nternetin qsa tarixi

2 sentyabr 1969 il AB-in hrbi snaye qurumunun xtti il Ali mktblr trfindn bir layih
hyata keirildi. Mqsd oxlu sayda kompterlri birldirn kabel vasitsil eyni vaxtda
informasiya mbadilsi aparman mmknlyn tmin etmkdn ibart idi. nc Kaliforniya
Universitetinin tlblri Stiven Kroker v Vinton Serf 4-5 metr uzunluunda kabell
kompterlri birldirdilr. lk df olaraq kompterlr arasnda mlumat trlmsi ba verdi.
Layih olduqca uurlu hyata keirildi. vvlc 4 Universitetin birlmsindn ARPANET adl
bir kompter bksi ml gldi v qsa mddtd AB razisind kompterlr bu bky
qoulmaa baladlar.
1972-ci ild ARPANET vasitsil elektron mktub gndrilmsin imkan vern program
yaradld. lk df olaraq @ iarsi elektron pot nvanlarnda ildilmy baland v 1980-ci
ild bu iar Beynalxalq standart kimi tsdiqlndi.
1973-1974-c illrd TCP/IP protokolu meydana xd. TCP/IP protokollar ARPANETin sas
qurucularndan olan Robert Ken v Vindon Serf trfindn tklif olunub. TCP/IP protokolu 2
rabit protokolundan ibartdir. Transmission Control Protocol trmy nzart protokolu
verilnlrin trlmsin nzart edn protokol v Internet Protocol yni internet protokol.
1980-ci ild DNS yaradld.
1985-ci ild AB milli elm fonduna mxsus NSFNET Milli elm fondu bksi yaradld.
1995-ci ild bu bk bir ne hissy ayrld. Hazrda qlobal bkd BACKBONE rolunu
oynayan xeyli sayda bklr mvcuddur.
nternet inkiaf etdikc bel bir sual ortaya xd: nec etmk olar ki, bu bk vasitsil
kompterlrd olan oxlu sayda sndlrdn ham eyni vaxtda istifad ed bilsin?
Mhz bu problemin hlli 1989-1990-c illrd www sisteminin yaranmasna sbb oldu. Tim
Brner Li hiper mtinli sndlr texnologiyasn yaratd. Qeyd etmk yerin dr ki, Ser titulu
qazanan Tim Brner 2004-c ild 15 il ncki kfin gr Beynalxalq Fond trfindn
1.000.000 avro mblind pul mkafat qazanb. nternetin qloballamas 1988-1989-cu illr
tsadf edir. Bu illrd Kanada, Fransa, Almaniya v 1992-ci ild Byk Britaniya v Latviya
NSFNET vasitsil internet qouldular.
Kemi SSR mkanna daxil olan lklr n .su domeni faliyyt balayb. Rusiya 19931994-c ildn RELKOME bksi vasitsil internet qoulub v 1994-c ilin aprelind .ru
domenini qeydiyyatdan keirib. 1993-c ild AB administrasiyas ilk df olaraq z rsmi veb
saytn qbul etdi.
1994-c ild ilk df olaraq internetdn elektron kommersiya mqsdil istifady balanlb.
Bellikl nc elm v thsil qruplarn birldirn ARPANET sad kompter bksi qsa bir
mddtd byk populyarlq qazand. Mhz bu bk indiki internetin sas oldu. lk vaxtlar bu
bkdn ancaq mtn formasnda olan informasiyann elektron pot vasitsil trlmsi n

istifad edilirdi. Hazrda is internetl qrafik v multimedia fayllar ld etmk, eyni vaxtda
yazmaq v danmaq, eyni zamanda oyunlar v ylnclrl mul olmaq, ucuz telefon
balants yaratmaq, musiqi v video ld etmk mmkndr. Btn bunlardan istifad etmk
un olduqca sad bir informasiya vasitsi olan nternet haqqnda myyn bilgi ld etmk
zruridir.

4. Kemid istifad olunan bk texnologiyalar

Kompterlr yaradldqlar gndn daima yenilmy mruz qalmdr. Ona gr d bzi

texnologiyalar z vaxtlarnda yksk ntic gstrmlrin baxmayaraq, hmi yenilri v daha
yaxlar il vz olunmudurlar. Sz gedn yal nsil texnologiyalardan bk sahsind z
lazmi yerini tutmu iki bk texnologiyas ARCnet v Token Ring haqqnda yazmaq
istyirm.
4.1 ARCnet bksi
ARCnet mlumatn trlmsind n khnlmi metodlardan birini istifad edirdi. ARCnet
(Attached Resource Computer Network) kimi al vardr. Bu metod DataPoint irkti
trfindn 1977-ci ild yaradlm v sadliyin, ucuzluuna v i bacarna gr ox populyar
olmudur. ARCnet sasnda minlrl Novell NetWare 2.x bklri qurulmudur, bzilri hl
indiydk ilyir. Amma buna baxmayaraq o khn sullardan saylr v bu gn ona stnlk
verilmir.

4.2 Token Ring bksi

Token Ring, 1986-c ild BM firmas trfindn tklif edilmidir. n stn chtlri etibarl,
srtli v firma trfindn yax dstk verilmsi idi. Token Ring ondan sonra yaranan
Ethernet-dn 3-4 df daha baha idi. Token Ring istehsallarna firma trfindn tam lisenziya
verilmirdi v buna gr az firma onu istehsal edirdi. Amma Ethernet bir ox firma trfindn
istehsal olunur v ucuz satlrd. Token Ring marker trm texnologiyas il qurulmudu.
Btn kompterlr bir dair formasnda qoulurdular v marker hr kompter ba vurur v
gndrilmsi lazm olan paketi gtrb lazm olan yer atdrrd.

Bu zaman gr kims eyni vaxtda mlumat gndrmk istsydi o markerin boalman

gzlmli idi. bk daxilind d bir markerdn ox marker olmamal idi. Buna nzart etmsi
n bky nzart edn Aktiv Monitor adlanan kompterin olmas lazm glirdi. Hmin
kompter gr bkd hr hans bir shv var idis onu dzldirdi. Msln, gr bkd iki
marker olarsa onun birini drhal mhv edirdi.
Token Ring hub texnologiyasna da malik idi. O eynn yuxarda grdynz kildki kimi
marker-i gndrir v marker- mlumat lav olunandan sonra onu lazm yer atdrrd. Bu
sistem vasitsi il fiziki topolojidn hlq formal ulduza evrilirdi. Bu sistemin stnly onun
marker vasitsi il hans kompterin bky qoulu v ya bk vziyytinin saz, nasaz
olmasndan xbr ver bilirdi. Aadak kild aktiv monitor 5-ci kompterdir v hub vasitsi
il markeri gndrir.

Token Ring IEEE 802.5 standart saylr v z an-hrtini tez bir vaxta Ethernet- verir. Halhazrda bu sistemdn demk olarki istifad olunmur. BM onu bzn firma daxilind mainframelr n istifad edir.
EEE komissiyalar cdvlind gstrdiyim sas IEEE 802.3, 802.5 v 802.11 standartlar
daxilind Token Ring-in d ad gedir. Bli Token Ring 802.5-dn istifad edirdi v bu gn bu
texnologiya standartlamada znmxsus lazml yerini tutur. Bu o demk deyil ki, Token Ring
btnlkd istifad olunur. Sadc olaraq onda olan lazml texnologiyalar istifad olunur.
Qeyd: Ethernet bklrin kemzdn vvl bklrd istifad olunan kabellr il sizi tan
etmk istyirm. Sonra n geni yaylm bk nv olan Ethernet-in izahnda kabellrin
adlarn oxuduqda szn ndn getdiyini rahatca anlayacaqsnz.

5. Kabel Tiplri

Bu blmd mxtlif kompter v bk texnologiyalarnda istifad olunan kabel standartlar

haqda lazmi qdr mlumat verilir. Veriln mlumatlar oxar kabellrin bir-birindn ny gr
frqlndiklrini v hans raitd hans kabelin daha uyun olduu kimi suallar tam hat edir.
Aada bu kabellrin bk n ilk yaradlan nvlrindn, masirlrin qdr hamsn hat
edn siyah var. Buyurun tan olun:
5.1. Koaksial Kabel (Coaxial Cable)
5.1.1 RG-8
5.1.2 RG-6 (bklrd istifad olunmasa da bilmk lazmd)
5.1.3 RG-58
5.2. Dolanm Ct Kabel (Twisted Pair Cable)
5.2.1 Qorunan rtkl Dolanm Ct (Shielded Twisted Pair-STP)
5.2.2 Qorunmayan rtksz Dolanm Ct (Unshielded Twisted Pair-UTP)
5.2.3 UTP Kabelinin Kateqoriyalar
5.3. Fiber Optik Kabel (Fiber Optic Cable)
5.3.1 Fiber tiplri
5.1 Koaksial Kabel (Coaxial Cable)
Koaksial v ya qsaca "koaks" kabel, mrkzd trn sim(D), kabelin lnd bir plastik
tbq(C), onun stnd tor klind qoruma teli(B), n lnd yumaq rezin l rtk(A) olur.
Koaksial kabel elektromaqnit qarql olan mhitd aa gcd siqnallar trmk n
hazrlanm bir kabeldir. Btn bklrd informasiya radio siqnallarna evrilir v dalavar
sinusoid formasnda digrlrin trlr. gr sas mrkzdki simin st aq olarsa o zaman
informasiya gndrilnd getdiyi yol boyunca itkiy mruz qala bilr. Yuxardak kild sim
zrind plastik rtk olduunu v onun da zrind tor killi qoruyucu il rtldyn
gstrmidim. Plastik rtk informasiya dalalarnn sabit kild trlmsini tmin edir.
Yuxardak qoruyucu rolunu oynayan tor sim maqnetik mkanlarda trm dalalarna mane ola
bilck maqnetik dalalardan qorumaq ndr. Koaksial kabel ox geni istifad olunmaqdadr.
sasn ss v video siqnallarnn gndrilmsind istifad olunur. ox frqli formalarda
qarnza xa bilr. Ancaq kompter bklrind indiy qdr istifad olunan iki tip koaksial
kabel vardr: RG-8 v RG-58. Koaksial kabel tiplri zlri RG kodlarna sahibdir. Kabel
myyn bir uzunluqda maqnetik elektrik axmna qar dura bilir. Koaksial kabellr ldn
baxldnda bir-birlrin ox bnzyirlr, ancaq kabel daha yaxndan baxanda zrind RG
kodunu v om gcn gr bilrsiniz. Kompter bklri n koaksial kabelin omeqa dyri
"50 " v ya "75" kilind om yazlr. ndi kompter dnyasnda ildilmi koaksial kabel
tiplrini yrnk.

5.3 Fiber Optik Kabel

1966-c ild Charles Kao ve George Hockham fiber zrindn mlumat gndrmnin
mmkn olduu fikrini ortaya atdlar. Fiber test edildi v

fiber zrind gndriln

mlumatlarn itm sviyysi ox aa olduu bilindi. Baqalarna nisbtd ondan istifad daha
srfli idi. Fiber UTP kabellr gr daha yksk srtd v uzun msaflr mlumat tr
bilirdi. Bu msaf repeater(tkrarlayc(gclndirici)) istifad olunmadan 2 km- qdr xa
bilirdi. UTP kabellrd bu msaf 100 m msafy qdr idi. Fiber-in yngl v inc quruluu
UTP kabel istifad etmnin tin olduu mkanlarda istifad olunurdu. Fiber-in bir baqa
nmliliyi d fiber-in elektromaqnit mkanlarda he bir tinliy mruz qalmamadr. nki
fiber kabeldn elektrik deyil, iq vasitsi il mlumat gndrilir. Ona gr d elektrik maqnit
sahsi olan yerlrd rahat ily bilir. Binalar arasnda torpaq xttindki frq problemi fiber n
problem yaratmr. Fiber kimyvi fabriklr, yaranan kiik elektrik axmnn partlaya sbb ola
bilcyi rait n d idealdr. Son olaraq UTP v ya digr kabellrin ksin, fiber kabeldn
mlumat ourlamaq ox tindir. Fiber-in n byk lverisizliyi qiymti v quradrlmasnn
tin olmasdr.

5.3.1 Fiber tiplri

Btn fiber texnologiyalar mlumat alma v gndrm n fiberi ctlr halnda istifad
olunurlar. stehsallar fiber kabellrini bu kild istehsal edirlr. n yaylm fiber kabel
62.5/125 mikron metrdir.

Fiber kabeld normal iq v ya lazer istifad oluna bilr. Bu iki tip fiber tamam frqli
tchizatdan istifad edir. q siqnallar yollamaq n LED (Ligth Emitting Diot) istifad edn
fiber tipi multimode adlandrlr v n ox yaylm fiber kabel tipidir. Lazer i istifad edn
single mode fiber ox yksk mlumat trm qabiliyytin malik olsa da bahal tchizat
istifad etdiyi n ox yaylmamdr.

5.2 Dolanm Ct Kabel (Twisted Pair Cable)

Yarand dvrdn indiydk n yaylm istifad ediln bk kabeli tipidir. Bir-birin

dolanm ctlr halnda olan v telefon kabelin bnzr bir kabeldir. ki tip TP(Twisted Pair)
kabel mvcuddur.

5.2.1 Qorunan rtkl Dolanm Ct (Shielded Twisted Pair-STP)

Bu tip kabeld dolanm tel ctlri koaksial kabeld olduu kimi metal bir qoruma tbqsi il
rtldr. TP kabellr ilk istifady baland vaxtlardan (blk d koaksialdan keid dvrnd)
STP kabel UTP-y nisbtd daha yax qbul edilmidir. n ldki metal qoruma tbqsi
elektromaqnetik mkanlarda hqiqtn kabel iindki siqnaln pozulmasna mane olmas
gzlnilirdi. Ancaq STP-nin bahal olmas onun yaylmasna mane olmudur.

Khn qaynaqlarda STP-nin UTP il mqaisd daha bahal, amma STP-nin maqnetik
mkanlarda UTP-y gr daha inaml kabel olduu bildirilir. Bu gnlrd bir ox qaynaqda is
STP-nin quradrlmasnn tin olduundan v sylndiyi qdr d yksk qoruma il tmin
etmdiyindn sz gedir. Htta dzgn istifad olunmadnda daha pis nticlr yol aa
bilcyindn bhs edilir. STP istifad edilnd diqqt edilmsi grkli n nmli nqt, ldki
metal qorumann dzgn bir kild torpaqlanmasdr. ks halda qoruma elektromaqnit dalalar
toplayan bir antena vzifsini grr. Qoruma kabelinin he bir nqtsindn zdlnmmi olmas
da ox nmlidir. n ldki qoruma il torpaqlama mlumatn kediyi btn nqtlrd
davaml olaraq tkrarlanmas da ox nmlidir. STP kabel Token Ring bklrind istifad
olunmudur, ancaq Ethernet bklri n istnilmyn bir kabel tipidir.

5.2.2 Qorunmayan rtksz Dolanm Ct (Unshielded Twisted Pair-UTP)

Bu gnlrd n ox ildiln UTP bir-birin dolanm ctlr halnda v n ld d plastik bir

qorumas olan kabellrdir. Kabelin iind kabelin dayanqlln artrmaq v lazm olduqda
ldki plastik rty rahatca syrmaq n neylon bir ip mvcuddur. Tel ctlrinin bir-birin
dolanm olmalar hm z aralarnda, hm d l mhitind qarlaa bilcyi siqnal
pozulmalarnn nn kemk n alnm bir tdbirdir.
Kabel iindki tellr ctlr halnda bir-birin dolanmdr. Hr ctn bir sas rngi, bir d "a"
olan vardr. Yuxardak kild d grndy kimi sas rnglr portaal rngi(turuncu), mavi,
yal v qhv rnginddir. sas rnglr sarlm olan a tellr, sarl olduu rngl eyni rng
sahib olduunu bildirir. Belc portaal rngi(turuncu), portaal rngi(turuncu)-a, mavi, mavia, yal, yal-a, qhvyi, qhvyi-a olmaq zr 8 frqli rngd v 4 qrupda toplanm
olduunu grrk.
Bzn aldnz kabeld rnglrin bir az solun, htta dyiik olduunu gr bilrsiniz. Bzn d
a kabellrin tamam xtsiz(zolaqsz) olmas mmkndr. Ancaq keyfiyytli CAT5(v ya yuxar)
kabellrd sasn problem xmr. Hr bir ikinci(sarlm) tel sas tel mvafiq rnglnir.

5.2.3 Unshielded v shielded twisted pair kabel standartlar

Cat 1: Hal-hazrda TIA(Telecommunications Industry Association)/EIA(Electronic Industries
Alliance) trfindn tannmr. vvllr telefon POTS(Plain old telephone service), ISDN v qap
zngi kabellnmsi n istifad edilirdi.
Cat 2: Hal-hazrda TIA/EIA trfindn tannmr. vvllr 4 Mbit/s Token Ring bklrind
istifad olunurdu.
Cat 3: Hal-hazrda TIA/EIA-568-B trfindn qbul olunur, 16 MHz srtindki bklrd
istifad olunur. 10 Mbit/s Ethernet bklrind istifad olunmas il populyardr.
Cat 4: Hal-hazrda TIA/EIA trfindn tannmr. 20 MHz srtind ilm qabiliyyti var v
16 Mbit/s Token Ring bklrind geni istifad olunmudur.
Cat 5: Hal-hazrda TIA/EIA trfindn tannmr. 100 MHz srtind ilm qabiliyyti var v
100 Mbit/s Ethernet bklrind istifad olunmudur. 1000BASE-T Gigabit Ethernet n
uyun deyildir.
Cat 5e: Hal-hazrda TIA/EIA-568-B trfindn qbul olunur. 100 MHz srtind ilm
qabiliyyti var. 100 Mbit/s v Gigabit Ethernet bklrind istifad olunur.

Cat 6: Hal-hazrda TIA/EIA-568-B trfindn qbul olunur. 250 MHz srtind ilm
qabiliyyti var. 5 v 5e-dn daha gcldr.
Cat 6a: 10 Gbit/s bklri n kabel standartdr(hazrlanmaqdadr).
Cat 7: ISO/IEC 11801 n qeyri-rsmi addr. Class F kabellm sinifi. Bu standart
individualdr v xsusi hallarda istifad olunur. 600 MHz srtind ilm qabiliyyti var.
Kompter bklrind 10 Mbit Ethernet vaxtlarnda CAT3 kabel ox geni istifad edilmidir.

100 Mbit Ethernetin inkiaf etdirilmsi il CAT5 kabellr istehsala balanlmdr v hl d

istifad olunmaqdadr.

UTP kabelin ldn grn

CAT3 v CAT5 bir-birin ox bnzyirlr. Ancaq hr kabelin zrind kateqoriyas yazlr.
Kabelin kateqoriyas onun keyfiyytini gstrir. Keiriln mxtlif testlr il kabelin gstriln
srtlrd elektrik siqnallarn n qdr salam v az itki il gndrdiyi, maqnit mhitind
siqnal n qdr qoruya bildiyi llmdr. Testlr il ortaya xan llr kateqoriyann
keyfiyytini gstrir. Qoyulan kriteriyalara cavab vern kabel kateqoriyann adn almaa haqq
qazanr. CAT5 il 100 Mbit srtind mlumat tr bilrsiniz. Bir sonrak standart CAT5e
(Enhanced CAT5, inkiaf etdirilmi CAT5) standartdr. CAT5e CAT5 il eyni quruludadr,
amma daha keyfiyytli kabeldir. CAT5e il gigabit srtin atmaq olar. Gigabit ethernet-d
CAT5 istifad etmk mmkndr, amma CAT5e daha ox mslht grlr.

CAT6-da da eyni vziyytdn sz gedir. CAT5e-dn d daha yksk llr ata biln bir
kateqoriyada yer alan kabeldir. CAT6 hal hazrda 568A standartna lav olunmudur. Yni
rsmi istifady verilmidir. 1000Mhz srti n, gigabit ethernet n n uyun kabeldir.
Grdynz kimi grnd d el bir frq yoxdur. CAT6a is sil ad "Augmented(oxaldm,
artrlm)- Category 6"- adlanr. 10 Gigabit Ethernet n nzrd tutulub.

1 frq daha ox nzr arpr, aralarndak Seperator(ayrc).

CAT7 hl ki inkiaf v test mrhlsinddir. Digrlrinin ksin frqli bir quruluu olacaqdr.
Hr tel ct metal qoruma rty il sarlm, hams birdn digr bir metal qoruma rty il
rtlckdir. CAT7 RJ-45-dn tamamn frqli bir jak konnektor(birldirici balq) istifad
edckdir.
UTP kabel il bal digr bir msl is "stranded" v "solid" kabel frqlndirilmsidir. Yni
ox damarl stranded v tk damarl solid kabel adlanr. Conductor-naqil, Single-tk demkdir.

Bu gnlrd yeni qurulan bir bkd sasn CAT5 v ya CAT5e istifad olunur. Bu
kateqoriyalarda Bak kompter maazalarnda rahat taplrlar.
5.1.1 RG-8

RG-8 v ya Thicknet(qaln tor) kabel ethernetin ilk istifad etdiyi kabel tipidir. Gnmzd bu
kabeli istifad edn bir bk tapmaq hqiqtn tindir. Sonradan ildiln kabellrd rng
hddinin qoyulmas yox ikn bu kabellrd rnglr sasn sar, portaal, qhv rngi v 2.5
metrdn bir qara rngli bantla iar edilmi formada istehsal edilirdi. 50 dyrind olan bu
kabel adna yaraan kild qaln v mqavimtli idi.

5.1.2 RG-6

RG-6 75 kompter bklrind he bir zaman istifad olunmamdr. Ancaq gnlk hyatda
ox tez-tez qarmza xr. Televizorlara girn antena kabeli RG-6-dr. Grn olaraq RG-58
il eynidir. Kabel zrindki om dyri 75 yazldrsa onun hans kabel olduunu tyin etmk
olar.
5.1.3 RG-58

Hal-hazrda qarlaa bilcyiniz tk koaksial bk kabeli RG-58-dir. Digr adlar Thinnet(inc

tor) v Cheaper net(ucuz tor)-dir. 50 dyrind olan bu kabel RG-8- gr ucuz, istifadsi d
asandr. UTP yaranana qdr yerli bklrd geni istifad olunmudur.
Topoloji tiplri v inkiaf
Bus topoloji

Fiziki bus btn kompterlrin eyni kabel bal olduqlar sistemdir. Kabelin hr iki ucuna
sonlandrc v ya sonluq ad veriln balq taxlr. Bu topoloji hm mntiqi, hm d fiziki olaraq
mvcuddur. Quradrlmas asandr. n byk atmazl kabelin bir nqtsind yaranan
qopuqluun btn sistemi kdrmsidir. Mntiqi bus is, gndriln bir mlumatn btn
sistemlr atmas demk idi.

Linear(Xtti)topoloji

Bu topoloji eynn bus kimidir. sasn Ethernet texnologiyasnda istifad olunur. Hub
daxilind bu topolojidn istifad olunur. nki hub daxilind node-lar eynn linear-dak
kimi bir xtt zrind yerlir.

Ring (Hlq) topoloji

Mntiqi Ring topoloji is Token-Ring ad veriln birinci IBM-in yaratd, sonralar IEEE v ISO
trfindn inkiaf etdiriln v bk sistemlrind istifad olunan texnologiyadr. Token-Ringd kompterlr kabellrl ortadak mrkzi bir qutuya qoulurlar (fiziki ulduza). Bu qutu Hub
(hab) adlanr. Ancaq bu tip bk sistemind mlumat trmk n bir siqnal mvcud olur.
Bu siqnal daim sra il btn hub-lar v kompterlri dvr edir v mlumat trlmsini hyata
keirir. Onun n ona Ring (Hlq) ad verilmidir. Bu sistem Token Ring-d trafl izah
olunacaqdr.
Dual Ring(ki hlq)topolojisi

Ring topolojisinin daha inkiaf etmi formasdr. Burada xttin birind xta yaranarsa, ikinci xtt
sas xtt kimi faliyyti davam etdirir. Ya da xtann ortadan qaldrlmasnda sas xtt yardm
olur.
Star (Ulduz) topoloji

n yaylm kild istifad olunan fiziki topolojidir. Hr kompterdn xan bir kabel
mrkzdki bir qutuya(hub) girir. n byk stnly bir kabeld yaranan problemin sadc o
kabel bal kompter tsir etmsidir.
Mesh (Tor) topoloji

Bu topolojid btn kompterlr digr kompterlr tk bir kabel vasitsi il balanrlar. Nzri
olaraq ideal balant tipidir. Ancaq aradak kabel say kompter say artdqca lav olunaraq
artd n hqiqi hyatda sadc ox xsusi hallarda v az sayda kompter arasnda istifad
olunur. lbtt ki, bu forma kabellm rahat ola bilmz. Amma blk d glckd bu forma
simsiz bklrd z yerini tapacaqdr. Hal-hazrda da bel forman simsiz bk il qurmaq
olur. Buna bir nv mntiqi topoloji d demk olar.
TREE (Aac) topoloji

sasn mrkzi, sas kompterlr v ya hub-lar bus topolojisi il birldirilir v digr

kompterlr is sas kompterlr v ya hub-lara star topolojisi il qoulurlar v budaqlanan
oxalma yaranr.
Hybrid (Mlz) topolojilr

sasn bus v star topolojisinin qardr. Bu topolojilri inkiaf etdirn frqli bk

texnologiyalar vardr. Token Ring v Ethernet bu texnologiyalardan szn etmy dyn
ikisidir. Token Ring adlanan bkdn grm ehtimalnzn ox-ox az olduu n onu bir
knara qoysaq, onda sadc Ethernet qalr. Bu gn "bk qururam" ya da "bk qurduq
bombadr " deynlr 101% Ethernet-dn bhs edir. Ona gr mn d Ethernet-in istifad etdiyi
topolojilri aqlamaq mcburiyytindym. :)
Ethernet balancda bus topoloji kimi yaradld. Koaksial kabel sra il btn kompterlri
dolard. Ethernet bksindki kompterlr d el bilirdilr ki tkc bu kabel baldrlar.
Digr kompter mlumat yolladqda, mlumat slind eyni kabel bal btn sistemlr
atrd. Btn kompterlrdn sadc "doru" olan bu mlumat qbul edirdi. Bs doru
kompter nec tyin olunurdu? Ethernet bksind hr kompter, daha dorusu hr bk
kart (ethernet kart da dey bilrik) frqli bir nvana sahibdir, MAC adresin. Mlumat kabel
zrin yerldiriln zaman mlumat zrin qbul ednin v gndrnin MAC adreslri yazlr.
Belc btn kompterlrdn sadc doru olan mlumat alr v oxuyur, digrlri zlrin
glmyn, ya da gln, amma aid olmayan mlumat gzdn keirmdn rdd edirlr. Buradan
ilk ethernet-in hm mntiqi, hm d fiziki olaraq bus quruluda ald anlalr.
Qeyd: nformasiyann ox olduunu v qardrmaqdan narahat olmayn. Btn bu
oxuduqlarnz byk tapmacann taplmas n veriln mlumatlardr. Getdikc btn bunlar
daha aydn olacaq v Ethernet haqda daha trafl yrncksiniz.
Zaman iind fiziki bus tipi ehtiyaclara cavab vermyn hala gldi. Fiziki bus quruluda, yni
btn kompterlrin eyni kabel balandqlar sistemd kabelin bir nqtsind yaranan qopuqluq
v ya qsa qapanma btn bkni kdrrd.

bky yeni bir kompter lav etmk, kabelin bir blmn lav etmk demk idi. Bu
proses srasnda bk almaz vziyyt glirdi. bkd zd olduu zaman btn
sistemlri dolaan tk bir kabelin hr hans bir yerindki zdni tapmaq ox tin olurdu. Tam
kabellmd, yni ox sayda kompterin istifad olunduu binalarda v ya binalar aras
kabellm hyata keirilrkn fiziki bus istifad etmk mmkn deyil. nki bus qurulu aacn
budaqlar kimi mrkzdn binann mrtblrin v otaqlara blnm n yaradlmamdr.
Ntic etibar il fiziki bus topolojinin ehtiyaclar qarlamaqdan uzaq olduu anlalanda yeni
bir sistem axtarna balanld. Hll yolu ethernetin mntiqi topolojisini mhafiz edib, fiziki
topolojini, yni kabellm quruluunu ulduz topoloji il dyidirmyi uyun bildilr. Ulduz
topolojid hr kompterdn ayr bir kabel mrkzi bir qutuya(hub) balanrd. Kabellrdn
birind yaranan zd sadc o kompter tsir edirdi.

Ethernet n yeni fiziki topoloji ulduz topolojidir. stifad olunan kabel d koaksial kabeldn
UTP-y evrildi. Ancaq mntiqi olaraq ethernet hl d bus topolojidn istifad edir. Fiziki ulduz
topolojid istifad olunan hub iind mntiqi bir bus topoloji vardr. Kompterlrdn birisinin
yollad mlumat paketi hub-a atana qdr, hub bu paketin srtlrini yaradr v btn portlara
yollayr. Yni bus quruluda olduu kimi mlumat paketi digr btn kompterlr atr v
sadc qbul etmli olan kompter paketi oxuyur v mul olur. Amma digrlri is paket
onlara nvanlanmad n onu silirlr.

Bunu daha yax anlamaq n yuxarda bir ethernet hub-n ilm killrini gstrmim.
Hub-a bal kompterlr ulduz topoloji istifad etmyin baxmayaraq, hub iind eyni bus kimi
tk bir xtt olduunu gr bilrik.

Bus topoloji istifad edn vvlki bk nvlri yeni bklr qoula bilrlr. nki ilm
mntiqlri, yni mntiqi topolojilri eynidir. Demk olar ki, btn ethernet hub-larda bir dn
lav koaksial kabel girii vardr. Koaksial kabel ilk bus topoloji il ilyn sistemlrd
ildilirdi. Ethernetin istifad etdiyi bu mlz topoloji bzn star-bus topoloji kimi tannr. Tk
mlz topoloji star-bus deyildir. IBM-in yaratd v gnmzd populyarln itirn, ancaq
zamannda geni istifad olunmu Token Ring bk texnologiyas da star-ring mlz
topolojisini istifad edirdi. Bu sistemd d ldn baxldnda eyni ethernetin star-bus- kimi
kabellm ulduz klind olduunu grrk. Hr kompterdn ayr bir kabel ethernet-dki hubn bnzri bir qutuya girir. Ancaq bu qutunun iind Token Ring bklrinin istifad etdiyi
mntiqi bir

hlq(ring) quruluu mvcud

olurdu.

Kompter bklri v onlarn

quradrlmasnda istifad olunan texnologiyalar Bu blmd kompter bklrinin hans

nvlrinin olduunu v bk quradrmaa qrar verrkn hans sah n, hans bk
formasndan, dizaynndan istifad edcyiniz haqda geni izah verilir.
2.1 LAN, WAN v digr Sah bklri (Area Networks)
Mxtlif tip kompter bk dizaynlarnn kateqoriyaladrlmas n bir yol var. Onlar fiziki
sahsi v miqyasna gr qrupladrmaq. nkiaf tarixi sbblrindn, btn dizayn tiplri demk
olar ki, myyn sahy gr yaradlmdrlar. Aada onlar gr bilrsiniz:
LAN - Local Area Network (yerli sah bksi)
WLAN - Wireless Local Area Network (simsiz yerli sah bksi)
WAN - Wide Area Network (geni sah bksi)
MAN - Metropolitan Area Network (metropoliyan (paytaxt) sah bksi)
SAN - Storage Area Network, System Area Network, Server Area Network v ya bzn Small
Area Network (bir ox ad var sas Storage Area Network (saxlama sah bksi) kimi tannr)
CAN - Campus Area Network, Controller Area Network bzn Cluster Area Network bir ox ad
var. sas Controller Area Network (nzart sah bksi) kimi tannr)
PAN - Personal Area Network (xsi sah bksi)
DAN - Desk Area Network (idaretm sah bksi)

LAN v WAN sas orijinal sah bksi kateqoriyalardr, qalanlar illr boyunca
texnologiyann inkiaf irlildikc yaradlmdrlar v yqinki bundan sonrada yenilri
yaradlcaqdrlar.
LAN Ndir?
LAN (Local Area Network) YS(Yerli Sah bksi), mslhtdir LAN deysiniz. YS
glmli xr. Bu forma kiik ofislrd, ev daxili v ya kiik kompter klublarnda istifad
olunur. Bu tip vasitsi il evd, id v ya klubda oyun oynamaq, o biri kompter qoulmu
printerdn yaz ap etmk olar. bk tipi n qdr byk olursa olsun onun trkibind
LAN(lar) olur. N qdr byk deyn zaman mn aada izah edcyim, yuxarda siyah
formasnda sadaladm digr tiplri nzrd tuturam. Btn byk bklr kiik LAN
bklrini birldirmk n mvcuddurlar v ya o sbbdn yaranblar.
WLAN Ndir?
WLAN - Wireless Local Area Network (simsiz yerli sah bksi). Bu da LAN demkdir. Hm
stn, hm d mnfi chtlri var. stn chti evin ya da ofisin irisind ayanza dolaacaq
v ya divarn deilmsin sbb olacaq kabellrin olmamadr. Mnfi chti onun hl inkiaf
etmkd olmasdr ki, texnologiya kompter oyunlar v hcmi byk proqramlarn tlblrini
hl ki dy bilmir. Amma sndlri bk vasitsi il blmk onun n problem deyildir.
stn chti trm radiusu zr dairvi formada balant qura bilir. Kabel kimi tk istiqamtli
balantdan asl olmur.
WAN Ndir?
WAN - Wide Area Network (geni sah bksi). LAN-n maksimum hat sahsi bir
binadrsa, WAN n bu hat sahsi hrin bir ne rayonu, yer krsinin tamam desk yalan
olmaz. lbtt ki, burada istifad olunan texnologiyalar LAN-dan frqlnir v daha bir ne
cihaz lav olunur. Bu detallar hub vasitsi il bk quradrman yrnn zaman geni
kild izah edcyik.
Digr tiplr ndir?
Siyahda yazlan digr tiplr adlandrld sah zr bk dizaynlardr. sasn mqsdynl
yaradlmdrlar. Bzi sah bk tiplrinin bir ne adnn olmasnn sbbi dizayn formasnn
saxlanlaraq mqsdinin dyidirilmsi il laqdardr. Yni bir dizayn bir ox mqsd il
istifad oluna bilr.

Printeri lokal bkd qomaq sulu.

Qarnza bel bir pncr xacaqdr. Bu pncrd sizin kompteriniz hans printerlr
qoulubdursa onlar gstrir ks halda burda he bir printer olmayacaqdr yeni printer lav
etmk istsniz. Sol yuxar kncd add a printer dymsini vurub printeri lav edirsiniz. Artq
printer lav olunubsa onun zrind sa dymni vurub xsusiyytin (properties) daxil
olduqda qarnza aadak kimi pncr xacaqdr.

OS Modeli
OS modeli yuxarda oxuduunuz texnologiyalarn standartladrlb btn bk sistemlri
n qbul olunmu mumi formasdr. He ks siz OS modelin bax, ya da get OS modeli al
demyck. OS modeli kompter bklri sisteminin fiziki tchizatndan tutmu ta proqram
tminatna kimi ilm prinsipini izah edir. Bir kompterdn digrin mlumat gndrilnd ba
vern proseslr standartladrlm formada btn kompterlrd eyni ardcllqla aparlr. OS
modeli bkni yrnmk n n mhm blmlrdndir. Buna sbb bklrin yaranmas
tarixi il baldr. Kompter bklrinin ilk yarand vaxtlardan, frqli firmalar zlrin
mxsus texnologiyalarla bk sistemlri yaradr v satrdlar. Bu firmalarn istehsal etdiyi
bk kartlar v texnologiyas z kartlarndan baqa bk kartlarn v texnologiyalarn
tanmrdlar. nki hr bir firmann zn mxsus proqram tminat v quruluu var idi. Hr
firma frdi eyni zamanda frqli sistemlr v srclr istifad etdiyi n digr firmalarn
bklri il laq yarada bilmirdilr. Bu problem mumi proqram tminatnn yazlmasnda da
tinliklr yaradrd. gr hr hans bir irkt bk qursayd o ancaq tk bir firmann
texnologiyasn istifad etmk mcburiyytind qalrd. nki digr firmalarn texnologiyas
artq qurulmu bklrini dstklmirdi. gr glckd bky lav etmk istslr o
firmadan baqas bunu ed bilmzdi. Hmin firmadan alnan mallar is baha baa glirdi. Bu cr
problemlrin artmas mumi bir sistemin yaranmasna tlb yaratd.

Standartladrmada yaranan problemlrin banda proqramladrma terminologiyas glirdi. Buna

sbb hr firmann znmxsus terminologiyasnn olmas idi. 1984-c ild International
Organization of Standardization (ISO) adnda bir qurum Open System Interconnection modelini
ISO-nu yaratd. ISO qurumun adnn qsaltmas deyil, latnca brabr "isos" szndn
gtrlb. Qurum btn bklrin eyni texnologiya sasnda ilmsi n alr. OSI Modeli
dyiilmz qanun deyil. styn z n bk sistemi yarada bilr. Amma OSI modelinin
standartlarnda olmazsa byk ehtimal digr bklr trfindn anlalmayacaqdr v
ilmyckdir.
3.1 Protokollar
Protokol sznn mnas hadisnin gediatn tsvir edn qaydalar toplusudur. Protokollar
kompter bklrinin myyn qaydalar daxilind idar olunmas n tnzimlyici rol
oynayrlar. Bs protokollar nyi tnzimlyir? Kompter bksi n protokol iki kompter v
ya aparat arasnda myyn qaydalar daxilind informasiya mbadilsinin aparlmasn tnzim
edir. Sad File Transfer Protocol (FTP) proqram il mlumat gndriln zaman arxa planda bir
ox protokol ilyir. FTP protokolu iki kompterin iki proqram arasnda nec mlumat
mbadilsi aparlmasn myynldirir. Transmit Control Protocol (TCP) gndrn sistem
zrindn yollanacaq mlumat paralara blnmsi v qbul edn sistemin zrind tkrar
birldirilmsi funksiyalarn yerin yetirir. Internet Protocol (IP) is mlumatn frqli
ynldiricilr zrind doru yolu izlyrk qar trf atdrlmas il vziflndirilmidir.
Msln: hub-da be kompter var v hans kompter (MAC adresi il tyin edir) bu mlumat
atmaldr msllrini hll edir. bk kart v kabel protokollar mlumatn nec elektrik
siqnallar halnda gndrilmsi mslsini yerin yetirir. Btn protokollar v ba vern
proseslr btnlkd 7 mliyyat lay formasnda hyata keirilir v OS modelind cmlnir.
3.2 7 LAY
OSI modeli vasitsi il bir cihazn v ya protokolun bk daxilind hans vzifni yerin
yetirdiyini daha rahat izah etmk olar. OSI modeli, kompter zrindki proqram mlumatnn,
bk mhitindn kerk digr bir kompter zrindki proqrama nec atacan tsvir edir.
Model bu prosesi 7 lay formasnda izah edir:
Layer 7 - Application

7. Lay - Ttbiqetm

Application

Layer 6 - Presentation

6. Lay Tqdim etm

Set(ttbiqetm

Layer 5 - Session

5. Lay - Sessiya

komplekti)

Layer 4 - Transport

4. Lay - Dama(trm)

Transport

Layer 3 - Network

3. Lay bk

Set(trm

Layer 2 - Data Link

2. Lay Mlumat Balants komplekti)

Layer 1 - Physical

1. Lay - Fiziki

Ttbiqetm lay mlumat tqdim etm layna, tqdim etm is sessiya layna trr. Bu kild
mlumat fiziki laya kimi atdrlr. Mlumat qbulunda is bu proses ks formada ardcllqla
tkrar olunur. Mlumat fiziki laydan ttbiqetm layna kimi trlr. OSI modelinin lay adlar il
birlikd rqmlrini d yrnmk vacibdir.
OSI modelind hr lay hll olunmal problemlri tsvir edir. Bu laylarda ilyn cihazlar v
protokollar hmin problemlr hll yolu taprlar. Yeddi layl OSI modeli iki blmd tdqiq
edil bilr: Application Set v Transport Set.
Application Set (ttbiqetm komplekti) ttbiqetm lay v proqramlarla bal blmdir. sasn
proqram klind olur. Modelin n stndki ttbiqetm lay istifadiy n yaxn olan laydr.
Transport Set (trm komplekti) mlumat mbadilsi il vziflndirilib. Fiziki v digr
mlumat trm laylar hm proqram, hm d bk kart il ilyirlr. Fiziki lay fiziki bk
mhitin (msln: bk kabelin) n yaxn laydr. sas vzifsi mlumat kabeldn trmk
v qbul etmkdir.

Ct dolanm kabel vasitsi il iki kompyuteri xabsz birldirmk.

Bel bir bkni qurmaq mmkndr. Kompyuterlr bir-biri il UTP-kabellr vasitsi il
birldirilir. Buna cross-over birlm deyilir. Kabelin bir ucu standarta sasn brkidilir, ikinci
ucu is sas tellrin yerinin dyimsi il birldirilir (1 v 2 birincid ikincinin 3 v 6 il, v 3 6 birincid 1 v 2 ikinci il). Daha dqiq desk aadak kild gstrildiyi kimi.

Ct dolanm kabellri dzgn brkitmk qaydas

UTP(unshielded twisted pair) kabellrinin birldirm qaydas 568 v 568 markirovka
standartlarna sasn birldirilir. Birldirici kimi RJ 45-dn istifad olunur, 8 kontaktdan
ibartdir. Real zamanda onlarn yalnz 4 istifad olunur misal olaraq: 1 v 2 nd 3 v 6
qbuledici. Daha dqiq is aadak kild aydn izah olunubdur.

PING komandasnn hans aarlar mrlri mvcuddur?

PING mri TCP/IP protokolunu yoxlamaq n istifad edirlr. sas da yoxlanlan paketlrin
xosta atb v geri qaytma vaxtna qdr informasiyan ekrana xarr
sas mrin yazl formas aadak kilddir:
C:\>ping <IP xostun nvan v ya ad>
Pinging 160.82.52.11 with 32 bytes of data:
Reply from 160.82.52.11: bytes=32 time=10ms TTL=252
Reply from 160.82.52.11: bytes=32 time<10ms TTL=252
Reply from 160.82.52.11: bytes=32 time<10ms TTL=252
Reply from 160.82.52.11: bytes=32 time<10ms TTL=252
Nticdn grnr ki, 32 bayt 160.82.52.11 xostuna gndrilir v alnm cavabn nticsi 10 ms
hans ox keyfiyytli qoulma demkdir.
PING mri lav olaraq bzi parametrlri mvcuddur ki, myyn mqsdlr atmaq n.
ping [-t] [-a] [-n count] [-l size] [-f] [-i TTL] [-v TOS] [-r count] [-s count] [[-j host-list] | [-k
host-list]] [-w timeout] destination-list -t

-a

hostun adnda nvan imkan vermk.

-n count
-i TTL
-v TOS

gndriln exo sorularm say

qoulma zamannn mr
Servisin nv.

-j host-list

Loose source route along host-list.

-k host-list

Strict source route along host-list.

Windows 2000 v XP da -t aarn verdikd Ctrl-Break vursanz statistikann siyahsna

baxmaq mmkndr. Ctrl-C dymsini vurduqda is ping mrini dayandrmaq mmkndr.
Aadak mrlri versniz
C:\>ping -f -n 1 -l 1 148.32.43.23
Pinging 148.32.43.23 with 1 bytes of data:
Reply from 148.32.43.23: bytes=1 time<10ms TTL=128
Hosta hr df 1 baytla qoulma imkan verir.
PING mri TCP/IP protokolunu yoxlamaq n istifad edirlr. sas da yoxlanlan paketlrin
xosta atb v geri qaytma vaxtna qdr informasiyan ekrana xarr
sas mrin yazl formas aadak kilddir:
C:\>ping
Pinging 160.82.52.11 with 32 bytes of data:
Reply from 160.82.52.11: bytes=32 time=10ms TTL=252
Reply from 160.82.52.11: bytes=32 time<10ms TTL=252
Reply from 160.82.52.11: bytes=32 time<10ms TTL=252
Reply from 160.82.52.11: bytes=32 time<10ms TTL=252
Nticdn grnr ki, 32 bayt 160.82.52.11 xostuna gndrilir v alnm cavabn nticsi 10 ms
hans ox keyfiyytli qoulma demkdir.
PING mri lav olaraq bzi parametrlri mvcuddur ki, myyn mqsdlr atmaq n.
ping [-t] [-a] [-n count] [-l size] [-f] [-i TTL] [-v TOS] [-r count] [-s count] [[-j host-list] | [-k
host-list]] [-w timeout] destination-list -t

-a

hostun adnda nvan imkan vermk.

-n count
-i TTL
-v TOS

gndriln exo sorularm say

qoulma zamannn mr
Servisin nv.

-j host-list

Loose source route along host-list.

-k host-list

Strict source route along host-list.

Windows 2000 v XP da -t aarn verdikd Ctrl-Break vursanz statistikann siyahsna

baxmaq mmkndr. Ctrl-C dymsini vurduqda is ping mrini dayandrmaq mmkndr.
Aadak mrlri versniz
C:\>ping -f -n 1 -l 1 148.32.43.23
Pinging 148.32.43.23 with 1 bytes of data:
Reply from 148.32.43.23: bytes=1 time<10ms TTL=128
Hosta hr df 1 baytla qoulma imkan verir.
Windows XP-ni komutasiya yolu il birldirmk
Ekranda " " iarsini seib, onun zrind mausun sa dymsiyl kontekst
menyusunu an. Yaranm menyudan "" bndini sein.

alan pncrd " " blmn sein.

Hmin blmni sedikd " " proqram buraxlacaq.

Salamlaman oxuyub, "" dymsini basn.

" bndini sein. Aydn msldi ki, mvafiq bnd seildikdn sonra
"" dymsini basmaq lazmdr.

Bu pncrd " " bndini semk lazmdr.

" " bndinini sein .

" " bndind hazrki birlmnin adn yazn, misal n - "compuser".

Bu pncrd birlm telefonunun nmrsini yazn bu nmrni istifad etdiyiniz pravayderdn

dqiqldirm mmkndr. ks halda aldnz kartn arxasnda qoulma nmrlri yazlr.

" " bndind siz aid Loqini (istifadi adn), "" - bndind is
uyun parolu daxil edin. "" bndind d eyni parolu tkrarn yazn. Login v
parolu siz pravayder zng vurub onlarn kmyi il ala bilrsiz ks halda rsmi saytlarnda
qeydiyyatdan kmk mmkndr.

"" dymsini basn.