
- Schmidt, Ferdinand, BOSNIEN UND DIE HERZEGOWINA UNTER
DER VERWALTUNG OSTERREICH-UNGARNS, (Bosna i Hercegovina pod upravom Austrougarske) Leipcig 1914;
- Sells, Michael A., THE BRIDGE BETRAYED: RELIGION AND
GENOCIDE IN BOSNIA, (Porueni mostovi religija i genocid u Bosni),
University of California Press, Berkeley/Los Angeles/London 1996;
- Silber, Laura, Allan Little, JUGOSLAVIJA SMRT NACIJE (YUGOSLAVIA: DEATH OF A NATION), TV Books, New York 1996, Otokar
Kerovani, Opatija 1996;
- Sims, Brendan, NAJSRAMNIJI TRENUTAK BRITANIJA I UNITAVANJE BOSNE, Baybook, Sarajevo 2003;
- Softi, Sakib, PRAVNA PRIRODA RATA U BOSNI I HERCEGOVINI, VKBI, Sarajevo 2000;
- Stanii, Mihailo, PROJEKTI VELIKA SRBIJA, Slubeni list SRJ,
Beograd 1999;
- Stanii, Mihailo, SLOM, GENOCID, ODMAZDA, Slubeni list, Beograd 1999;
- Stanojevi, Gligor, JUGOSLOVENSKE ZEMLJE U MLETAKOTURSKIM RATOVIMA XVI DO XVIII VIJEKA, Istorijski institut,
Beograd 1970;
- Strugar, Vlado, RAT I REVOLUCIJA NARODA JUGOSLAVIJE,
Vojnoistorijski institut, Beograd 1962;
506

- Stipievi, Aleksandar, ILIRI, POVJEST, IVOT I KULTURA,

kolska knjiga, Zagreb 1989;
- Sueska, Avdo, AJANI PRILOG IZUAVANJU LOKALNE
VLASTI U NAIM ZEMLJAMA ZA VRIJEME TURAKA, Nauno
drutvo NR BiH, Sarajevo 1965;
- Sueska, Avdo, BONJACI U OSMANSKOJ DRAVI, VKBI,
Sarajevo 1995;
- Suljevi, Kasim, NACIONALNOST MUSLIMANA IZMEU TEORIJE I POLITIKE, Otokar Kerovani, Rijeka 1981;
- Supek, Rudi, DRUTVENE PREDRASUDE I NACIONALIZAM,
Globus, Zagreb 1992;
- abanovi, Hazim, BOSANSKI PAALUK POSTANAK I UPRAVNA PODJELA, Svjetlost, Sarajevo 1982;
- ami, Midhat, FRANCUSKI PUTNICI U BOSNI I HERCEGOVINI U XIX STOLJEU 1836 - 1878 I NJIHOVI UTISCI O NJOJ,
Veselin Maslea, Sarajevo 1981;
- anjek, Franjo, BOSANSKO-HUMSKI KRSTJANI I KATARSKODUALISTIKI POKRET U SREDNJEM VIJEKU, Kranska sadanjost, Zagreb 1975;
- arac, Nedim, USPOSTAVLJANJE ESTOJANUARSKOG REIMA
1929. GODINE SA POSEBNIM OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU, Svjetlost, Sarajevo 1975;
- arkinovi, Hamdija, BONJACI OD NAERTANIJA DO MEMORANDUMA, Muslimansko nacionalno vijee Sandaka - MNVS,
Podgorica 1997;
- ehi, Nusret, BOSNA I HERCEGOVINA 1918-1925., Institut za
istoriju u Sarajevu, Sarajevo 1991.;
- ehi, Zijad, i Tepi, Ibrahim POVIJESNI ATLAS BOSNE I
HERCEGOVINE BOSNA I HERCEGOVINA NA GEOGRAFSKIM
I HISTORIJSKIM KARTAMA, Sejtarija, Sarajevo 2002;
- ii, Ferdo, LJETOPIS POPA DUKLJANINA, Zaklada tiskare
Narodnih novina, Beograd-Zagreb 1928;
- ii, Ferdo, VOJVODA HRVOJE VUKI HRVATINI I NJEGOVO DOBA (1350. 1415), Matica Hrvatska, Zagreb 1902;
- ljivo, Galib, KLEK I SUTORINA U MEUNARODNIM ODNOSIMA 1815. DO 1878, Filozofski fakultet, Beograd 1977;
507

- ljivo, Galib, OMER-PAA LATAS U BOSNI I HERCEGOVINI

1850-1852., Svjetlost, Sarajevo 1977;
- unji, Marko, BOSNA I VENECIJA U XIV I XV STOLJEU, HKD
Napredak, Sarajevo 1996;
- Thallczy, Lajos, POVIJEST (BANOVINE, GRADA I VAROI)
JAJCA, Zemaljska Vlada Kraljevstva Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, Zagreb 1916;
- Tomac, Petar, RATOVI I ARMIJE XIX VEKA, Vojnoizdavaki zavod,
Beograd 1968;
- Tomac, Petar, VOJNA ISTORIJA, Vojnoizdavaki zavod, Beograd
1959;
- Tomac, Zdravko, TKO JE UBIO BOSNU?, kolska knjiga, Zagreb
1994;
- Tomasevich, Jozo, THE CHETNIKS: WAR AND REVOLUTION IN
YUGOSLAVIA 1941-1945 (etnici rat i revolucija u Jugoslaviji
1941-1945), Stanford University Press, Stanford, 1975;
- Toi, uro, TRG DRIJEVA U SREDNJEM VIJEKU, Veselin Maslea, Sarajevo 1987;
- Truhelka, iro, NAI GRADOVI, Dat je pregled b/h gradova poev
od kraljevskog grada Jajca, J. Studenika i dr, Sarajevo 1904;
- Vego, Marko, POSTANAK SREDNJEVJEKOVNE BOSANSKE DRAVE, Svjetlost, Sarajevo 1982;
- Vidovi, Mirko, BAN KULIN I KRSTJANSKA BOSNA, Napredak,
Livno 2001;
- Zgodi, Esad, BONJAKO ISKUSTVO POLITIKE OSMANSKO
DOBA, Euromedia, Sarajevo 1998;
- Zimmerman, Woren, IZVORI JEDNE KATASTROFE, Globus, Zagreb
1995;
- Zlatar, Behija, ZLATNO DOBA SARAJEVA XVI STOLJEE,
Svjetlost, Sarajevo 1996;
- Zovko, Ljubomir, BOSNA I HERCEGOVINA 1918. DO 1943 DRAVNOPRAVNI POLOAJ, Pravni fakultet, Mostar 1990;
- Zulfikarpai, Adil i dr,* OKOVANA BOSNA, Bonjaki institut,
Zrich 1995;
- Zlch, Tilman, PJESNIKOV STRAH OD STVARNOSTI, VKBI,
Sarajevo 1997;
* Ostali autori: Vlado Gotovac, Miko Tripalo, Ivo Banac.
508

- erjavi, Vladimir, GUBICI STANOVNITVA JUGOSLAVIJE U

DRUGOM SVJETSKOM RATU, Jugoslovensko viktimoloko drutvo,
Zagreb 1989;
- iga, Jusuf, KRVAVA BOSANSKA ZBILJA, VKBI, Sarajevo 2007;
- iga, Jusuf, VRIJEME RAZLJUENIH DVONOACA PARADIGMA BOSNE KOJU SU IZDALI, Institut za istraivanje zloina
protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo 2007;
- ivkovi, Pavao, TVRTKO II TVRTKOVI, Institut za istoriju,
Sarajevo 1981;
- AVNOJ I NARODNOOSLOBODILAKA BORBA U BOSNI I
HERCEGOVINI (1942.-1943.), Institut za istoriju Sarajevo, Beograd
1974;
- AVNOJ I SAVREMENOST, Zbornik radova istoimenog naunog
skupa odranog u Sarajevu 16. do 18. novembra 1983, Institut za prouavanje nacionalnih odnosa, Sarajevo 1984;
BOSNA I HERCEGOVINA I SVIJET, Zbornik radova istoimenog
naunog skupa, Institut za istoriju Sarajevo, Sarajevo 1996;
- BOSNA I HERCEGOVINA OD NAJSTARIJIH VREMENA DO
KRAJA DRUGOG SVJETSKOG RATA, VK OS RBIH, Sarajevo
1994. i BKC Sarajevo 1998;
- ETVRTA I PETA KONFERENCIJA KPJ ZA BOSNU I HERCEGOVINU U ISTORIJSKOM RAZVITKU REVOLUCIONARNOG
POKRETA 1938. DO 1941. GODINE, Institut za istoriju Sarajevo,
Sarajevo 1980;
- DIE OCCUPATION BOSNIENS UND DER HERZEGOWINA
DURCH K.K. TRUPEEN IN JAHRE 1878, (Okupacija Bosne i Hercegovine od strane austrougarskih trupa u 1878. godine), Generaltab
Austrougarske vojske, Wien 1879;
- DRUGI SVJETSKI RAT - PREGLED RATNIH OPERACIJA,
Vojnoistorijski institut, Beograd 1962 do 1970, knj. 1-5;
- DRUTVO I PRIVREDA SREDNJEVJEKOVNE BOSANSKE
DRAVE, Akademija nauka i umjetnosti BiH, Sarajevo 1987;
- HISTORIJA DRAVE I PRAVA BOSNE I HERCEGOVINE,
Magistrat, Sarajevo 2001;
- HISTORIJA NARODA JUGOSLAVIJE I i II, Zagreb 1956. i 1959;
* Autori hronolokih jedinica za Bosnu i Hercegovinu: Muharem Kreso i Gorin

Raievi.
509

- HRONOLOGIJA OSLOBODILAKE BORBE NARODA JUGOSLAVIJE 1941-1945, Vojnoistorijski institut, Beograd 1964;*
- ISTORIJA NARODA JUGOSLAVIJE, knjiga I i II, Prosveta, Beograd-Zagreb 1953. i 1961;
- ISTORIJSKE PREDPOSTAVKE BOSNE I HERCEGOVINE,
zbornik radova istoimenog naunog skupa, Prilozi Instituta za istoriju
Sarajevo, Sarajevo 1968;
- KALAJEV REIM U BOSNI I HERCEGOVINI (1882-1903),
Veselin Maslea, Sarajevo 1987;
- MEMORANDUM SRPSKE AKADEMIJE NAUKA I UMJETNOSTI, SANU, Beograd 1986;
- NA KRAJU STOLJEA RAZMILJANJA VELIKIH UMOVA
O SVOM VREMENU, Jesenski Turk, Zagreb, 1999;
- NAUKA O ODBRANI, Fakultet politikih nauka, Sarajevo 1996;
- OSLOBODILAKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE 1941. DO
1945, Vojnoistorijski institut, knj. 1. i 2, Beograd 1957.-1958;
- OTPOR AUSTROUGARSKOJ OKUPACIJI 1878. GODINE U
BOSNI I HERCEGOVINI, zbornik radova istoimenog naunog skupa,
ANUBIH, Sarajevo 1979;
- POVIJEST BOSNE I HERCEGOVINE, Napredak, Sarajevo 1991;
- PRAVNI POLOAJ I UNUTRANJO-POLITIKI RAZVITAK
BOSNE I HERCEGOVINE OD 1878-1914. 2. izdanje, Bosanski kulturni centar, Sarajevo 1997;
- RAT U BOSNI I HERCEGOVINI UZROCI, POSLJEDICE,
PERSPEKTIVE, Sombor 1994;
- SEFARD 92 zbornik radova istoimenog naunog skupa odranog
11. do 14. septembra 1992. godine, Institut za istoriju Sarajevo, Sarajevo
1995;
- SOCIJALISTIKA REPUBLIKA BOSNA I HERCEGOVINA,
separat u Enciklopediji Jugoslavije, Jugoslovenski leksikografski zavod,
Zagreb 1983, str. 137-146;
- ZAVNOBIH DEKLARACIJA O PRAVIMA GRAANA BOSNE
I HERCEGOVINE, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo 2000;
- ZEMALJSKO ANTIFAISTIKO VIJEE NARODNOG OSLOBOENJA BOSNE I HERCEGOVINE, DOKUMENTI 1943. DO
1945, Institut za istoriju Sarajevo, knjiga I i II, Sarajevo 1968;
510

- 1941. U ISTORIJI NARODA BOSNE I HERCEGOVINE, Institut

za istoriju Sarajevo, Sarajevo 1973;
- TERITORIJALNA ODBRANA KAO DRAVOTVORNI FAKTOR
U ODBRANI OD ORUANE AGRESIJE U FORMIRANJU ARMIJE
REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE, Zbornik radova istoimenog
okruglog stola, Udruenje za zatitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo 2007;
- ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE, Vojna enciklopedija, Redakcija VE, Beograd 1970, sveska 1, str. 763. do 783;
- GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI zbornik radova Meunarodnog kongresa za dokumentaciju genocida u Bosni i Hercegovini,
odranog u Bonu (Njemaka). Institut za istraivanje zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo 1997;
- TAJMSOV ATLAS SVJETSKE POVIJESTI, (THE TIMES ATLAS
OF HISTORY), Izdanje za Jugoslaviju: Cankarijeva zaloba, Grafiki
zavod Hrvatske Ljubljana-Zagreb 1986;
- TITO I BOSNA I HERCEGOVINA, zbornik radova istoimenog
skupa, odranog u Sarajevu 18. novembra 2006, Savez drutava Tito
u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 2006;
- SREBRENICA OD PORICANJA DO PRIZNANJA, historijska
graa, Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd 2005;
- GENOCID U SREBRENICI SIGURNOJ ZONI UJEDINJENIH
NACIJA, JULA 1995; Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti
i meunarodnog prava, Sarajevo 2000;
- DRUTVENI DRAVNOPRAVNI KONTINUITET SANDAKA,
zbornik radova istoimenog naunog skupa, odranog u Sarajevu, Sarajevo 1996; Udruenje Bonjaka porijeklom iz Sandaka, Sarajevo 1996;

511

LANCI I RASPRAVE
- Alii, Ahmed, MANUSKRIPT AHVALI BOSNA MUHAMEDA
EMINA ISEVIA, Prilozi za orijentalnu filologiju br. 32.-33, Sarajevo
1984, str. 163. do 198;
- Bandovi, Safet, PRISILNO POKRTAVANJE KAO GENOCIDNI
OBLIK USTAKOG RJEAVANJA SRPSKOG PITANJA U BOSNI
I HERCEGOVINI, Istorijski zbornik br. 8, Banja Luka 1987, str. 155.
do 178.
- Basler, uro, BOSANSKA CRKVA ZA VLADAVINE BANA KULINA, Prilozi br. IX, Institut za istoriju br. IX, Sarajevo 1973, str. 13
do 22;
- Basler uro, VISOKO UILITE CRKVE BOSANSKE U MJESTU
BOSNA, Pregled br. 4, Sarajevo 1975, str. 473. do 486;
- Benac, Alojz i dr. PRAISTORIJA JUGOSLOVENSKIH ZEMALJA,
Godinjak Centra za balkanoloka istraivanja, sv. 22, Sarajevo 1988,
str. 150. do 170;
- Bogievi, Vojislav, ATENTAT BOGDANA ERAJIA 1910, Godinjak Istorijskog drutva Bosne i Hercegovine, br. 6. Sarajevo 1954,
str. 87-102;
- Boji Mehmedalija, SVRGAVANJE TURSKE VLASTI I ODBRAMBENI RAT BOSNE I HERCEGOVINE PROTIV AUSTRO-UGARSKE INVAZIJE 1878. GODINE, u zborniku: OTPOR AUSTROUGARSKOJ OKUPACIJI, ANUBiH, Sarajevo 1979, str. 71 do 94 .
- Brkljaa, Seka, BOSANSKOHERCEGOVAKI BOKSIT KAO STRATEKA SIROVINA (1918-1945), asopis za suvremenu povijest,
br. 2, Zagreb 1999, str. 341-357;
- irkovi, Sima, VLASTELA I KRALJEVI U BOSNI POSLE 1463,
Istorijski glasnik br. 3, Beograd 1954, str. 124 do 131;
- orovi, Vladimir, PITANJE O POREKLU KOTROMANIA, Prilozi
za knjievnost, jezik, istoriju i folklor, knjiga V, Beograd 1925;
- ovi, Borivoje, ILIRSKI RATNIK STARIJEG ELJEZNOG DOBA,
Vesnik vojnog muzeja JNA, Beograd 1963, br. 8-9, str. 31 do 39;
- Daja, Sreko, KONFESIONALNOST I NACIONALNOST BOSNE
I HERCEGOVINE, Prilozi za orijentalnu filologiju, Svjetlost, Sarajevo
1992;
512

- Efendi, Hasan, KLJUNE POLITIKE ODLUKE I ZAKONSKA

REGULATIVA PREDSJEDNITVA I VLADE RBIH O PREUSTROJSTVU I UPOTREBI TO U ODBRANI OD AGRESIJE, u
zborniku radova: TERITORIJALNA ODBRANA KAO DRAVNOTVORNI FAKTOR U ODBRANI OD ORUANE AGRESIJE I U
FORMIRANJU ARMIJE REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE,
Udruenje za zatitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo 2007, str. 25. do 40;
- Filipovi, Muhamed, INTELEKTUALNI I MORALNI PROFIL
JEDNE KRITIKE TEKA SUDBINA HASANA PRUAKA,
Dijalog br. 32, Sarajevo 1977;
- Filipovi, Muhamed, OBLAST HISTORIJE I HISTORIOGRAFIJE
U ENCIKLOPEDIJI JUGOSLAVIJE BOSNA I HERCEGOVINA,
Prilozi Instituta za istoriju, Sarajevo 1986, str. 300 do 312;
- Gelb, Hinko, JEVREJI U JUGOSLAVIJI, Enciklopedija Jugoslavije,
Leksikografski zavod FNRJ, Zagreb 1959, sveska 4, str. 488. do 491;
- Gozze-Gueti, Vuko, OKUPACIJA, u Vojnoj enciklopediji, Redakcija
VF, Beograd 1973, sveska 6, str. 355. do 360;
- Hadibegovi Ilijas i Imamovi Mustafa, BOSNA I HERCEGOVINA
U VRIJEME AUSTROUGARSKE VLADAVINE, u zborniku radova:
BOSNA I HERCEGOVINA OD NASTARIJIH VREMENA DO
KRAJA DRUGOG SVJETSKOG RATA, Bosanski kulturni centar,
Sarajevo 1998, str. 223. do 297;
- Hadijahi, Muhamed, MUSLIMANSKE REZOLUCIJE IZ 1941.
GODINE, u zborniku radova: 1941. U ISTORIJI NARODA BOSNE
I HERCEGOVINE, Veselin Maslea, Sarajevo 1973, str. 274. do 250;
- Handi, Adem, BOSANSKI NAMJESNIK HEKIM-OGLU ALIPAA, Prilozi za orijentalnu filologiju br. V, Sarajevo 1955, str. 135
do 180;
- Hurem, Rasim, VOJNA ORGANIZACIJA USTANKA U BiH I ODLUKE SAVJETOVANJA U STOLICAMA, Vojnoistorijski glasnik,
Beograd br. 1/1977, str. 111-117;
- Imamovi, Mustafa, BERLINSKI KONGRES I JUNOSLOVENSKI
PROSTOR, Pregled br. 10-11, Sarajevo 1978, str 1191 do 1203;
- Kafija, Hasan (Pruak), OSNOVNE MUDROSTI O DRUTVENOM
UREENJU SVIJETA, original na arapskom, djelo prevedeno na vie
jezika, - na bosanski sa turskog preveo Safvetbeg Baagi, UREDBA
513

SVIJETA, Glasnik zemaljskog muzeja br. XXXI, Sarajevo 1919, str.

165 do 181;
- Kajevi, Abdulah, KONCEPCIJA I RAZVOJ TERITORIJALNE
ODBRANE U SISTEMU ODBRANE SRBIH I SFRJ, u zborniku
radova: TERITORIJALNA ODBRANA KAO DRAVOTVORNI
FAKTOR U ODBRANI OD ORUANE AGRESIJE ..., Udruenje
za zatitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo 2007,
str. 13. do 24.;
- Kapidi, Hamdija, RAD NARODNOG VIJEA SHS BOSNE I
HERCEGOVINE U NOVEMBRU I DECEMBRU 1918, Glasnik
arhiva i Drutva arhivista Bosne i Hercegovine br. 3, Sarajevo, 1963,
str. 147-328;
- Kreso, Muharem, OKUPACIJA JUGOSLAVIJE 1941-1945, u VOJNA
ENCIKLOPEDIJA, Drugo izdanje, Redakcija VE, Beograd 1973,
sveska 6, str. 361 do 375.;
- Kreso, Muharem, FORME I STEPEN OSTVARIVANJA OKUPACIONE VLASTI U BOSNI I HERCEGOVINI, u zborniku: 1941, U
ISTORIJI NARODA BOSNE I HERCEGOVINE, Institut za istoriju
Sarajevo, Sarajevo 1973, str 380 do 400;
- Kreso, Muharem, NJEMAKO SHVATANJE SITUACIJE U JUGOSLAVIJI UOI DRUGOG ZASJEDANJA AVNOJ-a, u zborniku:
AVNOJ I NOB U BOSNI I HERCEGOVINI, Institut za istoriju
Sarajevo Rad, Beograd 1974 str. 503 do 527;
- Kreso, Muharem, PLATFORMA NARODNOOSLOBODILAKOG
POKRETA OD 1941. DO 1945. GODINE CILJEVI I REALIZACIJA
u zborniku radova: 60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE SJEATI 1945. GODINE, Institut za
istoriju Sarajevo, Sarajevo 2006, str. 175. do 194;
- Kreso, Muharem, PRIMJENA PALTFORME NARODNOOSLOBODILAKOG POKRETA U NARODNOOSLOBODILAKOJ BORBI
U BOSNI I HERCEGOVINI, u zborniku radova: TITO I BOSNA I
HERCEGOVINA, Savez drutava TITO U BOSNI I HERCEGOVINI,
Sarajevo 2006, str. 23 do 42;
- Kreso, Muharem, OBNOVA DRAVNOSTI NAJZNAAJNIJA
TEKOVINA NARODNOOSLOBODILAKOG RATA U BOSNI I
HERCEGOVINI, Korak, Sarajevo br. 8/2006, str. 89 do 106;
514

- Kreso, Muharem, UGROAVANJE BOSNE I HERCEGOVINE

KROZ HISTORIJU I TRADICIJA NJENE ODBRANE, u NAUKA
O ODBRANI, Univerzitetska knjiga, Sarajevo 1996, str 89. do 109;
- Laki, Zoran, ZEMALJSKO ANTIFAISTIKO VIJEE NARODNOG OSLOBOENJA SANDAKA, u zborniku: AVNOJ I NOB
U BOSNI I HERCEGOVINI, str. 678. do 694;
- Lory, Bernard, GEOPOLITIKE ILUZIJE I GEOGRAFSKA STVARNOST U BOSANSKOJ PARADIGMI, Forum Bosne, br. 3-4,
Sarajevo 1990, str. 107 do 117;
- Ljubuak. Vidi: Kapetanovi Mehmedbeg;
- Muli, Jusuf, KO SU BILI JUGOSLOVENI KAO NADNAROD
BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU 1948-1991, Kabes, godina
II, br. 6, Sarajevo 1996, str. 48. do 49.
- Muli, Jusuf, PRILOG ISTRAIVANJU MOGUNOSTI PROCJENJIVANJA BROJA STANOVNIKA U BOSNI I HERCEGOVINI U
VRIJEME OSMANSKE VLADAVINE, Hercegovina br. 13.-14,
Mostar 2001, str. 35 do 68;
- Pejanovi, Mirko, ZNAAJ PLATFORME O RADU PREDSJEDNITVA RBIH U ISTORIJSKOM PROCESU RJEAVANJA
BOSANSKOG PITANJA NA KRAJU XX I POETKOM XXI STOLJEA, u zborniku radova TERITORIJALNA ODBRANA KAO
DRAVOTVORNI FAKTOR U ODBRANI OD ORUANE AGRESIJE ... Udruenje za zatitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu,
Sarajevo 2007, str. 7. do 12.;
- Redi, Enver, AGRESIJA, ZAVJERA, PODJELA HISTORIJSKI
KRAJ DRAVE BOSNE I HERCEGOVINE, Dijalog broj 2-3, Sarajevo 1998, str 24. do 34;
- Stamboli, Slobodan, OKUPACIJA BOSNE I HERCEGOVINE,
Vojna enciklopedija, RVE, Beograd 1973, drugo izdanje, sveska 6,
str. 360. do 361.
- Sueska, Avdo, SELJAKE BUNE U BOSNI U XVII I XVIII
STOLJEU, Godinjak Istorijskog drutva BiH, Sarajevo 1969, str.
163 do 207;
- abanovi, Hazim i dr., BOSNA I HERCEGOVINA, VOJNA ENCIKLOPEDIJA, RVE, Beograd 1970, Drugo izdanje, sveska 1, str. 761.
do 783;
515

- abanovi, Hazim, BOSANSKI DIVAN, Prilozi za orijentalnu filologiju br. XV-XVI, Sarajevo 1975, str. 9 do 58;
- abanovi, Hazim, HASAN KAFIJA PRUAK, Prilozi orijentalnoj
filologiji br. XIV-XV, Sarajevo 1967, str. 5. do 29;
- abanovi, Hazim, VOJNO UREENJE BOSNE OD 1463. DO
KRAJA XVI STOLJEA, Drutvo istoriara Bosne i Hercegovine,
1960, str. 173. do 224;
- krivani, Gavro, ORGANIZACIJA SREDNJEVJEKOVNE VOJSKE
U SRBIJI, BOSNI I DUBROVNIKU, Vojnoistorijski glasnik, br. 1,
Beograd, 1967., str. 141. do 168;
- krivani, Gavro, VOJNIKE PRIPREME SREDNJEVJEKOVNE
BOSANSKE DRAVE PRED PROPAST (1463. god.), Godinjak
DI BiH, XIV, za 1964, str. 221 do 228;
- Tepi, Ibrahim, OSMANSKA VOJSKA I POLICIJA U BOSANSKOM
VILAJETU OD PEDESETIH DO SEDAMDESETIH GODINA XIX
VIJEKA, Godinjak DIBiH (Drutvo istoriara Bosne i Hercegovine),
XXXVII/za 1986, str. 91 do 116;
- Thalloczy, Lajos, KOTROMANSLEGENDE STUDIEN ZUR
GESCHICHTE SERBIENS UND BOSNIENS (Legende o Kotromaniima studije za historiju Srbije i Bosne), u Mittelalter, Mnchen/
Leipzig 1914.

* Ostali autori Separata: Milan Kneevi, Sima irkovi, Miroslav Stepani, Pero
Moraa.
516

Prilog 3
SKRAENICE

ANUBiH
AR BiH
AVNOJ
B-B-B
B/H
B-H
BKC
CCCP
CK KPJ
DES
DFJ
DI BiH
FAMA

FEB
g.s.e.
G NOPO
GZM
HKD
HN
IDN
IIRP
ISP
IZ
JMO
JNA

= Akademija nauka i umjetnosti Bosne i

Hercegovine
= Armija Republike Bosne i Hercegovine
= Antifaistiko vijee narodnog
osloboenja Jugoslavije
= Be - Beograd - Bagdad
= Bosansko-Hercegovaki
= Bosna i Hercegovina
= Bosanski kulturni centar
= Vidi SSSR
= Centralni komitet Komunistike
partije Jugoslavije
= Defektni sluhom
= Demokratska Federativna Jugoslavija
= Drutvo istoriara Bosne i Hercegovine
= International Media production and publishing
company (Meunarodna medijska kua
za produkciju i izdavatvo)
= Finansijsko-ekonomski biro (Sarajevo)
= godina stare ere
= Glavni tab narodnooslobodilakih
partizanskih odreda
= Glasnik zemaljskog muzeja
= Hrvatsko kulturno drutvo
= Hercegovako-Neretvanska upanija
= Institut drutvenih nauka (Beograd)
= Institut za istoriju radnikog pokreta
= Institut za suvremenu povijest (Zagreb)
= Islamska zajednica
= Jugoslovenska muslimanska organizacija
= Jugoslovenska narodna armija
517

KK
KPJ
KULT/B
MAG
MKCK
MNO
MUPS

MVAC
NATO
NDH
NIP
NOB
NOP
NOPO
NOR
NOV I POJ
NOV
NOVJ
NR BiH
NSDAP
OS BiH
OSC
PK
PK KPJ za BiH
PK KPJ
p.n.e.
518

= Keiserliche und Knigliche

(Carska i Kraljevska)
= Komunistika partija Jugoslavije
= Kult Bosna, Izdavaka kua
= Udruenje Muslimana
za antigenocidnu djelatnost
= Meunarodni komitet Crvenog krsta
(Vidi: ICRC)
= Muslimanska nacionalna organizacija
= Milizia volontaria per la sigurezza
(Dobrovoljaka milicija za sigurnost
Kraljevine Italije)
= Milizia volontaria anticomunista
(Dobrovoljaka antikomunistika milicija)
= North atlantic Treatri Organisation
(Sjevernoatlanski pakt, NATO-pakt)
= Nezavisna drava Hrvatska
= Novinskoizdavako preduzee
= Narodnooslobodilaka borba
= Narodnooslobodilaki pokret
= Narodno oslobodilaki partizanski odredi
= Narodnooslobodilaki rat
= Narodnooslobodilaka vojska i partizanski
odredi Jugoslavije
= Naodnooslobodilaka vojska
= Narodno oslobodilaka vojska Jugoslavije
= Narodna Republika Bosna i Hercegovina
= Nationalsozialistische Deutsche Arbeitpartei
(Nacionalsocijalistika njemaka partija rada)
= Oruane snage Bosne i Hercegovine
= Organisation on Security and Cooperation
(Organizacija za sigurnost i saradnju)
= Pokrajinski komitet
= Pokrajinski komitet KPJ za BiH
= Pokrajinski komitet KPJ
= prije nove ere

pp
RBiH
RTO BiH
SA
SANU
SAO
s.e.
SFRJ
SFR
SHS
SHS
SKZ
SNO
SS
SSSR
SR
SR BiH
VK OS BiH
TO SRBiH
UN
UNPA
UNPROFOR
VKBI
ZAVNO
ZAVNOBiH
ZIRAL

= pjeadijski puk
= Republika Bosna i Hercegovina
= Republiki tab teritorijalne odbrane
Bosne i Hercegovine
= Sturmabteilungen (Jurini odredi NSDAP)
= Srpska akademija nauka i umjetnosti
= Srpska autonomna oblast
= stara era
= Socijalistika Federativna Republika Jugoslavija
= Socijalistika federativna republika
= Slovenaca, Hrvata-Srba
= Srba, Hrvata i Slovenaca
= Srpska knjievna zadruga
= Srpska narodna organizacija
= Sturmstafel (Jurini odred NSDAP)
= Savez Sovjetskih Socijalistikih Republika
= Socijalistika republika
= Socijalistika Republika Bosna i Hercegovina
= tab Vrhovne komande oruanih snaga
Bosne i Hercegovine
= Teritorijalna odbrana Socijalistike Republike
Bosne i Hercegovine
= Ujedinjene nacije
= United Nations Peace Areas
(Zatiene zone Ujedinjenih nacija)
= United Nations Protection Forces
(Zatitne snage Ujedinjenih nacija)
= Vijee kongresa bonjakih intelektualaca
= Zemaljsko antifaistiko vijee
narodnog osloboenja
= Zemaljsko antifaistiko vijee narodnog
osloboenja Bosne i Hercegovine
= Zajednica izdanja Ranjeni labud

519

Prilog 4
AKCENTI RECENZIJA

a) Brigadir Hasib Muinbegovi

RECENZIJA
rukopisa ISKUSTVA ODBRANE BOSNE
autora prof. mr. Muharema Krese
Ova historija pisana je rukom visoko obrazovanog oficira. Iz ope
(politike) historije uzimano je taman toliko sadraja koliko je neophodno da se shvate uzroci (i posljedice) ratnih sukoba, da se pokae kako
je konkretni rat posljedica politike koja ga je izazvala, te otuda nije optereena sadrajima koji nisu predmet vojnog aspekta historije.
Zbivanja na bosansko-hercegovakom prostoru, ona su uvijek prikazana u neophodnom irem kontekstu zbivanja iji su akteri bili moni
susjedi ili zavojevai Bosne Rim, Franaka drava, Vizantija, Austrougarska monarhija, Osmansko carstvo, Mletaka Republika, Centralne
sile, Sile osovine, vojno-politiki paktovi, JNA. Zato je veoma jednostavno
pratiti gdje je mjesto konkretnog opisivanog (ratnog) dogaaja u odnosu
na zbivanja u bliem i irem okruenju.
Iskustva odbrane Bosne je napokon jedna knjiga napisana savremenom vojnom terminologijom sa kakvom se susree na dananji vojnik
profesionalac pa i graanin. Veoma precizno se koristi pojmovno-kategorijalni aparat vojne nauke-naroito njenih najznaajnijih disciplina
ratne vjetine (i njenih grana strategije, operatike, taktike), te rukovoenja i komandovanja, vojne geografije... Autor vjeto i smjelo, na nov
nain, do sada poznate relevantne injenice smjeta pod vojne pojmove
kao to su: faktori oruane borbe, procjena, odnos i grupisanje snaga,
fortifikacijsko ureenje vojita, taktiki (operativni) raspored i postupci
i sl., to zorno pokazuje svakim svojim dijelom da se radi o tekstu iz
VOJNE historije.
Obuhvaena je, dakle, dvomilenijska historija ratnih zbivanja na ovim
prostorima od Batonovog ustanka do herojske odbrane Armije RBiH i
drugih patriotskih snaga od agresije 1992.-1995. godine.
521

I kao to navedeni dijelovi knjige svi skupa u potpunosti obuhvataju

cjelinu vojnih zbivanja vezanih za BH prostor, tako isto pojedini dijelovi
samo za sebe mogu biti samostalne cjeline sa neophodnim uvodom i
uopenim komprimiranim zakljukom, to pri prvom itanju daje utisak
da se neki dijelovi vie puta tretiraju...

522

b) Prof. dr. Smail eki

RECENZIJA
rukopisa ISKUSTVA ODBRANE BOSNE
autor prof. mr. Muharem Kreso
Iskustva odbrane, ma kako male zemlje i u ma kako kraem ili
duem periodu nesumnjivo su nauni problem. Bosna i Hercegovina
bila je i ostala mala zemlja. Njena ratna iskustva su svakako bogata, ali
to su preteno iskustva odbrane, uglavnom samostalne. To to ta iskustva
vremenski zahvataju ni manje ni vie nego dva milenija ukazuju da su
neka od njih vrlo pouna i dragocjena. Uporediva su i meusobno i sa
iskustvima drugih zemalja. Ovdje sabrana ukazuju da je ivot malih
naroda mogu i u sastavu velikih drava, pa i da se dotina zemlja, i u
tim uslovima moe braniti i odbraniti samostalno.
Sabrati neophodnu grau i na osnovu relevantnih izvora rekonstruisati, analizirati, izabrati, uporediti i ocijeniti ukupne ratove i ukupnu
ratnu fenomenologiju ovog prostora, a posebno uporediti, izabrati i ocijeniti upotrebljive primjere odbrambenih postupaka, odluka i rjeenja,
bez sumnje je zadatak generacija, pa ga u prvom, pionirskom pokuaju
nije mogue detaljno i adekvatno obaviti, ali je u ovom sluaju autor
nesumnjivo uspio.
Upotrebljiva iskustva iz tako dugog perioda, sticana u vrlo razliitim
okolnostima teko se i na osnovu ozbiljnih analiza uoavaju, a kamoli
oblikuju i ocjenjuju. Zbog toga su za ovo bili neophodni dugotrajni i
uporni napori da se doe do podataka o organizaciji, naoruanju i funkcionisanju odbrambenih mehanizama i koncepcije odbrane, a posebno
strategije njene realizacije.
U rukopisu ISKUSTVA ODBRANE BOSNE, odnosno BOSNE I
HERCEGOVINE, kako se od vremena Berlinskog kongresa zvanino
naziva, autor pristupa sa stanovita drave, to je bitna njegova karakteristika...

523

c) Doc. dr Selmo Cikoti

RECENZIJA
rukopisa ISKUSTVA ODBRANE BOSNE
autora prof. mr. Muharema Krese
Tekst knjige se bavi historijskim aspektima postojanja i odbrane
drave Bosne i Hercegovine i mnogim izazovima sa kojima se Bosna
i Hercegovina suoavala tokom svog milenijskog puta. Meutim, tekst
je mogue aktuelizirati na vie naina u kontekstu dnevnih dogaaja,
kako u samoj Bosna i Hercegovina tako i u irem regionu.
Autor ove knjige je umnogome opovrgao dosadanja krivotvorenja
bosanskohercegovake historije i dao doprinos stvaranju pisane historije
bonjakog naroda, koji je donedavno bio jedan od rijetkih evropskih
naroda bez pisane historije.
Potencijalne itaoce i korisnike ovog teksta moemo prepoznati u
vie razliitih populacija.
Bosna i Hercegovina je jedinstvena u svijetu po tome to se upravo
na njenom prostoru preklapaju povrine preteno naseljene katolicima,
pravoslavcima i muslimanima.
Vrlo esto uzrok neuspjeha i izgubljenog rata potrebno je traiti u
vlastitim slabostima (naruenom sistemu vrijednosti, organizaciji, slaboj
obuci, niskoj disciplini i sl.) a ne u snazi protivnika.
Bez namjere da dajem sugestije za izmjenu susptance teksta jo
jednom elim da podvuem da bi, uz sugestije koje sam ve dao i eventualno dodatnu doradu od strane autora, tampanje i izdavanje ove knjige
i njeno prevoenje na engleski jezik (ili neki drugi svjetski) bilo od velikog znaaja i koristi za razliite grupe itaoca zainteresirane za nau
historiju...

524

Prilog 5
REGISTAR LINIH IMENA

Adi, Blagoje: 466

Agron (ilirski kralj): 46, 47, 51, 437
Ahmed-paa (bosanski valija): 207, 223
Ahmed-paa (mutesarif Soluna): 261
Alarih (vizigotski kralj): 63, 64
Aleksandar III (papa): 99
Almas Mehmed-paa (veliki vezir): 178
Altomanovi, Nikola (maarski vazal):
117, 133, 443
Andrai, ula (Gyula Andrassy, austrougarski ministar spoljnih poslova): 278,
280, 292, 293, 300
Andrija (zeniki biskup): 134
Anelovi, Mahmud-paa: 131, 132, 136
Anuvinski, Ludovik I (maarski kralj):
442
Arnautovi, erif: 343
Arpadovi, Bela IV (maarski kralj): 120,
442
Arpadovi, Emerik (maarski kralj): 101,
102
Arpadovi, Ladislav (brat maarskog
kralja): 108
Arpadovi, Koloman (maarski hercog
i maarsko-hrvatski kralj): 120
Atila (Attila, kralj Huna): 64, 68
Auersperg, Herbert (Herbert Auersperg)
general: 206, 234

Badenski, Ludvig (Ludwig von Baden):

176, 177
Bajan, avarski kagan: 68, 72
Bajazid I: 130, 153
Bajazid II (sultan, Fatihov sin): 168
Bajkal, Bekir Sidiki: 308
Baranjaja (Baranyaya, austrijski general): 224, 225, 226
Barbarosa, Fridrih (Friedrich Barbarosa):
101
Barkan, Omer Lutvi: 105
Barkas, Hanibal (kartaki vojskovoa):
59
Baagi, Safvet-beg (Mirza Safvet): 136,
168, 169, 203, 222, 234, 235, 257, 343
Baton - Desidijat: 54, 55, 56, 57, 60, 436
Baton - Breuc: 405, 438, 527
Beir-paa (bosanski valija): 222, 249
Bedrudin (ejh): 153
Berigoj (sudac): 91
Beirevi, Alibeg (kapetan): 233
Beirevi, Mehmedbeg: 265
Bievi, Hrustanbeg: 297, 298, 299
Bizmark, Oto (Otto Bismark, njemaki
dravnik): 278
Bogievi, Bogi : 364
Bombarder, Ahmed-paa (vidi Klod
Bonval): 185
Bonaparta, Nepoleon I (Napoleon Bonaparte): 117, 189, 291, 323, 347, 406
Bonsa (biskup - Nijemac): 102
525

Bonval, Klod (austrijski oficir, francuski

baron Claude Alexsandre Bonneval,
vidi: Ahmed-paa Humbaradi i Ahmed-paa Bombarder): 185, 235
Bori (ban Bosne): 93, 98, 99, 108, 128
Bonjovi dr Ilijas: 109
Brankovi (despot): 129
Brankovi, Vuk: 156
Broz, Josip - Tito: 363, 394, 397, 400,
401, 402, 404, 411, 412, 460, 464
Bujak, Risto (bimbaa): 296, 298
Bulatovi, Momir: 364
Burijan, Itvan (Istvan Burian): 323

C
Cezar, Gaj Julije (Gaius Julius Cessar):
54, 61
Cikoti, Selmo: 531
Cvetkovi, Dragia: 349, 350, 373, 380,
383, 471
Cvjetianin, (austrougarski general-komandant andarmerije): 320

abraji, dr Luka: 343

arnojevi, Arsenije (patrijarh): 180
artoriski, Adam (Adam Czartoryski):
347
auevi, Demaludin: 325, 343
eki, Hasan: 300
eki, Smail: 530
elebija, Evlija (putopisac): 179, 270
526

engi, Beir-paa: 219

engi, Hasan-paa (hercegovaki alajbeg): 204, 216
engi, Ibrahim-beg: 314
engi, Murat-beg (hercegovaki sandakbeg): 228
engi, Smail-aga: 258
engi, Smail-paa: 173, 258
engi, Zulfikar-paa (muteselim Foe):
265, 267
eril, Vinston (Winston Leonhard
Spencer Churchil): 351, 411
orbi, Mehmed (ustaniki voa): 246
ubrilovi, Vaso: 275

emerli, Mehmedbeg: 300

irilo, (Konstantin, misionar): 86, 134,
155
uprilii: 172, 175
uprili, Ahmed-paa (veliki vezir): 174,
228
uprili, Mehmed-paa (veliki vezir):
172, 174
uprili, Mustafa-paa: 176, 177
uprili, Numan-paa: 207

D
Dabia, (bosanski kralj): 128
Dadii, (braa, mostarski ajani): 257, 447
Dadi, Ali-aga (mostarski ajan): 251
Damad, Ibrahim-paa: 235

Danilo (crnogorski knjaz, vidi epevi-Petrovi Danilo): 312

Deftedarevi (Deftedarija) Abdulah-paa
(bosanski namjesnik - Sarajlija): 232,
468
Derenin, Emerik (hrvatski ban): 161
Despotovi, Mileta (pukovnik): 274, 276,
452
Dimitrijevi, Dragutin-Apis: 342
Dioklecijan, Gaj (Gaius Aurelius Valerius
Diocletianus): 51, 57, 60, 62, 64, 69,
137, 438
Dlugo, Jan (Jan Dlugosz, poljak): 136,
137
Dolabela (namjesnik provincije Dalmacije): 59
Dolgorukov, Jurij (Jurij Dolgorukov,
knez): 207
Donia, Robert (ameriki historiar): 307
Druak (knez): 90
Dui, Niifor (arhimandrit SPC): 273

D
Dafo, Din (ustaniki voa): 246
Dezar, Ahmed-paa (Hercegovac, valija
Sirije i Egipta): 247
Dombeta, Jovan (dabarski vojvoda): 304
Dugavili, Josip-Staljin (Josip Visarionovi Dugavili Stalin): 351, 411

ilas, Milovan: 402

umii, Hivzi-efendija: 262

umii, Ibrahim-efendija: 314

E
Egervari, Laslo (Laslo Egervary): 161
Ekmei, Milorad: 275
Erdedi, Petar (Petr Erddy, hrvatski
ban): 175, 176
Esterhazi, Emerik (Emerik Esterhzy de
Galantha, ban Hrvatske): 223

F
Fabijan, fra (inkvizitor Slavonije): 136
Fadilpai, Mustajbeg: 281
Ferhatbegovi, Gazi Husref-beg: 168
Fidahi, Ali-paa: 261, 266, 267
Fidahi, Mahmud-paa: 266
Fidahi, Mehmed-beg: 223, 226, 228,
262, 265
Filipi (Philippi, austrijski feldmaral): 228
Filipovi, Josip: 295, 297, 300, 301, 302,
303, 304
Filipovi, Muhamed: 354
Filipovi, Nedim: 153
Firdus, Alibeg (livanjski kapetan): 263,
323
Fero, Ali-paa (vidi Ali-paa Gusinjac i
Ali-beg abanagi): 211, 228
Foka (vizantijski car): 71, 438
Forta, Salih (voa ustanika): 312, 314,
319, 335, 454
Fromelt (Fromeldt austrougarski konzul):
307
527

G
Gaj, Mario (rimski konzul): 61
Gali, fra Ljubomir: 343
Garaanin, Ilija: 269, 272, 314, 347
Gaus, Karl Fridrih (Karl Fridrich Gauss):
23
Gelb, Hinko: 472
Gencije (Ardijejski kralj): 49, 50
Germanik (rimski vojskovoa): 56
Geza (maarski vojvoda): 89
Gojnikovi, Petar (knez): 91
Gorbaov, Mihail: 413
Gorakov, Aleksandar Mihailovi (ruski
ministar spoljnih poslova): 278
Go Filip (Philippe Gauchet): 346
Gradaevi, Husein (kapetan, bosanski
vezir, zmaj od Bosne): 18, 258, 259, 260,
261, 262, 263, 266, 267, 268, 283, 284,
449, 450, 451
Gradaevi, Osman-paa: 265
Gri, Osman: 305
Gri, epan: 343
Grgur IX (papa): 120, 442
Grine (Grnne austrijski general): 228
Gulding, Marak (Marrack Goolding): 414
Gusinjac, Alipaa (vidi i Ali-paa Fero
i Alibeg abanagi): 211, 314

H
Habzburg, Franz Ferdinand: 324
Habzburg, Josip Franjo II (Franz Josef
Habzburg austrijski car): 231, 233, 282
Habzburg, Maksimilijan II (austrougarski nadvojvoda i car Meksika): 171
528

Hadrijan (rimski car): 51, 52, 60

Hadum, Jakub-paa: 161
Hadi Lojo (vidi Salih Vilajetovi)
Hadi Mustafa-paa: 249
Hadi Salih-paa (namjesnik): 233
Hadijahi, Muhamed: 105
Hadijamakovi, Muhamed, 18, 281,
282, 295, 297, 301, 302
Hafiz-paa: 249, 281, 295, 301, 302, 303,
304
Hakon (knez): 70
Halilbai, Mehmed: 246
Halilbai, Rizvanbeg: 281
Hamdi, Mehmed-paa: 283
Handi (trgovac soli iz Tuzle): 136
Heim-oglu, Ali-paa (Ali-paa HekimOglu): 221, 223, 225, 226, 227, 228,
236, 245
Heraklije (Heraklios, Iraklije, vizantijski
car): 439
Herberttajn, Juraj (Juraj Herbetstein):
222
Hercegovi, Ahmed-beg (Stjepan, Hercegovi, veliki vezir)
Hercegovi, Vlatko (sin hercega Stjepana
Kosae): 167
Hildburghauzen, Josip (Joseph Friedrich
Sachsen Hildburghausen austrijski
princ): 220, 221, 223, 225, 226, 227,
228, 298
Hitler, Adolf (Adolf Hitler): 349, 379,
381, 382, 383, 391, 392, 395, 459, 460,
461, 471
Hot, Hasan (etovoa ekije): 248
Hranui, Ishak-beg: 130
Hrasnica, Halid-beg: 343
Hrebeljanovi, Lazar (knez): 122, 133, 443
Humbaradi, Ahmed-paa (vidi Klod
Boneval): 185, 235
Hunjadi, Jano (erdeljski vojvoda): 129

Hurid-paa (osmanski vojskovoa): 251

Husein-paa (janiarski aga): 190
Huseinagi, Sejfudin: 343
Hvaranin, Demetrije (ilirski vojskovoa):
47

I
Ibrahimi, Hilmi-paa (bosanski namjesnik): 251
Ibrahim-aga (sarajevski muteselim): 223
Iraklije (vizantijski car, vidi i Heraklije):
71, 72, 73, 107, 116
Ishakovi, Isa-beg: 156, 166
Isevi, Muhamed Emin (sarajevski kadija): 254, 256, 269
Ivan (dominikanski biskup Bosne): 102
Ivan XXII, papa: 102
Ivanovi, Stevan (bivi ruski oficir): 314

J
Jakov (knez): 91
Jankovi Mahmut-paa: 136
Jaar-paa (skopski mutesarif): 263
Jazov, Dmitrij: 365, 413, 465
Jeftanovi, Gligorije: 323
Jeftanovi, Dimitrije: 281
Jireek, Josip Konstantin: 66
Joki, dr Milan: 343
Jovanovi, Slobodan: 350
Juki fra Ivan: 450
Justinijan (I Veliki, vizantijski car): 60,
61, 64, 65, 67, 68, 69, 70, 107, 124

K
Kafija, Hasan Pruak (Hasan Kafi-bin
Turhan al Bosnawi): 14, 169, 170, 171,
172, 175, 176, 190, 252, 445
Kalaj, Benjamin (Benjamin Kallay, ministar finansija): 323
Kapidi, Ahmet: 312
Kara Mustafa-paa (vezir): 172, 174,
175, 177, 291
Karafejzovi, Alibeg (ajan Sofije): 262
Karaore, (ore Pahori): 250
Karaorevi, Aleksandar (regent i kralj):
345, 348, 349, 350, 382, 458
Karaorevi, Pavle (namjesnik-knez):
350, 383, 459, 471
Karamahmud Hamdi-paa: 263, 264,
265, 266, 267, 268
Kardelj, Edvard: 402
Karlo VI (car austrijski): 221, 228, 233,
343
Karlo Veliki: 87
Karpati, Kemal: 308
Kastriota, er (vidi: Skenderbeg)
Katarina Velika: 231
Kazamaris, Ivan: 98
Kezi, Aleksandar (juzbaa): 296, 298
Kinam (ljetopisac vizantijskog cara Manuela): 99
Klai, Nada: 72, 87, 96, 106, 107, 440
Klaudije II (rimski car): 51, 60, 438
Koovi, Bogoljub: 472
Komnen, Manojlo (Manuel Komnen vizantijski car): 99, 103, 108
Komi, Ivo: 469
Konta, Nikola: 121, 442
Konstan-paa (zamjenik valije): 279
Konstantin Veliki (Flavius Valerius
529

Constantinus Magnus, rimski car): 53,

58, 126, 137
Koroec, Anton: 342, 343, 344, 370, 457
Korvin, Matija (maarski kralj): 156, 167
Kosaa, Stjepan Vuki (herceg): 112,
121, 125, 127, 130, 132, 137, 167,
168, 443
Kosti, Branko: 365, 413, 466
Kotromanii (dinastija): 96, 97, 98, 127,
128
Kotromani, Jelena Gruba (bosanska kraljica): 122
Kotromani, Marija Gruba (bosanska
kraljica): 128
Kotromani, Ostoja (bosanski kralj): 125,
128
Kotromani, Radivoje: 156
Kotromani, Stjepan I (Prijezdin sin):
120, 122
Kotromani, Stjepan II (Prijezdin unuk):
26, 102, 103, 104, 108, 116, 120, 121,
127, 441
Kotromani, Tvrtko (bosanski kralj): 26,
91, 103, 104, 114, 117, 121, 122, 125,
208, 441, 442, 443, 444
Kovaevi, Stojan: 312, 314, 319, 335,
454
Kraljevi-Kotromani Ishak-beg: 136
(vidi Sigismund Tomaevi)
Kreso, Muharem: 527, 528, 529
Kreevljakovi, Hamdija: 212, 307
Kriger, Johan Henrih Luis (Krger
Johannes Heinrich Louis Krger): 23
Krva (dubrovaki knez): 103
Kukavica, Mehmed-paa: 236, 246, 448
Kulenovi, Dervi-beg: 299, 306
Kulenovi, Raidbeg: 299
Kulin, (bosanski ban): 26, 92, 95, 98, 99,
100, 101, 102, 103, 108, 112, 128, 441,
442
530

L
Lala, ahin-paa (Rumelijski beglerbeg):
122, 127
Lamberg (pukovnik): 226
Lapid (rimski vojskovoa): 56
Latas Omer-paa (carski serasker): 104,
105, 191, 268, 277, 284, 450
Laudon, Gideon Ernest (Gideon Ernest
Lendon) general: 232, 447
Lazar: vidi Lazar Hrebeljanovi
Lazarevi, Stefan (despot)
Lentulus (austrijski pukovnik): 227, 228
Lihtentajn, Johan (Johan Lichtenstein)
princ: 232, 448
Lotarinki, Franc (Franz Stephan von
Lotringen nadvojvoda austrijski): 220
Ludovik I (maarski kralj): 121
Luksemburki, igmund: 128, 129, 130

LJ
Ljubibrati, Mio: 273, 274, 277, 280,
304, 309, 335, 454
Ljubovii (begovi): 314
Ljubuni, Ahmet-beg (sandakbeg): 262
Ljudit, (Neretljanski knez): 90

M
Maek, Vladimir - Vlatko: 349, 373, 380,
471

Mahmud II (sultan): 190, 254, 255, 257,

268, 269, 449
Makenzen (njemaki vojskovoa): 327
Manov, Osman-beg (sandakbeg): 262
Marko, Antonije (rimski car): 50
Markovi, Ante: 411
Markovi, Stania: 251
Markovi, Svetozar: 273
Marti fra Grga: 281
Mazhar-paa: 281
Mazovjecki, Tadeu (Tadeusz Mazowiecki): 416
Medid, Abdul: 270
Mehmed, Reid-paa (veliki vezir): 261
Mehmed, Ali-paa (egipatski valija): 247
Mehmed II Fatih (sultan): 125, 130, 131,
136, 156, 167, 168, 443, 444
Mehmed III: 168, 169, 170, 176
Merkator, Derard Kremer (Gerhard
Kremer Mercator): 23
Metodije (misionar): 86, 92, 100, 134,
155
Metvica, Mustafa: 104
Mihailovi, Draa: 391, 409, 463
Mihajlovi, Skender-beg: 136
Miloradovi, Mihailo (pukovnik): 204,
207
Miloevi, Slobodan: 364, 365, 366, 367,
411, 412, 413, 414, 464, 465, 466, 469
Miralem, Alibeg: 298
Miralem, Dervibeg: 343
Miralem, Dafer: 298, 299
Miralem, Mehmed-paa: 232
Miroslav, (zahumski knez): 441
Miroslav (hrvatski kralj): 99
Miteran, Fransoa (Francois Mitterand):
415
Montejski Ademar (legat pape Urbana
II): 119
Morii (braa, ustanike voe): 246

Muharemija, Abdurahman-efendija (sarajevski kadija): 243, 246

Mula, Mehmed (prijedorski kadija): 245
Muli, Jusuf.: 105
Murat I: 130, 153
Murat II: 130, 153
Murat III: 168
Musa (osmanski princ, rival Mehmeda I):
153
Musolini, Benito (Benito Mussolini): 379,
383, 461
Mustafa II (sultan): 178, 185
Mustafa-paa, skadarski: 262
Muinbegovi, Hasib: 527
Muovi, Osman-beg: 258
Muteferik Ibrahim (maarski protestant): 235
Muteveli, Asim: 296
Muzaferija, Abdulah: 229

N
Nambijar, Sati (Satish Nambiar): 416
Napoleon (vidi i Napoleon Bonaparte
I): 117, 189, 291, 323, 347, 406
Napuljski, Vladislav: 128
Nemanja (upan Rake): 101, 441, 442
Nemanji, Duan (srpski car): 101, 122,
138, 442
Nemanji, Rastko (sveti Sava): 92, 101,
138
Nemanji, Sava (vidi Rastko Nemanji)
Nemanji, Stevan (srpski kralj): 102
Ninoslav, Matija (ban): 92, 102, 103, 108,
120, 128, 441, 442
Novakovi, Stojan: 251
Novoeherlija, Ibrahim-paa: 170
531

Nuri-Hadi, Osman: 270

O
Obrenovi, Milo (vazalni knez): 260,
264, 274
Odoakar (germanski vojskovoa): 64
Oktavijan Avgust (Gaius Octavius Augustus rimski car): 50, 51, 52, 54, 55,
56, 57, 60, 61, 62, 64, 436
O Mulrian (general austrijski): 222
Opukovi Rustem-paa: 168
Orhan Emir (sin Osmana I): 163, 183
Osman I (emir): 130, 181, 183
Ostoji, Stjepan (sin Stjepana Ostoje):
128
Osvaja, Mehmed vidi Mehmed II Osvaja (el Fatih): 125, 130, 156
Otokar II (eki kralj): 126

Petrovi, ore (Karaore): 250, 251,

252, 274
Petrovi, Nikola (knjaz i kralj Crne Gore):
273, 274, 278, 304, 309, 320, 450
Petrovi, Petar - Njego: 273
Petrovi, Petar (Petar Petraki): 281, 310
Pijade, Moa: 402
Pikolomini, ovani Norbert (Giovani
Norberto Piccolomini, feldmaral): 177,
209
Poorek, Oskar (Oskar Potiorek, general):
327, 329
Popovi, oko: 296
Porfirogenit, Konstantin (vizantijski car):
66, 93, 95, 98
Posavski, Ljudevit: 73, 89, 96, 99
Pozderac, Ahmedaga: 296
Predojevi, Hasan-paa: 105, 168, 169,
190, 234
Pribievi, Svetozar: 343
Prijepoljac, Mustafa: 262, 265
Prijezda (bosanski ban): 120, 128
Prvovjenani, Stevan vidi: Stevan Nemanji, srpski kralj

P
R
Pai, Nikola: 342, 344, 345, 370
Paveli, Ante (zubar): 343, 385, 395,
396, 469
Pavlovi, Peko: 274
Pavlovii (porodica): 127, 131
Pazvan-oglu, Osman (derebeg): 247, 248,
249
Peki, Hasanaga: 267
Pelagi, Vaso: 273, 274, 277, 304, 335,
452
Petar Veliki (ruski car): 180, 204
Petrovi, Danilo (crnogorski vladika): 207
532

Radenovii (porodica): 127

Rankovi, Aleksandar: 354
Rastudije (djed): 440
Rasuhaa, Sulejman (ustaniki voa):
246
Raunah (Raunach-austrijski pukovnik):
222, 223
Redepagii (begovi): 314
Redep-pai, Lutvibeg: 258
Resulbegovi, Hasanbeg: 258

Ribentrop, Joakim (Joachim Ribentrop):

383
Rizvanbegovii: 251, 312
Rizvanbegovi, Ali-aga: 258, 262, 263,
264, 267, 447
Rizvanbegovi, Hazim-beg: 304
Rusin (knez): 91
Rustempai, Ahmed-paa: 231

S
Sabani, Kotromani Matija (sin Radivoja Kotromania): 156, 168, 442
Sadako, Ogata (Ogatta Sadaco): 416
Safet-paa (valija): 292
Salisberi, Robert Artur Talbot (Robert
Arthur Talbot Salisbury): 293
Salom, Salomon: 281
Samaruga, Kornelio (Cornelio Sammaruga) 415
Samo (knez): 69, 70
Samuilo (makedonski car): 91, 92, 94,
96, 438, 439
Sari, Mehmed-paa - Tenjak (bosanski
valija): 178
Sarkoti, Stjepan: 344, 456
Savojski, Eugen (princ Francois Eugene
de Savoye): 157, 177, 178, 179, 196,
197, 208, 218, 234, 235, 244, 440
Selim I: 168
Selim II: 168, 186
Selim III: 168, 189, 190, 251, 254, 255,
257, 268, 269, 272, 446
Selmanovi, Smailbeg: 18, 282, 295,
301, 303, 310
Sever: 55
Sijeri, Alajbeg: 262

Sijeri, Hasanbeg (predsjednik bosanske

vlade): 262, 264, 265
Silvan: 56
Simeon (bugarski car): 91, 92, 93, 96,
99, 438
Simovi, Duan: 382
Skenderbeg (vidi er Kastriota): 185
Slavac (knez): 91
Sobjevski, Jan (poljski kralj): 175
Soica, Lazar: 314
Sokolovi, Ferhad-paa: 157, 168
Sokolovi, Mehmed-paa: 168, 171, 176
Sokolovi, Sulunah-efendija: 281
Spaho, Mehmed: 343, 350, 380
Stamboli, Petar: 363
Starevi, Ante: 380
Stjepan, Miroslav (humski knez, sin Zavidin): 92, 101, 103
Stojadinovi, Milan: 350, 381
Sukov (Succov, austrijski feldmaral):
225
Sulejman-beg (ljubuki kapetan): 263
Sulejman-paii: 259
Sultan: 131, 132, 156, 159
Sunari, dr Jozo: 343
Svai, Petar (hrvatski kralj): 119
Svrzo, Hamid: 343

abanagi, Ali-beg (vidi: Ali-paa Gusinjac i Ali-paa Fero)

akabenta, Arsenije IV (patrijarh Srpske
pravoslavne crkve): 228
ari, Smail-aga: 304
epan Mali: 207
533

epevi-Petrovi, Danilo: 312

emsekadi, Mehmed Vehbi: 281, 282,
296, 300, 303, 314, 453, 454
ola, Atanasije (podpredsjednik Sabora
Bosne i Hercegovine): 344
ola, Vojislav (predsjednik Zemaljske
vlade BiH): 343
tubenberg, grof (Graf Stubenberg-general): 222, 223
ubii: 120, 122
ubi, Pavao: 122

T
Teftedarija, Abdulah: vidi Deftedarevi
Abdulah-paa
Teodosije Veliki (rimski car): 52
Teodorik (kralj istonih Gota): 66
Teuta (ilirska kraljica): 46, 47, 51, 437
Tiberije (rimski vojskovoa): 55, 56
Tisa, Itvan (Istvn Tisza): 343
Todorovi, Alaj-beg: 264, 265
Toma, Stjepan: 121, 129, 443
Tomaevi, Ishak-beg (vidi: Tomaevi
Stjepan i Sigismund)
Tomaevi, Stjepan (sin kralja Stjepana
Tomaa; vidi: Sigismund, igmund,
Ishak Tomaevi): 125, 130, 136, 156,
168, 442
Tomislav (hrvatski kralj): 440
Topal Husein-paa (namjesnik): 176, 177
Topal, erif Osman-paa: 450
Trenk, Franjo: 222
Trumbi, Ante: 343, 344, 370
Tuman, Franjo: 365, 413, 414, 469
Tuluki, Rajmond (Raymond IV de Toulouse): 119
534

Tunguz, Pero: 274

Tuzli, Bakir-beg: 262
Tvrtkovi, Tvrtko II (bosanski kralj): 128,
129, 166

U
Urban II (papa): 118, 119, 135
Uzuni, Ismet-paa: 296

V
Vajks, Maksimilijan (Maximilian Freiheerr von Weichs auf Glohn): 402
Valdek (Waldek): 228
Valgren, Lars-Erik (Lars-Eric Wahlgren):
418
Valis, Oliver (Paul Oliver Wallis, feldmaral austrijski): 220
Vali (Georg Olivije Walisch, austrijski
general): 233
Valvazor, Pane (Pane Wallwasor austrijski pukovnik): 222
Vasilije I (vladika): 95
Vasiljev (Slavenofil-Rus): 304
Veli-paa: 281, 453
Velianstveni, Sulejman (sultan): 160,
162, 168
Vens, Sajrus (Cyrus Vance): 413
Vilajetovi Salih - Hadi Lojo: 281, 282,
301, 309
Vili, Ahmed: 262
Vilson, Vudro (Woodrow Wilson): 342

Virtemberg, fon Vilhelm (von Wilhelm

Wirtemberg - austrougarski feldmaral):
298
Vievi, Mihailo: 91, 96, 102
Vitezovi (hrvatski pisac): 342
Vladislav (sin herceg Stjepana): 125,
130, 132, 166, 167
Vukalovi, Luka: 311
Vukan (zetski upan): 101
Vuki - Hrvatini, Hrvoje (herceg od
Splita): 112, 127, 128, 166, 443
Vukoti, Petar (serdar, oponomoenik
kralja Nikole): 274, 278, 304
Vukovi - Desisali, Ferhad-beg: 168
Vukovi, Vlatko (bosanski vojvoda): 122

Z
Zekendorf, fon Fridrih (Fridrich von
Seckendorff, feldmaral): 209, 220, 221,
224, 227, 228
Zenkovi, Ibrahim-aga: 177
Zlatar, Mujaga (muteselim): 262, 263,
265, 267
Zvizdovi fra Aneo: 131

igmund (vidi: Sigismund, Stjepan i

Ishak Tomaevi): 166
ujovi, Sreten: 402

535

Prilog 6
REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA
Austrougarska: 17, 30, 276, 277, 279,
280, 281, 292, 293, 294, 302, 303,
304, 307, 308, 311, 313, 314, 315,
316, 317, 318, 324, 325, 326, 327,
Ada Kale (ostrvo): 249
328, 334, 341, 342, 343, 345, 346,
Afrika: 53, 71, 382, 408
348, 357, 393, 452, 454, 455, 457, 527
Albanija: 30, 55, 220, 243, 247, 252, Avarski kaganat (Avarska drava):
259, 261, 268, 327, 347, 437, 452
29, 30, 65, 68, 96, 97, 99, 106, 107,
Aleksandrija: 100, 134
124, 133, 134, 440
Aleksinac: 250, 274
Avarsko-slovenski savez: 65, 68, 71,
Alep: 191
72, 73, 74, 85, 86, 106, 107, 116, 134,
Alma Mons (vidi Fruka Gora): 55
155, 438, 439, 440
Alpe: 63, 68, 119, 439
Azija: 65, 71, 119, 253
Amerika: 252, 456
Azizija: (Donja i Gornja): 176
Anadolija: 153, 156, 168, 170, 244, Azovsko more: 18, 65, 231
247, 456
Anadolski ejalet: 163, 182, 186
Andretium (Mu-tvrava): 57
Angora: 153
Antiohija: 100, 119, 134
Apeninsko poluostrvo: 51, 71
Apolonija: 55
Baka: 178, 455
Arabijsko poluostrvo: 134
Badanj (peina): 42, 44, 46
Arapsko more: 53
Bagdad: 25, 191
Area Filaenorum (Area Philaenorum): Bakije: 267
25, 53: 60
Balkan (Balkansko poluostrvo): 15,
Ardijeji: 50, 51, 57
24, 25, 29, 30, 45, 47, 50, 64, 65, 66,
Argentaria (rudarsko naselje kod Sre67, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 85, 86, 88,
brenice): 48, 50, 57, 58
89, 92, 93, 94, 100, 105, 107, 108,
Atos (Athos, Sveta gora): 101
116, 121, 122, 130, 131, 134, 155,
Austrija: 69, 162, 171, 173, 174, 203,
157, 169, 172, 176, 180, 204, 207,
204, 205, 208, 211, 218, 219, 220,
219, 242, 243, 244, 251, 277, 291,
221, 222, 231, 232, 233, 235, 248,
315, 325, 326, 327, 328, 329, 330,
250, 266, 267, 268, 272, 291, 311,
342, 351, 365, 382, 384, 402, 403,
324, 330, 343, 347, 446, 447, 453,
410, 437, 440, 441, 443, 445, 449,
457
465, 468, 470

537

Baltik: 45, 439

Baltiko more: 68, 347
Banat: 161, 169, 177, 178, 218,
220, 224, 327, 329, 457
Bandin Odak: 303
Banija: 409
Banovina Hrvatska: 222, 223, 349,
350, 382, 393, 459
Banovina Srpske zemlje: 393
Banja Luka: 59, 157, 176, 201, 203,
210, 214, 215, 220, 223, 225, 227,
230, 232, 236, 238, 253, 271, 273,
295, 298, 300, 301, 303, 317, 319,
320, 321, 324, 326, 329, 356, 357,
361, 384, 385, 389, 446, 447, 454
Banjaluko polje: 447
Banjska: 263, 264
Bar: 91
Baranja: 455
Bari: 119
Bastasi: 225
Be: 18, 25, 61, 105, 123, 157, 162,
171, 174, 175, 176, 179, 180, 203,
206, 207, 209, 214, 234, 236, 253,
291, 301, 316, 319, 321, 322, 323,
324, 326, 342, 347, 349, 383, 395,
446, 461, 470, 471
Beneluks (zemlje): 381
Beograd: 25, 174, 175, 176, 185, 215,
218, 224, 229, 249, 250, 251, 252,
259, 273, 314, 345, 352, 353, 364,
366, 382, 383, 388, 412, 449, 458,
466, 467
Beogradski paaluk: 247, 248, 249,
251
Berhtesgaden (Berchtesgaden): 469
Berlin: 17, 25, 26, 105, 282, 291, 292,
300, 304, 306, 311, 315, 316, 350,
380, 452, 453, 454, 459, 471, 528
Besarabija: 250
538

Biha: 24, 177, 178, 206, 208, 210,

211, 215, 217, 218, 220, 222, 223,
234, 271, 273, 305, 317, 319, 324,
356, 357, 361, 389, 397, 400, 408,
418, 447
Bihaki sandak: 157, 173, 209, 296
Bihor: 228
Bijelo more: 106
Bijelo Polje: 228, 255
Bijeljina: 251, 255, 274, 356, 357, 385
Bilajsko polje: 223
Bilalovac: 301
Bilea: 58, 122, 168, 304, 309, 312,
320, 357, 452
Bilino polje: 102, 442
Biograd na moru: 104
Bira: 255
Bistrica (rijeka): 216
Bitolj (Monastir): 259, 261, 262
Bitovnja: 28, 384
Bizant (Konstantinopol): 25, 53, 58,
64, 65, 89, 91, 100, 134, 137
Bjelanica: 28
Blagaj: 112
Blauj: 302
Bliski istok (vidi Levant): 25, 106,
119, 135, 382
Blizna: 122
Bobovo: 314
Bobovac: 122, 124, 131, 132, 440
Boka: 25, 53, 60 (vidi i Boka Kotorska)
Boka kotorska: 250, 311, 320, 357
Bokokotorski zaliv: 24, 90
Bora: 312
Borova glava: 28
Bosanska Dubica: 24, 176, 177, 208,
215, 229, 230, 231, 232, 233, 248,
253, 291, 298, 446, 447, 470

Bosanska Gradika: 48, 59, 210, 215,

295, 303
Bosanska Krupa: 177
Bosanski Brod (Brod na Savi): 109,
216, 227, 230, 235, 295, 303
Bosanski Novi: 177, 208, 215, 218,
235, 295, 296, 356, 384, 447, 461
Bosanski Petrovac: 215
Bosanski amac (G. Azizija): 300
Bosansko Grahovo: 220
Bosansko krajite: 132, 156, 166, 167,
443
Bosfor: 251
Bosna (rijeka): 45, 56, 57, 92, 96, 97,
98, 103, 108, 129, 178, 179, 215,
218, 234, 295, 296, 300, 306, 320,
438, 440, 442
Bosna: 48, 72, 75, 76, 111, 115, 116,
117, 118, 119, 120, 121, 122, 123,
124, 125, 126, 127, 128, 129, 130,
131, 132, 133, 134, 135, 136, 137,
153, 155, 156, 157, 158, 159, 160,
161, 162, 163, 165, 166, 167, 168,
170, 171, 172, 173, 176, 177, 179,
180, 181, 184, 185, 186, 187, 188,
190, 191, 192, 201, 203, 204, 205,
206, 207, 208, 209, 210, 211, 213,
214, 216, 218, 219, 220, 222, 224,
227, 228, 229, 230, 231, 232, 233,
234, 235, 236, 237, 241, 244, 245,
247, 248, 251, 252, 253, 254, 255,
256, 257, 258, 259, 260, 261, 262,
263, 264, 265, 266, 267, 268, 269,
270, 271, 272, 273, 274, 275, 276,
277, 278, 279, 280, 281, 282, 283,
291, 292, 294, 298, 300, 302, 304,
306, 307, 308, 309, 310, 314, 315,
316, 318, 328, 333, 334, 356, 380,
383, 390, 391, 392, 404, 440, 441,
442, 443, 444, 445, 446, 447, 448,

449, 450, 451, 452, 453, 454, 459,

470
Bosanska krajina: 206, 296, 305, 366,
397, 404, 407, 408, 409, 414
Bosna i Hercegovina: 13, 14, 15, 16,
17, 18, 23, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 31,
33, 34, 35, 41, 44, 53, 54, 56, 59, 60,
63, 64, 65, 70, 72, 85, 86, 88, 89, 90,
91, 92, 93, 95, 96, 97, 98, 99, 100,
101, 102, 103, 104, 105, 107, 108,
109, 110, 112, 123, 133, 168, 169,
179, 190, 206, 209, 212, 233, 243,
244, 246, 260, 270, 273, 275, 276,
278, 279, 280, 282, 292, 293, 294,
295, 304, 305, 308, 311, 313, 314,
315, 316, 317, 318, 319, 320, 321,
322, 323, 324, 325, 326, 327, 328,
329, 330, 331, 332, 339, 342, 343,
344, 345, 346, 347, 348, 349, 350,
351, 352, 355, 357, 358, 361, 362,
364, 366, 367, 380, 382, 383, 384,
385, 386, 387, 389, 390, 391, 392,
393, 394, 395, 396, 397, 398, 399,
400, 401, 402, 403, 404, 405, 406,
407, 408, 409, 410, 413, 414, 415,
416, 424, 428, 432, 452, 453, 454,
455, 456, 457, 458, 459, 460, 461,
462, 463, 464, 466, 467, 468, 469,
470, 472
Bosanski ejalet: 154, 156, 157, 158,
160, 162, 164, 165, 168, 169, 172,
173, 174, 175, 179, 184, 185, 186,
187, 190, 194, 195, 201, 203, 205,
208, 209, 210, 243, 257, 258, 272,
291, 444, 445, 446
Bosanski sandak (Sandak Bosna):
156, 157, 158, 161, 166, 167, 193,
209, 443
Bosanski vilajet: 285, 293, 294, 318,
319
539

Bosna srebrena (Franjevaka provincija): 121, 131

Bra: 89, 90, 104, 116, 440
Branievo: 98
Bratunac: 24
Brko: 176, 211, 230, 300, 303, 398
Bregava (rijeka): 44, 91
Breznica (rijeka): 130
Brisel (Bruxselles): 412
Brodar: 115
Bronzani Majdan: 304
Brtanik: 114
Brvenik: 216
Budim: 170, 175, 176, 179, 234
Budimpeta: 292, 322
Budimski beglerbegluk (ejalet): 154,
157, 186, 187
Bugar: 24
Bugarska: 115, 191, 382, 449, 458, 469
Bugarsko carstvo: 91, 92, 93
Bugojno: 48, 384
Bukovica: 313
Bukovik: 398
Bukuret: 252
Buna (rijeka): 91
Busovaa: 259, 301
Butmir: 42, 44
Buim: 223, 225, 305

Cavtat (Epidaurum): 69
Cazin: 356
Cer: 329
Cernik (Pakrac): 222, 223
Cerska: 416
Cetin: 223, 225, 233
Cetina (rijeka): 24, 90, 91, 93, 103,
116, 121
Cetinje: 207, 356, 385
Cibale (vidi Vinkovci): 55
Cincar: 28
Cres: 93
Crkvina (rijeka): 226
Crna Gora: 26, 72, 190, 204, 207,
220, 235, 250, 251, 272, 273, 274,
275, 276, 277, 278, 293, 308, 312,
313, 314, 315, 320, 324, 327, 329,
330, 342, 344, 360, 364, 366, 385,
395, 400, 401, 403, 409, 411, 413,
414, 451, 452, 465, 466
Crna Rijeka: 267
Crni Potoci: 220, 274, 276, 450
Crno more: 65, 68, 106, 121, 204,
231, 347, 439
Crnomorsko primorje: 219

C
Carigrad (vidi Konstantinopol i Istanbul): 71, 72, 73, 94, 95, 99, 100,
101, 116, 119, 130, 138, 155, 160,
164, 167, 167, 169, 171, 176, 228,
231, 235, 243, 250, 251, 252, 259,
260, 274, 278, 281, 304, 315, 439,
449, 450
540

aak: 224, 227, 228, 229

aavica: 296
ajnie: 108, 303, 385
apljina: 50, 58, 124, 303
ehotina: 137
emerno: 28, 109, 312
engi Vila: 267
eka: 69, 72, 455
itluk: 296

D
Dabar: 207, 312
Dalmacija: 51, 56, 57, 59, 60, 72, 73,
89, 90, 93, 102, 106, 107, 116, 117,
129, 134, 161, 171, 172, 175, 176,
205, 209, 250, 259, 294, 304, 305,
313, 319, 320, 323, 343, 344, 346,
383, 391, 414, 439, 449, 457, 461
Danska: 381
Daorson (vidi Oanii): 57, 80, 123
Dardaneli: 130, 231, 251
Dejton (Dayton): 467
Delfi (svetilite u Grkoj): 435
Deligrad: 250
Delminium (Duvno, Tomislavgrad):
46
Demokratska Federativna Jugoslavija: 351, 352, 360, 389, 400, 402,
403, 410, 411, 462, 469, 470
Derala: 28
Derventa: 176, 215, 220, 223, 229,
230, 232, 235, 295, 303
Dinara: 24, 26, 28, 89
Dinaridi: 120, 403
Dnjepar: 68
Dnjestar: 68
Doboj: 50, 115, 124, 129, 166, 215,
221, 227, 235, 295, 301, 303, 361
Doboj (Kakanj-Doboj, selo pored Kaknja): 166, 441
Dobor: 115, 124, 129, 442
Dobro Selo: 222
Dobruda: 65, 275
Domavia (rudarsko naselje): 57
Don (rijeka): 68
Donja Dolina: 44, 48
Donja Gradina: 24

Donja Tuzla: 108

Donji Kraji: 120, 122, 156
Donji Vakuf: 245, 246
Dra: 73, 106, 119, 437
Draevica: 91, 133
Drava: 55, 72, 89, 114, 179, 437
Dravska banovina: 459
Drava Slovenaca, Hrvata i Srba:
343, 344, 345, 346, 347, 348, 350,
371, 393, 457, 458
Drenik-grad: 222, 223, 232, 233
Drijevo: 108, 109, 122
Drim (rijeka): 56, 220
Drina (rijeka): 24, 25, 27, 28, 50, 53,
56, 60, 70, 87, 92, 93, 99, 103, 104,
106, 115, 118, 119, 121, 131, 215,
218, 219, 222, 250, 251, 252, 265,
266, 274, 276, 292, 327, 329, 366,
383, 403, 409, 414, 437, 439, 451
Drinjaa (selo i rijeka): 59
Drobnjaci: 250
Drvar: 402
Duboka krajina: 296, 305
Dubrava (upa): 124
Dubrovnik (Raguza, Raguzium): 72,
90, 91, 92, 93, 95, 96, 100, 102, 103,
104, 108, 109, 113, 116, 117, 127, 131,
133, 135, 259, 356, 411, 440, 447
Dubrovaka republika (Republika
Dubrovnik): 26, 127, 130, 323
Duga Poljana: 395
Duklja (Zeta): 91, 96, 99, 100, 102, 115
Dunav (rijeka): 15, 25, 50, 53, 54, 55,
60, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 70, 73, 89,
98, 106, 114, 119, 177, 179, 192, 210,
224, 249, 251, 403, 437, 438, 439
Durmitor: 71, 89
Duvno (vidi Tomislav Grad): 215, 259,
440

541


akovo: 102, 108
enova: 119
erdap: 382
ureva Gomila: 312
urevac: 115

E
Egejsko more: 438, 459
Eger (Erlaun, Egra): 18, 168, 170, 171
Egipat: 49, 168, 191
Elba (rijeka): 54, 73
Elbasanski sandak: 260
Engleska: 278, 293
Epidaurum (vidi: Cavtat): 69, 92, 117
Epirska despotovina: 138
Erdelj: 169, 170, 171, 174, 175, 208
Erzerum: 191
Eufrat (rijeka): 53
Evropa: 26, 29, 45, 46, 47, 49, 53, 54,
59, 65, 75, 95, 98, 106, 110, 112, 113,
114, 122, 124, 130, 135, 153, 168,
171, 175, 180, 184, 187, 188, 192,
203, 222, 231, 243, 246, 252, 253,
268, 272, 308, 323, 347, 348, 351,
381, 386, 396, 399, 403, 406, 439,
448, 470

F
Federativna Narodna Republika
Jugoslavija: 353, 355
542

Firenca: 132
Foa: 109, 157, 167, 203, 264, 265,
303, 312, 313, 454
Fojnica: 58, 108, 131, 229, 312
Fojnica (rijeka): 98, 203
Franaka drava: 25, 30, 87, 89, 93,
96, 97, 134, 527
Francuska: 100, 117, 120, 190, 233,
234, 248, 249, 250, 254, 255, 257,
268, 271, 272, 291, 341, 342, 380,
381, 382, 392
Fruka Gora (Alma Mons): 53

G
Gabela: 108, 109, 165, 177, 208, 210,
218
Gacko: 89, 203, 262, 312
Galicija: 18, 328, 330
Galija: 64
Galipolje (poluostrvo): 130
Gang (rijeka): 53
Gazimestan: 364, 463
Germanija: 55, 56
Glamo: 57, 59, 176, 215, 245
Glasinac: 43, 45, 47, 207, 228, 263,
265, 266
Glavatievo: 312, 313
Glina: 223
Gola planina: 299
Golija: 26
Gorade: 235, 265, 303, 361, 416, 418
Gorica: 303
Goriko polje: 304, 450
Gornja Tuzla: 108
Gornji Vakuf: 409
Goruki: 131

Gothard (St. Gothard): 173, 180

Grab: 312
Grabovica: 266
Grac: 161, 319, 321, 326
Graac: 176
Graanica: 297, 303
Gradaac: 115, 215, 297, 303, 336
Gradika: 115, 165, 176, 230, 232,
233, 248, 295, 298
Grahovo: 274, 304, 309, 320
Grka: 44, 190, 268, 382
Grebak: 28
Grme: 93, 103, 274
Grocka: 229, 230
Gru: 117
Gusinje (Gusinjsko-plavska krajina):
211, 215
Gvozd: 72, 89, 116, 119, 162
Gvozdansko: 219

H
Habzburko carstvo (Habzburka
monarhija): 25, 160, 173, 209, 243,
248, 279, 291, 292, 307, 322, 323,
342, 455, 457
Hag: 464, 465
Han Pijesak: 59
Haltat (Hallstadt): 43
Haranj (Harsny - brdo): 176
Hatelji: 312
Havala (tvrava): 223
Hercegova zemlja: 130, 132, 156, 157,
166, 167
Hercegovaki sandak: 157, 164, 168,
173, 209, 293, 295, 449

Hercegovaki vilajet (vilajet Hercegovina): 157, 167, 455

Hercegovina: 72, 118, 130, 207, 251,
257, 263, 266, 273, 274, 275, 277,
278, 296, 303, 304, 311, 313, 314,
315, 319, 320, 321, 390, 391, 404,
407, 414, 451, 452
Herceg Novi (Castel Nuovo, Novi,
Sv. Stjepan): 176, 196, 210
Hisardik (na Limu): 265
Hiseta: 225
Hlm (vidi: Hum): 91, 93
Hojta: 28
Hongkong: 92
Hrvatska: 26, 96, 99, 100, 116, 119,
122, 135, 161, 180, 294, 304, 317,
343, 346, 356, 363, 365, 366, 367,
380, 383, 389, 391, 397, 400, 401,
402, 405, 408, 411, 413, 414, 465,
466, 468
Hum (Hlm): 91, 93, 100, 102, 103,
120, 122, 442
Humac: 50
Humska zemlja: 68, 91, 101, 102,
112, 134, 440
Hutovo: 375
Hvar: 89, 90, 104, 116, 440

I
Ibar (rijeka): 219, 220
Igalo: 385
Ilida: 57, 58, 323
Ilirija (provincija drava, carstvo):
44, 47, 48, 55, 291, 323, 347
Ilirik: 15, 49, 50, 51, 52, 55, 56, 57,
59, 60, 62, 63, 64, 438
543

Ilova (rijeka): 175, 179

Imotski: 235, 295
Indija: 119
Indijski okean: 53
Istanbul (vidi: Konstantinopol i Carigrad): 130, 183, 184, 185, 186, 190,
191, 292, 314, 318
Istono Rimsko Carstvo (vidi Vizantija): 58, 60, 63, 64, 134, 138, 438,
439, 441
Istra: 49, 119, 437, 457
Italija: 30, 44, 47, 52, 55, 64, 68, 69,
100, 293, 327, 328, 329, 341, 347,
379, 382, 383, 385, 395, 402, 403,
409, 438, 460, 461, 471
Ivan (planina i prevoj): 28, 108
Ivankovac: 250
Izai: 222

Janja: 251
Japan: 380
Japra (rijeka): 48, 58
Jasen: 303
Jasenovac: 177, 219, 229
Javor: 251, 274
Jedrene: 119, 130, 255, 264, 278
Jele: 167
Jerusalem: 100, 119, 134
Jezero: 132
Jonsko more: 435, 436
Jugoslavija: 17, 349, 351, 352, 353,
363, 365, 366, 380, 383, 384, 388,
389, 390, 391, 392, 394, 395, 396,
397, 399, 400, 401, 402, 403, 404,
405, 406, 408, 409, 410, 411, 412,
413, 415, 421, 422, 423, 424, 458,
459, 460, 461, 462, 463, 466, 468, 472

Jadar (rijeka): 247

Jadransko more: 24, 46, 47, 49, 51,
62, 72, 87, 90, 104, 106, 129, 220,
408, 437, 438
Jadransko primorje: 174, 203
Jadran: 49, 55, 56, 69, 103, 116, 117,
119, 160, 175, 395
Jahorina: 384
Jajce: 112, 113, 121, 124, 130, 131, 132,
133, 137, 156, 161, 162, 167, 210,
211, 215, 221, 223, 227, 252, 296,
297, 298, 299, 303, 305, 306, 389,
398, 399, 400, 410, 449
Jajaka banovina: 156, 157, 161, 162,
167, 443
Jangcekjang: 53

Kaanika klisura: 262

Kaanik: 261
Kajbakovac: 225
Kakanj: 42, 45, 129, 166, 301
Kalinovik: 312, 313
Kalotii: 301
Kamengrad: 115, 161, 167, 210, 215,
305
Kandija (vidi Krit): 173, 175, 180,
203, 207, 214, 253, 443
Kanjiki ejalet: 157, 186
Kanjia: 234
Karanovac (Kraljevo): 219, 220, 224,
228
Karantanija: 73, 107
Karaula: 28

544

Karlobag: 365, 427

Karlovac: 26, 206, 209, 214, 215, 232
Karpati: 68, 73, 86, 106, 107, 136, 328,
330, 439
Kartagina, Kartaga: 49, 439
Kaspijsko jezero (more): 65, 68
Kaspijska depresija: 63
Katera (Kotorac): 66
Kavkaz: 18, 65, 192
Keln (Kln): 119
Kijev: 25
Kina: 119, 185, 406
Kipar: 293
Kirenajka: 25
Kiseljak: 301
Kladua: 177, 305, 315
Klanica: 227
Klek: 264
Klermon Feran (Clermont Ferrand):
118, 135, 138
Klis (tvrava): 174
Kliki sandak: 157, 173, 209
Klobuk: 91, 215, 251, 303
Klju: 132, 161, 210, 215, 286, 304
Klju (kod Gacka): 215
Knin: 176, 210
Kninska Krajina: 366, 414
Koba: 109, 115, 215, 230
Kolain: 209, 211, 215, 248
Konavle: 91, 117, 133
Konstantinopol (vidi Carigrad i Istanbul): 85, 119, 185, 438, 439
Konjevi Polje: 416
Konjic: 59, 296, 302, 303, 304, 312,
313
Konjika upa: 312
Koraj: 216
Korana (rijeka): 175
Korula: 116, 438
Korita: 28, 312
Koruka: 457, 471

Kosovo: 176, 260, 261, 262, 360, 363,

364, 449, 465
Kosovski vilajet: 285
Kostajnica: 219, 229, 274, 295, 298
Kotor: 104, 115, 172
Kozara: 115, 274
Kozarac: 215, 229, 304
Krka (rijeka): 73
Komar (prevoj): 28
Komarno: 65, 175
Konstantinopol (vidi i Carigrad): 69,
70, 85
Korula: 89, 90, 104
Kordun: 409
Koreja: 65
Koriani: 28
Koruka: 161, 346
Kosovo: 264, 394, 400, 401, 403, 413,
443
Kosovo polje: 122
Kotor: 104
Kovaevia oblast: 156
Kovina: 225
Koza (grad kod Fojnice): 131
Kozarac: 115
Krajina: 91, 245, 257, 258, 449
Kraljevina Bosna (Bosansko kraljevstvo): 155, 156, 166, 167, 187,
208, 210, 272
Kraljeve zemlje: 156
Kraljevina Hrvatska, Slavonija, Dalmacija: 457
Kraljevina Hrvatska i Slavonija:
457
Kraljevina Jugoslavija: 30, 350, 352,
355, 356, 372, 374, 381, 382, 383,
385, 419, 420, 459, 463, 470, 471
Kraljevina Crna Gora: 368
Kraljevina Srbija: 344, 345, 347,
368, 458
545

Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca: 345, 346, 347, 349, 353, 393,
458
Kranjska: 161, 455
Krbava: 176, 177, 206, 446
Krbavsko polje: 161
Krki (Liki) sandak: 157
Kreevo: 108, 229
Krf: 343, 346, 458
Krim: 175, 191, 192, 270
Krit (Kreta, Kandija) otok: 172, 174,
175, 191, 208
Krk: 93
Krka (rijeka): 73, 165, 213
Krojcenbrun (Kreuzenbrun): 126
Krupa: 91, 210, 225
Kruevac: 250
Kupa (rijeka): 49, 55, 56, 119, 408
Kupres: 177, 215
Kupreka vrata: 28

L
Laba (rijeka): 66
Lanita: 28
Lapac: 233
Lastovo: 117
Lava: 121, 166, 441, 439
Lava (rijeka): 98, 129
Lava (upa): 156
Latinsko carstvo: 101, 138
Lau: 224, 225
Lebrnik: 26, 28
Lelija: 28
Lemnos (ostrvo): 254
Lepant: 168, 180
Leskovac: 275, 293
546

Levant (vidi: Bliski istok): 25, 106,

119,135, 247, 439
Libija: 25, 60
Liki (Krki) sandak: 173
Lijeve polje: 306
Lika: 176, 177, 179, 205, 209, 274,
409, 446
Lim (rijeka): 56, 73, 115, 131, 265, 276,
384
Lion (Lyon): 119
Lipljan: 449
Lisiii: 42, 45
Lisin: 299
Livno: 58, 167, 203, 210, 215, 216,
245, 305, 361, 399, 408
Lombardija: 119
London: 342, 351, 389, 403, 414, 415,
416
Loinj: 93
Loznica: 220, 222, 247, 251
Luka (upa): 112, 156

LJ
Ljenica (na Drini): 219, 220, 222,
224
Ljubinja: 26
Ljubljanska vrata: 25
Ljubuki: 215, 296, 303
Ljuta krajina: 206

M
Mava (Mavanska banovina): 120,
161, 167

Maarska (zemlje krune sv. Stefana):

30, 90, 94, 99, 102, 112, 115, 116, 119,
130, 135, 136, 167, 170, 171, 174, 175,
176, 208, 272, 324, 333, 343, 382,
391, 439, 440, 441, 446, 460, 461
Maarsko kraljevstvo: 25, 137
Maglaj: 115, 215, 296
Magli: 26
Majdan: 299
Majevica: 115
Makarska: 109
Makarsko primorje: 174
Makedonija: 49, 115, 122, 134, 188,
352, 391, 401, 451
Makedonsko carstvo: 91, 92, 94
Makljen: 28, 108
Makljenovac: 50
Mala Azija: 46, 100, 153, 168, 180, 439
Manjaa: 295, 298
Marsej: 350
Matapan (rt): 395
Mediteran: 45, 46, 65, 106, 210
Medvjed kula: 113
Metkovi: 69, 295
Mezija: 55
Milano: 25, 52
Mili (Arnautovii): 98
Milodra: 131
Miljacka (rijeka): 98
Miljevina: 313
Miar: 250, 449
Mitrovica: 293
Mletaka republika (Mletaka Dalmacija): 92, 116, 117, 129, 137, 160,
162, 172, 173, 181, 205, 208, 209,
220, 243, 248, 445, 527
Mlinite: 28, 59
Mljet: 89, 90, 116, 117, 440
Mogorjelo: 50, 58, 64, 124
Moha: 161, 162, 168, 172, 174, 179,
181, 252

Mohako polje: 176

Moldavija: 169, 190, 220, 250
Monastir (Bitola): 191
Morava: 250, 251, 437
Moravska drava: 89, 134
Moravsko-vardarska dolina: 119, 352
Moreja (Peloponez): 218, 219, 234
Moskva: 366, 412, 413, 466
Most na Tari: 215
Mostar: 203, 215, 217, 239, 245, 257,
273, 295, 297, 303, 313, 317, 319,
320, 322, 324, 326, 357, 361, 393,
399, 403, 448, 449
Mosul: 25
Mounj (kod Viteza): 27
Motajica: 115
Mramorno more: 106, 130, 181
Mrkonji Grad: 352, 384, 398, 469

N
Napulj: 352
Narona: 15, 50, 57, 59, 69, 92
Neretva: 45, 47, 91, 92, 93, 108, 114,
116, 122, 127, 165, 203, 210, 213,
215, 216, 218, 219, 295, 320, 385,
398, 409, 414, 440
Neretva-Konjic: 203
Neretvanska oblast: 66, 102, 440
Neum: 218
Neum-Klek: 447
Nevesinje: 203, 258, 262, 263, 312,
313
Nevesinjsko polje: 59
Nezavisna drava Hrvatska: 385,
386, 387, 391, 392, 395, 461, 462, 471
Nikeja: 138
Nikejsko carstvo: 138
547

Nikopolje: 122
Niki: 89, 137, 215, 248, 258, 275,
452
Nil (rijeka): 53
Ni: 222, 224, 225, 228, 250, 275, 293
Niii: 28
Nika oblast: 176
Norik: 63
Norveka: 381
Nova Varo: 250, 251, 255
Novi (sv. Stjepan, Stjepan grad, Herceg-Novi, Castel Nuovo): 91, 109,
114, 132, 218, 220, 229, 230, 232,
234, 248, 298, 454
Novi Pazar: 176, 216, 224, 227, 228,
250, 251, 255, 260, 263, 264, 276,
314, 315, 318, 395
Novopazarski sandak: 285, 293,
296, 303, 313, 318
Novi Sad: 357
Nirnberg (Nrnberg): 412
Njegu: 26
Njemaka: 30, 120, 174, 307, 324,
341, 342, 379, 380, 382, 383, 384,
387, 410, 461, 470

O
Obrnja (selo): 314
Obrovac: 165
Odesa: 222
Odra (rijeka): 68
Odak: 246
Ohrid: 119
Ohridski sandak: 260
Olomuc (Olomutz): 455
Olovo: 108, 121
548

Oltenija: 218
Omi: 91, 109, 172
Onogot (Niki): 215
Orahovica: 232
Oraje (D. Azizija): 300
Orjen: 26, 292
Osijek: 177, 210, 411
Osmansko carstvo: 17, 25, 30, 90, 104,
111, 112, 117, 122, 123, 126, 128, 129,
136, 138, 153, 154, 155, 157, 158, 159,
160, 161, 162, 163, 165, 166, 167, 168,
170, 171, 172, 173, 174, 175, 176, 177,
178, 179, 180, 182, 186, 187, 190,
191, 203, 204, 205, 209, 210, 211,
213, 218, 231, 232, 233, 234, 235,
236, 243, 244, 247, 248, 252, 256,
257, 259, 260, 268, 269, 271, 272,
274, 281, 291, 292, 293, 294, 309,
310, 311, 313, 315, 317, 318, 320,
323, 393, 4341, 443, 444, 445, 446,
447, 448, 451, 452, 454, 470
Ostrogon: 234
Ostrovica: 222, 223
Ostroac: 215, 229
Oanii (vidi: Daorson): 44, 46, 48,
50
Otrelj: 28
Otoac: 173
Ozija (Oakov istono od Odese): 222,
229
Ozren: 207

P
Paganija: 90, 91, 93, 441
Padska nizija: 25, 47
Pahanik (Panik kod Bilee): 58

Pakraki sandak: 157

Pale: 267
Paljanska Miljacka: 267
Panonija (Panonska nizija): 15, 24,
25, 29, 30, 46, 47, 48, 51, 54, 57,
60, 63, 64, 65, 66, 68, 72, 89, 90,
93, 106, 107, 114, 116, 134, 136,
160,162, 179, 180, 203, 247, 291,
437, 439, 440, 446
Parduba (Vranduk): 55, 57
Pariz: 450, 469
Pavle (oblast, zemlja Pavlovia): 156,
216
Pe: 180, 261, 305, 449
Peleponez: 446
Peljeac (poluostrvo): 91, 104, 117
Persijsko carstvo: 134
Perzija: 18, 69, 231
Peta: 25, 315, 319, 321, 326
Petrovaradin: 177, 218
Pirinejsko poluostrvo: 252
Pirot: 275, 293
Piva: 89, 115, 137
Pjeivac (selo): 304
Plana: 312
Plavo (Jadransko) more: 106
Plav: 211
Plevna: 447
Pliva (rijeka): 50
Pliva (upa): 156
Plovdiv: 160
Pljeevica: 26, 206
Pljevlja (Taslida): 130, 203, 264, 265,
313, 314, 315
Poitelj: 124, 215, 262
Podgora: 313
Podgorica: 264, 344, 414
Podgorje: 87
Podgrab: 266
Podi: 48

Podranica: 223, 225, 232

Podrinje: 112, 133, 156, 167, 265,
311, 312, 313, 319, 320, 414
Podromanija: 266
Podtirovnik: 24, 27
Podunavlje: 178
Podzvizd: 305
Pogledalo: 28
Pogorelica: 28
Polimlje: 137
Poljice: 122
Poljska: 173, 174, 175, 347, 381
Ponir: 225, 226
Popovo polje: 177
Pore: 250
Posavina: 24, 42, 47, 230, 222, 223,
303
Potarje: 137
Pounje: 24, 205, 206, 230, 306
Poarevac: 211, 218, 219, 220, 229,
235, 291, 447
Poega: 228, 229
Poeki sandak: 157
Poun: 250
Praa (rijeka): 265, 266
Praa (upa): 124, 267
Pranja: 44
Prevalitana (provincija): 51, 60
Priboj: 315
Prijedor: 215, 295, 298, 300, 304
Prijepolje: 137, 248, 255, 265, 315
Prilep: 260
Pritina: 160, 261, 262
Prizren: 101
Prozor: 167, 203, 298, 409, 448
Prusac: 169, 171, 172, 211, 445
Pruska: 135
Prut (rijeka): 204
Ptiar: 247

549

R
Rab: 93
Raa: 59
Radimlja (potok): 50
Radua: 28
Raevina: 247
Raguzium (vidi: Dubrovnik, Raguza):
72, 90, 91, 92, 93, 438
Rajhtat (Reichstadt): 276, 292, 315
Rajna (rijeka): 54
Rakovica: 222
Raka: 91, 96, 99, 115, 442
Ravna planina: 264
Ravni kotari: 174
Ravno: 177
Rebrovac: 226
Regensburg: 119
Republika Bosna i Hercegovina: 361,
367, 411, 412, 414, 429, 430, 431,
467, 469, 470
Republika srpska Bosna i Hercegovina: 414
Republika Dubrovnik (vidi Dubrovaka republika): 26, 127, 130
Republika Hrvatska: 365, 392
Republika sv Vlaha (vidi Dubrovnik):
120, 125, 127
Retinum (tvrava): 56
Ribnica (rijeka): 98
Rijeki zaliv: 55
Rijeka: 96
Rim: 15, 25, 29, 46, 48, 49, 50, 51, 52,
55, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 64, 86,
87, 95, 100, 101, 119, 126, 129,
134, 137, 138, 155, 350, 379, 380,
395, 438, 439, 459, 471

550

Rimsko carstvo (Rimska imperija):

15, 25, 29, 30, 44, 46, 48, 52, 58, 59,
60, 61, 62, 63, 64, 65, 67, 68, 69, 71,
75, 85, 87, 126, 130, 133, 137, 155,
405, 437, 438
Ripa: 44
Risan (Rizon, Risinium): 47, 51, 57,
91, 93, 437
Rogatica: 265, 266, 303
Rogoj: 28, 296, 299
Romanija: 302, 303
Roka: 219
Rudine: 71, 89
Rudo: 384, 389
Rudnik: 229
Rumelija: 122, 130, 153, 187, 188, 203,
205, 264
Rumelijski ejalet: 157, 163, 169, 170,
182, 184, 186, 188, 209
Rumelijski sandak: 261
Rumelijski vilajet: 293
Rusija: 68, 104, 173, 174, 204, 207,
211, 220, 221, 231, 232, 235, 250,
251, 252, 272, 276, 277, 292, 311,
313, 315, 324, 325, 326, 328, 329,
341, 347, 348, 406, 447, 452, 454,
456, 457, 451, 470

S
Salona (Solin): 15, 55, 56, 57, 59, 60,
69, 134, 436
Samobor: 115, 124, 211
Sana (rijeka): 45, 103, 112, 161
Sandak (dananji): 228, 293, 313, 316,
330, 351, 352, 360, 391, 394, 396,
400, 401, 403, 409, 460, 463, 470

Sanica (rijeka): 161

Sanski Most: 215, 305, 389, 399
Sanstefan: 279, 280, 292, 315, 452, 453
Sarajevo: 59, 102, 104, 157, 160, 161,
166, 168, 169, 178, 179, 184, 196, 203,
211, 216, 217, 221, 227, 228, 229, 232,
234, 235, 244, 245, 246, 251, 258,
260, 262, 263, 264, 265, 266, 267,
269, 271, 273, 278, 280, 291, 295,
296, 298, 300, 301, 302, 303, 304,
307, 308, 309, 313, 317, 319, 320,
321, 324, 326, 329, 342, 350, 357,
361, 367, 383, 384, 385, 390, 393,
394, 399, 404, 407, 414, 415, 418,
446, 448, 449, 450, 454, 456, 470
Sarajevska oblast: 404
Sarajevska kotlina: 98, 115
Sarajevsko polje: 156, 267
Sava (rijeka): 15, 24, 28, 47, 49, 55,
56, 67, 69, 87, 89, 102, 104, 106,
109, 114, 115, 121, 129, 162, 165,
166, 176, 177, 179, 210, 213, 218,
219, 222, 223, 224, 228, 232, 233,
235, 273, 291, 292, 300, 303, 383,
392, 408, 437, 438, 440, 443, 447
Savezna drava Jugoslavija: 411
Savezna Republika Jugoslavija: 367,
415, 466, 468, 470
Segedin: 178
Semberija: 276
Semeni (rijeka): 55, 437
Senta: 175, 178, 234
Serecium (tvrava): 56
Sicilija: 51
Siget: 168
Sinj: 176, 208, 356
Sirija: 49, 247, 327, 328
Sirmium: 55, 56, 57, 60, 69
Sisak (Siscium): 55, 56, 105, 168, 169,
187, 190, 234, 253

Sitnica: 229, 296

Sjedinjene Amerike Drave: 341,
342, 379, 468
Sjenica: 131, 228, 251, 255, 265, 271
Sjetlina: 266
Skadar: 51, 60, 185, 207, 248, 260,
261, 262, 264
Skadarsko jezero: 119
Skradin: 165
Skopje: 101, 156, 160, 176, 261, 357
Skopsko krajite: 136, 156, 167
Slankamen: 177
Slavonija: 54, 100, 102, 108, 127, 136,
157, 161, 176, 177, 179, 205, 208,
209, 222, 223, 232, 233, 446
Slavonski Brod: 178, 294
Slavonski amac: 294
Slovenija: 69, 343, 346, 365, 366, 367,
391, 397, 400, 401, 405, 408, 411,
413, 414, 465
Slovinje (vidi Slavonija): 100, 102, 179
Slunj: 222
Smederevo: 125, 130, 224, 250
Smederevski sandak: 161, 168, 220,
224, 247
Socijalistika Republike Bosna i Hercegovina: 354
Socijalistika Federativna Republika
Jugoslavija (SFRJ) (vidi i Jugoslavija): 31, 353, 354, 360, 362, 366,
367, 411, 412, 466, 467
Soa (rijeka): 327, 328, 330, 344, 346,
347, 437
Sofija: 262
Soko: 115, 216, 247
Sokol: 121, 177, 220, 228, 251, 442
Sokolovii: 168
Soli (Tuzla): 112, 129
Solin (Salona): 73
Solun: 70, 71, 73, 106, 119, 268, 292,
293, 347, 438, 439, 459
551

Sovjetski Savez (Savez Sovjetskih

Socijalistikih republika-SSSR):
351, 353, 358, 359, 361, 381, 387,
396, 403, 457, 460, 463
Split: 64, 69, 72, 91, 93, 100, 109, 120,
128, 172, 385, 395
Splonum (tvrava): 56
Sprea (rijeka): 72, 303
Srb: 233
Srbija: 26, 99, 100, 102, 109, 120,
163, 176, 190, 191, 207, 218, 219,
220, 222, 224, 228, 229, 235, 247,
248, 249, 250, 252, 253, 258, 264,
266, 272, 273, 274, 275, 276, 277,
278, 293, 308, 313, 314, 315, 320,
324, 327, 329, 330, 342, 344, 347,
348, 349, 354, 360, 363, 364, 366,
380, 384, 385, 386, 388, 389, 391,
394, 395, 401, 402, 403, 407, 411,
412, 414, 451, 452, 458, 464, 465,
466, 467, 471
Srebrenica: (vidi i Argentaria): 50,
57, 58, 108, 109, 121, 132, 211, 251,
255, 303, 350, 416, 417, 418
Srebrenika banovina: 156, 157, 161,
162, 167, 443
Srebrenik: 115, 121, 130, 162, 167,
286, 442
Srednjevjekovna bosanska drava
(Bosansko kraljevstvo): 112, 125,
162, 203, 206, 253, 450
Srednji istok: 94
Sredozemlje: 53
Sredozemno more: 53
Srem: 54, 218, 224, 327, 329
Sremski vilajet: 169
Stala: 224, 228
Stara Gradika: 223, 228
Stara Ostrovica: 215
Staretina: 28
552

Stari Majdan: 58, 108

Stavnja (rijeka): 98
Stina (vrh): 395
Stojevac: 366
Stolac: 42, 50, 89, 215, 259, 263, 304,
312, 320, 449, 450
Stolice: 401, 403, 404, 407, 470
Ston: 91, 92, 125, 440
Strupni: 58
Struma (rijeka): 73
Studenica (manastir): 101
Stup: 267
Sudeti: 65
Sutjeska (rijeka): 121, 398, 409
Sutorina: 218, 385, 447

abac: 176, 216, 222, 224, 228, 232,

250, 251, 329, 356
ahinovii: 225
amac: 300, 303
areni han (kod Viteza): 267
ator: 28
eh Jujina glava: 459
ibenik: 109, 172, 320, 356, 357
ipovo: 50, 57
lezija: 65, 439
olta: 104
panija: 64, 135, 406
tajerska: 161, 346, 457, 471
timlje: 260, 261, 449
turli: 222
umadija: 249
umet: 96
umla: 191

T
Tara (rijeka): 26, 71, 99, 108, 115
Taslida (Pljevlja): 248
Temivar: 218
Temivarski beglerbegluk (ejalet):
154, 186
Teoak: 115
Tesli: 58
Teanj: 115, 215, 227, 239, 245, 246
Timok (rijeka): 218, 224
Tirensko more: 62
Tisa (rijeka): 178
Trakija: 252
Transilvanija: 220
Travniko polje: 221, 229, 233
Travnik: 132, 157, 203, 211, 217, 221,
223, 227, 235, 245, 257, 258, 259,
262, 271, 298, 299, 300, 301, 303,
305, 306, 307, 317, 319, 324, 336,
356, 389, 449, 450
Travunija (vidi Trebinjska oblast):
66, 91, 93, 96, 133, 441
Trebinje: 89, 109, 177, 207, 215, 251,
258, 292, 312, 357, 452
Trebinjska oblast (vidi Travunija):
66
Trebinjica (rijeka): 116, 312
Trebiat (rijeka): 50
Trebovac: 115
Treskavica: 28, 384
Tripoli: 53, 191
Trnovo: 312, 312
Trogir: 120, 172
Tropolje (Zavrje): 112
Trst: 319, 321, 322, 326, 353
Trstionica (Trstivnica rijeka): 98
Trac: 222

Tuluz (Toulouse): 119

Tunis: 191
Turska: 231, 276, 278, 279, 292, 308,
323, 324, 330, 331, 456, 459

U
Ub: 250
Ugarska: 91, 99, 103, 117, 126, 161,
166, 169, 170, 171, 174, 175, 179,
205, 209, 343, 457
Una (rijeka): 24, 28, 31, 44, 47, 56,
87, 104, 106, 118, 119, 176, 179,
213, 218, 219, 223, 231, 291, 383
Unita: 28
Ural (rijeka): 63
Uroevac: 261
Uskoplje (Gornji Vakuf): 167, 216, 298
Usora (rijeka): 42, 72, 96, 97, 112,
129, 130, 156, 440
Ustikolina: 313
Utvica (rijeka): 263
Uvac (rijeka): 276
Uice: 220, 228, 229, 251, 329

V
Vaganj: 28
Valjevo: 224, 228, 356, 447
Varcar Vakuf (Mrkonji Grad): 296,
298, 299
Vare: 108
Varava: 25
Vaterlo (Waterloo): 347
553

Velebit: 175
Volga (rijeka): 18
Velika Britanija: 341, 342, 351, 381, Volujak: 26
463
Vranduki klanac: 300
Velika Kladua: 454
Vranduk (Parduba): 55, 57, 124, 156,
Velika Morava: 220, 224
167, 196, 300, 438, 443
Velika Srbija: 366, 382, 389, 412, 428, Vranica: 48, 131, 384
429, 466
Vranje: 275, 293
Veliki sirt (zaliv): 25, 60
Vratar: 115
Velja planina: 297
Vratkovii: 312
Venecija: 90, 91, 102, 119, 130, 132, I Vrbanja: 385
167, 173, 218, 440
Vrbanja (rijeka): 115
Vid (na rijeci Neretvi): 69
Vrbas (rijeka): 58, 92, 103, 109, 115,
Vidin: 247, 248, 249, 251
215, 218, 224, 225, 226, 227, 230,
Vidinska oblast: 176
295, 296, 298, 300, 306, 447
Vilfran (Villefranche de Rourgue): Vrbica: 312
392
Vrgada: 72, 93
Vinac: 132
Vrgorac: 295
Vinkovci (vidi Cibale): 55
Vrhbosna (upa): 130, 131
Virovitica: 365, 429
Vrhpraa: 266
Vis: 352
Vrnogra: 177, 305
Visla (rijeka): 66, 68
Vrsnik: 50
Visoka kotlina: 98, 115, 156
Vrac: 352
Visoki (vidi Visoko): 121, 124, 131, Vuitrn: 264
203, 232, 245, 301, 302, 303, 448 Vuka (rijeka): 55
Viegrad: 115, 177, 211, 250, 251,
264, 265, 303, 344, 385, 395
Viegrad na Dunavu: 234
Vitez: 27, 266, 277, 300
Vitez (prevoj): 450
Vitovlje: 177
Vizantija: 15, 25, 29, 30, 65, 68, 69, Zadar: 72, 93, 109, 172
70, 71, 72, 74, 75, 86, 87, 88, 89, Zagorje: 87, 216, 312, 313, 454
90, 91, 93, 96, 97, 99, 105, 106, Zagreb: 25, 349, 355, 357, 365, 393,
394, 396, 457
116, 117, 119, 122, 130, 134, 138,
Zahumlje: 66, 91, 93, 96, 102, 441
187, 527
Zapadna Srbija: 391
Vlai: 71, 89
Zli Stup: 266, 267
Vlaka: 169, 190, 220, 250
Zapad: 353, 363, 459
Voden: 122
Vojvodina: 352, 360, 364, 394, 400, Zapadna Morava (rijeka): 218, 219,
220
401, 413, 457, 465

554

Zapadno Rimsko Carstvo: 53, 58,

60, 62, 63, 64, 66, 134, 138, 438
Zaton: 96
Zelengora: 28, 409
Zemun: 61, 177
Zenica: 134, 295, 300, 301, 303, 304
Zenika kotlina: 98, 115, 156
Zeta: 219
Zlatibor: 26
Zrin: 229
Zrmanja (rijeka): 104, 165, 232
Zujevina (rijeka): 98
Zvean (na Vrbasu): 115
Zvijezda: 131
Zvorniki sandak: 157, 158, 164,
209, 247, 258, 295, 296
Zvornik: 115, 124, 130, 132, 167,
176, 177, 178, 203, 208, 211, 215,
217, 218, 222, 223, 228, 229, 234,
245, 251, 266, 303, 356, 447
Zujevina (rijeka): 98

egar: 305
egulja: 303
eljeznica (rijeka): 98
eneva: 344, 345, 416, 458
epa: 416, 418
epako brdo: 297
epe: 229, 295, 297
ir: 115
ljebac: 24
upa: 96, 117

555

Prilog 7
SADRAJ ILUSTRACIJA

I DIO
I/1 Bosanskohercegovaki geografski prostor
I/2 Karta Bosne i Hercegovine
I/3 Oblik i dimenzije drave BiH
I/4 Hidrografija
I/5 Biha
I/6 Travnik

33
34
35
36
37
37

II DIO
II/1 Iliri
II/2 Ilirik
II/3 Glavni putevi prema limesu
II/4 Daorson
II/5 Mogorjelo

77
78
79
80
81

III DIO
III/1 Zaetak bosanske drave
III/2 Bosna u doba Kulina bana
III/3 Povelja Kulina bana, izdata 29. avgusta 1189.
III/4 Bosna u doba bana Stjepana II Kotromania
III/5 Nekropole steaka na bosanskohercegovakom
geografskom prostoru
III/6 Bosna u doba kralja Tvrtka I Kotromania
III/7 Naelni borbeni poredak osmanske vojske
III/8 Tvrtko prvi Kotromani
III/9 Kraljevska stolica Bobovac
III/10 Bosanska dinastija Kotromania
III/11 Stolni grad Bobovac
III/12 Bobovac

139
140
141
142
143
144
145
146
146
146
147
147
557

IV/A DIO
IV/1 Bosanski sandak i maarske banovine
IV/2 Bosanski ejalet
IV/3 Samoodbrana izolovanog bosanskog ejaleta
IV/4 Upad Savojskog u Sarajevo
IV/5 Eugen Savojski
IV/6 Herceg Novi
IV/7 Vranduk
IV/8 Ostroac
IV/9 Stolac

193
194
195
196
197
198
198
199
199

IV/B DIO
IV/10 Habzburki plan napada na Bosnu
IV/11 Banjaluki boj 04.08.1737. godine
IV/12 Mostar
IV/13 Teanj

237
238
239
239

IV/C DIO
IV/14 Gradaeviev pohod na Kosovo
i Hamdi-Mehmedpain na Bosnu
IV/15 Husein-kapetan Gadaevi
IV/16 Omer-paa Latas
IV/17 Novopazarski sandak odvojen od Bosanskog
vilajeta - prikljuen Kosovskom vilajetu
IV/18 Klju
IV/19 Srebrenik

283
284
284
285
286
286

V DIO
V/1 Invazija Bosne i Hercegovine 1878.
V/2 Podjela na okruge okupirane Bosne
V/3 Austro-Ugarska zastava u Bosni
V/4 Salih Forta
558

332
333
334
335

V/5 Stojan Kovaevi

V/6 Vaso Pelagi
V/7 Mio Ljubibrati
V/8 Gradaac
V/9 Travnik

335
335
335
336
336
VI DIO

VI/1 Ujedinjenje Kraljevine Srbije, Kraljevine Crne Gore

i Drave SHS
VI/2 Drava Slovenaca, Hrvata i Srba - novembar 1918. godine
VI/3 Potpisnici enevske deklaracije
VI/4 Podjela Kraljevine SHS na 33 oblasti
VI/5 Podjela Kraljevine Jugoslavije na 9 banovina
VI/6 Sporazum Cvetkovi Maek
o podjeli 26.08. 1939. godine
VI/7 Vojnoteritorijalna podjela
Kraljevine Jugoslavije 1939. godine
VI/8 Hutovo
VI/9 Poitelj

368
369
370
371
372
373
374
375
375

VII DIO
VII/1 Pripreme za odbranu Kraljevine Jugoslavije 1941. godine 419
VII/2 Raspored i taktike granice okupatorskih armija 18.04.1941.
12,00 sati, na dan kapitulacije vojske kraljevine jugoslavije 420
VII/3 Podjela Jugoslavije na okupaciona podruja 1941.
421
VII/4 Njemaka policijska uprava okupirane
Jugoslavije - proljee 1943.
422
VII/5 Njemaka vojna uprava okupirane
Jugoslavije septembar 1943.
423
VII/6 Osloboena teritorija Jugoslavije u vrijeme obnove
dravnosti Bosne i Hercegovine (novembar 1943.)
424
VII/7 Platforma NOP-a Jugoslavije, anticipirana strukturom
pokreta, vojske i organa narodne vlasti
425
VII/8 Projekt Velike Srbije 1941.
426
559

VII/9 Velika Srbija do linije Karlobag Virovitica (projekat)

VII/10 Nacionalna struktura Bosne i Hercegovine prema
rezultatima popisa stanovnitva 31.03.1991.
VII/11 ematski prikaz planiranih operacija JNA u poetnom
periodu agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu
VII/12 Slobodne teritorije Republike Bosne i Hercegovine
juna 1992. godine
VII/13 Slobodne teritorije Republike Bosne i Hercegovine
na dan, obustave vatre - 12.10.1995. godine
VII/14 Bosna i Hercegovina prema Dejtonskom sporazumu
VII/15 Ekshumirane masovne grobnice rtava agresije na BiH

560

427
428
429
430
431
432
433

Prilog 8
BILJEKE O AUTORU
Prof. mr. Muharem Kreso, oficir u
penziji, roen 10. januara 1924. u Bilei,
gdje je zavrio osnovnu i graansku kolu.
Uiteljsku kolu zavrio je u Sarajevu i
Mostaru, a Filozofski fakultet III stepen
u Beogradu.
Od 1958. godine intenzivno se
bavi naukom. Do 1973. godine radi kao
nauni saradnik Vojnoistorijskog instituta
u Beogradu, a onda kao vanredni profesor
Vojne istorije (do 1986) na Vazduhoplovnoj i Intendantskoj vojnoj akademiji, te
Fakultetu politikih nauka u Sarajevu.
Od osnivanja (1993) spoljni je saradnik
Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava u
Sarajevu.
Autor je, pored ove sinteze, objavio: 1. NJEMAKA OKUPACIONA
UPRAVA U BEOGRADU (autor); 2. KONANO RJEENJE JEVREJSKOG PITANJA U OKUPIRANIM ZEMLJAMA ZAPADNOG BALKANA
(autor); 3. HRONOLOGIJA NARODNOOSLOBODILAKE BORBE
NARODA JUGOSLAVIJE (koautor); 4. DVADESETDEVETA HERCEGOVAKA DIVIZIJA NOVJ (koautor); 5. STRUNI LEKSIKON
OSNOVNIH VOJNIH I RATNIH PRAVNOPOLITIKIH POJMOVA
(koautor); 6. GENOCID U SREBRENICI SIGURNOJ ZONI UN, JULA
1995 (koautor); 7. LEKSIKON SIGURNOSTI (koautor).
Uz to je objavio preko 50 studija i rasprava iz oblasti ope i vojne
historije u naunim asopisima i na naunim skupovima, preko 400 enciklopedijskih jedinica u Enciklopediji Jugoslavije i Vojnoj enciklopediji. Uredio je
dvadesetak knjiga vie izdavaa i recenzirao oko 80 radova za objavljivanje.
Uesnik je Narodnooslobodilakog (1942-1945) i Odbrambenog (19921995) rata Bosne i Hercegovine. Sada je lan Glavnog odbora Saveza antifaista
boraca NOR-a Bosne i Hercegovine. Odlikovan je sa vie odlikovanja i nosilac
velikog broja drutvenih priznanja.
561