Professional Documents
Culture Documents
Anusiewicz, Dąbrowska, Językowy Obraz Świata I Kultura
Anusiewicz, Dąbrowska, Językowy Obraz Świata I Kultura
Anusiewicz, Dąbrowska, Językowy Obraz Świata I Kultura
12
13
dopiero badania porwnawcze na manifestacjach prowadz do oglnej teorii kultury (np. takiej, jaka zostaa zaproponowana w: Fleischer 1989 i 1994a).
0.3. W tym zakresie reprezentujemy termodynamiczno-biologiczn teori
systemw i wychodzimy ze stanowiska ewolucyjnego. Zgodnie z t teori dany
system funkcjonuje, jeli wystpuj w nim fluktuacje absorbowane i osabiane
przez system, w ktrym w system funkcjonuje. Okrelone fluktuacje systemowe
mog oczywicie wystpi take w danym systemie, wtedy mamy do czynienia
z aspektami samoorganizacyjnymi (autopoetycznymi). Samoorganizacja jest jednak tylko jednym stabilizujcym, utrzymujcym i generujcym system czynnikiem, spord innych istniejcych w systemie. Ponadto mamy take do czynienia z czynnikiem metastabilnoci, ktry rwnie decyduje o zachowaniu systemu.
Przenoszc opisane aspekty na procesy kognitywne, mona stwierdzi, e na tych
samych zasadach opiera si fenomen wiedzy. Wiedza wyraa si w tym, e system sam znajduje optymaln stabilno i e taka wiedza nie jest niczym innym
jak zakumulowanym dowiadczeniem sprze zwrotnych midzy systemem
a otoczeniem. W tym sensie kada wiedza jest dowiadczeniem, wiedza obiektywna i subiektywna staj si komplementarne (Jantsch 1987: 168-169).
Bezporednio z tego wynika konstruktywistyczne rozumienie fenomenu komunikacji. Samoreferencyjne i samoorganizujce systemy zalene s od wymiany z otoczeniem. Interakcja dana jest wtedy, kiedy zachodzi wymiana midzy systemem a otoczeniem ustrukturyzowanym na innym poziomie ni dany system
(Jantsch 1987: 169). Zbir takich interaktywnych procesw jest wanie obszarem kognitywnym. System wie, ktre relacje z otoczeniem powinny zosta zachowane, by zachowa system. Komunikacja dana jest wtedy, kiedy obydwa systemy znajdujce si w interakcji zachowuj pen autonomi, tzn. wtedy, kiedy
obydwa systemy si przenikaj albo zazbiaj. Nie mamy przy tym jednak w adnym wypadku do czynienia z przenoszeniem (transferem) wiedzy, lecz z reorientacj interaktywnych procesw (jego obszaru kognitywnego) (Jantsch 1987: 170).
Komunikacja to nie dawanie, lecz prezentacja siebie samego, swego wasnego
ycia, ktra ewokuje odpowiednie procesy yciowe w kim innym [...] Komunikacja midzy autopoetycznymi systemami zawiera w sobie moliwo samoorganizacji wiedzy poprzez wzajemn stymulacj poznania (Auslotung) i rozszerzanie obszarw kognitywnych (Jantsch 1987: 170-171), a to w obrbie danych
i obowizujcych warunkw otoczenia.
14
15
16
ranie dominuje zachowanie (zachowawczo) dyskursw, ktre selektywnie weszy na obszar oglny z systemw mniej zoonych, nie stanowi go jednak cakowicie. Tworzenie dyskursw jest na tym poziomie bardzo sabe. Powstaj tylko takie dyskursy lub ich elementy, ktre oglnie umoliwiaj osignicie konsensusu lub reprezentuj specyfik danej kultury narodowej. Najsabiej rozwinita jest sfera manipulacji dyskursem. Zachowanie dyskursw jest na tym poziomie
pierwszoplanowe, tworzenie nowych dotyczy jedynie okrelonych dziedzin, o ile
nie mog one zosta obsuone przez subkultury i grupy kulturowe. Elementem
charakterystycznym dla poziomu kultury narodowej jest interdyskurs.
4) I n t e r k u l t u r a stanowi sfer obejmujc niewiele kultur narodowych,
ktre uwaa si za podobne, ssiadujce itp. (np. kultury anglosaskie, niemieckojzyczne, sowiaskie). Jeli chodzi o korelacje midzy zapamitywaniem,
tworzeniem a manipulacj, to ich stosunek jest w tym wypadku wzgldnie wyrwnany. Manipulacja dotyczy przystosowania istniejcych (zarwno wasnych,
jak i obcych) dyskursw do celw interkulturowych, a take uwarunkowanego interkulturowo przekodowania dyskursw pochodzcych z zewntrz danej interkultury, ktre musz zosta do niej dopasowane. Jednoczenie daje si zaobserwowa, e dyskursy interkulturowe s mniej stae ni dyskursy kultur narodowych,
poza tym oglny obszar dyskursw podlega bardzo duym wahaniom i nie jest
szczeglnie stabilny.
1.1.2. Stratyfikacja dyskursw
1) D y s k u r s jest to systemowy repertuar znakw, a dokadniej interpretantw, jak i organizujcych ten repertuar regu oraz norm generujcych i uytkowych danej formacji kulturowej, stanowicy o spoecznej i kulturowej specyfice
tej formacji i tworzcy rozrniajc j wizk cech. Przez pojcie f o r m a c j i
k u l t u r o w e j rozumie si konkretne, specyficzne dla danych grup manifestacje danego subsystemu z obszaru supersystemu kultury. Innymi sowy: dyskurs to
sposb, w jaki (oraz za pomoc jakich interpretantw) dana formacja kulturowa
si wypowiada, zabiera gos w wiecie znakowym (czyli w kulturze), oraz zapewnia sw spjno. Z pewn przesad mona by to rwnie sformuowa w sposb
nastpujcy: dyskurs kreuje semiotyczn (czyli kulturow) rzeczywisto danej
formacji, jest przez ni generowany z danego lub nowego materiau (aspekt materialny), oraz powoduje i zapewnia jej dyskretno, a wic tworzy j i jest przez
ni tworzony. Istnieje moc systemu jzykowego oraz moc dyskursu. Dyskursy s
koniecznymi i obowizujcymi nawykami wypowiadania si [...] Normatywno
dyskursu nie jest wyprowadzona z normatywnoci systemu jzykowego (Rttgers 1988: 124). Midzy kultur a repertuarem interpretantw danej formacji kulturowej porednicz dyskursy bdce aktualnym miejscem zastosowania tego repertuaru oraz manifestacji kultury. Dyskursy speniaj swoj funkcj w odniesieniu do danej subkultury oraz do suprasystemu kultury narodowej. Zapewniaj one
utrzymanie danej subkultury (czynniki wewntrzne subsystemu) oraz jej spoi-
17
sto, a take steruj subsystemem dyskursw specjalistycznych (czynniki zewntrzne subsystemu). Na poziomie subkulturowym zapewniaj one wyrnianie si
danej subkultury wobec innych (na przykad ssiednich) subkultur i s za pomoc dyskursw specjalistycznych odpowiedzialne za subkulturowe wspzalenoci/interferencje (czynniki wewntrzne systemu). Na pierwszym planie stoj czynniki wewntrzne utrzymujce i zachowujce system (wypowiedzi grupowe typu my). Jednym z ich istotnych zada jest oddziaywanie na interdyskurs
(czynniki zewntrzne odnoszce si do suprasystemu). Dlatego te naley zbada:
a) jak wyglda zrnicowanie dyskursw; b) jak odbywa si przejcie elementw
systemu z dyskursu do interdyskursu; c) jak funkcj speniaj elementy wsplne (to znaczy symbole kolektywne); d) jakie funkcje spenia interdyskurs w odniesieniu do systemu kultury i systemu spoecznego.
2) D y s k u r s s p e c j a l i s t y c z n y. Definiowany jest jako czci skadowe dyskursw, funkcjonujce tylko w obrbie jednego dyskursu danego subsystemu kultury. Dyskurs specjalistyczny realizuje oglne ukierunkowanie oraz
hierarchie wanoci i norm swojego dyskursu w odniesieniu do jakiego obszaru lub okrelonego aspektu (skadnika) systemu. Na przykad w obrbie dyskursu kontrkulturowego lub dyskursu chrzecijasko-narodowego mona rozrni
specjalistyczny kontrkulturowy/chrzecijasko-narodowy dyskurs prawniczy czy
te polityczny. Wynika z tego nastpujca prognoza: powinno da si wykaza,
i dyskursy danej formacji kulturowej s spjniejsze, bardziej homogeniczne,
a w kadym razie stabilniejsze ni dyskursy specjalistyczne. W zwizku z tym
dyskursy byyby nastawione na zachowanie, stabilno, odrnialno itp. danej
subkultury oraz gwarantowayby jej spoisto i utrzymanie. Funkcjami dyskursu
danej formacji kulturowej byyby: konstytuowanie, utrzymanie oraz konsolidowanie systemu. Za wpywy zewntrzne, wzbogacanie i kongruencj systemu oraz
za procesy rnicowania byyby z kolei odpowiedzialne dyskursy specjalistyczne. W zwizku z tym przyj mona nastpujc waciwo dyskursw specjalistycznych: speniaj one, ze wzgldu na sposb funkcjonowania dyskursu, funkcj filtra (membrany) zarwno wobec wpyww systemowo zewntrznych, jak
i wewntrznych. Warunkiem funkcjonowania tego mechanizmu jest to, by siy systemowo wewntrzne (spajajce system) byy silniejsze ni wpywy zewntrzne,
aby unikn niszczcego (lub tylko zmieniajcego) system syndromu konia trojaskiego. Mona zatem wykaza, e na przykad przywizanie chrzecijasko-narodowych dziennikarzy do ich dyskursu subkulturowego jest silniejsze ni ich
ewentualny zwizek z systemami innych dyskursw specjalistycznych. Oczywicie w odniesieniu do uywanych (przez nich) rodkw dyskursywnych, a nie
w sensie oglnoludzkim. Na dyskursy specjalistyczne wywiera wpyw zarwno
dyskurs wasnej subkultury, jak i dyskursy specjalistyczne tego samego obszaru
kulturowego. Mona wic wyrni nastpujce funkcje dyskursu specjalistycznego: a) ochrona systemu subkulturowego i wasnego dyskursu na zewntrz; b)
zapewnienie dyskursywnie przefiltrowanego przejcia nowych elementw dyskursywnych przez wasny dyskurs; c) wzbogacenie wasnego dyskursu; d) przy-
18
gotowywanie lub dopasowywanie dyskursu do ewolucyjnych procesw zachodzcych w kulturze narodowej; e) wspomaganie rozpowszechniania wasnego
dyskursu wrd innych formacji subkulturowych.
Jeli prognozy te si sprawdz, powinno si okaza, i dyskurs specjalistyczny wywiera niewielki wpyw na interdyskurs. Jest on bowiem ukierunkowany na
poredniczenie, wzbogacanie, utrzymanie systemu subkulturowego. Na poziomie
interdyskursywnym dyskursy specjalistyczne powinny zatem funkcjonowa jedynie za porednictwem dyskursw, lub nawet tylko ich czci.
3) I n t e r d y s k u r s jest specyficznym dyskursem suprasystemu danej
kultury narodowej, speniajcym w jej systemie funkcj poredniczc, integrujc, zapewniajc komunikacj oraz stanowicym o jej kulturowej spoistoci.
Naley podkreli, e nie jest on jedynym dyskursem funkcjonujcym w danej
kulturze narodowej. Tworzy on tylko sfer integrujc system, do ktrej formacje kulturowe, jeli to konieczne, mog si odwoa w celu utrzymania systemu.
Z pewnymi zastrzeeniami mona by tu mwi o sferze konsensusu, do ktrego
formacje kulturowe nie tylko mog si odwoa, lecz rwnie co do ktrego musz by zgodne, aby komunikacja w ogle bya moliwa. W systemie subkultur
(inter-subkulturowo) moliwo komunikacji jest waciwoci fakultatywn, natomiast w systemie kultury narodowej jest ona waciwoci obligatoryjn.
W tym przypadku dziaaj dodatkowe prawidowoci, nie istniejce w subsystemie, zapewniajce utrzymanie systemu kultury. Interdyskursu nie naley wic rozumie jako wsplnego mianownika, jako porozumienia, co do ktrego mona
(ostatecznie) doj, lecz jako suprasystem, na ktry jest si zdanym, i na ktry
w zwizku z tym trzeba prbowa wywrze wpyw. Analiza interdyskursu umoliwia wic ustalenie stratyfikacji kultury okrelonej sfery narodowej, hierarchii
dyskursw, zbadanie przestrzeni komunikacyjnej danej kultury narodowej oraz
wyciganie wnioskw dotyczcych organizacji i funkcjonowania kultury, a take wykrycie jej oglnego mechanizmu. Interdyskurs jest wyrazem danego stacjonarnego stanu okrelonej kultury narodowej. Jest on indykatorem stanu (rwnowagi wzgldnej) kultury narodowej, jej centralnym polem. Zjawiska uwidaczniajce si w interdyskursie wskazuj na zmiany ewolucyjne, niestabilnoci, wzajemne relacje i oglne procesy zachodzce w danej kulturze narodowej. Pozwala
to na wycignicie wnioskw dotyczcych procesw przebiegajcych w subkulturach, a wic w dyskursach. Std te wane dla zbadania stanu kultury (stanu systemu, a nie jego treci) jest okrelenie udziau danej subkultury, danego dyskursu w interdyskursie. Dyskursy wywieraj nacisk na interdyskurs w celu zwikszenia swego w nim udziau, przeforsowania wasnych elementw dyskursywnych oraz przeobraenia ich w symbole kolektywne.
4) D y s k u r s i n t e r k u l t u r o w y funkcjonuje w sferze interkultury.
Interkultura jako zwizek wielu skadnikw rnych kultur narodowych, jako system wzgldnie niestabilny i poddany wielu wahaniom i fluktuacjom, nie posiada mocy potrzebnej do wytworzenia jednego lub kilku stabilnych dyskursw.
Dyskurs interkulturowy spenia funkcj wspierajc interdyskurs w ten sposb,
19
e moe on wzmacnia lub osabia okrelone tendencje i moliwoci rozwojowe. Moe bowiem wnosi do interdyskursu odmienne akcenty, ktre nie s (lub
nie s szczeglnie) w nim reprezentowane, i zwiksza tym samym stabilno interdyskursu. Naley go uzna za czynnik systemu stabilizujcy interdyskurs,
ktry sam jednak tej waciwoci nie wykazuje. Jednoczenie jest on takim systemowym miejscem, w ktrym subkultury mog za porednictwem interkultury
wywiera wpyw na kultur narodow. Udzia okrelonych subkultur w interkulturze moe by wikszy ni ich udzia w interdyskursie, czyli w kulturze narodowej (np. frankofilskie subkultury w niemieckojzycznej interkulturze), tak e mog one ewentualnie t (okrn) drog z wikszym powodzeniem wywrze
wpyw na swoj (dan) kultur narodow, wyraniej przedstawi swoj pozycj.
Dyskurs interkulturowy spenia wic przy wyksztaceniu si interdyskursu funkcj pomocnicz, i to zarwno wobec subkultur, jak i wobec kultury narodowej.
W zwizku z tym moliwe staje si wykazanie, e: a) w dyskursie interkulturowym wystpuje mniej symboli kolektywnych ni w interdyskursie, gdy niekoniecznie musi on obejmowa ca zbiorowo tego systemu, oraz b) e wystpuje w nim duo subkulturowych elementw dyskursywnych, ktre, by moe, nie
znalazy wstpu, nie weszy do interdyskursu, natomiast w interkulturowym dyskursie s (czasem nawet) dominujce i dopiero std dostaj si jako symbole kolektywne do interdyskursu, by zwikszy udzia danej subkultury w puli interdyskursu, a tym samym rozwiza problemy lub/i stworzy dopiero nowe.
1.1.3. Symbol dyskursywny i symbol kolektywny
S y m b o l e k o l e k t y w n e s to znaki, posiadajce do tego stopnia i w
tej mierze wyksztaconego interpretanta, i wykazuje on z n a c z e n i e k u lt u r o w e uwarunkowane przez dan manifestacj kultury oraz silnie wyksztacone p o z y t y w n e lub n e g a t y w n e n a c e c h o w a n i e (wartociowanie), wice dla caej kultury narodowej, przy czym interpretator dysponowa musi szczegln wiadomoci w zakresie funkcji interpretanta
znaczeniowego, a przede wszystkim interpretanta znakowego. Znaczenie kulturowe moe nawet w duym stopniu odbiega od znaczenia leksykalnego.
Symbole kolektywne s najistotniejszymi elementami interdyskursu1.
1
Pojcia: z n a c z e n i e k u l t u r o w e, i n t e r p r e t a n t z n a c z e n i o w y oraz
i n t e r p r e t a n t z n a k o w y wyjaniamy tylko w skrcie (wyczerpujce definicje zob.
Fleischer 1990: 95-98, 147-156 i 1991: 163-166): Z n a c z e n i e k u l t u r o w e jest to takie
znaczenie, ktre odnosi si zawsze tylko do okrelonej kulturowej formacji i stanowi znaczenie
danego znaku (lub kompleksu znakw) dla danej konkretnej formacji; dla innej formacji ten sam
znak moe posiada odmienne znaczenie kulturowe, przy takim samym znaczeniu leksykalnym.
W i n t e r p r e t a n c i e z n a k o w y m znaczenia tworzone s przez przyporzdkowania do innych znakw. I n t e r p r e t a n t z n a c z e n i o w y obejmuje w uproszczeniu
znaczenia leksykalne, te zatem, ktre odnosz si do ograniczajcej relacji formy znaku do obiektu znaku, i zawajce pole moliwoci zasadniczo dane w obiekcie znaku.
20
Waciwoci znakowe symboli kolektywnych: symbole kolektywne maj stabiln i trwa form znaku (ktry jest niepodwaalny) oraz wyranie zamanifestowany obiekt znaku (przecie to nawet dziecko wie, co znaczy x, przecie to kady wie, to si rozumie samo przez si itp.), a jednoczenie w przeciwiestwie
do tego bardzo szeroki interpretant, take na poziomie znaczenia i na poziomie
relacji z innymi znakami (interpretant znaczeniowy i znakowy) moliwe s rne operacje, pozwalajce na funkcjonowanie tego mechanizmu, umoliwiajce
przekodowania i wyrwnywanie waha/fluktuacji (kultury narodowej), zdolne do
zapocztkowania zmian i zapewniajce tym samym moliwoci rozwoju.
S y m b o l e d y s k u r s y w n e s elementami dyskursu odnoszcymi si
do subkultur, wystpujcymi w nich w okrelonej subkulturowo specyficznej semantyzacji, natomiast s y m b o l e k o l e k t y w n e stanowi elementy interdyskursu i dotycz caej kultury narodowej. Jeli chodzi o rodzaje i konstytuowanie si znacze symboli dyskursywnych, to odpowiadaj one symbolom kolektywnym; to, co obydwa te zjawiska rni, dotyczy jedynie zakresu wanoci.
Pozostaje do wyjanienia, czy speniaj one te zawsze te same funkcje.
Przez pojcie d y s k u r s y w n e j s e m a n t y z a c j i naley rozumie
proces oraz rezultat generowania znacze, odnoszcy si do specyficznych
znacze dyskursywnych, wykraczajcych poza znaczenia leksykalne. S to te znaczenia, ktre dla danej subkultury lub kultury narodowej oraz ich dyskursw bd
jej interdyskursu s szczeglnie istotne, ktre stanowi o ich charakterze. Mona przy tym obserwowa, e w przypadku symboli kolektywnych znaczenia
dyskursywne dominuj nad leksykalnymi, to znaczy s istotniejsze ni znaczenia czysto leksykalne, natomiast w przypadku symboli dyskursywnych znaczenia
dyskursywne wystpuj jako rwnouprawnione z leksykalnymi.
21
22
Badanie kulturowego obrazu wiata zawartego w jzyku to badanie zawartych w jzyku i jego wytworach treci, form i wzorcw kultury, a take badanie zakodowanego w nim ujcia rzeczywistoci (tzw. kultury rzeczy) oraz systemu aksjologiczno-normatywnego (tzw. kultury wartoci).
Kultur rozumiemy (Anusiewicz, Dbrowska) przede wszystkim aksjologicznie jako zbir wartoci. Mona mwi te o kulturze rzeczywistoci pojmowanej jako zesp uj faktw egzystencjonalnych tworzcych rzeczywisto
[...] wszystkie rozumienia tych faktw i wyraanie tych rozumie w rnych wersjach, np. artystycznej (literackiej, plastycznej, muzycznej), filozoficznej i teologicznej. Kultur stanowi wszystkie te ujcia tworzone, przejte, przetwarzane,
spoecznie przekazywane; kultura wartoci za zawiera systemy norm i wartoci, wierzenia, wszelkie spoecznie wyuczone zachowania, wzory tych zachowa
oraz ich wytwory (May sownik 1983: 192; Kroeber 1973).
W tym sensie jzyk jest tworem kultury i mona go rozpatrywa zarwno
w aspekcie kultury rzeczywistoci, jak i kultury wartoci, odkrywa w nim i rekonstruowa z niego fenomenalny i ideacyjny porzdek kultury.
Jeeli filozofia kultury zajmuje si wyjanianiem przejaww i wytworw
kultury w ich dynamicznej i zobiektywizowanej postaci, to obiektem jej zainteresowania jest rwnie niewtpliwie jzyk. Dzieje si tak, poniewa filozofia
kultury moe by nastawiona bd bardziej na badanie dziaalnoci kulturowej
lub kulturotwrczej czowieka, bd bardziej na badanie wytworw tej dziaalnoci, w postaci np. jzyka, instytucji spoecznych i politycznych, religii, nauki i filozofii, ideologii, dzie sztuki itp. (May sownik 1983: 109). Tak wic filozofia
jzyka i lingwistyka kulturowa, wchodzc w skad lingwistyki, mog by rwnie
zaliczone do filozofii kultury tak samo, jak zalicza si do niej np. filozofi dziejw, filozofi nauki, religii czy sztuki (Anusiewicz 1994: 59-60).
1.3. Dyskusja
Jak wspomnielimy, obie koncepcje maj wady i zalety. Gwn wad koncepcji konstruktywistycznej jest zastosowana w niej bardzo szeroka definicja kultury, obejmujca wszelkie manifestacje znakowe; definicja, ktra moe rozmy
analizowane zjawisko. Wada ta jest, co prawda, osabiona funkcjonalno-relacjonalnym zdefiniowaniem znakw, a przez to i kultury, co z kolei podwysza stopie jej operacjonalizacji, niemniej jednak pozostaje trudno uchwycenia i odgraniczenia samego fenomenu. Wada ta jest jednak rwnoczenie zalet, gdy
w koncepcji tej moliwe jest uchwycenie rnych manifestacji rnych kultur
(narodowych, plemiennych, stanowych itd.). Definicja kontruktywistyczna nie
odnosi si bowiem do manifestacji kultur, lecz do oglnego systemu kultury, niezalenie od form jego przejawiania si. Pozwala to na analizowanie kadej specyficznej kultury, niezalenie od jej konkretnej manifestacji. Innymi sowy zdefiniowane s tylko ramy funkcjonalne systemu, a nie jego specyficzne przejawy,
23
24
25
bada jzykoznawczych. Suma tego, co poznawczo moliwe, jest obszarem przeznaczonym do opracowania przez rozum ludzki, sigajcym wszystkich jzykw,
niezalenym od nich, lecym midzy nimi; czowiek za moe si zbliy do tego czysto obiektywnego obszaru nie inaczej, jak jedynie na drodze waciwych
tylko sobie sposobw poznania i odczuwania a wic na drodze czysto subiektywnej (Humboldt 1968: 27). Uczony ten twierdzi, e w kadym jzyku naturalnym zawarty jest tylko jemu waciwy ogld wiata so liegt in jeder Sprache eine eigentmliche Weltansicht (Humboldt 1907: 60).
Z wywodw tych wynika, e JOS jako centralne pojcie gramatyki treci,
semantyki oraz teorii poznania to przede wszystkim rozumienie, interpretacja
wiata z punktu widzenia filozofii zdrowego rozsdku. JOS stanowi podsumowanie i zestawienie codziennych dowiadcze i przejtych tudzie zaakceptowanych przez dan wsplnot komunikatywn norm, wartoci, sposobw
wartociowania oraz wyobrae i nastawie wobec tej rzeczywistoci i to
zarwno materialnej, substancjalnej, zewntrznej, jak i duchowej, psychicznej,
wiadomociowej, wewntrznej (Anusiewicz 1994: 24-25).
Pogldy Humboldta podj i rozwija Leo Weisgerber, twierdzc, e nie musimy widzie w jzyku wycznie rodka do porozumiewania si, lecz twrcz si ducha. Posiadanie przez jzyk okrelonego sownictwa oraz skadni znaczy
tym samym, e istnieje w jzyku rozczonkowanie wiata, ktre w adnym wypadku nie tkwi w rzeczach, lecz wanie w jzyku. Kady jzyk jest jakim sposobem dojcia do wiata; kada wsplnota jzykowa jest tworzona przez wsplny obraz wiata zawarty w jzyku ojczystym (Christmann 1967: 442). Wedug
Weisgerbera JOS to ogrom zjawisk natury duchowej, zawartych w kadym jzyku [...] ukazujcych istnienie duchowego kosmosu (Weisgerber 1971: 35),
ktry moe by czsto przez nas nie przewidywany ani przeczuwany. Weisgerber wskazuje na to, e badanie JOS to badanie i okrelanie tego, jakie treci poznawcze, jaka wiedza oraz dowiadczenie i wartociowanie ujmowanej poznawczo rzeczywistoci jest zmagazynowane w jzyku, przeze przenoszone i przekazywane przyszym pokoleniom. Kady czonek wsplnoty komunikatywnej
przejmuje niewiadomie w czasie przyswajania jzyka ojczystego jzykowy
obraz wiata. Jeli chce on co przekaza, o czym mwi, musi posugiwa si
sowami i strukturami zdaniowymi swego jzyka ojczystego, ktre zawieraj ju
wcze-niej ustalony i okrelony porzdek oraz ocen wiata. W procesie tym chodzi o uwarunkowane przez kultur przeobraenie wiata dowiadczanego w wiat
duchowo-pojciowy. W teorii Weisgerbera w wiat duchowo-pojciowy nazywany jest j z y k o w y m b y t e m p o r e d n i m. Byt ten jest poredni,
poniewa znajduje si on, w myl koncepcji Weisgerbera, m i d z y mwicym
a wiatem zewntrznym (Maczyk 1982: 44). Jest to wic nie tylko okrelony
rodzaj wiadomociowego, psychicznego odpowiednika poznawanych treci, lecz
rwnie okrelony sposb percepcji rzeczywistoci zawarty w jzyku, polegajcy
na deniu do odkrycia struktury treciowej poznawanej rzeczywistoci.
Jzykowy obraz wiata na gruncie lingwistyki oglnej, lingwistyki kulturowej
26
27
i oceny. Innymi sowy: sposb, w jaki zostaje wniesiona do jzyka, dowiadczona, przeyta i wyobraona przez wsplnot komunikatywn rzeczywisto (Gipper, Schwarz 1962: 174). Wedug Gippera jzyk jest czym w rodzaju klucza do
wiata, bo poprzez sw abstrakcyjn, psychiczn, wiadomociow stron obecny jest w psychice jednostki i spoeczestwa, stanowic niejako pomost midzy
czowiekiem (spoeczestwem) a rzeczywistoci, porednikiem specyficznym,
otwierajcym dostp do rzeczywistoci ludziom nim si posugujcym, porednikiem, ktry nie moe by zastpiony w aden inny sposb (Gipper 1974: 144).
Ten wany obszar, na ktrym jzyk splata si i czy ze wiadomoci, mona nazwa obszarem ujzykowionej wiadomoci, mylenia jzykowego lub mylenia
w jzyku, ktrego szczeglnym przejawem (wyrazem) jest semantyka danego jzyka. Wynika z tego, e najwaniejsze w badaniu kulturowego charakteru jzyka s treci semantyczne, decyduj bowiem i przesdzaj one o jego kulturowych
aspektach w odniesieniu do kultury mentalnej, poznawczej duchowej i aksjologicznej. Jzyk jest nam ponadto dany w kategoriach gramatycznych oraz syntaktycznych jest to okrelony sposb istnienia (ujawniania si) wiata [...] w semantycznych rozczonkowaniach systemu leksykalnego danego jzyka, w jego
kategoriach gramatycznych oraz w sposobach syntaktycznego czenia jednostek
tego jzyka (Gipper 1978: 165; Anusiewicz 1990: 287).
H. Gipper, czynic te uwagi, wskazuje na istnienie analogicznych pogldw
i myli u Benjamina L. Whorfa, ktre w jego przypadku doprowadziy do sformuowania zasady r e l a t y w i z m u j z y k o w e g o. Whorf uywa angielskiego terminu v i e w lub p i c t u r e o f t h e w o r l d, mniej obcionego konotacyjnie ni terminy niemieckie. Nie zawsze jednak uczony ten jasno wyodrbnia trzy rne pojcia: J O S, n a u k o w y o b r a z w i a t a
i w i a t o p o g l d (ideologiczny obraz wiata wedug Anusiewicza) pisze Gipper. Wynikao to z faktu, e w badanych przez Whorfa kulturach indiaskich nie mogo by mowy o adnym naukowym obrazie wiata natomiast JOS
i wiatopogld (ideologiczny obraz wiata wedug Anusiewicza) s tam nierozdzielnie ze sob splecione (Gipper 1978: 169; Anusiewicz 1990: 291). Naukowy
obraz wiata oraz wiatopogld dopiero wtedy moe by pomylany i skonstruowany, gdy przyswojony jest JOS, tzn. gdy opanowany zosta jaki jzyk. Wynika
to z faktu, e jzyk jest czym prymarnym, fundamentalnym w stosunku do wszelkich innych konstruktw intelektu ludzkiego, bdc zarazem warunkiem umoliwiajcym nadbudowywanie na sobie wszelkich innych systemw dotyczcych rezultatw poznania wiata, odnoszcych si do jego interpretacji i struktury.
Na gruncie lingwistyki polskiej pojcie JOS pojawia si stosunkowo pno,
bo dopiero w 1978 roku. Oto definicja i opis JOS, sformuowane przez Walerego Pisarka: JOS, czyli obraz wiata odbity w danym jzyku narodowym, nie odpowiada cile rzeczywistemu obrazowi, odkrywanemu przez nauk. Wskutek tego moliwe jest, e midzy obrazami wiata odbitymi w poszczeglnych jzykach narodowych zachodz znaczne rnice, spowodowane m.in. rnymi warunkami bytowania danych narodw. Szczeglnie wyranie JOS odbity w danym
28
29
rza si jednak, e tematowi mona przypisa dwie lub wicej cech traktowanych
oddzielnie, natomiast cznie nie utworz one caoci spjnej. Wynika to z faktu,
e np. zajc opisywany z punktu widzenia naukowego obrazu wiata i zajc
z punktu widzenia wiata codziennego dotyczy tego samego, ale nie takiego samego zwierzcia (Bartmiski, Tokarski 1986: 74-75).
Na zakoczenie podajemy jeszcze dwie, najnowsze na gruncie lingwistyki
polskiej, definicje JOS jest to zbir prawidowoci zawartych w kategorialnych zwizkach gramatycznych (fleksyjnych, sowotwrczych, skadniowych)
oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazujcych swoiste dla danego jzyka sposoby widzenia poszczeglnych skadnikw wiata oraz oglniejsze rozumienie organizacji wiata, panujcych w nim hierarchii i akceptowanych przez
spoeczno jzykow wartoci (Tokarski 1993: 358).
JOS to okrelony sposb ujmowania przez jzyk rzeczywistoci (zarwno
pozajzykowej, jak i jzykowej), istniejcy w semantycznych, gramatycznych,
syntaktycznych i pragmatycznych kategoriach danego jzyka naturalnego [...] to
okrelony sposb odwzorowania wiata dany w pojciowym rozczonkowaniu
zawartym w jzyku ujmujcym ten wiat (Anusiewicz 1994: 113).
Badanie JOS i, oglnie rzecz biorc, idea humboltyzmu i relatywizmu jzykowego SapiraWhorfa, nie zawsze bya uznawana i akceptowana. Bardzo negatywnie wypowiadali si na temat wpywu poszczeglnych jzykw na sposb widzenia wiata jzykoznawcy o orientacji marksistowskiej. Podejcie, w ktrym
struktury jzyka, obraz wiata i kultura (Kulturstrukturen) tworz cao, okrelane bywao jako podejcie buruazyjne, wprowadzone po to, by pomniejszy
osignicia ludw biorcych udzia w ruchach narodowowyzwoleczych w Afryce, Azji i Ameryce aciskiej. Uzalenienie moliwoci poznawczych od jzyka
pozwalao jakoby na twierdzenie, e ludy te nie maj moliwoci abstrahowania
i dlatego mog pozostawa w zalenoci kolonialnej2.
Jak bada jzykowy obraz wiata? Najatwiej chyba na przykadzie leksyki
i dlatego te wikszo prac dotyczy wanie sownictwa. Std logicznie nasuwajcy si postulat, e teraz naleaoby zbada przede wszystkim kategorie gramatyczne, mogce wpywa na sposb widzenia wiata. Pewne rzeczy zostay ju
dawno opracowane (chocia nie posugiwano si przy tym terminologi lingwistyki kulturowej), jak np. wpyw struktury jzyka na tworzenie dowcipw jzykowych (por. np. Buttler 1968). Od dawna wiadomo te, e poszczeglne jzyki
2
Stanowisko takie reprezentowa np. Erhard Albrecht, ktry pisze m.in.: Auch hngt diese
sprachphilosophische Strmung [von Weisgerber, Sapir und Whorf dop. A.D.] mit der Abwertung
der Leistungen der kulturellen Errungenschaften der Vlker der nationalen Befreiungsbewegung in
Afrika, Asien und Lateinamerika zusammen (1972: 72) i dalej: Die Auseinandersetzung mit den
reaktionren Ideen von den sogenannten primitiven Sprachen und der damit verbundenen
Auffassung, da die jewielige Sprachkultur das Weltbild und die Kulturstruktur bestimme, ist somit
von aktueller praktisch-politischer Bedeutung (1972: 74). W ten sposb prbowa upolityczni
jzykoznawstwo i odebra omawianemu podejciu wartoci naukowe. Stanowisko takie jest (byo),
jak si wydaje, do osamotnione.
30
maj rne sposoby liczenia, np. japoski inne ma liczebniki przy liczeniu
przedmiotw okrgych, a inne przy kanciastych. Moe warto by te zbada, czy
np. czstsze lub rzadsze stosowanie strony biernej wywiera wpyw na widzenie
wiata bd dziaanie.
W odniesieniu do sownictwa badanego w ramach problematyki jzyk a kultura wiele ju zrobiono. Badane byo i jest wartociowanie oraz konotacje wice si z poszczeglnymi leksemami, poszczeglne pola leksykalne i ich struktura. S to oczywicie badania wycinkowe przeprowadzane rnymi metodami.
Przedstawianie zjawisk zachodzcych w wiecie za pomoc jzyka jest do
tradycyjne i nie zawsze zgodne z aktualnym stanem nauki, co nie oznacza, e posugujcy si jzykiem zawierajcym sformuowania jawnie przeczce wynikom
nauki jest niedouczony. Innych sformuowa po prostu w jzyku nie ma. Najlepszym tego przykadem s wyraenia soce wschodzi i zachodzi, o ktrych od
dawna wiadomo, e nie s zgodne z wiedz naukow. Jzyk utrwala jednak pewne sposoby widzenia wiata, nie zmieniajc ich (przynajmniej w jzyku potocznym) wraz z rozwojem nauki. Pytanie, na ktre naleaoby odpowiedzie, brzmi
w jakich warstwach sownictwa tak si dzieje? Czy we wszystkich, czy tylko
w niektrych i do jakiego stopnia jest to zjawisko szeroko rozpowszechnione?
Czy jest to charakterystyczne dla jzyka potocznego czy te dla naukowego?
A moe dla innych jeszcze stylw jzykowych?
31
ta, ktrego podstawowym elementem i miejscem przejawiania si jest JOS, ujawnia si w konstrukcie drugiej rzeczywistoci i jej elementach, a to: w d y s k u r
- s a c h (rnego stopnia zoonoci), w i n t e r d y s k u r s i e oraz w s y m b ol a c h k o l e k t y w n y c h i d y s k u r s y w n y c h jako podstawowych
i kompleksowych elementach systemowych kultury. Ponadto w rnych kulturowo uwarunkowanych m e c h a n i z m a c h s e m a n t y z a c j i w k ol e k t y w n y c h s t r a t e g i a c h m a n i p u l a c y j n y c h, w s t e r e ot y p a c h, n o r m a t y w a c h, p r o c e d u r a c h n o r m a l i z u j c y c h
w k r y t e r i a c h n o r m a l i z a c y j n y c h, w s k a l o w a n i a c h itp.
Najwaniejsz funkcj tych elementw jest utrzymanie i odgraniczenie systemu,
tzn. stabilizacja oraz odgraniczenie danej manifestacji systemu ze wzgldu na
jego wasny stacjonarny stan oraz z uwagi na inne systemy, a take otoczenie
danego systemu. Stosowane s przy tym zarwno m e c h a n i z m y d y f er e n c j o n u j c e, jak i m e c h a n i z m y z a p o b i e g a j c e d y f er e n c j a c j i, ktre rwnie stanowi wane elementy drugiej rzeczywistoci.
32
3.1.1. Fleksja
Wielokrotnie postulowano, e interpretacja wiata, jak jest JOS, zwizana
jest przede wszystkim ze sownictwem danego jzyka oraz z jego waciwociami gramatycznymi (por. Grzegorczykowa 1990; Tokarski 1990), przy czym zagadnie gramatycznych w takich zalenociach raczej nie badano. Do wyjtkw naley praca Renaty Grzegorczykowej; autorka wspomina w niej o fleksyjnej kategorii mskoosobowoci w jzyku polskim, ktrej powstanie byo zwizane zapewne ze stosunkami spoecznymi panujcymi w dawnej Polsce, a ktrej obecno
dzi bardzo komplikuje tworzenie form fleksyjnych (Grzegorczykowa 1990: 45).
Zapewne podzia wiata na mczyzn i reszt moe wydawa si dyskryminujcy jedn z pci, jest jednak faktem gramatycznym nie utrudniajcym komunikacj i nie powinien podlega wartociowaniu. Inny problem fleksyjny jzyka polskiego dotyczy kocwek w mianowniku l.mn. rzeczownikw mskoosobowych,
ktrych odpowiednie zastosowanie moe wprowadza zrnicowanie stylistyczne (np. profesorowie profesorzy; ministrowie ministrzy) albo przekazywa nastawienie mwicego do przedmiotu wypowiedzi, czyli ilustrowa wartociowanie (np. chopi chopy; studenci studenty; Polacy Polaki). Warto te pokusi
si o odpowied na pytanie, czy zrnicowanie sposobu liczenia w rnych jzykach (chodzi o liczebniki gwne) wpywa na obraz wiata, czy te jest kwesti
czysto techniczn, nie majc wpywu na sposb widzenia rzeczywistoci.
3.1.2. Rodzaj gramatyczny rzeczownikw
W jzykach, w ktrych pojawia si kategoria rodzaju gramatycznego, nie zawsze, w odniesieniu do istot ywych, jest ona zwizana z rodzajem naturalnym
(pci). Wystarczy przytoczy tu niem. das Mdchen, das Weib czy te polskie mczyzna, sdzia, wojewoda. Powstaje pytanie, czy rzeczowniki zakoczone na -a s
mniej mskie od zakoczonych na spgosk? Odrbnym problemem jest wpyw
rodzaju gramatycznego rzeczownikw oznaczajcych oglnie istoty ludzkie na interpretacj rzeczywistoci. Chodzi tu o rzeczowniki typu czowiek, istota, osoba
(por. Miemietz 1993). Ponadto jaki status w przekazywaniu obrazu wiata maj rzeczowniki typu go, oferma, ajza, flejtuch, mogce odnosi si do przedstawicieli
obu pci? O tym, e rodzaj gramatyczny rzeczownikw ma wpyw na interpretowanie wiata, wiadczy moe zwizana z tym metaforyzacja, np. w jzyku polskim mier jako kobieta, wiosna jako moda dziewczyna, ksiyc jako on.
3.1.3. Sowotwrstwo
Grzegorczykowa zwraca uwag na waciwoci sowotwrcze leksemw,
ktre odsaniaj sposb ujmowania zjawisk przez mwicych (Grzegorczykowa 1990: 46). Wydaje si, e chodzi tu nie tylko o wspomniane przez t autork
derywaty asocjacyjne, lecz take o wykorzystywanie pewnych cech systemu sowotwrczego jzyka do interpretowania wiata, np. przez uycie zdrobnie czy
33
34
35
ona (interpretacja) wyraa. Chodzi tu na przykad o stopie swobody szyku i wice si z tym moliwoci akcentowania logicznego na poziomie wypowiedzenia. Jeli reguy gramatyczne nie pozwalaj na dowolne, w duej mierze zalene
od woli mwicego, przestawianie czonw zdania, poprawnie mwicy uytkownik jzyka jest swoistym niewolnikiem regu skadniowych i musi (prawdopodobnie) ucieka si do innych sposobw akcentowania. Podobnie formy analityczne czy te ruchome kocwki czasownika mog dawa wiksz swobod
interpretacji, choby przez stosowanie zrnicowanego akcentu logicznego. Take czsto stosowania strony czynnej lub biernej pozwala na rne ujmowanie
zjawisk, podkrelanie kategorii wykonawcy czynnoci lub jej obiektu. Wanym
zagadnieniem wicym si ze wspomnianymi problemami jest te struktura tematyczno-rematyczna wypowiedzenia.
3.3.2. Struktura tekstu
Istniejce w danym jzyku teksty i ich rodzaje mog informowa o pewnym
typie organizacji danego spoeczestwa, tradycjach literackich, zwyczajach itd.
Na przykad istniejce wzorce pism urzdowych obrazuj stopie zbiurokratyzowania spoeczestwa, a formuy gratulacyjne lub kondolencyjne o obowizujcej
etykiecie. Podobnie struktura bajki czy pieni ludowych przekazuje dane o sposobie widzenia wiata. Mona to odnie take do wzorcowych listw utrwalajcych ustabilizowane formuy (np. pocztku i koca).
3.4. Semantyka
Semantyka jest bardzo wanym polem badawczym, jeli wzi pod uwag
manifestowanie si obrazu wiata. Chodzi nie tylko o referencjalne znaczenie wyrazw, lecz take a moe przede wszystkim o ca warstw konotacji zwizanych z okrelonymi wyrazami i w duym stopniu decydujcymi o ich uyciu
oraz o znaczenie kulturowe pewnych poj. Znaczenie wyrazw oraz istniejce
(tworzce si) midzy nimi zalenoci (pola semantyczne, synonimia czy te inne elementy struktury leksyki itp.) najpeniej i najbardziej wyrazicie przekazuj sposb widzenia rzeczywistoci przez dan spoeczno jzykow. S te
wdzicznym polem badawczym. Zagadnienia te, zauwaone i analizowane ju
dawno (por. np. teori relatywizmu jzykowego SapiraWhorfa), chtnie s nadal
omawiane. Bada si leksyk wycinkowo, stopniowo powikszajc poznany obszar. Wydaje si, e dokadne i caociowe zanalizowanie sownictwa jest zadaniem (prawie) niewykonalnym. (Nie chodzi tu o swoiste rejestry wyrazw, jakimi s sowniki). Empiryczne przebadanie uy i moliwych znacze wszystkich
wyrazw oraz ich konotacji w danej wsplnocie jzykowej jest niemoliwe. Nie
oznacza to jednak, by takich bada nie prowadzi i nie dy do tak maksymalistycznie zakrelonego celu.
36
3.4.1. Problematyka ta wie si z pojciem stereotypizacji i roli, jak odgrywaj stereotypy jzykowe w widzeniu wiata (np. koska dawka, zielona abka,
kozacka fantazja). Wyraenia stereotypowe przekazuj okrelon wiedz, s wyrazem postawy generalizujcej i nieweryfikowalnych sdw. Stereotypowy obraz
dotyczy czsto narodowoci i zawodw, ale take zwierzt i elementw (zjawisk)
przyrody (por. np. Quasthoff 1973; Pisarek 1975; Bartmiski 1985; Bartmiski,
Panasiuk 1993).
3.4.2. Metafory i metonimie
Pewne oglne uwagi w odniesieniu do jzyka angielskiego poczynili np. George
Lakoff i Mark Johnson (1988). W wielu wypadkach sposoby budowania metafor
podobne s te w polszczynie. Na gruncie jzyka polskiego metaforami odzwierciedlajcymi sposb widzenia wiata zajmowa si np. Ryszard Tokarski (1990).
3.4.3. Istotnym zagadnieniem jest te badanie struktury sownictwa, grupowanie si jednostek leksykalnych w tzw. pola leksykalno-semantyczne. Bogactwo
lub ubstwo pl wiadczy moe o znaczeniu danego fragmentu rzeczywistoci
dla okrelonej wsplnoty jzykowej. Na przykad wielko pl leksykalno-semantycznych wiadczy moe o (dawnej lub obecnej) wadze problematyki (np.
nazwy pokrewiestw) albo o stopniu poznania danego fragmentu rzeczywistoci
(np. nazwy w obrbie semantyki w botanice i zoologii). W takim wypadku konieczne jest zaznaczenie, do jakiej odmiany stylistycznej (funkcjonalno-stylistycznej) dane sownictwo naley.
3.5. Etymologia
Badania etymologiczne wnosz czasem istotne informacje do JOS. Analiza pochodzenia wyrazu moe wskazywa na te cechy, ktre wzito kiedy pod uwag jako najwaniejsze przy tworzeniu danej nazwy. Odnosi si to moe raczej do rekonstrukcji dawnego JOS ni do opisu obecnie istniejcego, tumaczy jednake proces formowania si obrazu wiata, ktry moe trwa we wspczesnym jzyku.
3.6. Stylizacje
Zakadamy, e sownictwo rodowiskowe i terytorialne (gwarowe) przekazuje
rne jzykowe obrazy wiata. W takim ujciu sowniki poszczeglnych gwar czy
dialektw s wiadectwem zrnicowanych sposobw widzenia rzeczywistoci. Posugiwanie si stylizacjami jest sygnaem dla odbiorcy widz wiat tak, jak ty,
a wic naleymy do tej samej grupy, jestem swj chop, mona do mnie mie zaufanie. Stylizacja jest jednym ze sposobw sterowania jzykowym obrazem wiata.
37
Moe by te stylizacja na niepoprawno, czyli celowe wprowadzanie form niepoprawnych, np. *umi, *rozumi, *po polskiemu. Moe to mie rne przyczyny, suy dowcipowi, przedrzenianiu, ironii itp. Rwnie znieksztacenia fonetyczne mog by sposobem okrelonego (zmienionego) sposobu przedstawienia wiata, np.
zwenie samogosek w wyrazach kobitka, miszny. By moe, w odniesieniu do
stylizacji mielibymy do czynienia z pozorn i krtkotrwa zmian JOS.
38
3) Podstaw bada w ramach JOSiK jest obiektywno, czyli intersubiektywna sprawdzalno oraz falsyfikowalno wypowiedzi naukowych. Wypowiedzi musz by wolne od sprzecznoci, pene i eksplicytne.
4) Istotne jest ukierunkowanie na komunikatywn oraz kulturow funkcj
jzyka i tekstu. Teza: Kada komunikacja opiera si na zjawiskach semiotycznych. Empiryczna nauka o tekstach oznacza koncentracj na materiale tekstowym
o r a z na komunikatach jako obiektach i przedmiotach bada. Moliwe zagadnienia to: jak zorganizowane s teksty, w jaki sposb utrzymuj one w rozumieniu teorii systemw stan swojej organizacji, w jaki sposb zmienia si on lub
jest zmieniany oraz jakie konsekwencje pociga to za sob dla funkcjonowania
struktury tekstu.
5) Wyniki bada oraz analiz w ramach JOSiK powinny by oparte na empirii.
Postulatami metodologicznymi s wic: e m p i r y c z n o i t e o r e t y c z n o . Hipotezy empiryczne mona falsyfikowa (nie weryfikowa) za pomoc intersubiektywnie zebranych danych. Hipotez uwaa si za sprawdzon, jeli oprze
si ona prbom falsyfikacji. Kade badanie musi by oparte na teorii, ktra dopiero
ukierunkowuje sposb i kierunek analiz. Badania nie oparte na teorii nie mieszcz
si w ramach JOSiK. Obowizuje nastpujcy postulat: Charakter empiryczny nauki polega wanie na tym, e jej tezy zasadniczo poddawalne s falsyfikacji. Wypowied natomiast, sformuowana w taki sposb, i nie jest podane, jaki przypadek
powinien wystpi, by mona byo powiedzie, i dana wypowied jest empirycznie obalona, nie jest w ogle wypowiedzi naukow (Weizscker 1971: 123).
6) W odniesieniu do caoksztatu bada w ramach JOSiK obowizuje z as a d a L a s w e l l a. Analizy powinny odpowiada na pytanie: kto mwi co,
dlaczego, jak (kiedy Fleischer) i z jakim efektem, do kogo? oraz model Tetraeder: naley wzi pod uwag: (a) cechy materiau, (b) cechy recypujcego
podmiotu, (c) cechy sytuacji, w ktrej dany przedmiot recypuje, (d) cechy sytuacji wypowiedzi, w ktrej podmiot stosuje lub wyraa to, czego si wczeniej nauczy (Meutsch i in. 1990: 44), a take (e) czasowe okrelenie wypowiedzi.
7) Obszary nauki o tekstach i kulturze, ktre opieraj si na interpretacji, zostaj wykluczone z empirycznej nauki o kulturze, a zatem z JOSiK. Co nie oznacza, i m e c h a n i z m interpretacji nie jest w nauce przydatny (interpretacja
danych empirycznych itp.).
8) Analiz i interpretacj rozrniamy, jak nastpuje: a n a l i z a jest to
rejestracja/uchwycenie obiektywnych (czyli intersubiektywnych i kolektywnych)
cech waciwoci obiektu; i n t e r p r e t a c j a jest to rekonstrukcja nieznanych
decyzji prowadzcych do danego wydarzenia.
9) Odbiorca decyduje o k r y t e r i a c h zrozumienia tekstu, a przez to
o jego sensownoci. W wypadku tekstw i innych manifestacji znakowych sensowno ta jest zawsze zagwarantowana, co wynika z ich usytuowania w systemie kultury.
10) Problem intuicji jzykowej/kulturowej badacza. Widoczny jest on najwyraniej przy uwzgldnianiu sownikw w analizie obrazw wiata. Powstaje
39
40
to rozpito, w zakresie ktrej dana skala prowadzi do spjnych wynikw pomia-rw, przy kilkakrotnym jej zastosowaniu do pomiaru tej samej waciwoci
[...] Przy ustalaniu niezawodnoci danego instrumentu pomiarowego naley okrela, w jakim stopniu czynniki przypadkowe wpyny znieksztacajco na uzyskane za pomoc danego instrumentu wyniki (Zobel 1979: 86).
3) W a n o (walidiabilno): Pomiar jest wany wwczas, gdy nie wykazuje adnych systematycznych bdw (Zobel 1979: 86).
Z rozrnienia tego wynikaj nastpujce (przykadowe) kompleksy metodyczne (czciowo wedug Groeben 1977):
1) E m p i r y c z n e w y k r y w a n i e r e l e w a n t n y c h m i e j s c
w t e k c i e (np. przy badaniu stylu): wczenie informatorw, kontrola reakcji czytelnikw.
2) M e t o d y b a d a n i a a s o c j a c j i, np.:
a) metody swobodnej asocjacji przeamanie staych asocjacji znaczeniowych. Poprzez wczenie pojedynczych sw, elementw tekstu itp. do nowych,
niecodziennych kontekstualnych zwizkw semantycznych wywoa mona nowe i szerzej zrnicowane asocjacje (Groeben 1977: 950).
b) Dyferencja semantyczny przekadanie skal przymiotnikowych dla poj, metafor itp. Dyferencja semantyczny mierzy znaczenie konceptw, tekstw,
procesw komunikacyjnych za pomoc dwubiegunowych siedmiostopniowych
skal przymiotnikowych, np.: +3 (bardzo przydatne), +2 (do przydatne), +1 (bardziej przydatne ni nieprzydatne), 0 (ani przydatne, ani nieprzydatne), 1 (bardziej nieprzydatne ni przydatne), 2 (dosy nieprzydatne), 3 (zupenie nieprzydatne).
3) M e t o d a u z u p e n i a n i a z tekstw eliminuje si w okrelonych
staych odstpach sowa (np. co pite), ktre zostaj nastpnie uzupenione przez
osob testowan. Przesuwajc na przykad miejsca do uzupenienia o jedno, przy
zachowaniu wielkoci odstpw, otrzyma mona peny tekst konkretyzacji.
4) K l a s y f i k a c j a s e m a n t y c z n o - h i e r a r c h i c z n a rne metody skalowania podobiestwa, matryca diagonalna miar podobiestwa itp.
5) Metody manipulacji tekstw i symulacji ich dziaania.
6) Metody statystyczno-frekwencyjne w odniesieniu do dyskursw.
7) Metody materiaowe tworzenie komputerowych zbiorw tekstw dyskursywnych.
8) Ankietowe metody ustalania symboli kolektywnych i profilw znaczeniowych.
9) Metody rekonstrukcji dyskursw i obrazw wiata w ramach archeologii
dyskursw3.
3
Mona bada np. subiektywne ukazywanie tych samych wydarze przez rne osoby. Chodzioby tu o wskazanie rodkw jzykowych nie tylko leksykalnych rnicujcych sposb widzenia tych samych faktw. Wie si to w pewnym sensie z wartociowaniem, a take ze stopniem
opanowania jzyka. Jak wyglda w rzeczywistoci to, co potocznie okrela si kady widzi to, co
chce. Czy zawsze jest to wiadomy wybr rodkw jzykowych, czy te wie si po prostu z indy-
41
Bibliografia
Albrecht Erhard (1972), Bestimmt die Sprache unser Weltbild? Zur Kritik der gegenwrtigen
brgerlichen Sprachphilosophie, Frankfurt a. M.
Anusiewicz Janusz (1990), Problematyka jzykowego obrazu wiata w pogldach niektrych jzykoznawcw i filozofw niemieckich XX w., [w:] Jzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 277-307.
(1992), Ko jaki jest w jzyku polskim, Prace Filologiczne XXXVII, s. 201 i nast.
(1994), Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocaw.
Bartmiski Jerzy (1985), Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Z problemw frazeologii polskiej i sowiaskiej, t. III, pod red. Mieczysawa Basaja, Danuty Rytel, Wrocaw.
Bartmiski Jerzy, Tokarski Ryszard (1986), Jzykowy obraz wiata a spjno tekstu, [w:] Teoria
tekstu. Zbir studiw, pod red. Teresy Dobrzyskiej, Wrocaw, s. 65-81.
Bartmiski Jerzy, Panasiuk Jolanta (1993), Stereotypy jzykowe, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II: Wspczesny jzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Wrocaw,
s. 363-387.
Berger Peter, Luckmann Thomas (1989), Die gesellschaftliche Konstruktion der Wirklichkeit. Eine
Theorie des Wissenssoziologie, Frankfurt a. M.
Buttler Danuta (1968), Polski dowcip jzykowy, Warszawa.
Christmann Hans H. (1967), Beitrge zur Geschichte der These vom Weltbild der Sprache, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissenschaftlichen Klasse Nr. 7, Jahrgang 1967, Wiesbaden, s. 441-469.
Dbrowska Anna (1990), Znieksztacanie obrazu rzeczywistoci poprzez uycie pewnych rodkw
jzykowych (eufemizm i kakofemizm), [w:] Jzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 231-244.
(1993), Eufemizmy wspczesnego jzyka polskiego, Wrocaw.
Die erfundene Wirklichkeit (1981), Die erfundene Wirklichkeit. Wie wissen wir, was wir zu wissen
glauben?, hrsg. von Paul Watzlawick, Mnchen Zrich.
Drechsel Paul (1984), Vorschlge einer Kulturtheorie, und was man unter einer Kulturinterpretation verstehen knnte, Ethnologie als Sozialwissenschaft, Sonderheft 26 der Klner Zeitschrift fr Soziologie und Sozialpsychologie, hrsg. von E. W. Mller, R. Knig, K.-P. Koepping, P. Drechsel, s. 44-84.
Encyklopedia kultury polskiej XX wieku (1993), t. II: Wspczesny jzyk polski, pod red. Jerzego
Bartmiskiego, Wrocaw.
Finke Peter (1982), Konstruktiver Funktionalismus. Die wissenschaftstheoretische Basis einer empirischen Theorie der Literatur, Braunschweig Wiesbaden.
Fleischer Michael (1989), Die Evolution der Literatur und Kultur. Grundsatzfragen zum Entwicklungsproblem (ein systemtheoretisches Modell), Bochum.
(1990), Information und Bedeutung. Ein systemtheoretisches Modell des Kommunikationsprozesses (und das Problem des Verstehens), Bochum.
(1991), Die Semiotik des Spruches. Kulturelle Dimensionen moderner Sprche (an deutschem und
polnischem Material), Bochum.
42
(1994a), Die Wirklichkeit der Zeichen. Empirische Kultur- und Literaturwissenschaft (systemtheoretische Grundlagen und Hypothesen), Bochum.
(1994b), Problemy i hipotezy systemowej teorii kultury. Podstawy empirycznych bada tekstw
i kultury, Wrocaw.
Gipper Helmut (1974), Inhaltbezogene Grammatik, [w:] Grundzge der Literatur und Sprachwissenschaft, Bd. II, Dsseldorf.
(1978), Sprachliches Weltbild, wissenschaftliches Weltbild und ideologische Weltanschauung, [w:]
Sprache und Welterfahrung, hrsg. von J. Zimmermann, Mnchen.
Gipper Helmut, Schwarz Heinrich (1962), Bibliographisches Handbuch zur Sprachinhaltsforschung, Kln Opladen.
Glaserfeld Ernst von (1987), Wissen, Sprache und Wirklichkeit. Arbeiten zum radikalen Konstruktivismus, Braunschweig Wiesbaden.
Glasersfeld Ernst von, Richards J. (1987), Die Kontrolle der Wahrnehmung und die Konstruktion
von Realitt. Erkenntnistheoretische Aspekte des Rckkoppelungs-Kontroll-Systems, [w:] Der
Diskurs des radikalen Konstruktivismus, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Frankfurt a. M.,
s. 192-228.
Goodenough W. (1964), Cultural Antropology and Linguistics, [w:] Language, Culture and Society, ed. by D. Hymes, New York.
(1993) zob. Amerykaska antropologia kognitywna. Poznanie, jzyk, klasyfikacja i kultura, pod
red. M. Buchowskiego, Warszawa, s. 13.
Groeben Norbert (1977), Rezeptionsforschung als empirische Literaturwissenschaft, Kronberg
(2. Aufl. Tbingen 1980).
Grzegorczykowa Renata (1990), Pojcie jzykowego obrazu wiata, [w:] Jzykowy obraz wiata,
pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 41-49.
Hamann Johann-Georg (1950), Smtliche Werke, Bd. II, Wien.
Hempel Carl G. [1959] (1965), The logic of functional analysis, [w:] Aspects of Scientific Explanation, New York, s. 297-330.
Herder Johann Gottfried (1877), Werke, Berlin.
Humboldt Wilhelm von (1907), ber die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues und ihren Einfluss auf die geistige Entwicklung des Menschengeschlechts (1835), [w:] Wilhelm von
Humboldt, Gesammelte Schriften, Bd. VII, Berlin.
(1968), Gesammelte Schriften, Bd. IV, Berlin.
Jachnow Helmut (1981), Sprachliche Funktionen und ihr Hierarchiegefge, [w:] Forms and Functions, hrsg. von J. Esser, A. Hbler, Tbingen, s. 11-24.
Jantsch Erich (1987), Erkenntnistheoretische Aspekte der Selbstorganisation natrlicher Systeme,
[w:] Der Diskurs des radikalen Konstruktivismus, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Frankfurt a.
M., s. 159-191.
Jzykowy obraz (1990), Jzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin.
Krpiec Mieczysaw (1985), Jzyk i wiat realny, Lublin.
(1991), U podstaw rozumienia kultury, Lublin.
Kroeber Alfred L. (1973), Istota kultury, prze. P. Sztompka, Warszawa.
Lakoff George, Johnson Mark (1988), Metafory w naszym yciu, przek. i wstp Tomasz P. Krzeszowski, Warszawa.
Lasswell Harold D. (1948), The Structure and Functions of Communication in Society, [w:] The
Communication of Ideas, ed. L. Bryson, New York, s. 37-52.
Lewicki Andrzej M., Pajdziska Anna (1993), Frazeologia, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX
wieku, t. II: Wspczesny jzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Wrocaw, s. 307-326.
Link Jrgen (1983), Elementare Literatur und generative Diskursanalyse, Mnchen.
(1986), Interdiskurs, System der Kollektivsymbole, Literatur. (Thesen zu einer generativen
Diskurs- und Literaturtheorie), [w:] Perspektiven des Verstehens, hrsg. von Achim Eschbach,
Bochum, s. 128-146.
43
44
Tokarski Ryszard (1990), Jzykowy obraz wiata w metaforach potocznych, [w:] Jzykowy obraz
wiata, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 69-86.
(1993), Sownictwo jako interpretacja wiata, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II:
Wspczesny jzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Wrocaw, s. 335-362.
Tschirch Fritz (1954), Weltbild, Denkform und Sprachgestalt. Grundauffassungen und Fragestellungen in der heutigen Sprachwissenschaft, Berlin.
Watzlawick Paul (1976), Wie wirklich ist die Wirklichkeit? Wahn, Tuschungen, Verstehen,
Mnchen.
Weisgerber Leo (1971), Grundzge der inhaltbezogenen Grammatik, Dsseldorf.
Weizscker Carl Friedrich von (1971), Die Einheit der Natur, Mnchen.
Wuketis Franz M. (1985), Die systemtheoretische Innovation der Evolutionslehre, [w:] Evolution,
Ordnung, Erkenntnis, hrsg. von Jrg A. Ott, Gnter P. Wagner, Franz M. Wuketis, Berlin,
s. 69-81.
Zobel Reinhard (1979), Das semantische Differential Ein Bedeutungsinstrument im Theater?, [w:]
Empirie in Literatur- und Kunstwissenschaft, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Mnchen,
s. 82-157.