Frans KAFKA

ATAMA MKTUB
Bu mktubu Kafka 1919-cu ilin noyabrnda elezend (Bohemiya)
dinclrkn yazm, ancaq onu ndns nvanna gndrmmidi. Maraqldr
ki, lmndn sonra Kafkann dbi-bdii irsini btvlkd oxuculara
atdran dostu Maks Brod da bu mktubu yaznn "Mktublar"na deyil,
bdii srlrinin crgsin daxil etmidi. slind, bel d olmal idi, nki
Kafkann atasna mktubu onun 1910-cu ildn mxtlif insanlara, mxtlif
nvanlara gndrdiyi mktublardan (demk olar ki,onlarn oxu ap olunub
v 700 kitab shifsindn oxdur!) seilir. Daha dorusu, bu mktub
avtobioqrafik sciyy damasna baxmayaraq, xsi mnasibtlr rivsini
aaraq bri dyrlr baxmndan, mumiyytl, insan mnasibtlrinin
thlili v qiymtlndirilmsin hsr olunmudur. lyazmasnda mktubu
bacs Ottloya nvanlamd ki, sahibin atdrsn, amma gndrmmidi.
mumiyytl, Kafka onu bir ne df gndrmk v ya kimins vasitsil
sahibin atdrmaq ists d, hmi son anda fikrindn danmd. Bir ne
il sonra ex jurnalisti v onun srlrinin ex dilin trcmisi Milena
Yesenskaya (bu qadn hm d onun nvbti uursuz mhbbti idi!) yazd
mktub da sbut edirdi ki, Kafka onu hl gndrmyib: "Sabah "Atama
mktubu snin ev nvanna gndrcm. Onu yax saxla, blk, n vaxtsa
atama versi oldun..."
Grsn, bu mktubu niy gndrmmidi? Blk, oxlarnn dndy
kimi, bundan sonra atas il mnasibtlrinin daha da kskinlcyindn
kinmidi? Xeyr, inandrc deyil, nki btn mr boyu tnhalqda, drin
mnvi iztirablar, qorxu, vahim hisslri iind yaamaa mhkum olunmu,
z doma ata evind gey uaq kimi bym, xsusn d hmi Praqann
yksk cmiyytind yer tutmaq, yksk mnsb atmaq arzusu il yaayan
v btn bunlar da baqa bir almd yaamaq n dnyaya glmi, fiziki
chtdn zif, hssas, kvrk, zrif duyulu olundan tlb edn atas il
mnasibtlri, az qala, dmnilik sviyysin atm v bellikl d btn
yaradcl hyatndan doulmu" (D.V Zatonski) Kafka, atasnn el bil
qsdl onun btn arzu-istklrin qar xmasn, onu mnn zmsini
1912-ci il sentyabrn 22-dn 23-n ken gec birnfs, bec saata yazd

"Hkm" novellasnda, bir az sonra "evrilm"d, daha sonra da digr

srlrind btn lpaql il tsvir etmidi v bu mnasibtlrin daha da
pislcyindn qorxmazd... Grnr, he ksin bilmdiyi ayr bir sbb d
varm. El bir sbb ki, Kafka onu z il qbr apard...
_______________________
ziz ata!
Bu yaxnlarda mndn sorudun ki, niy hr yerd sndn qorxmamdan
danram. Hmi olduu kimi, yen d cavab ver bilmdim. Bir trfdn
ona gr ki, sndn qorxuram, digr trfdns, bu qorxunun sbblrini izah
etmk n bir cox xrdalqlara getmk lazmdr v mn d szl bunun
hamsn ifad ed bilmzdim. ndi sn yazl cavab vermk istsm d, yen
ryimdn kenlrin hamsn dey bilmycym, nki yazanda da sndn
qorxmam, hl d bu qorxudan zab kmyim buna imkan vermyck,
nki demk istdiklrim yaddamn, zkamn tutumundan oxdur.
Sn bu msl hmi adi grnb. n az mn, ya da he bir frq
qoymadan baqalarna bu bard dananda... Sn txminn bel dnbsn:
btn mrn boyu ilyib, zn uaqlarna, n ox da mn qurban
vermisn, mn is snin saynd "kef iind" yaamam, azad kild
istdiyim sahni oxuyub-yrnmim, yemk-imk sardan korluq
kmmim, mumiyytl, he bir tinlik grmmim. Btn bunlarn
vzind is he vaxt "sa ol" gzlmmisn, nki uaqlarn "sa ol"unun
n demk olduunu yax bilibsn, htta adi bir nvazi, mehribanlq bel
ummaybsan. Btn bunlarn vzind mn hmi sndn gen gzmim,
otama, kitablarmn, sfeh dostlarmn yanna, gurultulu ideyalarmn
ardnca qamam. He vaxt sninl aq danmamam, he vaxt sinaqoqa
snin yanna getmmim, Fransensbadda malic olunanda sni
yoluxmamam, he vaxt zm snin ailnin zv hesab elmmim,
alverindn, elc d baqa ilrindn xbrim olmayb, fabrikin ilrini snin
stn atmam, sonra da bam gtrb getmim, Ottlonun1 trsliyin
dstk vermim, snin n he n elmsm d (htta birc df teatra bilet
almasam da), dostlarm n hr ey elmim. gr mni mhakim elmk
istsn grrsn ki, mn dbsizliyimi v ya hr hans bir pis hrktimi
(blk d axrnc df evlnmk istyim istisna olunmaqla) irad tutmursan...

radn yalnz soyuqluuma, yadlamama, nankorluumadr... V el trzd

d irad tutursan ki, guya bunun gnah yalnz mnddir, guya skan baqa
smt dndrsydim, hr ey d baqa cr olard, snin burda zrr qdr d
gnahn yox imi, mn qar hmi yax olubsan...
Snin dnclrinin yalnz birc trfil razlaram ki, - nki mn zm d
el fikirlirm - bizim yadlamamzda snin zrr qdr d gnahn
yoxdur. Ancaq, eyni zamanda, mn d gnahkar deyilm. O vaxt sni buna
inandra bilsydim, blk d hr ey baqa cr olard. Yox, yeni bir hyata
balaya bilmzdik, nki bunun n ikimizin d ya kemidi, ancaq yen
d, bir nv, slh raitind yaaya bilrdik, snin o bdi iradlarn qurtarmasa
da, bir az yumalard...
Qribdir ki, bzn mnim n demk istdiyimi vvlcdn duyursan.
Msln, bu yaxnlarda mn dedin: "Baqa atalar kimi zd gstrmsm
d, sni hmi ox istmim v bunu d ona gr bel elmim ki, zm
yalandan baqa cr gstr bilmirm." mumiyytl gtrnd, mn
mnasibtin he vaxt pis olmayb, ata, ancaq baqalar haqqnda dediklrinl
razlamram. Dz deyirsn, sn zn baqa cr gstr bilmirsn, amma
yalnz buna gr "baqa atalar zlrini zd baqa cr aparrlar" demyin ya
xalis inadkarlqdr, ya da - mnc, bu daha dzdr - bizim aramzdak soyuq
mnasibtin brnckli ifadsidir v bel mnasibti, gnahsz da olsan, sn
yaratmsan. gr sn d bel dnrsns, demli, ikimiz d eyni fikirdyik.
lbtt, bununla he d demk istmirm ki, mn bu gn necyms, tkc
snin tsirinl olmuam. Onda ox iirtmi olardm (hrnd mn bel
iirtmy bir az meyilliym). Lap el d ola bilrdi ki, snin tsirindn
knarda srbst byyr, ancaq sn istyn kimi olmazdm. Yqin ki, yen d
limsiz, qorxaq, qtiyytsiz, sakit olardm v n Robert Kafkaya2, n d
Karl Hermana3 oxayardm, hr halda indiki kimi deyil, tamam baqa adam
olardm, onda da bir-birimizi ox yax baa drdik. Sn mnim ya dostum,
ya efim, ya mim, ya babam, ya da lap el (htta trddd etsm d)
qaynatam olsaydn, zm xobxt sanardm. Ancaq bir ata kimi mnim
n ox ar oldun v n ox da ona gr ki, qardalarm balaca ikn
ldlr, baclarm is dnyaya gec gldilr, demli, bu arl tk kmli
oldum, halbuki bel arlq n ox zif idim.
Sn ikimizi d mqayis et: qsa desk, damarlarmdan Kafka qan axsa da,
mn Kafkalara xas olan hyat eqil, mllrl, fatehlik arzusu il deyil,
Lvilr4 nslin mxsus, adam gizli-gizli, qorxa-qorxa ks trf kn,

bzn d tamamil snb gedn bir hvsl yaamam. Sn is, ksin, sl

Kafka kimi gcl, salam, itahal, qaln ssli, danmaa qabil olan,
zndnraz, qtiyytli, dzml, zamann nbzini tutan, insanlar tanya
biln, myyn mnada sxavtli adamsan v lbtt, coqun, bzn d
tndmcaz olduun n, btn bu stnlklrin trkib hisssi kimi
shvlrdn, zif chtlrdn d xali deyilsn. Ancaq mumi dnyagr
baxmndan Filipp mi, Ludviq mi, Haynrix mi1 il mqayisd, blk d
xalis Kafka deyilsn. Qribdir ki, bunun niy bel olduunu mn d baa
dmrm. Ax onlar ox n, gmrah, srbst, qaysz idilr v snin kimi
d ciddi deyildilr (Yeri glmikn, bu xasiyytlrinin oxu mn d keib,
lakin snin tbitindki ziddiyytlr mnd olmadndan hmin mirasdan
yax istifad ed bilmmim.) Ancaq yqin ki, bu baxmdan snin d
gnlrin bir-birin bnzmyib, uaqlarn - n ox da mn - midlrini
dorultmad v bu sbbdn d z evind sxldn gnlr qdr (ancaq
ev qonaq glnd, baqa cr olurdun) sn d glrz olubsan v ola bilsin
nvlrin, krknin, blk, Valli istisna olunmaqla, z vladlarndan ala
bilmdiyin hrarti sn veriblr. Hr halda biz baqa-baqa adamlar idik v
bizim bel baqa-baqa adamlar olmamz hr ikimiz n o qdr thlkli
idi ki, kims yava-yava bymkd olan mnl artq byyb baa atm
snin mnasibtlrinin glcyi bard danmal olsayd, deyrdi ki, mni
didik-didik elycksn, birc sa tikm d qalmayacaq. Ancaq bel olmad,
nec deyrlr, sn saydn say, gr flk n sayr, bundan da betr oldu.
Bununla bel, sndn bir xahiim var: unutma ki, sni he vaxt he nd
gnahlandrmram. Mn elmli olduun qdr tsir edibsn, ancaq el
bilm ki, acqla bu tsirdn knara xmamam.
Mn qorxaq uaq idim, hm d btn baqa uaqlar kimi inadkar... Dzdr,
anam mni bir az rkyn bydrd, ancaq inanmram ki, el tin uaq
olmuam. nanmram ki, birc xo szl, adic bir nvazil, zm xo
baxmaqla mn istdiyini eltdirmk mmknsz olayd. Sn, slind,
mrhmtli, yumaq adamsan (indi deycyim bunu he d inkar etmir, nki
burda mn yalnz snin uaa tsirindn danram), ancaq btn uaqlarn
hamsnda o qdr sbr, csart olmur ki, oturub hmin mrhmti gzlsin.
Sn uaqla yalnz z tbitin uyun rftar ed bilrsn: zorla, r - barla,
hvslsiz... V hmin vaxt bu sul sn yax grnrd, nki mni gcl,
qorxmaz bir olan kimi trbiy etmk istyirdin.
lbtt, mnim lap uaqlq alarmda istifad etdiyin trbiy sullarn

olduu kimi tsvir ed bilmrm, ancaq sonrak illrd grdklrim, elc

d Feliksl2 rftarna saslanb onlar tsvvrm gtirirm. Bu anda ilk
nzr arpan snin o vaxt indikin nisbtn daha gnc, qvraq, coqun,
qaysz olmandr v onda btn varlnla z alverin balanmdn, sni
gnd bir df gcl gr bilirdim, ona gr d mn tsirin daha ox olurdu,
nki hmin tsir adt evrilmirdi.
Ancaq o ilk illrdn birc hadisni xatrlayram. Blk snin d yadnda
qalm olar... Bir gec tez-tez ulamaa baladm ki, su istyirm. Ancaq
susadma gr yox, hm sizi sbildirmk, hm d kiminls danmaq
n bel elyirdim. Bir-iki df brk hdlsn d, xeyri olmad v onda
glib mni yoran-dkdn zorla qaldrdn, eyvana xarb qapn baladn,
bir ne dqiq gec kynyind bayrda saxladn. ndi demk istmirm ki,
onda dz elmdin... Blk dorudan da hmin gec mni baqa yolla
sakitldirmk olmazd... Mn bununla yalnz snin trbiy sullarn v
hmin sullarn mn nec tsir etdiyini sciyylndirmk istyirm. lbtt,
hmin hadisdn sonra mn szbaxan oldum, ancaq bununla bel, iimd
el bil ns qrld. Mn bu mnasz su istmk hvsimin tbiiliyi il zorla
bayra atlman qeyri - adi dhtini he cr uyudura bilmirdim. Sonralar
illr uzunu bel bir dhtli fikir mn zab vermy balad ki, o nhng
kii, yni atam he bir sbb olmadan, gecnin birind glib mni yorandkdn qaldraraq eyvana ata bilr v bel xrd ki, mn onun n he
nym!
O vaxt bu, yngl bir balanc idi, ancaq btn varlma hakim ksiln
"he n" olmam haqqndak hiss (hrnd baqa bir baxmdan hm d ncib
v cox smrli hiss idi) n ox snin tsirinl yaranmd. Onda mn bir az
ruh, bir az mehribanlq, getmk istdiyim yolun bir az aq olmas lazm idi,
ancaq bunun vzind sn o yolu baladn v mlum msldir, bunu xo
niyytl eldin ki, mn baqa yol seim. Lakin mn buna yaramrdm.
Msln, yax sgri salam vernd, yax yeriynd mni daha da
ruhlandrrdn, amma mndn yax sgr xmad. Mni yax yemy, hl
stndn piv imy d ruhlandrrdn, ya da mnasn baa dmdiyim
mahnlar tkrarlamaa, snin sevimli ibarlrini dilim dolaa-dolaa
yamslamaa... Ancaq bunlarn he biri mnim glcyim n deyildi...
Maraqldr ki, indinin znd d sn ns toxunanda, mn snin iradn
qar xanda (msln, evlnmk fikrin dnd), ya da kims mnim
xtrim dynd (msln, Pepa1 mni synd) mn rk-dirk verirsn.

Mn kim olduumu xatrladrsan, daha yax rftara layiq olduumu yadma

salrsan v Pepan mlli-bal mzmmt edirsn. Bu yamda mni
ruhlandrman daha mnas olmadn bir knara qoyaq: gr shbt ilk
nvbd mndn getmirs, bu ruhladrman mn n xeyiri?!
Ruhlanmaq mn o vaxt daha ox lazm idi. z d hr yerd! Onda mni
snin btn vcudun zirdi. Msln, yadmdadr ki, o vaxt immy
gednd tez-tez bir kabind soyunub-geyinmli olurduq. Mn arq, limsiz,
balaca, sn is gcl, ucaboy, iddial... El kabindc zm yazm glirdi
v yalnz sndn deyil, btn dnyadan utanrdm, nki sn hr eyd
mnim n yegan l vahidi idin. Sonra kabindn xrdq, lindn
yaprdm... Skelet oxayrdm, n edcyimi bilmdn ayaqyaln taxta
lvhnin stnd dayanrdm, sudan qorxurdum, mn zmyi yrtmk
n gstrdiyin hrktlri tkrar ely bilmirdim, xo niyytl hmin
hrktlri tzdn dn-dn gstrnd d ox utanrdm, btn midlrimi
itirirdim v hmin anlarda hyatmda ba vern pis hadislr haqqndak
btn xatirlr bir-birin qarrd. Bzn mndn tez soyunub xrdn,
kabind tk qalrdm, adamlarn qarsnda rsvay olmadm dqiqlrin
mrn bir az uzadrdm v hmin anlar da mnim n xo olurdu, sonra
qaydb mni aparrdn. Sa ol ki, onda mnim n kdiyimi, deysn, hiss
elmirdin v mn d atamn boy-buxunu il fxr edirdim. Yeri glmikn,
aramzdak hmin frq bu gn d qalr...
Buna uyun olaraq, sonra snin mnvi byklyn glirdi. Sn z gcnl
zn el bir sviyyy qaldrmdn ki, onun saysind z dediklrin
sonsuz drcd inanrdn. Gncliyimd bunu uaqlmda olduundan ox
hiss edirdim. z kreslonda oturub btn dnyan idar edirdin. Snin
dediklrin dz, baqalarnnk is sfeh, iftira, alasmaz, anormal idi.
Snin zn inamn o qdr byk idi ki, mntiq ehtiyacn qalmrd, ancaq
bununla bel, hmi haql xrdn. Htta el d ola bilrdi ki, sn hans
msl bards fikir sylmyydin v hmin msl haqqnda deyiln hr
hans fikir d istisnasz shv olmal idi. Msln, sn exlri sy bilrdin,
sonra da almanlar, sonra da yhudilri v z d hr hans xsusiyytin
gr deyil, btvlkd syrdn v bel xrd ki, yax birc snsn.
Bellikl, mnim n hquqlar idraka deyil, yalnz xsi mnmliyin
syknn zlmkarlar kimi tapmacaya dnrdn. n az, mn el glirdi...
Ancaq mn mnasibtd heyrtamiz drcd haql olurdun,
shbtlrimizd buna sz ola bilmzdi, nki az-az shbt edirdik, ancaq

hqiqtd d bel idi. slind, burda da anlalmaz bir ey yox idi: ax

mnim btn fikir v dnclrim snin o dzlmz tsirin altnda olurdu.
n cox da snin kimi fikirlmynd... lk baxda sndn asl olmayan
fikirlrim el vvlindn snin hr eyi inkar edn mhakimnin tsiri altna
drd; hmin fikirlri ifad etmk, axra atdrmaq olmurdu. Mn indi
hanssa byk bir fikirdn deyil, uaqlq alarnn adi istklrindn
danram. Ax adam hans arzusununsa yerin yetirildiyin sevinmli, ev
glib onu demli idi... Ancaq cavab istehzal tbssm, ban bulamaq, lini
stola dymk olurdu: "Burda tz he n grmrm" v ya "z iindir", ya
da "Mnlik deyil", " bax bir!", "Bir qara qpiy d dymz"... lbtt,
qaylarnn bandan ab-dad bir vaxtda sndn tlb etmk olmazd ki,
balaca bir uan btn arzu v istklrin valeh olasan. Yox, shbt bundan
getmir. Shbt, slind, ondan gedir ki, sn ks tbitli bir adam olduun
n ua hmi, z d mlli - bal peman etmli idin v bu kslik d
hr arzu - istkl gclndi, axrda da adt evrildi, htta hr ikimiz eyni
fikird olanda da zn bruz vermy balad, son nticd d bu
myusluq adi bir uaq myusluu kimi qalmad, snin hr eydn uca olan
"mn"in rmn, qlbimi sndrd. Sn nyins ksin xanda v ya htta
ksin xacan ehtimal olunanda, btn csartim, qtiyytim, inamm,
ndns sevinmk midim yoxa xrd; bu ehtimal da hmi vard, nki
sn mnim, demk olar ki, btn hrktlrim qar xrdn.
Bu hm mnim fikirlrim, hm d insanlar haqqnda dediklrim aid idi.
Kifayt idi ki, kiminls bir az maraqlanam - bu, tbitim uyun olaraq
nadir hallarda ba verirdi - o dqiq mnim hisslrim, fikirlrim,
mnasibtim hrmt etmdn balayrdn onu symy, qara yaxmaa,
alaltmaa. Msln, yhudi aktyor Lvi kimi saf, msum insanlar da bunun
altn kirdilr. Onu he tanmadan dhtli bir kild hratla mqayis
edirdin, mn cox ziz adamlardan sz dnd, o dqiq itlrdn, birlrdn
misal kirdin. Aktyor ona gr yadmda qalb ki, onun haqqnda dediklrini
zm n yazb saxlamam: "Atam (he tanmad) dostum haqqnda ona
gr bel dand ki, o mnim dostumdur. N vaxt mn irad tutsa ki, onu
uaqlqdan sevmmim, nankoram, onda bu szlri zn vuracaam". Bir
eyi he vaxt baa d bilmdim: nec olurdu ki, sn o szlrinl,
mhakimlrinl mni n qdr alaltdn, sndrdn hiss etmirdin?! Ola
bilsin, mn d tez-tez snin xtrin dyn szlr iltmim, ancaq bunu hiss
edib zab kmim. Neylyim, zm saxlaya, hmin sz demy

bilmirdim, ancaq dey-dey d peman olurdum. Sn is he ny fikir

vermdn o szlri deyirdin, he kim yazn glmirdi: n deynd, n d
sonra... Snin qabanda dayanmaq olmurdu...
Snin trbiy sulun bax bel idi. Mn el glir, snin yax trbiy etmk
qabiliyytin var; yqin ki, zn tbitd olan adamlara xeyiri dyrdi.
Dediklrinin all olduuna inanb elyr, he bir drdi - sri d olmazd.
Ancaq mn uaq olanda, dediklrinin hamsn ay kimi qbul edirdim, he
birini unutmurdum, onlardan dnyann ilrini, xsusn d sni mhakim
etmk n sas vasit kimi istifad edirdim v bu da he vaxt snin xeyrin
olmurdu. Uaqlmda sninl n ox yemk vaxt bir yerd olurdum v
sndn aldm drslrin oxu da stolda zm nec aparmam bard
olurdu. Stola glnlrin hams yeyilmli idi, onlarn keyfiyyti bard
danmaq olmazd. Ancaq ox vaxt yemklr xouna glmirdi, onlar "yem"
adlandrrdn, "Heyvan ( yni, apaz ) bunu zibil dndrib" deyirdin. tahan
yax olduu n tez-tez, isti-isti, iri loxmalarla yeyirdin, demli, uaq da
tlsmli olurdu, zntl bir sakitlik krd v bu skutu da snin iradlarn
pozurdu: "vvlc ye, sonra danarsan", "Tez! Tez! Tez!", "Grrsn, mn
oxdan yeyib qurtarmam". Smy di salmaq olmazd - ancaq sn
salrdn. Sirkni imk olmazd - ancaq sn iirdin. sas msl o idi ki,
rk dzgn doransn. Ancaq sn ryi azndan orba daman baqla
doraya bilrdin. Grk el yeyydin ki, qrntlar dmy dmyydi,
ancaq n ox da zn tkrdn. Stola oturanda yalnz yemkl mul olmaq
lazmdr, ancaq sn drnan ya tmizlyir, ya da ksirdin, qlm ucu
yonurdun, di dibi tmizlynl qulaqlarn eirdin... Xahi edirm, mni
dzgn baa d, ata, blk d bunlarn hams adi xrdalqlar idi, ancaq mn
ona gr bel tsir edirdilr ki, sn - byklr byy hesab eldiyim bir
insan - mnim boynuma qoyduun aylr zn ml etmirdin. Ona gr d
mn dnyan yer blmdm. Bunlardan biri hmin dnya idi ki, mn
orda qul kimi yaayrdm, ordak qanunlar yalnz mnim n kf
olunmudu v buna baxmayaraq, onlarn he birin uyun glmirdim.
Mndn ox-ox uzaqlarda olan ikinci dnyada sn yaayrdn v hmin
dnya da hkumt qurmaqla, qanunlar hazrlamaqla mul idi v bu
qanunlara ml etmynlr d brk sbilirdin. Nhayt, nc dnya
glirdi ki, orda da baqalar mrlrdn, qanunlardan uzaqlarda xobxt hyat
srrdlr. Mn is rsvay olmudum, snin mrlrini yerin yetirirdim v bu
da ona gr rsvaylq idi ki, hmin mrlr tkc mn aid olurdu. Ya da

inadkarlq edirdim, ancaq bunun z d rsvaylq idi, nki snin gcn,

snin itahan, snin evikliyin mnd yox idi ki, inadkarlq edm, o mrlri
yerin yetirmym. n byk rsvaylq bir d o idi ki, btn bunlara
baxmayaraq, onlar mndn el tlb edirdin ki, sanki bel d olmaldr.
Bellikl, uaqda dnc deyil, hisslr inkiaf edirdi.

Mnim o vaxt nlr kdiyimi indi Feliksin kdiklri il mqayis etsm,

daha aydn olar. Onunla da bel rftar edirsn, ona qar htta daha dhtli
trbiy sulundan istifad edirsn, yemk zaman snc, nyis dzgn
elmynd, o vaxt mn dediyin kimi "Donuzun biri donuz!"la
kifaytlnmirsn, stlik d lav edirsn: "sl Hermansan" v ya "Lap atana
oxayrsan!". Bunlar blk d - burda "blk"dn baqa he n demk olmaz
- Feliks o qdr d tsir elmir, nki sn onun n dorudan da yax
babasan, ancaq mnim vaxtmda olduu kimi, hr ey demk deyilsn.
Bundan lav, o, sakit uaqdr, bir az da kiilmidir, onu hay-kyl
adrmaq olar, ancaq bu, ox kmz. Digr trfdn d, snin yannda
nisbtn az olur, baqa tsirlr d grr, sn onun n daha ox sevimli bir
ylnc vasitsisn, hans ylnc nv xouna glir, onu da seir. Ancaq
mnim n ylnc vasitsi deyildin, he n d se bilmzdim, hamsn
gtrmli idim. z d he n demdn, etiraz elmdn, nki sninl
onsuz da n bards sakit danmaq mmkn deyildi, n ox da sn n ils
razlamayanda v ya zn istmynd... Snin hkmranlq temperamentin
buna yol vermz! Son illr bunu rk nevrozu il izah edirsn. Bilmirm, n
vaxtsa baqa cr olubsan ya yox, ancaq rk nevrozu sn z hkmranln
daha da srtldirmk n bir vasit olub, nki bu hkmranlq baqasnn
son etiraz hissini d bomaldr. lbtt, bu, irad deyil, sadc, faktn zdr.
Ottla bard "Onunla danmaq he mmkn deyil, o dqiq qaydb adamn
zn crmaqlayr"- deyirsn, ancaq, slind, o he vaxt crmaqlaya bilmz;
sn mll insan qardrrsan; snin zn crmaqlayan mldir v adam
dinlmdn hmin ml bard qrar xarrsan; bundan sonra deyilnlr d
sni inandrmaq vzin, daha da qzdrr. Hl stlik d deyirsn: "N
istyirsn el, mstqil adamsan... Daha bymsn, sn mslht versi
deyilm!" V btn bunlarn hamsn hirsindn boula-boula, xrltl ssl,
hkml deyirdin. Bu gn hmin szlri eidnd, mni uaqlq alarnda
olduu kimi smc tutmur, nki hr ikimizin d kmksiz olduumuzu

baa ddym n zm uaqlq alarnda olduu qdr gnahkar hiss

elmirm.
Bizim bir-birimizl sakit danmamz artq mmkn deyildi v bu da axrda
z tbii nticsini verdi: mn danma yadradm. lbtt, bu o demk
deyildi ki, mn yax natiq ola bilrdim, ancaq hr halda, btn baqa
insanlar kimi, fikrimi rvan kild ifad etmyi bacarardm. Ancaq
danma sn mn ox tez qadaan eldin. "Cavab qaytarma!"- dey
barman silkly-silkly hdlmyini o vaxtdan bri unuda bilmirm.
Sninl zbz dayananda - shbt z mnafeyindn gednd ox gzl natiq
olursan - dilim topuq alrd, kklyirdim v sn htta bunun zn d mn
ox grrdn, axrda susmal olurdum, blk d vvllr inadkarlq edirdim,
ancaq sonralar snin yannda n fikirl, n d dana bilirdim.Yegan
trbiy vernim olduun n btn hyatm boyu bunlardan azad ola
bilmdim. gr bel fikirlirsns, mn he vaxt sn tabe olmamam - ox
byk shv edirsn. "Hmi ksin getmk" - sn qar mnasibtd,
fikirldiyin v inandn kimi, he vaxt mnim hyat prinsipim olmayb.
ksin, dediklrin az ml etsydim, blk d mndn daha ox raz
qalardn. Ancaq snin btn trbiy sullarn z iini grd, iltdiyin
fndlrin hams alnd: Bu gn necyms (lbtt, hyatn bzi
qanunauyunluqlarn v onlarn mn tsirini xmaq rtil), snin verdiyin
trbiynin v mnim itatkarlmn nticsind olmuam. Bu ntic ona gr
xouna glmir, onu verdiyin trbiynin nticsi ona gr hesab elmirsn ki,
snin xisltinl mnim tutulduum xmr bir-birin he vaxt yaxn olmayb.
Sn deyirdin: "Cavab qaytarma!" v bununla mnim iimd yarana bilck
mqavimt hisslrini bomaq istyirdin, ancaq bu, artq idi, nki mn ox
itatkar idim, cnqrm da kmirdim, siviib aradan xrdm v yalnz
sndn uzaqlaandan, snin hkmnn birbaa tsirindn azad olandan sonra
qmldana bilirdim. Ancaq yen glib qarmda dayanrdn v yen el
bilirdin "ksin gedirm", halbuki btn bunlarn hams snin ox gcl,
mnims ox zif olmamn tbii nticsi idi.
Snin son drc tsirli, n az mndn he vaxt sirgmdiyin natiqlik
mhartind trbiy n iltdiyin sullar bundan ibart idi: symk,
hdlmk, rixnd etmk, ac-ac glmk v bir d lap qrib olsa da, zn
acmaq... Mni birbaa pis szlrl sydyn yadma glmir. slind,
symk he lazm da deyildi. Snin baqa sullarn ox idi v mn uaq
olarkn evd, n ox da maazada baqalarna yadrdn sylrdn

keylirdim, onlar zm aid etmmy sasm qalmrd, nki sydyn

hmin adamlar mndn pis adamlar deyildi, nki hmin adamlarla
mqayisd mndn daha ox naraz idin. Burda yen snin o mmmal
gnahszln v latmazln z iini grrd: he vecin deyildi ki,
baqalarn qnayrsan, onlara symyi yasaq elyirsn, ancaq zn sy
syrsn.
Sonra hmin sylri hd-qorxu il daha da gclndirirdin v bu, artq,
mn aid olurdu. Msln, sn kims deynd ki, "Sa tikni qulan boyda
elyrm!" - mni dht bryrd, halbuki bunu etmycyini bilirdim
( uaq olanda is bilmirdim), ancaq bu, snin gcn haqqndak
tsvvrlrim uyun glirdi v el bilirdim ki, bunu etmy qadirsn. Mni
bir d onda dht bryrd ki, kimis tutmaq n qqra-qqra stolun
bana frlanrdn, slind onu tutmaq istmirdin, zn el gstrirdin v
axrda da guya anam onu xilas edirdi. Yen d uaa el glirdi ki, onun
mrhmti saysind salamat qald v bu hyat layiq olmad bir hdiyy
kimi yaamaa davam edirdi. Buraya eyni zamanda snin szn
baxmayanda gldiyin hd-qorxu da aiddir. Snin xouna glmyn bir i
balayanda, mni hdlmy balayrdn ki, alnmayacaq v snin fikirlrin
ox byk ehtiramla yanadm n hmin i lap sonralar da alnmrd.
Bellikl d zm z iim inamm itirirdim, trddd edirdim, midsizliy
qaplrdm. Mn yaa dolduqca, he ny yaramadm sbut edn dlillrin
say oxalrd. Tdricn myyn mnada haql olmaa balayrdn. Yen d
mhz snin tsirin altnda bel olduunu demy kinirm. Sn yalnz
olanlar gclndirirdin. Ancaq ox gclndirirdin, nki mniml mqayisd
son drc gcl idin v gcndn d yaxca istifad edirdin.
Trbiy n daha ox istehzaya inanrdn, nki mnim zrimdki
hkmranlna n ox bu uyun glirdi. Adtn, mzmmt bel balayrdn:
"Bunu bel ely bilmzdin? Yqin, snin n ox tindir, elmi? lbtt,
buna vaxtn atmaz.." v sair v ilaxr... Hr sual da qzb dolu gll,
qzb yaan siftl mayit olunurdu. Ns bir pis i grdyn he zn
baa dmmi, myyn mnada czalanm olurdun. Adam n ox
yandran nc xs kimi thmtlndirilmyi olurdu. Bel xrd ki, mn
he birbaa danlanmaa da layiq deyildim. Yni zm yannda otura-otura,
guya anamla danrdn: "Cnab olumuzdan bel eylr gzlm!" (Bu da
sonralar z tsirini gstrdi: msln, anam yanmzda olanda sn birbaa
mracit etmy csartim atmad v bu da mnd adt evrildi. Ax,

yannda oturmu anasndan snin haqqnda nyis sorumaq uaq n ox

da qorxulu deyildi. Msln, o, bel soruurdu: "Atann kefi necdir?" v
bununla da zn hr hans bir xoaglmz hadisdn sortalayrd ).
lbtt, el hallar olurdu ki, snin n dhtli istehzana da rik xrdm, n
ox da hmin istehza baqasna, msln, uzun illr yola getmdiyim Elliy
aid olanda... Az qala hr df yemk zaman ona deynd ki: " Bu gombul qz
grk stoldan on metr uzaqda otura!" v ardnca da onun oturuundan nec
iyrndiyini gstrmk n znd he bir mehribanlq, zarafatcllq ifadsi
olmaya-olmaya, ksin, qzbl onun oturuunu z kreslonda yamslayanda
mnim n bayram olurdu, ar-aclarm bir az unudurdum. Bu v ya buna
bnzr hadislr ox tez-tez olurdu v, slind, sn bununla he ny nail
olmurdun. Mn el glir, bunun sbbi snin hirsinin, qzbinin ba vern
hadisy uyun glmmsi idi. Hiss olunurdu ki, stoldan bir az aral oturmaq
kimi xrda bir "shv" bu drcd qzblnmy sbb ola bilmz, slind,
bundan vvl byy-byy ylb qalbm v tsadfn bu hadis olan
kimi, partlayb z xb. Dqiq bilinirdi ki, onsuz da hr hans bir bhan
taplacaq, ona gr d he ks zn ydrmrd, ard-aras ksilmyn
hd-qorxulara qulaq asa-asa keylirdi. Tdricn ham inand ki, dymk
mslsi olmayacaq. Bellikl, hammz deyingn, hr ey badansovdu
yanaan, sz baxmayan uaqlar olduq, aradan xmaa, z almimiz
kilmy tlsdik. Sn d zab kmy baladn, biz d... Dilrini birbirin sxaraq uaqlarda blk d chnnm haqqnda ilk tsvvrlri yaradan
xrltl bir gll (bu yaxnlarda Konstantinopoldan glmi bir mktubla
bal dediyin kimi) deynd ki, "cb dst dzltmisiniz!" - z trfindn
tamamil haql idin. Snin tez-tez camaatn yannda bxtindn
ikaytlnmyinl z uaqlarna mnasibtin bir-birin uyun glmirdi.
Boynuma alram ki, uaq olanda (daha dorusu, bir az byynd) sn
yazm glmirdi v baa dmrdm ki, bunu kimdns nec uma bilrsn.
Ax sn hr chtdn nhng idin! Mgr bizim mrhmtimiz v ya
kmyimiz snin ehtiyacn vard?! slind, sn onlara biz nifrt etdiyin
qdr nifrt etmli idin. Buna gr d mn o ikaytlrin he birin
inanmrdm v onlarn arxasnda n gizlndiyini tapmaa alrdm. Yalnz
sonralar baa ddm ki, sn dorudan da uaqlarn sardan drd kirsn,
ancaq o vaxtlar, blk d bu ikaytlrin baqa bir raitd uaqlarda cox
smimi, mrhmt dolu hisslr yarada bilcyi bir zamanda, mn yen d
ox lpaq bir trbiy, alaltma vasitsi kimi grnrd. Dzdr, o qdr d

gcl deyildilr, ancaq fsadsz da tmrdlr. Msln, uaqlar ox ciddi

qbul etmli olduqlar bir ey ciddi yanamamaa adt edirdilr.
Xobxtlikdn bzi hallarda, xsusn, sn sakitc iztirab knd,
mhbbtin, mrhmtin btn gcn toplayaraq qarsna xan bndbrni ab sni tapd anlarda, mstsnalar da olurdu. Dzdr, bel anlar az
olurdu, ancaq gzl olurdu. Msln, o vaxtlar isti yay gnlrind gnorta
yemyindn sonra glib snin maazada yorun-arn pitaxtaya dirsklnib
mrgldiyini grnd... Ya da bazar gnlri qan-tr iind bizim yanmza
knd glnd... Ya da anam ar xst olduu gnlrin birind titry-titry,
alaya-alaya kitab kafna syknib dayananda... Ya da mn axrnc df
xstlnnd sakit addmlarla Ottlann otana glmyin, qapnn kandarnda
dayanman, ban uzadaraq yatdm arpayya trf boylanman, salam
vermyin... Onda mn yoran bama kib sevincdn aladm v el bunlar
yaza-yaza, indi d alayram...
Snin son drc gzl, ox nadir, sakit, mehriban, xeyirxah bir tbssmn
var, onu grn zn xobxt hiss ed bilr. Uaqlmda o tbssm mn
gstrdiyin yadma glmir, ancaq, yqin ki, gstrmi olarsan. Niy d
gstrmyydin, ax onda gnahsz bir uaq idim, mn byk midlr
bslyirdin. Yeri glmikn, bel xo tssratlarn da ox xeyiri olmad,
ksin, zm daha ox gnahkar hiss etmy baladm, dnya mn daha da
mmmal grnd. Ancaq faktlardan, hmi davam elyn eylrdn
dansam yaxdr. Bir trfdn zm tsdiq etmk, qismn d qisas almaq
n tezlikl snd grdym xrda-para glnc hrktlri mahid
etmy, onlar st-st glmy, iirtmy baladm. Msln, vzifc o
qdr d byk olmayan adamlarn sni qamadrmas... Onlardan saatlarla
danman... Tutaq ki, hanssa mavirdn ya da ona bnzr adamlardan...
(Bir yandan da, ryimi ardrd ki, sn, yni, mnim atam, z qiymtini
qaldrmaq n bel mnasz shbtlr edir, bununla ynr). Ya da
grrdm ki, dbsiz szlrdn, onlar ucadan demkdn xoun glir, sonra
da el glrsn ki, guya lap gzndn vurmusan, ancaq o cr danmaq
slind baya bir dbsizlik idi (hm d snin nec gcl olman
haqqndak tsvvrlrimi korlayrd, mni utandrrd). lbtt, bu cr
mahidlrin say ox idi v mn d buna sevinirdim, nki qeybt,
zarafata bhanm olurdu. Bzn bunu baa drk sbilirdin, kinlilik,
hrmtsizlik hesab elyirdin, ancaq inan ki, bunlarn hams zm qoruyub
saxlamaq n tapm olduum yararsz vasitlr, zarafatlar idi. El zarafatlar

ki, onlar allahlarn, ahlarn haqqnda da danrlar... El zarafatlar ki, kims

olan drin hrmtini azaltmr, ksin, hmin hrmtin trkib hisssin
evrilir. Yeri glmikn, sn d mnim qarmda eyni vziyyt dnd,
zn bir nv mdafi etmy alrdn. Adtin zr balayrdn ki, mnim
kefim hmi kk olub, mniml hmi yax rftar olunub... Bunlar dzdr,
ancaq inanmram ki, o vaxtk vziyytlrd mn ox kmk etmi olsunlar.
Dzdr, anam mn qar hdsiz drcd mehriban idi, ancaq mn el
glirdi ki, bu mehribanlq sninl pis mnasibtd olduuma grdir. O, z
d bilmdn srki rolunu oynayrd. Bzn el inanlmaz vziyytlr
alnrd ki, snin trbiy sullarnn yaratd trslik, dnklk, htta nifrt,
blk d, mn zm toplamaa kmk edrdi, ancaq anam z
mehribanl, all dan (mnim qarmaqarq uaq almimd o, al
mcssmsi idi), trfkeliyi il onlar yumaldrd v mn yen d snin
tsir dairn qaytmal olurdum, ancaq ola bilsin, bu dairdn uzaqlaardm,
mn d yax olard, sn d... Bzn d barmrdq v onda anam sndn
gizli mni mdafi edirdi, gizlinc ns trrd, nys icaz verirdi, axrda
yen d snin qarnda yalan kimi, gnahkar kimi qalrdm, yen tir-tir
smy balayrdm v bel xrd ki, he ny yaramadmdan haqqm
atan eylri d ld elmkn dolay yollardan istifad etmliym. lbtt,
sonralar zm gr haqqm atmad eylri bu yollarla ld etmy adt
eldim v bellikl d zm daha ox gnahkar hiss etmy baladm.
Bu da hqiqtdir ki, mni he vaxt mlli-bal dymmisn. Ancaq
qqrman, qpqrmz prtmyin, iyinbalarn tlsik xarb stulun
bana keirmyin dymkdn d betr olurdu. El bil, kims aslmal idi.
gr dorudan da aslrdsa, demli, lrd v hr ey d qurtarb gedirdi.
Ancaq kimis asmaa onun gznn qabanda hazrlarsan v o da bunlar
grr, qarmaq gzlri nnd oynayr, sonra da fv xbri glirs, o, mr
boyu zab kmli olur. Bel hallar tez-tez olurdu v aqca hiss etdirirdin ki,
mn dylmy layiqm, ancaq snin mrhmtin saysind dylmrm,
demli, bir byk gnah da burdan stn glirdi.
oxdan bri boynuma minnt qoyursan ki, (tk d olanda, baqalarnn
yannda da v he vecin deyildi ki, uaqlarnn neyldiyini ham bilir), snin
myin saysind mn ehtiyac n olduunu bilmmim, sakit, isti yerd,
kef-damaq iind yaamam. Yadma o vaxtdan beynimd drin izlr
buraxm cmllrin dr: "Yeddi yamda l arabas il kndbknd
gzirdim", "Hammz balaca bir daxmada yatrdq", "Yemy kartof tapanda

sevinirdik", "Isti paltarm olmadndan baldrlarm illrl yara tkrd",

"Lap uaq olanda, Pizekd mni bir dkanya yird verdilr", "Evdn mn
he n vermirdilr, htta sgrlikd olanda, zm ev pul gndrirdim".
"Btn bunlara baxmayaraq, atam mnim n hmi ata idi! Bu gn bel
eylri biln var?! Indiki uaqlar bunu bilir?! Ax he biri bu tinliklri
grmyib! Bu gn hans uaq bel eylri baa dr?" Blk d baqa bir
raitd bu szlr ox gzl trbiy vasitsi ola bilrdi, uaqlar atalarnn
grdy tinliklr, ehtiyaca dzmy yrdirrdi, onlar hvslndirrdi,
mhkmlndirrdi. Ancaq sn bunu he vaxt istmirdin, snin saynd
vziyyt artq dyimidi, snin kimi frqlnmy rait qalmamd.
Bu imkan qazanmaq n zor iltmk, evrili etmk, evdn qamaq lazm
idi (ancaq bu rtl ki, buna qtiyytin, gcn atayd v ana da z bildiyi
yollarla buna qar tdbirlr tkmyydi). Ancaq sn bunlarn he birini
istmirdin, hamsn nankorluq, iftira, zbanalq, satqnlq, axmaqlq hesab
elyirdin. Misal kmkl, z kemiindn danmaqla, utandrmaqla bizi
hm buna svq edir, hm d hamsna ciddi qadaalar qoyurdun. Yoxsa bzi
xrda tfrratlar nzr alnmazsa, Ottlann Tsrau srgztlri ryinc
olard. Ax o snin doma kndin getmk, ilmk, snin bir vaxtlar
grdyn tinliklri grmk istyirdi. styirdi ki, ilmkdn snin kimi
lzzt alsn, snin kimi atasndan asl olmasn. Mgr bunlar ox pis arzu
idi? Mgr snin kdiyin misallara, verdiyin yd-nsihtlr uyun
glmirdi? Yax, tutaq ki, Ottlann bu niyyti sonda ba tutmad, blk d
hamya glnc grnd, hay-kyl oldu, valideynlri il hesablamad.
Mgr bu, tkc onun shvi idi? Mgr evdki mnasibtlrin, hr eydn
nc d snin ona yadlamann burda gnah yox idi? Mgr maazada
ilyrkn o, sn Tsraudakndan az yadlamd (nec ki, sonralar zn
buna inandrmaa alrdn)? Mgr snin gcn atmazd ki, (bu rtl ki,
zn buna mcbur ed bilydin), onu hvslndirydin, mslht verydin,
gzn stnd olayd, sbrsizlik gstrmyydin, bu srgztin d sonu
yax qurtarayd?
Adtn bel ilrdn sonra ac bir zarafatla deyrdin ki, biz lap ntiq
yaayrq. Ancaq bunu myyn mnada zarafat hesab etmk olmazd. Snin
zor gcn qazandqlarn biz evd lindn alrdq, ancaq bayrda da biz
mbariz aparmaq lazm glirdi. Sn asan baa gln bu mbarizni biz yaa
dolandan sonra uaqln gc il aparmal olduq. Demirm ki, buna gr
vziyytimiz sninkindn ardr, ola bilsin ki, eynidir (lbtt, x

nqtsini mqayis etmk olmaz), ancaq bizim bir atmayan chtimiz var
ki, snin kimi z tinliklrimizl yn bilmirik, he ksi onlarla
alaltmrq. Onu da danmram ki, mn, blk d, snin o byk, uurlu
ilrinin bhrsindn dada bilrdim, qiymtlndirrdim, onlar davam
etdirmkl sni sevindirrdim, ancaq bizim bir-birimiz yadlamamz buna
mane oldu. Dzdr, verdiklrindn daddm - ancaq alala-alala, qorxaqorxa, kin-kin, zm gnahkar hiss ely-ely... Buna gr d sn
z iiml - mliml yox, dilni yazql il minntdarlq ely bildim...
Snin bu cr trbiynin bir zahiri nticsi d o oldu ki, sni tri d olsa
xatrladan hr eydn qamaa baladm. n vvl d maazadan...
zlynd mnim lap uaqlq alarmda, adic bir maaza olduu vaxtlarda
ora ox xouma glmliydi: get-gli ox idi, iql olurdu, adam ox ey
grr, ox ey eidirdi, htta bzi ilrd kmyim d dyrdi, zm gstr
bilrdim v hr eydn vvl d, snin vzsiz tacirlik istedadna, mal nec
satdna, insanlarla rftarna, zarafatlarna, yorulmazlna, tin anlarda
x yolu tapmaq bacarna v sairy heyran qalardm. Snin nyis
bkmyin, qutular aman z bir tamaa idi v btn bunlarn hams
uaqlar n ox gzl mktb ola bilrdi. Ancaq tdricn mni hr chtdn
qorxutduun, hm maazan, hm d zn mnim zm baladn n
orda da zm rahat hiss ely bilmdim. lk gnlr mn doma grnn
eylr sonradan mn zab vermy, utandrmaa balad, n ox da snin z
iilrinl rftarn... Bilmirm, blk d maazalarn oxunda bel idi
(msln, o vaxtlar Assicurazioni Generali1 buna ox oxayrd v orda idn
xmamn sbbini direktora bel izah eldim ki, - tam hqiqt olmasa da,
hr halda yalan da deyildi - birbaa mn ynlms d, sy dz
bilmirm. Uaqlqdan bel eylr ox hssas idim), ancaq uaq olanda
onlarn mn dxli yox idi. Mn yalnz onu grr v eidirdim ki, sn
maazada qqrrsan, syrsn, sbilirsn. O vaxt el fikirlirdim ki,
dnyada he ks bel elmz. z d shbt yalnz symkdn getmir, hm
d zlmkar idin. Msln, ayr-ayr ylmal mallar bir yerd grnd,
hamsn vurub rfdn tkrdn, onda sn haqq qazandran yegan ey
hirsindn aln itirmyin olurdu v fhllr onlar tzdn ymal olurdular.
Bir d ciyrlri xst olan fhl haqqnda dediyin szlr: "Bu xst kpk n
vaxt gbrck?!". z iilrin "muzdlu dmnlr" deyirdin. slind, el
idilr, ancaq, deysn, onlar bel olmamdan vvl sn zn "muzdur
saxlayan dmn" idin. Bu mnim n ox yax bir drs oldu ki, sn d

haqsz ola bilrmisn! Mn qalsayd, bunu bel tez baa dmzdim, nki
zm hmi gnahkar saydm n sn haqq qazandrmdm. Ancaq
orda, sonralar bir az itilmi uaq alma gr, bizim n ily-ily
snin ucbatndan hmi qorxu iind yaamal olan yad adamlar da vard.
lbtt, mn bunu o vaxt bir az iirdirdim v ona gr bel elyirdim ki, he
nyi hesaba almadan, snin o adamlara da dhtli drcd tsir etdiyini
dnrdm. gr bel olsayd, he biri yaaya bilmzdi. Onlar yaa dolmu
adamlard, sblri mhkm idi v he bir tinlik kmdn hmin
sylr fikir vermirdilr, son nticd d onlardan ox snin zn ziyan
dyirdi. Bu da maazan mnim gzmdn salrd, onu grn kimi sn
mnasibtim yadma drd. Sahibkarlq maran, hkmranlq hvsin bir
yana, sn bir tacir kimi d yrtdiyin adamlardan o qdr ykskd
dayanrdn ki, onlarn grdy ilrdn he vaxt raz qala bilmzdin v buna
uyun olaraq mndn d hmi naraz idin. Buna gr d mn istr-istmz
iilrin trfin kemli olurdum. Bir d ona gr keirdim ki, ox qorxaq
olduumdan, hr hans bir yad adamn bu cr sylmsinin mmknlyn
drk ely bilmirdim v el ox qorxaq olduuma gr d, znnimc, dhtli
drcd hiddtlnmi iilri, he olmasa zm sortalamaq xatirin,
sninl, ailmizl bardrmaa alrdm. Bunun n onlarla adi qaydada
davranmaq, nzaktli olmaq, tvazkarlq etmk kifayt deyildi, grk
alalaydm, ninki birinci salam verydim, htta kimins mni birinci
salamlamasna imkan vermyydim. Ancaq mn o qdr d vacib olmayan
bir adam kimi aada onlarn ayaqlar altndan psydim d bu snin bir
sahibkar kimi yuxarda balarna adn oyunlarn vzini ver bilmzdi.
Buradak adamlara mnasibtim maazann hdudlarn ad, htta
glcyim d tsir etmy balad (buna oxar mnasibtlr Ottloda da
yaranmd, ancaq mndki kimi kkl, qorxulu deyildi: msln, kasblarla
oturub-durma xolayrd, qulluqu qzlarla deyib-glmsi sni
sbildiridi v sair v ilaxr...). Son nticd, demk olar ki, maazadan
qorxmaa baladm. Ancaq bunsuz da, gimnaziyaya girmmidn vvl,
maazann mnlik olmadn hiss elmidim v orda oxumam mni bir az
da ondan uzaqladrd. Mn el glirdi ki, bel ilr gcm atmaz v
stlik , z dediyin kimi, snin d gcn lindn alrdm. Alver iindn,
snin sntindn xoum glmdiyini grb, drdini bir az ynglldimk
n yana-yana (bu gn d yadma dnd, riqqt glirm, utanram)
deyirdin ki, guya mn alver n yaranmamam, guya mnim beynimd

daha byk ideyalar yatr v sair v ilaxr... lbtt, zn mcbur elyib

dediyin bu szlri anam eidnd sevinirdi v bir az hrtprst
olduumdan, mn zm d buna inanmaa balayrdm. gr mni
maazadan uzaqladran (slind, mn indi ona rkdn nifrt edirm)
dorudan da "byk ideyalar" olsayd v ya onlar stnlk tkil elsydi, bu
zn baqa cr gstrrdi, mni vvlc gimnaziyan, sonra da hquq
fakltsini sakitc baa vurmaa, axrda da glib bir mmur masasnn
arxasnda lvbr salmaa qoymazd.

Sndn qamaq istsydim, btn aildn, htta anamdan da qam olardm.

Dzdr, ona hmi bel balamaq olard - amma yalnz sninl bal olan
msllrd... Sni lap ox sevirdi, sn ox sdaqtli idi, el bil bununla
uaqlarn mbarizsind sn uzun mddt mnvi tsir gstr bilrdi. Yeri
glmikn, mnim bu instinktiv uaq duyumum sonralar dz xd, nki illr
kedikc anam sn daha ox baland v balana-balana da zn aid olan
msllrd yava-yava, az-az, sni incitmdn z mstqilliyini qoruyub
saxlad, illr kedikc onu artrd, ancaq bu mstqillik aldan ox hisslrd
oldu, snin uaqlar haqqnda dediyin szlri, xardn qrarlar kor-koran
qbul etmy balad. n ox da Ottlonun mslsind, onun ar
gnlrind... Ancaq onu da unutmaq olmaz ki, aild anamn vziyyti ox
zntl, dzlmz idi. Maazada da ilyirdi, evd d, aild kims
xstlnnd ikiqat ziyyt qatlard, btn bunlarn hamsnn mkafat is
sninl bizim aramzda qalaraq zab kmk olurdu. Anama hmi
mhbbtl, diqqtl yanamsan, ancaq bu msld ona bizdn az yazn
glib. Ana - bozuna baxmadan btn ar-aclarmz onun stn
tkmk - sn bir trfdn, biz d bir trfdn. Qrib idi ki, he birimiz ona
pislik elmk istmirdik, yalnz snin biziml, bizim d sninl apardmz
mbariz haqqnda dnrdk, acmz da onun stn tkrdk. Snin
yannda gnah olmaya - olmaya, yalnz biz gr ona zab vermyin he
vaxt uaqlarn trbiysin yax tsir gstr bilmzdi. Bu htta bizim ona
mnasibtlrimiz d haqq qazandrrd, halbuki bel mnasibt he n il
haqq qazandrmaq olmazd. Hm sn gr, hm d bizim ucbatmzdan ox
zablara qatlamal olurdu. Ancaq bununla bel, sn d bzn haql idin,
nki, o, bizi rkyn bydrd, baxmayaraq ki, bu "rkynlk", bzn,
snin trbiy suluna qar sakit, qeyri - ixtiyari bir narazlqdan baqa he n

olmurdu. lbtt, anam bizi ox sevmsydi v bu sevginin sadtindn gc

almasayd, bunlarn he birin dz bilmzdi.
Baclarm yalnz bzi msllrd mniml hmry olurdular. Sn
mnasibtd Valli bizlrdn n xobxti idi. Anama oxad n he bir
ziyyt kmdn sn yr bildi. Anam xatrlatdna gr d, onda
"kafkalq" lamtlrinin az olduuna baxmayaraq, qza qar mehriban idin.
Blk d n ox xouna gln el bu idi: kimds "kafkalq" lamti yox idi,
ondan bu xsusiyytlri tlb ed bilmzdim. Sn d bizim kimi el
dnmrdn ki, burda ns itib gedir, onu zorla geri qaytarmaq lazmdr.
Yeri glmikn, qadnlarda "kafkalq lamtlri" grmyi xolamrdn. Biz
maneilik trtmsydik, blk d Valli sn qar daha mehriban olard.
Elli snin tsir dairndn tamamil qopa biln adamlara yegan misal ola
bilr. Uaq vaxt bel eyi ondan he gzlmzdim. Ax ox yndmsiz,
ssqa, qorxunc, qaraqabaq, tqsirini baa dn, far, kinli, tnbl, yazq
grkmli, simic bir uaq idi, onunla oturub-durmazdm, danmazdm, nki
mn zm xatrladrd: mnim kimi ald trbiynin qulu idi. n ox da
simicliyin gr zhlm gedirdi, nki zm ondan da simic idim. Bu
simiclik bdbxtliyin birinci niansidir. O qdr midsiz idim ki, yalnz
limdkini, azmdakn, ya da azma aparmaq istdiyimi zmnk hesab
edirdim v o da mnim kimi olduu n, mhz, bunlar limdn alrd.
Ancaq ox gnc yalarmda - bu, vacib rt oldu -evdn xb gedndn sonra
hr ey dyidi: r getdi, uaqlar oldu, hyatsevr, qaysz, csartli,
sxavtli, gztox, qlbi midlrl dolu bir qza evrildi. He inanlas deyil
ki, sn bu dyiikliyi hiss etmdin, onu layiqinc qiymtlndir bilmdin,
nki ona qar oxdan bsldiyin kin - kdurt, slind, olduu kimi
qalmd, gzlrini balamd. V hmin kin - kdurt indi ona gr
mnasn itirib ki, Elli daha bizd qalmr, bundan lav, Feliks olan
mhbbtin, Karla rbtin onu arxa plana keirib. Yalnz Qerti1 hrdn
zn ondan qorumal olur.
Otllo bard yazmaa rk elmirm, bilirm ki, bununla mktubun btn
tsirini bh altnda qoymu oluram. Adi hallarda, yni, onu he bir thlk,
tinlik gzlmynd qza nifrt edirdin. Bir df mnim yanmda zn
boynuna aldn ki, snin fikrinc, Ottlo bu tinliklri, ar-aclar qsdl
yaradr v onlara gr zab kdiyini grnd rahatlq tapr, sevinir. Demli,
bir nv Iblisdir. Bir-biriniz o drcd yadlamdnz ki, bizim aramzdak
yadlama onun yannda he n idi v ona gr d bel dhtli anlalmazlq

yaranmd. Sndn o qdr uzaqlab ki, onu grmrsn, yalnz tsvvr

eldiyin yerd xyalnda canlandrrsan. Dzn desm, Ottlo sn daha ox
zab verirdi. Bu msl o qdr qlizdir ki, oxunu zm d anlamram,
ancaq burda, hr halda, n yax Kafka silah il silahlanm Lvilik
lamtlri hiss olunur. slind, bizim aramzdakna mbariz demk
olmazd, nki mn tez baslrdm v qamaqdan, kdrlnmkdn, zm
nifrt etmkdn baqa lacm qalmrd. Ancaq sizin ikiniz d hmi dy
hazr idiniz, yorulmaq bilmirdininz, var gcnzl dyrdnz. N qdr
qorxunc olsa da, mhtm shn idi. Ilk gnlrd bir- biriniz ox yaxn
idiniz v el indinin znd d drd uanz arasnda Ottlo siz n yaxn
olandr, hr ikinizin gcn znd cmldirib. Bilmirm, sizi istkli atabala olmaq sadtindn kim mhrum elmidi v az qala el dnrm ki,
mnim bama gln onun da bana glib. Snin trfindn tbitin uyun
zlmkarlq, onun trfindns Lvilr xas olan inadkarlq, dymdrlik,
dalt hissi, narahatlq v btn bunlarn hams da Kafka mnmliyinin
gcn syknirdi. Yqin, ona mnim d tsirim kemidi, ancaq bunu bilbil elmmidim, sadc olaraq, varlm tsir elmidi. Yeri glmikn,
Ottlo bu hazr mnaqilr burulanna n axrnc dmd v grbgtrdklrindn z n ntic xara bilrdi. Htta mn el glir ki, o,
tbitin uyun olaraq, bir az trddd etdi, bilmdi ki, zn snin qoynuna
atsn, ya rqiblrinin... ox gman ki, sn onda bir az gecikdin, onu geri
itldin, halbuki bu ba versydi, ox gzl ata-bala olardnz. Dzdr, mn
bununla bir mttfiqimi itirmi olardm, ancaq siz baxb xeyli
yngllrdim, sn d he olmasa, bxtin gtirib uaqlarnn birindn
yaryardn, mn d mnasibtin xeyli dyirdi. Ancaq indi bunlarn hams
xam xyallardr! Artq Ottlonun z atas il he bir ball yoxdur, z
yolunu mnim kimi z tapmaldr, ancaq mniml mqayisd daha inaml,
zn arxayn, salam, rkli olduuna gr snin gzn daha ox satqn,
daha ox eytan kimi grnr. Niy bel olduunu da yax baa drm.
Snin fikrinc, o, baqa cr d ola bilmz! Bli, o he vaxt zn snin
gznl baxa bilmz, he vaxt snin iztirablarn duya bilmz, buna gr
midsizliy qaplmaz - midsizliy qaplmaq mnim pemdir - ancaq
kdrln bilr. Sn is zahiri ksliklr baxmayaraq bizi tez-tez bir yerd
grrsn. Grrsn ki, pldarq, glrk, hrdn d snin adn kirik.
El bilirsn ki, sn qar sui-qsd hazrlayrq. cb sui- qsdilrdir!
Dzdr, zmz drk elyndn bri shbtlrimizin sas mvzusu sn

olubsan, ancaq dorudan da sn qar he n hazrlamrdq, sadc olaraq,

bir yerd oturub zl-zl, zarafatla, ciddilikl, mhbbtl, inadkarlqla,
qzbl, nifrtl, sdaqtl, gnahlarmz duya-duya, btn qlbimizin,
beynimizin gc il sninl bizim aramzda gedn bu dhtli proseslri
btn xrdalqlar il mxtlif bucaqlardan, mxtlif baxmlardan, hm
uzaqdan, hm yaxndan mzakir edirdik. Bu prosesd sn zn hmi
hakim hesab edirsn, ancaq, slind, daha ox (burda btn qaplar mmkn
shvlr aq qoyuram) bizim kimi zif, qamam bir trfsn.
Snin verdiyin trbiynin nticsin rma1 n yax misal ola bilr. Bir
trfdn biz yad hesab olunurdu, maazaya glnd artq byk qz idi, sn
daha ox sahibkar kimi baxrd v, demli, mqavimt gstrmy qadir olan
bir yada qismn snin tsirin altna dmd. Digr trfdn d qan
qohumun idi, sn atasnn qarda kimi hrmt bslyirdi v demli, onun
n yalnz adic sahibkar deyildin. z limsiz csssi il n qdr sliqli,
all, igzar, tvazkar, msuliyytli, etibarl, sdaqtli olsa da, sni mi
kimi sevs d, sn sahibkar kimi heyran qalsa da, istr vvl, istrs d
sonra ona taprlan ilrd zn yax gstrs d, snin gznd yax ii
olmad. O da sn z uaqlarn kimi mnasibt bslyirdi - lbtt, bunda
bizim d rolumuz az deyildi - v ona el dhtli drcd hakim ksilmidin
ki, qzda son vaxtlar (yalnz sn mnasibtd v ox gman ki, he bir zab
kmdn) unutqanlq, sliqsizlik, sni yumor hissi, blk, bir az da
inadkarlq yaranmd. mumiyytl, inadkarla z d meyilli idi v hl
demirm ki, xsthal, bdbxt bir qz idi, evin btn arl da onun stn
dmd. Ona mnasibtini artq bizim n klassik ibary evrilmi bir
cml il ifad edirdin: "Qurban olduum mn zir-zibil qoyub gedib." Bu
cml n qdr kfr sslns d, insanlarla rftarnda gnahszln sbut
edirdi.
Snin baqa tsir dairlrindn, onlara qar mbarizdn ox danmaq olar,
ancaq qorxuram ki, burda aam, buna gr d grk btn diqqtimi
cmlym: ax sn evdn, maazadan uzaq dnd ox mehriban, sxavtli,
nzaktli, diqqtli, yanmcl (deyrdim ki, hm d zahirn) olursan: msln,
z lksindn knarda olan hkmdara oxayrsan. Zlmkar ola bilmir v ona
gr d mrhmt gstrib hr yetnl oturub durur. Daha bir misal:
Fransensbadda kilmi kollektiv killrd syaht xm padah kimi
qaraqabaq adamlarn arasnda ox cssli, mehriban grnrsn. gr
uaqlar bunu o vaxt baa dsydilr - ancaq bu mmkn olan i deyildi -

ondan z xeyirlrin istifad ed bilrdilr. Msln, mn uzun - uzad snin

o dar, srt, adam sxan tsir dairnd yaaya bilmzdim v axrda bel d
oldu.
Bununla da, sn dediyin kimi, yalnz aily ballm itirmdim, ksin, bu
ballq oxald, ancaq ks istiqamt - mnfiliy, sndn daxiln qopmaa
(z d hmilik) ynldi. Ancaq snin tsirin ailmizdn knardak
adamlara mnasibtimd zn daha pis kild gstrdi. bs yer el
dnrsn ki, baqalar n hr ii mhbbtl, sdaqtl grrm, ancaq
sn, aily glnd, satqn xram, he n vecim olmur. Yznc df
tkrar edirm: mn, yqin ki, bunlarsz da qaraqabaq, qorxaq bir adam
olardm, ancaq oradan indi glib xdm yer gtirn yol ox uzaq, dumanl
olard. (Bu mktubda indiycn bir ne msl bard bil - bil susmal
oldum. El indinin znd d, glckd d bzilri haqda susmal olacam.
nki onlar hr ikimizin qarsnda etiraf etmk mn tindir. Bunu da ona
gr deyirm ki, n vaxtsa, hardasa, mumi mnzr aydn olmayanda el
bilmysn ki, bunun gnah dlil-sbut atmazlndadr. Yox, sbut
oxdur, ancaq onlar mslni hddindn artq lpaqladrar, dzlmz
drcy atdrar. Burada orta yol tapmaq o qdr d asan deyil). Yeri
glmikn, bu mqamda kemii xatrlamaq kifaytdir: snin qarnda zm
inam tamam itirmidim, vzinds sonu grnmyn gnahkarlq hisslri
qazanmdm. (Bu sonsuzluu xatrlayaraq bir df kimins haqqnda bel
yazmdm: "Qorxur ki, utancaql zndn ox yaaya"). Baqa adamlarla
rastlaanda birdn-bir dyi bilmdim, onlarla qarlaanda zm
gnahkar hiss etmy baladm, nki, bayaq dediyim kimi, mnim
itirakmla maazada onlara eldiyin haqszlqlarn vzini qaytarmal idim.
Bundan lav d, mnim oturub-durduum adamlara gah gizlind, gah da
aq-akar la edirdin v bunlarn da vzini qaytarmal idim. Mn istr
evd, istrs d maazada baqalarna qar inamszlq tlqin edirdin (mn
el bir adam gstr ki, uaq vaxt onun haqqnda ns bir xo sz deym v
sn d onu, n az bir df, z tnqidinl yxb srmmi olasan), halbuki,
qrib d olsa, he birinin sn pisliyi kemmidi (kes d, kifayt qdr
gcl olduundan hamsna dzrdin. Kim bilir, blk bu da adic bir
hkmranlq hvsinin niansi idi). Ancaq beynim yeritmk istdiyin bu
inamszlq mnim uaq alma batmrd, nki hr yanda latmaz drcd
gzl insanlar grrdm v grdkc d iimd zm qar inamszlq
yaranrd, baqalarndan da hmi qorxmaa balayrdm. Bu msld shv

elmyin, blk d, onunla bal idi ki, mnim kiminl oturub durduumdan,
kiminl bldymdn qti xbrin yox idi v ona gr d kdrl,
qsqanclqla (mgr mni sevdiyini n vaxtsa inkar etmim?!) fikirlirdin
ki, yqin, evd tapa bilmdiklrimi baqa yerd tapram, ax el ola bilmzdi
ki, bayrda da evdki kimi yaayam. Yeri glmikn, uaq olanda zmn
fikirldiklrim inamszlm myyn mnada zm tslli olurdu, zzm deyirdim: "Sn d hr eyi iirdirsn, btn cavan uaqlar kimi hr
xrda ey byk bir mstsnalq kimi baxrsan!". Ancaq sonralar
dnyagrm artdqca bu tsllini, demk olar ki, itirdim.
Bu msld mni yhudilik d xilas ely bilmdi. slind, xilas ely
bilrdi, hl bir az o yana da kerdi. Msln, hr ikimiz zmz
yhudilikd tapa bilrdik, hr ikimiz bir ox msld mumi dil tapardq.
Ancaq sndn yrndiyim yhudiliy yhudilik demk olardm?! il
rzind ona mnasibtimi dz df dyisi oldum...
Uaq olanda sninl razlaaraq zm qnayrdm ki, sinaqoqa az-az
gedirm, oruc tutmuram v sair v ilaxr. El bilirdim, bununla zm yox,
sn qar haqszlq edirm v o dqiq d sanki hardasa dayanb bunu
gzlyn gnahkarlq hisslri mni bryrd.
Sonralar, cavan olanda, baa d bilmirdim ki, znd yhudilikdn he n
olmaya-olmaya mn (lap sn dediyin kimi piyetzm baxmndan olsa da)
yhudilikdn sr-lamt olmadn nec irad tuta bilirdin. Ax dorudan da
grrdm ki, sndki yhudilik he ndir, zarafatdr, bzn he zarafat da
deyil. ld drd df sinaqoqa gedirdin, orada buna ciddi yanaanlardan ox,
laqeydlik gstrnlrl yaxnlq edirdin, forma xatirin btn dualara sbrl
qulaq asrdn v hrdn d kitabda hmin an oxunan yeri gstrrk mni
mlli-bal tccblndirirdin. Sinaqoqda olanda (bu, sas msl idi)
istdiyim yer gedr, istdiyim yerd dayana bilrdim. Bellikl, saatlarla
orda oturub snyir, mrg dyrdm (mn el glir, sonralar yalnz rqs
drslrind bel darxrdm) v alrdm ki, orda grdym xrda-para
maraql olaylarla bam qatm: msln, mcrnn almas shnsi... Mn
hmi tiri xatrladrd: orta xala vuranda, qutunun qapa alr, ancaq ordan
maraql eylr xrd, burda is ba olmayan khn glinciklr... Yeri
glmikn, orda da xeyli qorxmal oldum. Tkc ona gr yox ki, adam ox
idi, hm d ona gr ki, bir df azucu demidin: sni d Tvrat oxumaa
ara bilrlr. Buna gr d illr uzunu orda mni smc tuturdu. Yoxsa
mn orda darxmaa he n mane olmurdu. Uzaqba konfirmasiya n

dualar glnc kild zbrlmk, sonra da glnc kild ondan imtahan

vermk lazm glirdi... Bir d, sninl bal olan bzi xrda-para olaylar...
Msln, hrdn sni d Tvrat oxumaa arrdlar v mnim ictimai
hadis hesab eldiyim bu iin hdsindn yax glirdin. Ya da lnlrin
ruhunu yad etm mrasimin qatlmaq n zn orda qalr, mni is ev
gndrirdin v, yqin ki, ya ev gndrildiyim, ya da bel eylrdn bam
xmadna gr uzun mddt htta el dndm ki, orda ns dbsiz bir
il mul olursunuz. Sinaqoqda bel idi, evd is bundan betr olurdu v
getdikc byyn uaqlarnn mllril komediyaya evriln, hamn
glmkdn qc elyn ilk pasxa axam il sona atrd. (Niy bel mllr
dzmli olurdun? nki bu raiti zn yaratmdn.) Mn verdiyin dini
tlim bundan ibart idi v uzaqba hadt barman byk bayramlarda
atalar il sinaqoqa gedn "milyoner Fuksun uaqlar"na tulamaq olurdu.
zm d bilmirdim ki, bel tliml ondan imkan daxilind cann tez
qurtarmaqdan baqa daha neylmk olard?! Buna gr d ondan canm
qurtarma n all, n hrmtli yol hesab eldim.
Sonradan btn bunlara baqa gzl baxdm v anladm ki, sn bu msld
d qsdl xyant etdiyimi dnmkd haql imisn. Onda iri hrlrin
yhudilr n ayrlm mhllsin oxayan balaca knddn znl bir az
yhudilik gtirmidin v hmin yhudilik d ox deyildi, bir az hrd, bir
az da sgrlikd itdi, ancaq gnclik xatirlri, gnclik tsvvrlri sn, az
da olsa, yhudi hyat yaamaa bs eldi, nki bel eylrin kmyin o
qdr d ehtiyacn yox idi, nki zif adam deyildin v dini tsvvrlrl
ictimai tsvvrlrin bzn st-st dmmsi sn o qdr d tsir etmirdi.
slind, snin hyat yolunu myynldirn qidnin mahiyyti ondan
ibart olub ki, hr hans bir yhudi tbqsinin fikirlrini mtlq hqiqt
hesab edsn v bel xrd ki, hmin fikirlr snin tbitin uyun gldiyi
n, el zn inanbsan. Dzdr, bunun znd d kifayt qdr yhudilik
olub, ancaq onu uaqlarna trmy bs elmyib v el trdyn andaca
damla-damla axb qurtarb. Bir trfdn kims trlmsi mmkn olmayan
gnclik tsvvrlri olduqlar, digr trfdn d snin vcudun adam
qorxuya sald n bel tez tkndi... slind, bunlarn hamsn qorxu
iind btn lpaql il mahid edn uaa yhudilik ad altnda bzi
mnasz eylri hmin mnaszla uyun bir biganlikl baa salmaa
alman z byk mnaszlq idi. Onlar snin n kemi gnlrin
yadigar idi, ona gr d hamsn mn trmk istyirdin v artq snin

zn n d qiymtdn ddklrindn, tovlamaqla, ya da hd-qorxu il

beynim yeritmy alrdn. Bu is bir trfdn alnmrd, digr trfdn d
hmin msld zif olduunu baa dmdiyin gr mnim zahiri
ktlym qzblnirdin.
Btn bunlar, slind, tkc bizim bamza gln hadislr deyildi, nisbtn
dindar knddn hrlr gln, keid dvrn yaayan yhudi nslinin
oxunun taleyi idi. Hams da z-zn yarand v bizim onsuz da
kskinlikdn korluq kmyn mnasibtlr d tsir eldi, onlar daha da
qzdrd. Dzdr, bu mnada sn d mnim kimi gnahszlna inana
bilrsn, ancaq bu gnahszl zahiri sbblrl deyil, z tbitinl, zman
il izah etmlisn: msln, demmlisn ki, iin-gcn, qaylarn ox olub,
stlik d, bel eylrl mul olmaa vaxtn atmayb. Bel xr ki, he
ksin bh elmdiyi gnahszlndan baqalarna daltsiz iradlar tutmaq
n istifad edirsn. lbtt, bunu hr yerd, el indinin znd d asanca
inkar etmk olar. Ax shbt burda z uaqlarna vermli olduun hr hans
bir drsdn deyil, sadc olaraq, onlara nmun ola bilck bir hyatdan
gedir. Mlum msldir ki, snd yhudilik gcl olsayd, gstrdiyin
nmun d mcburi olard v bunu da sn irad tutmuram, ksin,
iradlarndan qorunmaq n deyirm. Son gnlrd Franklinin gnclik
xatirlrini oxudun. Dorudan da onu sn qsdn vermidim ki, oxuyasan.
Ancaq ona gr vermmidim ki, orda vegetarianizm haqqndak bir-iki
cmly la edsn. Vermidim ki, z olu n yazd xatirlrd mllifl
atasnn, mllifl olunun mnasibtlrin fikir versn. ndi mn ordak
xrdalqlara varmaq istmirm...
Son illrd sn el glnd ki, yhudilikl ox mul olmaa balamam,
mn mnasibtin dyidi v bu da snin yhudiliyin haqqndak
tsvvrlrimi bir daha tsdiq etdi. Bu vaxta qdr d mnim btn
muliyytlrim, n ox da maraq dairm qar xmdn v indi d el
oldu. Ancaq btn bunlara baxmayaraq, gzlmk olard ki, burda
mstsnalq gstrcksn. Ax bu yhudilik sndn xz eldiyim yhudilik
idi v aramzda yeni mnasibtlrin yaranmasna sbb ola bilrdi. Bilmirm,
blk maraq gstrsydin, hmin yhudilik zm d bhli grnrdi.
lbtt, bununla he d onu demk istmirm ki, bel msllrd sndn
yaxyam. Ancaq bunu da snaya bilmdik. Mn gr yhudiliy nifrt
elmy baladn, onun haqqnda yazlanlar oxuya bilmdin, nki "sni
iyrndirdi". Bu, o demk idi ki, dediyindn dnmrsn, uaqlmda mn

gstrdiyin yhudilikdn baqa yhudilik tanmrsan. Onda "iyrnmk"

(baxmayaraq ki, hmin iyrnclik yhudilikdn qabaq mn ynlmidi) o
demk idi ki, sn qeyri-ixtiyari z yhudiliyinin, elc d mn verdiyin
yhudi trbiysinin zifliyini etiraf edirdin, kimins bunlar sn
xatrlatmasn istmirdin, xatrladanlara da nifrtl cavab verirdin. Yeri
glmikn, mnim yeni yhudilik ideyalarm haqqnda syldiyin mnfi
fikirlr ox iirdilmi olurdu. Bu ideyalar ilk nc snin lntin tu
glmidi, digr trfdn d adalarma mnasibt sasnda inkiaf
etdirilmidi v bu da mnim ldrc zrblr almama bs edirdi.
Haql olaraq mnim yaz-pozu, elc d buna bnzr digr baa dmdiyin
ilrl mul olmamdan zhln gedirdi. Bu msld, dorudan da, bir az
mstqil idim, snin tsirindn xa bilmidim, baxmayaraq ki, bu
mstqillik soxulcana bnzyirdi: kims onu arxa trfdn ayaqlayanda, ba
trfindn qrlb yana srnr... Yazanda zm bir nv thlksiz yerd hiss
edirdim, nfsimi drirdim. lbtt, mn yazmaa balayan kimi, bundan
xoun glmdiyini o dqiq bruz verirdin v onda, mstsna hal kimi, bu
"xoa glmmyin" z mnim xouma glirdi. Dzdr, mnim xudbinliyim,
mnim hrtprstliyim kitablarm xarkn dediyin o mhur - "Yax, apar
yataq otandak tumbann stn qoy..." - tbrik cmlsindn (tz kitab
glnd, adtn sn kart oynayrdn) xeyli zab kirdi, ancaq, slind,
sevinirdim v bu sevinc d sn qar yaranan kin-kdurtl,
mnasibtlrimiz haqqndak fikirlrimin bir daha tsdiq olunmas il bal
deyildi, slind, bunun kk daha uzaqlara gedib xrd, o vaxtlar dediyin bir
cmlni xatrladrd: "H, indi azadsan!". lbtt, bu da zn aldatmaq idi,
nki azad deyildim - n az o vaxt azadlqdan shbt ged bilmzdi. Snin
haqqnda yazrdm, sndn ikaytlnirdim, snin glbin sz
bilmdiklrimi yazlarma szrdm. Yaza- yaza sninl vidalardm, bilbil d hmin vida anlarn uzadrdm. Dzdr, sn zn mni buna mcbur
edirdin, ancaq mn d istdiyim kimi vidalardm. N qdr mnasz ilr
idi! Bunlarn haqqnda yalnz ona gr danmaa dyr ki, mnim
hyatmda ba veriblr, baqa yerd gz grnmzdilr v bir d ona gr
ki, uaqlmda nyis ncdn duymaq, sonralar mid, daha sonra tez-tez
midsizlik niansi kimi hyatma hkk olunublar, snin tbirinc desk,
lazm glnd, htta bzi xrda-para qrarlar xarmaa da svq ediblr.

Msln, gtrk el snt seimini. lbtt, burda zn mxsus olan bir

alicnablqla, el hmin mnada da sbrl, mn srbstlik verdin. Ancaq
slind, orta tbqy mnsub olan yhudilrin z oullarna mnasibtlrini
myynldirn mumi prinsiplrdn x etdin, ya da hmin tbqnin
dyr llrini sas gtrdn. Nticd is mnim xsiyytim haqqndak
shv fikirlrindn biri z tsirini gstrdi. slind, lap oxdan atalq qruru
il mnim hyatmn mnasn anlamadan ssqa bir uaq olduuma gr el
hesab elyirdin ki, ox alqanam. Snin fikrinc, uaqlmda hmi ox
oxuyur, sonralar da ox yazrdm. Ancaq burda zrr qdr d hqiqt
yoxdur. slind, iirtmdn demk olar ki, az oxudum, he n d
yrnmdim. Uzun illr rzind orta sviyyli bir yaddala, o qdr pis
olmayan mhakim qabiliyytiml nyis yadda saxlaya bilmyim d ox
tccb dourmamaldr, ancaq, hr halda, topladm biliklrin nticsi, n
ox da drinliyi, zahirn qaysz grnn sakit bir hyatda ona srf olunan
vaxtla, pulla mqayisd ox clz grnr. Xsusil, az qala btn tandm
adamlarla mqayisd beldir. ox acnacaqldr v sbbini d yax baa
drm. Fikirlmyi bacardm gndn z mnvi varlm tsdiq etmk
n el byk tinliklrl qarladm ki, bundan baqa hr ey
biganldim. Bizim yhudi gimnazistlrd qribliklr ox olurdu, bzn
inanlmaz ilr grrdlr, ancaq mndki o soyuq, aq-akar bilinn,
qarsalnmaz, az gala glnc hala dn, qorxunc kild zndn raz olan,
bumbuz fantaziyalar qoynunda yaayan uaq biganliyini he birind
grmdim, halbuki bu biganlik hm d sblrimi qorxudan, gnahkarlq
hissindn pozulmaa qoymayan yegan sipr idi. Mni yalnz z qaylarm
maraqlandrrd v bu qaylar da crbcr olurdu: msln, salamlmn
qaysna qalmaq. Bu qay tez-tez grk olurdu, gah yemk yax hzm
olunmurdu, gah sam tklrd, gah da bel smym yilirdi v hams da
mxtlif drcd mrkkblir, axrda da sil xstliy evrilirdi. Ancaq
he ks v he ny inanmadmdan, varlmn hr an yeni bir tsdiq
ehtiyac olduundan, he nyin ksiz-bhsiz xsn mnim zm
mnsub olmadndan, hqiqtd varislikdn mrhum edildiyimdn, zm
n yaxn olan bir ey - bdnim d inamm itirdim. Boyum el hey
uzanrd, n edcyimi bilmirdim, ykm getdikc arlard, iyinlrim
qslrd. Hrkt etmy, idmanla mul olmaa qorxurdum, ziflyirdim.
Bacardm eylrin hamsn mcz hesab edirdim: msln, yemyi yax
hzm eldiyimi... V bu da hmin keyfiyyti itirmy kifayt edirdi,

ipoxondriyaya aparan yollar tamam alrd, sonra da evlnmk istyrkn

keirdiyim qeyri-insani grginlikdn qan qusurdum (bu bard sonra
danacam). Sonuncuda blk nbrunpalaysda tutduum mnzilin d gnah
vard: el bilirdim, bu mnzil mn yazmaq n lazmdr, ancaq axrda glib
bu siyahya dd. Demli, btn bunlarn hams sn fikirldiyin kimi ar
ilrin nticsi deyildi. El illr olurdu ki, he bir yerim armrd, ancaq
btn gn divanda uzanb qalrdm v demk olar ki, xst olduun gnlri
d lav etmkl, sn hyatn boyu o divanda mnim qdr uzanmaybsan.
im ox olduunu deyib sndn qaanda da ox vaxt z otamda uzanmaa
gedirdim. Mnim mk mhsuldarlm id d (orda tnbllik az nzr
arpr v stlik d qorxaq olduum n ox a elmirdim), evd d az
olurdu. Bunlar hesablaya bilsn, dht glrsn. ox gman ki, mn
tbitn tnbl deyildim, ancaq grmy i yox idi. Yaadm yerd
alaldlrdm, thqir olunurdum, mhv edilirdim v baqa yer qamaq da
mn byk grginliklr bahasna baa glrdi, slind, bunun z d alnan
i deyildi, nki shbt mmknsz bir eydn gedirdi, bzi xrda istisnalar
nzr alnmasa, buna he vaxt gcm atmazd.
Demli, bel bir vziyytd snt semk n srbstlik qazandm. Mgr
mn onda, mumiyytl, bu srbstlikdn istifad etmk iqtidarndaydm?
Mgr onda sl snt sahibi olacama inamm vard? Mnim zm
qiymtlndirmyim zg bir eydn, msln, hr hans bir zahiri uurdan
deyil, daha cox sndn asl idi. Zahiri uur birc anla parlayrd,
vssalam... Ancaq hmin anda da snin trzinin gz ar glirdi, o birini
qaldrrd... Fikirlirdim ki, ibtidai mktbin birinci sinfini he vaxt baa
vura bilmycm, ancaq baa vurdum, stlik, trifnam d aldm. Sonra
fikirldim ki, gimnaziyaya qbul imtahann ver bilmycm, ancaq
verdim. Dedim ki, gimnaziyann birinci sinfind ksilcm, ancaq
ksilmdim v bel-bel irlildim... irlildim. Lakin bunlarn he biri
glcy inamm artra bilmdi, ksin , bir daha min oldum ki, (snin
zndki ifadlr d bunu formal chtdn tsdiq edirdi), ilrim n qdr
yax alnsa, son nticsi bir o qdr pis olacaq. Tez-tez xyalmda gimnaziya
mllimlrinin o dhtli iclaslarn canlandrrdm (gimnaziya burda
mumildirici bir misaldr, mniml hr yerd bel olurdu) v grrdm ki,
mn birinci sinfin imtahanlarn verndn sona ikinci sinifd, ikinci sinfin
imtahanlarndan sonra nc sinifd v bel-bel sonadk yb bu qeyriadi, hamn heyrt salan hadisni mzakir edirlr: nec olub ki, n kt, n

zif bir agird sinifdn-sinf keib?! Hamnn diqqti mn ynldiyi n

bayra atacaqlar, daltin bu dht zrindki qlbsin sevincklr...
Uaq n bel tsvvrlrl yaamaq ox tindir. Bel bir vziyytd drs
mnim vecim olard?! Kim bel bir vziyytd mnd ny qarsa zrr
qdr maraq oyada bilrdi?! Onda mnim drs maram - tkc drs yox,
hmin vacib ya dvrnd mni hat elyn hr ey - pullar mnimsmi
bank iisinin z iin mara kimi idi: hl vzifsind qalr, ancaq iin st
alaca gndn brk qorxur, bununla bel, mmur kimi gndlik bank
mliyyatlarn aparr. Hr ey sas mslnin yannda bel xrda, bel
mnasz grnrd. Btn bunlar kamal attestat alana qdr davam eldi,
bzilrini dorudan da frldaqla yola verdim, sonra hr ey qurtard v mn
azad oldum. slind, o ar gimnaziya illrind d hmi zm
dnmdm v indi azad olandan sonra da dnrdm. Demli, snt
seimind szn hqiqi mnasnda azad deyildim, nki bilirdim:
gimnaziyada olduu kimi, sas msl il mqayisd hr ey mn maraqsz
olacaq, demli, el snt semk lazmdr ki, mnim hrtprstliyim ox
da toxunmasn, eyni zamanda da biganliyim dz bilsin. Mlum msldir
ki, burda hquq elmi yada dmli idi. Xudbinliyin, mnasz midlrin
mqavimti, on drd gn yrndiyim kimya elmi, yarm il oxuduum alman
dili drsi bu inam daha da gclndirdi. Bellikl, hquq sahsini sedim. Bu
o demk idi ki, imtahana qdrki bir ne ay rzind sb grginliyi keirkeir ar gnlr yaamal oldum. Bir vaxtlar gimnaziyada olduu kimi, bu
gnlr mnim n myyn mnada irin oldu, sonra da mmurluq snti
gldi... Bunlar hams mnim vziyytim uyun glirdi... Hr halda, bu
msld alasmaz bir uzaqgrnlik gstrdim, nki uaq olarkn nec
oxuyacam, hans snti secyim haqqnda ilkin tsvvrlrim vard. Ona
gr d he bir xilas yolu gzlmirdim, buna midimi oxdan itirmidim.
Evlnmk haqqnda, onun mnas v imkanlar bard he vaxt
dnmmidim. Hyatmn indiycn yaamadm n dhtli anlar mni
gzlnilmdn, qfltn yaxalad. Uaq el yava-yava bymd ki,
zahirn bel eylrdn ox uzaq olmudu. Yalnz hrdn mcbur olub bu
bard dnmd. Ancaq bu msld uzun, taleykl, htta ar-aclarla
dolu bir snaa kilcyi bard fikirlmmidi. Buna baxmayaraq,
evlnmk chdlri hqiqtn d mhtm, midlrl dolu bir xilas yolu idi,
htta alnmayanda da z mhtmliyini saxlad.
Qorxuram ki, bu yerlrd hmi uursuzlua tu gldiyim n evlnmk

istyimin sbblrini d sn baa sala bilmyim. Ancaq mktubumun

alnmas mhz bundan asldr, nki bu istkd hr ey cmlnib: zmd
olan msbt keyfiyytlr, bir d snin trbiynin nticsi kimi tsvir etdiyim
mnfiliklr - yni, ziflik, zn inamszlq, gnah hissi... Bir szl,
evlnmkl mnim aramda sdd knlr... Btn bunlar izah etmk bir d
ona gr tin olacaq ki, gec-gndz bu bard dnmm, gtr-qoy
etmim, indi zm d a-ba qalmam. Znnimc, sn mslnin
mahiyytini he vaxt baa dmycksn v bu da mnim iimi
ynglldirck. He nyi baa dmyn nyis bir az baa salmaq o
qdr d tin olmur.
Hr eydn vvl, evlnmk mslsinin alnmamasn mnim digr
uursuzluqlarmla bir sraya qoyursan. Buna etirazm yoxdur, ancaq bu rtl
ki, indiycn olan uursuzluqlarn sbblrini izah etdiyim kimi qbul
edsn. slind, bu da digrlril eyni crgd durur, ancaq sn onu
lazmnca dyrlndirmirsn v o drcd qiymtdn salrsan ki, biz bu
bard shbt ednd sanki baqa-baqa ilrdn danrq. Htta csart edib
dey bilrm ki, snin hyatnda he vaxt el bir hadis ba vermyib ki,
mnim evlnmk istyim qdr mnal olsun. Bununla demk istmirm ki,
snin hyatnda mnal gnlr olmayb, ksin, snin hyatn mnimkin
nisbtn daha zngin olub, qaylar, sxntlar iind keib v buna gr d
mnim bama glnlr snin bana glmyib. Tsvvr el ki, bir nfr be
alaq pillni xmaldr, baqas is birc pill qalxmaldr, ancaq bu pill ona
be pill qdr hndr grnr. Birinci ninki be pillni, lazm gls, lap
yzn, minini d qalxacaq v ox qiymtli, grgin bir hyat yaam olacaq,
ancaq qalxd pilllrin he biri ikinci adamn xmal olduu pill qdr
mnal olmayacaq, nki bu tk bir pillni xmaq onun imkan, gc
xaricinddir, he vaxt onu qalxa bilmyck, qalxsa da, ondan o trf ged
bilmyck.
Evlnmk, ail qurmaq, uaq sahibi olmaq, bu fani dnyada onlar bydb
baa atdrmaq, mnim fikirimc, insana bx olunmu n byk nemtdir.
lk baxda bunun hamya nsib olmas onun asanl demk deyil, nki,
birincisi, sl hqiqt d hamya qismt olmur, ikincisi, "qismt olanlar"n
zlri "bel elmir", sadc olaraq, "balarna glir". Dzdr, bu hmin nemt
deyil, ancaq ox byk v rfli idir (n ox da ona gr ki, "z elmkl"
"bana glmy"i bir-birindn ayrmaq olmur). V, nhayt, shbt burda
hmin "byk nemt"in zndn deyil, az da olsa, lyaqtl ona

yaxnlamaqdan gedir. Ancaq burda gnin zn qdr umaq lazm deyil,

sadc olaraq, yer znd el bir tmiz yer qdr umaq lazmdr ki, gn
hrdn oraya da dr, bir az qznmaq olur.
Bs mn buna nec hazrlamdm? Pisdn d pis! ndiy kimi olanlar da
bunu deyir! gr adamlar ayr-ayrlqda buna hazrlamaq, birbaa ona aid
olan sas prinsiplri myynldirmk vacib idis, demli, bu sahd ox az
i grmdn. Baqa cr d ola bilmz, nki burda sas sz ham
trfindn qbul olunmu prinsiplr - mnsub olduun tbq, xalqn adtnnsi v zman deyir. Bu baxmdan sn d hrdn ns edirdin, ancaq
eldiyin az olurdu, nki bu msld ns elmk n ox byk qarlql
inam-etibar olmal idi, halbuki bizim hr ikimizd hmin qarlql inametibar bu hadisdn ox-ox vvl itib getmidi, z d bo yerdn
itmmidi, nki biz baqa-baqa adamlar idik. Mni maraqlandran eylr
snin vecin olmurdu v ya ksin... Snin gnahszlq hesab eldiklrin
mnim n gnah idi v ksin... Snin n qorxusuz bir ey mnim n
tabut ola bilrdi...
Yadmdadr, bir axam sn v anamla gzmy xmdm, indiki yalt
banknn yaxnlndak Yozefsplatsda idik v mn sfeh-sfeh,
yekxanalqla, qtiyytl, fxrl, soyuqqanllqla (bu saxta idi), bumbuz bir
soyuqluqla (bu saxta deyildi), sninl dananda hmi olduu kimi,
kkly-kkly maraql eylr danmaa baladm, siz irad tutdum ki,
mni yax yrtmmidiniz, bunu agird yoldalarm z boyunlarna
gtrmli oldular, byk thlklrl zldim (csartli grnmk n
burda zm xas bir hyaszlq etdim, nki mnim kimi qorxaqlar "byk
thlklr"in n olduunu bilmzdi), axrda da dedim ki, indi, xobxtlikdn,
hr eyi bilirm, mslht ehtiyacm yoxdur, hr ey qaydasndadr. sas
msl danmaa balamaq idi, nki n az bu bard danmaq mn xo
glirdi v nhayt, bir d ona gr ki, n ns, n yollasa sizdn qisas
almaq istyirdim. z tbitin uyun olaraq, bunlara ox sakit qulaq asdn,
txminn bel dedin ki, bu ilri thlksiz grmk n mn mslht ver
bilrsn. Blk d sndn el bu cavab qoparmaq istyirdim, nki o, hmi
t xryi v digr lzztli tamlardan bol-bol yemi, fiziki i grmmi, mr
boyu zn dnm bir uan coqun tbitin daha ox uyun glirdi.
Ancaq o cavab eyni zamanda mnim zahiri utancaqlmn stndn el bir
qara xtt kdi ki, - ya da mn el gldi - istr-istmz sninl bu bard
dana bilmdim v hyasz bir tkbbrl shbti ksdim.

O vaxt verdiyin cavab qiymtlndirmk o qdr d asan deyil: bir trfdn

dhtli drcd aq, myyn mnada da ulu bir cavab idi, digr trfdn
d, verdiyin drs gr masir biimd ks idi. Bilmirm o vaxt ne yam
olard, yqin ki, on altn kemi olmazd. O yada olan bir gnc n ox
qrib cavab idi, aramzda yaranm uurum da zn burda gstrdi v mn
onda ilk df sndn birbaa z hyat drsimi aldm. O vaxtdan beynim
hkk olunsa da, onun sl mnasn sonralar baa ddm: onda mn verdiyin
mslht hm snin fikrinc, hm d mnim o vaxtk dnclrim gr
irkaba blnmi mslht idi. alrdn ki, mn o irkab cismimd ev
gtirmyim v bu arzun, slind, ikinci drcli idi, cnki bununla yalnz
zn, evini qoruyurdun. sas msl ondan ibart idi ki, sn verdiyin
mslhtdn knarda qalrdn, bel eylrdn ucada dayanan sl r, tmiz kii
olurdun. Btn bunlarn mn onda daha pis tsir elmsi blk d izdivac
dbsizlik hesab etmyiml bal idi v mumiyytl, izdivac haqqnda
eitdiklrimi valideynlrim aid ed bilmzdim. Bellikl, sn daha tmiz
qalrdn, getdikc d ucalrdn. Alma sdra bilmirdim ki, evlnmmidn
qabaq sn zn buna bnzr mslht vermi olasan. Bel xrd ki, snd o
dnyvi irkabn niansi yoxdur. Bir ne aq shbtinl mni o irkaba sn
yuvarladn, sanki alnma bel yazlmd. gr dnya yalnz ikimizdn ibart
olsayd, - bel tsvvr mnim n ox doma idi - onun tmizliyi sninl
bitr, verdiyin mslht uyun olaraq irkab da mniml balayard. Mni
bu cr mhakim etmyin zlynd anlalmaz idi, ancaq o khn gnahlar,
mn bsldiyin nifrt hr eyi ab deyirdi... Bellikl, yen d btn
varlm sarslmal olurdu, z d amanszcasna...
Blk d bu misalda he birimizin gnah olmad daha aydn grnr: A
adl birisi B adl digrin salamln bir az qorumaq n aq-saq, z
dnyagrn uyun gln, o qdr d gzl olmayan, ancaq bu gn d
hrd ham trfindn qbul olunan bir mslht verir. Bu mslht xlaqi
baxmdan B n mnasib deyil, ancaq niy d illr rzind bu bladan
cann qurtamayayd?! sts, bu mslht he ml etmz, ancaq burada
onun glcyini korlaya bilsi bir ey d yoxdur. Ancaq buna oxar ns ba
verir v ona gr ba verir ki, A snsn, B d mn.
Hr ikimizin gnahszln bir d ona gr bel aydn grrm ki, buna
bnzr bir toqquma iyirmi il sonra, baqa bir vziyytd aramzda yen oldu.
Dzdr, hadis kimi qorxulu idi, ancaq ziyansz td, nki otuz alt yal
adamda ziyan vurulas bir yer qalmamd. Axrnc df evlnmk

niyytimdn xbr tutandan sonra yaanan o grgin gnlrdki qsa

shbtlrimizdn birind txminn bel dedin: "Yqin qng bir kofta
geyinib... Praqadak yhudi qzlar bel eylri yax bacarrlar... Sn d o
dqiq qrara albsan ki, onunla evlnsn! z d lap tez... Bir hfty... Ya
da sabah... Bu gn... Sni baa dmrm, byk olansan, hrd
yaayrsan, n edcyini bilmirsn, qarna xanla evlnmk istyirsn.
Mgr baqa bir yol yoxdur? Demy qorxursansa, zm sninl oraya
gedrm..." Sn ox aydn, mfssl danrdn, ancaq dediklrini btn
tfrratlar il xatrlaya bilmirm, blk d gzm bir az qaranlq
kmd, sanki mni daha ox anamn hrktlri maraqlandrrd: sninl
tamam raz idi, ancaq stolun stnd ns axtarrd ki, onu gtrb aradan
xsn.
Mni szlrinl he vaxt bu qdr alaltmamdn, mn he vaxt bu qdr
nifrt etdiyini gstrmmidin. yirmi il bundan vvl mniml bel
dansaydn, snin gznl baxmaq rtil, o szlrd vaxtndan vvl
yetkinlmi, snin nzrind birbaa qaynar hyata atlas hr uana, az
da olsa, hrmt niansi grmk mmkn idi. Ancaq ondak mnasibt nifrt
hissini daha da gclndirdi, nki o vaxt srtl inkiaf etmy balam
hmin olan yar yolda qalmd v sn el glirdi ki, o, zngin hyat
tcrbsi toplaya bilmyib, ksin, iyirmi il geri qalb. Mnim hans qzla
evlncyimin snin n he bir mnas yox idi. Mnim qbul etdiyim
qrarlara hmi (qeyri-ixtiyari) yuxardan aa baxmdn v indi d (qeyriixtiyari) el dnrdn ki, onun nec qz olduunu bilirsn. Mnim xilas
olmaq n baqa yollar axtardmdan xbrin yox idi v tbii ki, evlnmk
fikrin nec ddym d bilmzdin, demli, fikirlib tapmal idin.
Fikirlnd d, mlum msldir ki, mnim haqqmda indiycn toplam
olduun tssratlara saslandn - n iyrnc, n sfeh, n glnc
tssratlara... V trddd etmdn btn bunlarn hamsn zm dedin!
Mni rsvay etdin v el bildin ki, bu rsvaylq evlnmyiml sn
gtircyim rsvayln yannda he ndir.
Mnim evlnmk chdlriml bal bzi msllr etiraz ed bilrsn v
artq edibsn d: gr F. il iki df nianlanb, ikisind d nian
qaytarmamsa v yenidn barmamsa, mnim evlnmk qrarma nec
hrmtl yanaa bilrdin... gr sni v anam bundan tr mnasz yer
zml sryb Berlin aparmamsa... v sair v ilaxr. Bunlarn hams
dzdr... Bs bunu yaradan sbblr?

Hr iki evlnmk chdi yax niyytl olmudu: ev-eik sahibi olmaq,

mstqil yaamaq... Snin ryinc olan niyyt idi, ancaq uaq oyununa
evrilnd mnasn itirirdi: el bil, biri digrinin lindn yapb v onu htta
brk-brk sxaraq deyir: "Get d! Get d... Niy getmirsn?". Bizim
msld vziyyt bir d ona gr bel mrkkbldi ki, sn o vaxt vicdanla
"Get! Get!" demisn, ancaq el o vaxtda da bilmyibsn ki, varln mni
tutub saxlayb, daha dorusu, trpnmy qoymayb.
Qzlarn hr ikisi, tsadfi olsa da, ox yax seim idilr. Yen d mni baa
dmdin v inanmaq istmdin ki, mnim kimi qorxaq, hmi trddd
edn, hr ey bh il yanaan bir adam, nec deyrlr, qng koftadan
vcd glrk qfildn evlnmk eqin dr.
Nigahlarn ikisi d daha ox mqsdli nigah olmal idi. Birincid illrl,
ikincids, aylarla, gec-gndz ba sndrb planlar qurmudum.
Qzlarn he biri mni myus elmdi, ancaq mn ikisinin d midini
sndrdm. Onlar haqqnda evlnmk istyrkn n dnrdms, indi d
eyni eyi dnrm.
Bu, o demk deyil ki, ikinci df evlnmk istynd birincid qazandm
tcrbni unutdum, alszlq eldim. Onlarn ikisi d tamamil baqa-baqa
idi v, slind, birincidn qazandm tcrb k-evirlrl dolu olan
ikincid mn mid vermli idi. Ancaq burda tfrratlara varmaq
istmirm...
Bs niy evlnmdim? Hr yerd olduu kimi, burda da bzi manelr vard
v, slind, hyatn mnas da onlar df etmkdn ibartdir. Ancaq sas, z
d tssf ki, he bir hadisdn asl olmayan mane bu idi ki, zm mnvi
chtdn evlnmy hazr deyildim. Yni, evlnmyi qrara alan kimi yuxum
qard, bam gec - gndz od tutub yanrd, hyat z hyatlndan xrd,
bh-trdddlr iind qovrulurdum. Btn bunlar kdiyim qaylara gr
deyildi, onsuz da qtiyytsizliyim, pedantlm mn saysz-hesabsz qaylar
yaradrd, ancaq he biri sas olmurdu, meyit daram soxulcan kimi idilr,
yava-yava z ilrini grrdlr, ancaq mni sndran baqa ey idi: hmi
qorxu altnda olmaq, ziflik, znnifrt...
alacam ki, bunu bir qdr aydn izah edim: mn evlnmk fikrin dnd
sn qar mnasibtimd indiy qdr bel kskin olmayan ziddiyytlr
yaranrd. lbtt, evlnmk tam azadla, mstqilliy n yax tminatdr.
Ailm olsayd, znnimc, n byk nemt sahib olardm, demli, snin
qazandn nemti mn d qazanm olardm v bu da o demk idi ki,

aramzdak frq silinirdi, o khn rsvaylqlar da, tzlri d, zlmkarlq da

tarix dnrd... Bu lap nal olard v el nal olduuna gr d, inanlas
deyildi. Bu, xeyli oxdur, o qdr oxdur ki, ona atmaq olmaz! El bil,
kims trmy db, qamaq istyir, blk d qaa bilr, ancaq eyni
zamanda da istyir ki, bu trmdn zn gzl bir qsr dzltsin. gr
qaarsa, dzld bilmz - dzldrs, qaa bilmz. Aramzda bel
xoaglmz mnasibtlr ola-ola mstqil olmaq istyirdims, el bir i
grmli idim ki, mmkn qdr sninl ball olmasn. Dzdr, evlnmk
ox byk idir, insana rfli bir mstqillik qazandrr, ancaq eyni zamanda
da sninl ball olan idir. Buradan x yolu tapmaa almaq adam
dli elyr v az qala hr bir chdin czas da mhz bu olur.
Hrdn mni evlnmk fikrin salan da mhz bu mnasibtlr olurdu.
Evlnndn sonra aramzda yaranacaq brabrliyi tsvvrm gtirirm: sn
bunu hamdan yax baa drdin, ryinc olard, nki mn onda azad,
qdirbiln, gnahsz, aqrkli oul, sn is drddn-qmdn, zlmkarlqdan
uzaq, yanmcl, hr eydn raz bir ata olardn. Ancaq bunun n grk
olanlar olmam olayd, yni, he birimiz olmayaydq.
Ancaq bizim indiki mnasibtlrimizl, birbaa snin "sahn" olan
evlnmyin qaps mnim zm baldr. Bzn dnyann xritsini, snin
d onun stnd uzandn tsvvrmd canlandrram. Onda mn el
glir ki, yalnz snin altnda qalmayan v ya lin yetmyn yerlrd yaaya
bilrm. Lakin sn o qdr byksn ki, orda yer lap az qalr v evlnmk d
hmin "bo" yerlrin arasnda olmur.
El mqayisnin z sbut edir ki, bununla he d z nmunnl mni,
maazadan olduu kimi, evlnmkdn d qaaq saldn demk istmirm.
ksin, bzi zahiri oxarlqlara baxmayaraq anamla snin nigahna nmunvi
nigah kimi baxrdm: sdaqtd d, qarlql kmkd d, uaqlarn saynda
da bu nigah nmun ola bilrdi. Htta uaqlar byyndn sonra evdki
dinclik pozulanda da, sizin nigahnz btv qald. Blk d mnim evlnmk
haqqndak yksk fikirlrim el bu nmun sasnda yaranmd.
Evlnmkdn qorxmamnsa baqa sbblri vard. Sbblrdn biri snin
z uaqlarna olan mnasibtin idi ki, btn bu mktub da ona hsr olunub.
Bel bir fikir var: adam bzn evlnmkdn ona gr qorxur ki, onun bir
vaxtlar valideynlrin tutduqlarn uaqlar sonralar zn qaytaracaq.
Znnimc, mnim mslm bunun dxli yoxdur, nki mndki gnahkarlq
hisslrini sn yaratmdn v son drc znmxsus idi. Bli, mni

yandran da hmin znmxsusluq idi, he vaxt tkrar oluna bilmzdi. Onu

da demliym ki, zm kimi qaradinmz, kt, quru, zif uam olsayd, dz
bilmzdim, ondan qaardm, baqa yolum qalmasayd, snin kimi edrdim:
mnim evlnmk istdiyimi bilnd, ban gtrb getmk istdin... Demli,
evln bilmdiyim bu da tsir eldi.
Ancaq n vacibi zm n qorxmam idi. Bunu bel baa dmk lazmdr:
bayaq dedim ki, yazmaq v bununla bal digr muliyytlrl, az da olsa,
azadla xmaa, qamaa aldm, ancaq ox czi uurlar qazana bildim.
Bir ox msllr sbut edir ki, bel kiicik uurlarla uzaa getmk olmaz.
Buna baxmayaraq, onlar qorumaq borcumdur, daha dorusu, hyatmn
mnasdr. Qoymaram ki, onlara xtr toxunsun, qoymaram ki, onlara hr
hans bir thlk yaxnlasn! Evlnmk d bel thlklrdn biridir.
Dzdr, hm d n byk ilham mnbyidir, ancaq znd thlk
gzdirmsi mn bs elyir. gr z il thlk gtirs, neylyrdim?! Hiss
etsydim ki, bu aild, zd grnms d, tkzibolunmaz bir thlk dolar,
orda nec yaaya bilrdim?! Blk d bir az trddd edrdim, ancaq axrda
yen d ondan kemli olardm. "lindki srdir, tutmaq istdiyin
gyrins dama qonub" msli d buna az uyun glir, nki limd he n
yoxdur, n varsa, damdadr. Ancaq mn "he nyi" semliym, nki
mbariznin rtlri, hyatn tinliklri bel tlb edir. Snt send d bel
semli olmudum.

Adam evlnmy qoymayan bel bir kkl inamdr ki, ailni saxlamaq, ona
rhbrlik etmk n snd grdym btn keyfiyytlr ox vacibdir. z
d hams bir yerd olmaldr, yaxs da, pisi d sndki kimi bir-birin
qarmaldr: gcl olmaq, baqalarna istehza il yanamaq, salam olmaq,
bir az da ifrata varmaq, natiqlik mharti, zninam, hamdan narazlq
etmk, zn hamdan ykskd tutmaq, zlmkar olmaq, adamlar yax
tanya bilmk, ox adama inanmamaq v bir d igzarlq, dzm, ruhdan
dmmk, qorxmazlq kimi qsursuz stnlklr... Sninl mqayisd
bunlarn he biri, demk olar ki, mnd yox idi, olanlar da az idi. Htta snin
d ail msllrind bir ox tinliklrl zldiyini, uaqlarnla mbarizd
geri kildiyini gr-gr hans csartl evlnmk eqin dmdm?
lbtt, bu sual zm he vaxt bel kskin kild vermirdim v cavab da,
tbii ki, kskin olmurdu, yoxsa sad bir mntiq hr eyi nzart gtrr v

mn sndn frqlnn el kiilr gstrrdi ki, (msln, el lap yanmzda

olan, ancaq sndn ox frqlnn Rixard mini) evlniblr, ancaq bu evlilik
onlar bir oxlar kimi sndra bilmyib v bu da mn artqlamas il kifayt
edrdi. Bu sual zm bir d ona gr vermirm ki, uaqlqdan yol yoldam
olub. Mn yalnz evlnmy hazr olub-olmadm bilmk n deyil, hr
xrda ey gr zm snaqdan keirirdim. Hr xrda eyd d mn
nmun oldun v indi tsvir etmy aldm trbiy sulunla mni
inandrdn ki, he ny qabil deyilm. gr hr bir xrda eyd bu, sbut
olunurdusa, sn haql xrdnsa, demli, o byk id - yni evlnmk
mslsind d bel olmal idi. Evlnmk fikrin dn qdr mn,
txminn qaylar iind yaamasna baxmayaraq, hmi ns bir bd xbr
gzldiyindn gndlik haqq-hesab aparmayan, yalnz gn-gn calayan bir
tacir kimi bymdm. Bu tacirin hrdn xrda-para qazanc olur, ancaq
hmin qazanc ox nadir hallarda olduundan onu hmi zizlyir, iirdir,
qalan gnlrds ziyana ilyir. Hamsn dftr yazr, ancaq haqq-hesab
aparmr. Nhayt, balans xarmaq, yni, evlnmk vaxt glib atr. Bu
zaman el byk mbllr ortaya xr ki, sanki he o xrda-para qazanclar
da olmayb, hmi borca ilyib. ndi, gl, dli olmadan evln grm, nec
evlnirsn!
Sninl bir yerd yaadm hyat burda sona yetir v glcy n vd etdiyi
d aydn grnr.
Sndn qorxduumu sbut elmk n gtirdiyim dlillr bir d nzr
salsan, bel d cavab ver bilrsn: "Dediklrindn bel xr ki, sn
mnasibtimi gnahlarnla izah edrk, z gnahlarm ynglldirirm.
Ancaq mn el glir ki, sn bu zahiri grginlikl yalnz yngllmirsn,
daha ox ondan z xeyrin istifad edirsn. vvlc sn d btn gnahlar,
msuliyyt hissini z boynundan atrsan v demli, bu msld eynilirik.
Ancaq mn fikirldiyim kimi aq kild hmin gnahlar snin ayana
yazanda, zn "daha all", "daha mehriban" gstrmk istyirsn v
stlik, mni d btn gnahlardan azad edirsn. lbtt, sonuncu sn
zahirn myssr olur (slind, bundan artq he n istmirsn), lakin sbb
v ntic, ziddiyyt v yazqlq haqqndak o "blatli szlr"in
baxmayaraq, bel xr ki, hcum edn trf hmi mn olmuam, sn
neylyibsns, zn mdafi etmk n elyibsn. Bel xr ki, sn bu
qeyri- smimiliyinl artq istdiyin atdn, eyi sbut etdin: birincisi,
snin he bir gnahn yoxdur, ikincisi, btn gnahlar mnddir v ncs

d, byk rk sahibi olduun n ninki mni balamaa hazrsan, htta,

n qdr hqiqt d olsa, bunu sbut edrk zn d inanarsan ki, mnim
gnahm yoxdur. slind, bu sn kifayt etmli idi, ancaq etmir. Beynin
yeridibsn ki, mtlq mnim hesabma yaayacaqsan. Boynuma alram ki, biz
mbariz aparrq, amma mbariznin d iki nv var. Biri cngavr
mbarizsidir ki, orda hr iki rqib bir-birin layiqdir, hr z gcn gr
dyr, hr z n mlub olur, hr z n qalib glir. kincisi is
zrrli harat mbarizsidir ki, orda biri digrini sancmaqla kifaytlnmir,
yaamaq n onun qann da sorur. Belsin pekar sgr deyirlr v sn d
ellrindnsn. Yaamaa qadir deyilsn, ancaq hyatda z yerini rahatlamaq,
qaylardan uzaq olmaq, zndn raz qalmaq n sbut etmy alrsan
ki, guya snin yaamaq bacarn mn lindn alb cibim qoymuam. ndi
n vecin ki, yaamaa qadir deyilsn v bunun msuliyyti d mnim
boynumdadr, zn ayaqlarn uzadb rahat yatrsan, mn d sni hm cismn,
hm d mnn zml srmliym. Bir misal kim: axrnc df evlnmk
istynd, mktubunda boynuna aldn kimi, hm d evlnmk istmirdin,
ancaq zn zab vermmk n alrdn ki, evlnmmkd sn kmk
edim, bu nigahn ad-sanm n "rsvaylq" olduunu sas tutaraq,
evlnmyi sn yasaq elyim. Ancaq bel eyi alma da gtirmirdim.
Birincisi ona gr ki, hr eyd olduu kimi, burda da "xobxtliyin mane
olmaq" istmdim, ikincisi d, he vaxt uaqlarmdan bel iradlar eitmk
istmmim. Mgr zm mcbur elyib sn evlnmkd srbstlik
vermyimin xeyiri oldu? Zrr qdr d! Evlnmyinin leyhin xmam
ona mane ola bilmzdi, ksin, o qzla evlnmyini daha da tezldirrdi,
nki, z dediyin kimi, "qamaq" plann tam kild hyata keirrdin.
Evlnmyin icaz versydim d, iradlarn qurtarmayacaqd, nki onsuz da
sbut etmy alrsan ki, hr bir halda evlnmmyinin gnah mnddir.
Hqiqtd is istr bu msl, istrs d digrlri il mn birc eyi sbut
eldin ki, btn iradlarm haql imi, ancaq onlarn arasnda n haqls yox
idi: snin qeyri-smimi, yaltaq, tfeyli olman! Shv elmirms, el bu
mktubunla da mn yaltaqlanrsan."
Buna cavab olaraq dey bilrm ki, qismn z leyhin evriln bu etiraz,
slind, mndn glir, snlik deyil. Snin baqalarna inamszln mnim
zm inamszlm qdr byk deyil v bunu da mn sn yrdibsn.
lbtt, bu etirazlardan bzilrinin haql olduunu inkar etmirm, ancaq
onlarn he biri bizim mnasibtlrimizin mahiyytini yenildirmy qadir

deyil. zlynd hr ey gerkd bir-birin uyun gl bilmz - mnim

mktubumdak sbutlar da el... Ax hyat ox mrkkbdir. Ancaq mn el
glir ki, bu etiraza uyun aparlacaq dzlilrl bir yerd - indi hmin
dzlilri n sadalaya bilrm, n d sadalamaq istyirm - hqiqt o qdr
yaxnlaa bildik ki, ikimiz d zmz, az da olsa, rahat hiss ely bilrik, bu
dnyada da, o dnyada da yngllrik...
Frans.
Alman dilindn trcm edn
Vilayt Hacyev.

Mnb:
http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=932