Contents

3.1

Hyrje ................................................................................................................................................. 2

3.2

Metodat statistike: Gjndjet mikroskopike dhe Ansambli ................................................................ 3

3.3

Ansambli mikrokanonik dhe themeli i arsyeshm i termodinamiks ............................................... 7

3.4

Ansambli kanonik ............................................................................................................................. 9

3.5

Nj shembull i thjesht.................................................................................................................... 14

3.6

Ansamblat e prgjithsuar dhe formula e Gibbsit pr entropin ..................................................... 16

3.7

Fluktuacionet e sistemeve t grimcave t pavarura......................................................................... 20

3.8

Nj rrug tjetr pr t nxjerr funksionet e shprndarjes s ekuilibrit .............................................. 24

3.9

Ushtrime .......................................................................................................................................... 30

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Kapitulli 3: Mekanika Statistike

3.1 Hyrje
N kt kapitull ne do t drejtojm vmendjen tek baza molekulare e termodinamiks, ose n prgjithsi,
tek prgjigja e pyetjes: N qoft se grimcat (molekulat, atomet, or elektronet dhe brthamat, ) i
nnshtrohen disa ligjeve mikroskopike, ku bashkveprimet midis grimcave jan plotsisht t prcaktuara,
far jan madhsit e vrojtuara pr nj sistem q prmban nj numr shum t madh t ktyre grimcave?
Q do t thot, ne duam t gjejm lidhjen midis dinamiks mikroskopike ose fluktuacioneve (q
udhhiqet prej ligjeve t Newton-it pr lvizjen ose ekuacionit t Schrndiger-it) dhe madhsive t
vrojtuara termodinamike t nj sistemi shum t madh (si prshembull, kapaciteti i nxehtsis ose
ekuacioni i gjndjes).
Problemi pr zgjidhjen e ekuacioneve t lvizjes pr nj sistem me shum trupa (p.sh. ku numri i
grimcave sht N 1023 ) sht kaq i vshtir saq edhe kompjuterat modern t kohs s sotme e
shikojn si t pa arritshme. (Edhe pse n ditt e sotme shkenctart prdorin kompjuterat pr t analizuar
lvizjen e qindra mijrave gromcave pr nj koh t mjaftueshme pr simulimin e fazave t kondensuara
t rendit t 1010 ose 109 sekonda). Nga pikpamja e par mund t mendojm q kur numri i grimcave
rritet, vshtirsia dhe pasiguria e prcaktimit t vetive t nj sistemi mekanik duhet t rritet shum shpejt,
dhe q do t ishte e pamundur t gjndej fardo lloji rregullsie n sjelljen e nj trupi makroskopik. Por, si
e dim prej termodinamiks, sistemet e mdhenj n nj far mnyre jan t rregullt. Si shembull, mund
t marrim faktin q n nj ekuilibr termodinamik ne mund t karakterizojm vrojtimet e nj sistemi
makroskopik vetm prej disa parametrave. Qndrimi q ne duhet t mbajm sht se kto parregullsi t
ndryshme jan si rrjedhim i ligjeve t statistiks q udhheqin sjelljen e sistemit t prbr nga shum
grimca. N kt mnyr, ne do t mnjanojm nevojn pr t llogaritur n mnyr t drejtprdrejt dhe t
sakt dinamikn e nj sistemi prej N grimcave, dhe supozojm q propabiliteti statistik do t jepte nj
prshkrim t sakt t asaj q ne shikojm gjat nj matje makroskopike.
Fjala ``matje duhet t trajtohet me kujdes, si konsiderohet n vrejtjet e mposhtme. N qoft se
imagjinojm, pr shembull, vrojtimin e evolucionit kohor t nj grimce t veant n nj sistem me
shum trupa, energjia, impulsi dhe vendndodhja e saj do t ndryshonin gjersisht, dhe sjellja e sakt e
fardo prej ktyre vetive do t ndryshonte shum me aplikimin e nj ngacmimi sado t vogl. Kshtu q,
nuk mund t mendohet nj matje q t mund t prsritej saktsisht pr nj madhsi t till kaotike meq
edhe vet vrojtimi mund t fuste nj ngacmim. Pr m tepr, rikrijimi i evolucionit kohor i nj sistemi
2

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

me shum trupa, krkon prcaktimin e kohs fillestare pr nj numr makroskopik ( 1023 ) t

parametrave, q do t ishin koordinatat dhe impulset fillestare t grimcave (prshkrimi klasik), ose numr
i njjt i nj serie numrash (prshkrimi kuantik). Nse ne nuk do t ishim t aft t prcaktonin qoft dhe
vetm nj prej ktyre parametrave ( 1023 gjithsej), ather evolucioni kohor i sistemit nuk do t ishte
m determinist, dhe nj vrojtim q varet n mnyr t sakt prej evolucionit kohor nuk do t mund t
riprodhohej. D.m.th., do t ishte jasht mundsive tona t kontrollonim nj sistem prej 1023 parametrash.
Si resultat i ksaj, ne do t prgjndrohemi tek vetit m t thjeshta, ato t cilat mund t kontrollohen
vetm nga pak parametra. N disa fusha t shkencave t fiziks dhe biologjis, mund edhe t mos jet e
leht ti prcaktosh kto parametra. Por nga pikpamja filozofike, shkenctart prafrojn shum prej
vrojtimeve me nj synim q t zbulojn numrin m t vogl t parametrave q do t garantonte
riprodhueshmrin e fenomenave.
Prdorimi i statistiks pr fenomenat e riprodhueshme nuk nnkupton q prshkrimi yn do t ishte
trsisht jo deterministik ose i pasakt. N kontrast, ne do t jemi n gjndje t parashikojm q vlerat e
vrojtuara t shum madhsive fizike qndrojn praktikisht t pandryshuara dhe t barabarta me vlerat
mesatare t tyre, dhe shum rrall shfaqin devijime t matshme. Pr shembull, n qoft se do t izolonim
nj volum shum t vogl t nj gazi q ka afro 0.01 mole, ather devijimi relativ mesatar i energjis i
ksaj madhsie nga vlera mesatare sht 1011. Propabiliteti pr t vrojtuar n nj matje t vetme nj
15

devijim relativ prej 106 sht 10 310 .

Nj rregull i prafruar do t ishte q, n qoft se nj madhsi e vrojtueshme e nj sistemi prej shum
grimcash mund t prcaktohej nga nj numr i vogl i vetive t tjera makroskopike, ather ne do t
supozojm q ajo mund t prshkruhej me mekanikn statistike.

3.2 Metodat statistike: Gjndjet mikroskopike dhe Ansambli

N kt libr do t flasim vetm pr sistemet klasike. Kshtu brenda ktij konteksti, hapsir fazore quhet
nj hapsir 2 f dimensionale e till

( r1 ,r2 ,,rN ; p1 ,p 2 ,,p N ),

ku ri dhe p i jan koordinatat dhe impulset e konjuguara, prkatse, t grimcs i . f 3N sht numri i
prgjithshm i gradve t liris pr sistemin prej N grimcash n hapsirn 3-dimensionale. do pik n

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

kt hapsir fazore korespondon me nj gjndje mikroskopike t sistemit. Energjia e plot e ktij sistemi
jepet

pi2
U ( r1 , ,rN ),
2
m
i
i 1

ku U ( r1 ,,rN ) sht energjia potenciale e bashkveprimit midis grimcave, dhe termi i par sht
energjia kinetike e lvizjes. Evolucioni kohor i ktij sistemi n kt hapsire fazore prcaktohet
plotsisht duke integruar njkohsisht ekuacionet e Newtonit
miri ri U ( r1 , ,rN ), i 1, , N .

Ku ri U ( r1 , ,rN ) Fi sht forca e ushtruar mbi grimcn i nga t gjitha grimcat e tjera. Ekuacionet
diferenciale t msiprme zgjidhen duke prcaktuar fillimisht disa kushte fillestare. Kto kushte faktikisht
prcaktojn nj pik fillestare n hapsirn fazore t sistemit. Lvizja e piks fazore prcakton gjndjen
mikroskopike t sistemit n astin t t kohs. Trajektorja e piks fazore n hapsirn fazore quhet
trajektore fazore ose rrug fazore.
Fig. 3.1 mund t shikohet si nj evolucion n koh, ku trajektorja sht paraqitur si nj vij n hapsirn
fazore.

Fig. 3.1: Trajektore n hapsirn fazore ku katroret e vegjl prcaktojn gjndje t ndryshme.

Pr nj sistem konservativ t mbyllur, energjia sht e pandryshueshme dhe e barabart me Hamiltonin e

sistemit

H ( r ,p ) E .

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Pra orbita e ksaj lvizje korrespondon me nj siprfaqe me energji konstante. Parametrat t tjer q
mund t mbahen t pandryshuar jan edhe numri i gramcave N , dhe volumi V .
Nj koncept baz i mekaniks statistike sht q, n qoft se ne presim shum gjat, sistemi do t
prshkroj eventualisht npr (ose shum afr) t gjitha gjndjet mikroskopike n prputhje me kushtet q
ne kemi imponuar mbi sistemin. Supozojm pr nj moment se ky sht rasti, dhe imagjinojm q sistemi
sht duke lvizur vazhdimisht npr hapsirn fazore kur ne realizojm nj numr t madh M matjesh
mbi sistem. Vlera e vrojtuar e marr nga kto matje pr nj madhsi G sht

Gv

1
Ga ,
M a 1

ku Ga sht vlera gjat matjes s a -t me nj hapsir kohore shum t vogl, q do t thot q gjat
ksaj kohe sistemi mund t konsiderohet vetm n nj gjndje mikroskopike. Tani mund ta ndajm
shumn si m posht

Gv

Mn Gn ,
n

ku Gn sht numri mesatar i gjndjeve pr G kur sistemi sht n gjndje n dhe M n sht numri i
gjndjeve n q ne vrojtojm gjat M matjeve. Termi n kllapat katrore jep propabilitetin ose peshn pr
t gjetur sistemin n gjndjen n gjat kohs s matjeve. Duhet t kujtojm q ne besojm q gjat nj
kohe mjaftueshmrisht t gjat, t gjitha gjndjet jan vizituar. Duke shnuar me Pn propabilitetin ose
fraksionin e kohs q sistemi gjndet n n , mund t shkruajm
Gv

PnGn

G.

Ktu G quhet mesatare ansambli dhe nnkupton nj operacion pr llogaritjen e nj vlere mesatare. Nj
``ansambl sht bashksia (or grumbulli) e t gjitha gjndjeve mikroskopike t mundshme n prshtatje
me kushtet me t cilat ne karakterizojm sistemin makroskopik. Pr shembull, ansambli mikrokanonik
sht bashksia ose grumbulli i t gjitha gjndjeve me energji konstante E , dhe me numr t molekulave

N dhe volum V t mbajtur t pandryshuar. Ansambli kanonik, sht nj shembull tjetr, i cili konsideron
t gjitha gjndjet me N dhe V t pandryshuar, por energjia mund t luhatet (ndryshoj). Ansambli

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

mikrokanonik sht i prshtatshm pr t prshkruar nj sistem t izoluar, ndrsa ansambli kanonik pr

nj sistem t mbyllur n kantakt termik me nj vask (ose rezervuar) t nxehtsis.
Mendimi q ne vrojtojm nj mesatare ansambli, G , vijn prej kndvshtrimit q matjet jan kryer pr
nj koh shum t gjat, dhe pr shkak t lvizjes s sistemit npr hapsirn e gjndjeve, mesatarja
kohore sht e njjt me mesataren e ansamblit. Ekuivalentimi i nj mesatare kohore me nj mesatare
ansambli, edhe pse duket n pamje t par e arsyeshme, nuk sht dhe aq e thjesht. Sistemet dinamike q
i nnshtrohen ksaj ekuivalence jan quajtur ergodik. Praktikisht sht e vshtir pr t vrtetuar parimin
e ergodicitetit, megjithse ne supozojm q ai plotsohet pr t gjith sistemet me shum trupa q gjnden
n natyr. N t vrtet pr sistemet shum t vegjl, p.sh. molekulat me shum atome, themelore pr
teorit standarte t kinetiks molekulare sht q kto sisteme jan supozuar t jen ergodik pr natyrn e
dinamiks midis molekulave.
Megjithat, supozimi kryesor i mekaniks statistike q vlera e vrojtuar e nj madhsie korrespondon me
nj mesatare ansambli duket i arsyeshm n qoft se vrojtimi sht kryer pr nj koh shum t gjat ose
n qoft se vrojtimi sht mesatarja e nj numri shum t madh vrojtimesh t pavarura. T dy qndrimet
jan n fakt t njjta n qoft se ``koh e gjat i referohet zgjatjes shum m t gjat se do koh
lodhjeje (ose relaksimi) pr sistemin. Idea ktu sht q nj sistem kaotik ose i rregullt n nj nivel
molekular pas nj periudhe kohore, q ne e quajtm koh relaksimi , do t humbas t gjith kujtesn (ose
e thn ndryshe korrelacionet me) pr kushtet e tij fillestare. Si rrjedhim, n qoft se nj matje sht kryer
pr nj periudh kohore matje e till q matje M , matja faktikisht korrespondon me M vrojtime t
pavarura.
N praktik, ne shpesh konsiderojm matjet n sistemet makroskopike t cilt jan kryer pr nj
periudh relativisht t shkurtr t kohs, koncepti i mesatare ansambli sht i aplikueshm edhe pr kto
raste. Kjo mund t kuptohet duke imagjinuar nj ndarje t sistemit makroskopik q vrojtohet n nj
bashksi t shum nnsistemeve makroskopike. N qoft se nnsistemet jan t mdhenj mjaftueshm,
ne duhet t presim q sjellja e sakt molekulare n nj nnsistem sht e pakorreluar (pavarur) me at t
do nnsistemi fqinj. Largsia midis nj prej ktyre nnsistemeve dhe gjith t tjerve sht m e madhe
se gjatsia e korrelacionit ose zona e korrelacioneve. Kur nnsistemet jan kaq t mdhenj ata mund t
konsiderohen si makroskopik. Bazuar n kto kushte, nj matje e sistemit t prgjithshm makroskopik
sht ekuivalente me disa matje t pavarura t nnsistemeve makroskopike. T gjitha kto matje t
pavarura duhet t korrespondojn me nj mesatare ansambli.

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

3.3 Ansambli mikrokanonik dhe themeli i arsyeshm i termodinamiks

Idea themelore e mekaniks statistike sht q gjat nj matje, do gjndje mikroskopike ose fluktuacion
q sht i mundur t ndodhi, faktikisht vrojtohet, dhe madhsit e vrojtuara jan aktualisht vlerat mesatare
prej t gjitha gjndjeve mikroskopike. N mnyr q t kunatifikojm kt ide, do t na duhet t dim
dika n lidhje me propabilitetin ose shprndarjen e shum gjndjeve mikrokanonike. Ky informacion
sht marr prej nj supozimi rreth sjelljes s sistemeve me shum trupa:
``Pr nj sistem t izoluar me energji t prgjithshme dhe madhsi (t prcaktuar prej volumit V dhe
numrit t grimcave N1 , N 2 , ) t mbajtur konstante, t gjitha gjndjet mikroskopike jan njlloj t
mundshme n ekuilibr termodinamik.
Me fjal t tjera, gjndja e ekuilibrit termodinamik korrespondon me situatn m t rregullt, d.m.th.
shprndarja e gjndjeve mikroskopike me energji dhe madhsi t njjt sht plotsisht uniforme.
N mnyr q t studiojm implikimet e ktij supozimi t arsyeshm, po prcaktojm n fillim

( N ,V , E ) si numrin e gjndjeve mikroskopike me N dhe V , dhe energji n intervalin E dhe E E.

Prej tani pr t thjeshtuar formulat do t shkruajm N pr tju referuar numrit t grimcave, dhe do t
prdorim volumin V pr t specifikuar hapsirn ku shtrihet sistemi. Megjithat, vrejtjet tona nuk jan t
kufizuara vetm pr sistemet me nj komponente n 3-dimensione. Gjersia E sht, n disa intervale t
energjis, nj karakteristik e kufizimit t aftsis ton pr t prcaktuar saktsisht energjin e sistemit
makroskopik. N qoft se E 0 ather madhsia ( N ,V , E ) do t ishte nj funksion jo i vazhdueshm
me luhatje t mdha, dhe kur ajo sht e ndryshme nga zero, vlerat e saj do t ishin degjenerimi i nivelit t
energjis E . Pr nj vler t fundme t E , ( N ,V , E ) sht nj funksion relativisht i vazhdueshm. Do
t shihet q pasojat termodinamike jan shum pak t ndjeshme n madhsin e E . Arsyeja pr kt
munges t ndjeshmris, si do ta shikojm, sht q ( N ,V , E ) sht nj funksion rrits shum i
shpejt i E , q do t thot do zgjedhje e E E do t jepte t njjtin prgjigje pr pasojat termodinamike
studiuara m posht.
Pr nj sistem makroskopik, nivelet e energjis do t jen shpesh t shprndara kaq afr saq i afrohen nj
shprndajeje t vazhdueshme. N limitin e vazhdueshmris ne mund t shnojm

( N ,V , E )dE

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

t barabart me numrin e gjndjeve me energji midis E dhe E dE. ( N ,V , E ) e prcaktuar n kt

mnyr, quhet densitet i gjndjeve. Bazuar n supozimin statistik, propabiliteti i nj gjndje makroskopike

n pr nj sistem n ekuilibr sht

Pn 1 / ( N ,V , E )
pr t gjitha gjndjet e ansamblit. Pr gjndjet jasht ansamblit, pr shembull atyre pr t cilat En E ,

Pn sht zero. Ky ansambl, i cili sht prshtatshm pr nj sistem me energji, volume, dhe numr t
grimcave konstante, q do t thot bashksia e t gjitha mikrogjndjeve me kto kushte, sht quajtur nj
ansambl mikrokanonik.
Ne mund t konsiderojm gjithashtu si nj prkufizim t entropis madhsin

S k B ln ( N ,V , E ),
ku k B sht nj konstante arbitrare (e cila n fakt sht konstantja e Boltzmann-it dhe ne do t nxjerrim
kur t krahasojm kt form me resultatet eksperimentale q k B 1.380 1016 erg/deg.) Madhsia S e
prcaktuar n kt mnyr sht ekstensive sepse, nse sistemi do t ishte i prbr nga dy nnsisteme t
pavarura, A dhe B, me numbr t gjndjeve A dhe B secila, ather numri i prgjithshm do t ishte

A B . Prej ktu,
S A B k B ln A B S A S B .
Ky prcaktim sht gjithashtu n prputhje me parimin variacional t ligjit t dyt t termodinamiks. Pr
ta provuar kt, imagjinojm se ndajm sistemin me N ,V , E konstant n dy nnsisteme dhe kushtzojm
shprndarjen e N ,V , dhe E sipas N ( 1 ) , N ( 2 ) ; V ( 1 ) ,V ( 2 ) dhe E ( 1 ) , E ( 2 ) , prkatsisht. do shprndarje
e veant sht nj nnbashksi e t gjitha gjndjeve t mundshme, prandaj numri i gjndjeve me kt
ndarje, ( N ,V , E; kusht i brendshm) sht m i vogl se numri i prgjithshm ( N ,V , E ). Si rezultat,

( N ,V , E ) ( N ,V , E; kusht i brendshm).
Ky mosbarazim sht ligji i dyt, dhe tani ne mund t nxjerrim kuptimin statistik t tij: maksimumi i
entropis n prputhje me gjndjen e ekuilibrit korrespondon me maksimumin e rregullsis. Sa m e
madhe rregullsia mikroskopike aq m e madhe entropia.
Temperature T sht prcaktuar prej derivatit S / E N ,V 1 / T . Prandaj,
8

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
ln
k BT 1
.

E N ,V

Kushtin termodinamik q temperatura sht positve krkon q ( N ,V , E ) sht nj funksion monotonik

rrits si funksion i E , kusht i cili sht i plotsuar meq pr t gjitha sistemet q prfshihen n natyr ky
do t ishte gjithmon rasti.
Duke supozuar / E N ,V sht positiv, postulati i statistiks q pr N ,V , E t mbajtur konstant t
gjitha mikrogjndjet jan njlloj t mundshme, jep bazn molekulare t teoris s termodinamiks. Shum
rezultate t nxjerra gjat diskutimit ton n kt subjekt jan rrjedhim i nj ligji themelor t vetm t
natyrs.

3.4 Ansambli kanonik

Kur aplikojm ansamblin mikrokanonik, parametrat natyral q karakterizojn gjndjen makroskopike t
sistemit jan E ,V , dhe N . Si e kemi par n kontekstin e termodinamiks, sht m e prshtatshme
shpeshher q t prdorim parametra t tjer, dhe n fakt disa representacione t termodinamiks jan
gjetur duke aplikuar transformimet e Legendre-it. N mekanikn statistike kto manipulime jan t
lidhura me ndryshimet n ansamblat. Tani ne do t konsiderojm ansamblin kanonik, q sht bashksia e
t gjitha mikrogjndjeve me N dhe V t mbajtura konstant. Energjia mund t luhatet, megjithat, dhe
sistemi sht mbajtur n ekuilibr duke qen n kontakt me nj vask nxehtsie n temperatur T . N
mnyr skematike kjo tregohet n Fig. 3.2.

Vask nxehtsie
En , N ,V ,T

Fig. 3.2: Nj sistem n ansamblin kanonik par si nj nnsistem i nj ansambli mikrokanonik.

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Nj sistem pr t cilin ansambli kanonik sht i prshtatshm mund t shikohet si nj nnsistem i nj

sistemi pr t cilin ansambli mikrokanonik sht i aplikueshm. Ky vrojtim na lejon t nxjerrim ligjin e
shprndarjes pr gjndjet n ansamblin kanonik.
Fillimisht konsiderojm rastin ku vaska sht aq e madhe saq energjia e saj E B sht shum m e
madhe se energjia e sistemit E n . Pr m tepr, vaska sht aq e madhe saq nivelet energjetike t saj jan
t vazhdueshme dhe d / dE sht prcaktuar plotsisht. Energjia e sistemit luhatet (ndryshon) sepse
sistemi sht n kontakt me nj vaks nxehtsie, por shuma e energjive E E B En sht konstante. N
qoft se sistemi sht n nj gjndje t prcaktuar n , numri i gjndjeve t arritshme t sistemit plus vasks
jan: ( EB ) ( E En ). Kshtu q, bazuar n postulatin e statistiks, parimin e peshave t barabarta,
probabiliteti i ekuilibrit pr vrojtimin e sistemit n gjndjen n jepet
Pn ( E En ) exp ln ( E En ) .

Meq En E , mund t shprehim ln ( E En ) sipas seris s Taylor-it

ln ( E En ) ln ( E ) En

dln

dE

Ku ln ( E ) sht shprehur dhe jo ( E ) vet sepse kjo e fundit sht nj funksion m i ndryshueshm
n lidhje me energjin se e para; kjo bazohet n faktin se S k Bln ( E ) dhe se S sht nj funksion i
natyrshm i energjis.
Duke ndaluar vetm n termat e treguar n formul, dhe duke pasur parasysh q ln / E N ,V , ne
marrim

Pn exp En ,
i cili sht ligji i shprndarjes kanonike (ose Boltzmann-it). Konstantja e proporcionalitetit sht e pavarur
nga gjndja specifike e sistemit dhe sht prcaktuar nga kushti

Pn 1.
n

Prej ktu,
Pn Q 1exp En ,

10

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

ku

Q( , N ,V )

e En .
n

Funksioni Q( , N ,V ) quhet funksioni kanonik i shprndarjes. Ai varet nga T , N dhe V nprmjet varsis
s tij prej energjis.
Tani konsiderojm llogaritjen e energjis s brendshme E( , N ,V ) , e cila sht E n shprndarjen
kanonike:
E

Pn En
n

e En En
n

e En
n

N ,V

Q
ln Q

,
N ,V

e cila sygjeron q ln Q duhet t jet nj funksion termodinamik. N fakt, ne do ta shohim m posht q

1ln Q sht energjia e lir e Helmholtz-it.

Energjit E n korrespondojn me zgjidhjet e ekuacionit t Schrdinger-it pr sistemin n shqyrtim. N

prgjithsi, kto energji jan vshtir t merren n mos e pamundur. Prandaj, sht e rndsishme q
llogaritjet n nj ansambl kanonik mund t merren n mnyr t pavarur prej zgjidhjes s sakt t
ekuacionit t Schrdinger-it. Ky fakt duhet kuptuar si m posht:

e En n e H
n

n Tr e H ,

Ku ``Tr nnkupton gjurmn e nj matrice. Nj veti q sht shum e rndsishme sht q gjurma e nj
matrice nuk varet prej bass n t ciln matrica sht shprehur. D.m.th., sapo ne dim H mund t

11

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

prdorim do bashksi t funksioneve valor pr t llogaritur Q. Me fjal t tjera, ne mund t llogarisim d

Q e A pa zgjidhur ekuacionin e Schrdinger-it me Hamiltonian H.

Kur llogarisim madhsi si pr shembull energjin e brendshme prej ansamblit kanonik, ne presim q
vlerat e marra duhet t jen t njjta me ata t gjetura nga ansambli mikrokanonik. N t vrtet, si e
treguam dhe m sipr, t dy ansamblat do t jen ekuivalent kur sistemi sht shum i madh. Kjo mund t
shpjegohet n dy mnyra. Fillimisht, imagjinojm ndarjen e shums mbi t gjitha gjndjet n Q n grupe
t gjndjeve me t njjtn nivele t energjis, d.m.th.

e -En

n ( gjdje)

( El )e El ,

l ( nivele)

ku ne kemi shnuar q numri i gjndjeve, ( El ), sht degjenerimi i nivelit t energjis l . Pr nj sistem

shum t madh, distanca midis niveleve sht shum e vogl, dhe do t ishte e natyrshme t kalojm n
limitin e vazhdueshmris

Q dE ( E )e E ,

ku ( E ) sht densiteti i gjndjeve. Pra, pr sisteme t mdha, kunksioni kanonik i shprndarjes sht
nj transformim i Laplace-it i mikrokanonik ( E ) . Nga matematika dim q transformimet e Laplace-it
jan unik, prandaj t dy funksionet prmbjan informacion t njjt.
Megjithat, energjia luhatet n nj ansambl kanonik ndrsa ajo sht e pandryshueshme n nj ansambl
mikrokanonik. Kjo diferenc e pandar midis t dy ansamblave nuk sht n kundrshtim me
ekuivalencn e ansamblave, por, sepse madhsia relative e fluktuacioneve bhet shum e vogl n
sistemet e mdha. Pr t treguar pse, po llogarisim mesataren e katrorit t ktyre fluktuacioneve n
ansamblin kanonik:

12

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
E 2

E E

E2 E

Pn E n2

Pn E n

2
2Q
Q

Q 1
Q 2
2
N ,V

N ,V

2 ln Q
E

N ,V

N ,V

Duke kujtuar prkufizimin e kapacitetit t nxehtsis, Cv E / T N ,V , ne kemi

E 2

k B T 2 Cv ,

i cili sht nj resulta shum i rndsishm sepse lidh madhsin e fluktuacioneve (luhatjeve) spontane,

E 2

, me shkalln me t ciln energjia do t ndryshoj pr shkak t ndryshimeve n temperatur. N

kt kontekst, ne prdorim formuln e fluktuacioneve pr t llogaritur rrnjn katrore t vlers mesatare

t katrorit t fluktuacioneve. Meq kapaciteti i nxehtsis sht ekstensiv, ai sht i rendit N (numrit t
grimcave n sistem). Pr m tepr E sht gjithashtu i rendit N . Prej ktej, raporti i shprndarjes nga
vlera mesatare sht e rendit N 1 / 2 ; q do t thot,

E E 2
E

k BT 2 Cv
E

1
.
O
N

Pr nj sistem t madh ( N 1023 ) ky sht nj numr shum i vogl dhe ne do ta konsiderojm vlern
mesatare, E , si nj parashikim kuptimplot t energjis s brendshme eksperimentale.
Pr shembull, pr nj gaz ideal t grimcave konsideruar si pika materiale, Cv

3
3
Nk B , E Nk BT .
2
2

Supozojm q N N 22 , ather raporti i msiprm sht 1011.

13

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Pr m tepr n lidhje me kt, energjia mikrokanonike E , kur shkruhet si funksion i , N , V duke

shkruar ln / E N ,V E , N ,V , do t jet e padallueshme prej energjis s brendshme kanonike
E nse sistemi sht shum i madh.

3.5 Nj shembull i thjesht

Pr t illustruar teorin q sapo prshkruam, konsiderojm nj sistem prej N grimcave t pavarura dhe t
dallueshme, secila prej tyre mund t ndodhet n dy gjndje t ndara me nj energji . Ne mund t
specifikojm nj gjndje t sistemit, , si m posht:
n1 , n2 , , n N , n j 0, 1,

Ku n j jep gjndjen e grimcs j . Energjia e sistemit pr nj gjndje t dhn sht

n j ,
j 1

ku ne kemi zgjedhur gjndjen baz si gjndje me energji zero.

Pr t llogaritur vetit termodinamike t ktij modeli, ne n fillim do t konsiderojm ansamblin
mikrokanonik. Degjenerimi i nivelit t m-t t energjis sht numri i mnyrave q ne mund t zgjedhim
m objekte prej N . D.m.th.,

( E , N )

N!
,
N m! m!

ku

m E / .
Entropia dhe temperatura jepen nprmjet

S / k B ln E , N
dhe

ln
1 ln
1 / k BT

E N
m

N.
14

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

N barazimin e fundit do t ket kuptim nse N sht shum e madhe mjaftueshm q N ,V do t

varet nga m n mnyr t vazhdueshme. Limiti i vazhdueshmris i faktorialit sht prafrimi i Stirlingut:

ln M ! M ln M M ,
e cila do t jet e sakt n limitin kur M shume e madhe. Me kt prafrim

N!

N mln N m N m mlnm m
ln

m N m ! m!
m
N

ln 1.
m
Duke kombinuar kt resultat me formuln pr marrim
N

ln 1
m

ose

m
1

.
N 1 e
Si resultat, energjia E m mund t shprehet si funksion i temperaturs

E N

1
1 e

E cila sht zero pr T 0 (d.m.th., vetm gjndja baz sht e populuar), dhe ajo sht N / 2 kur

T (d.m.th., t gjitha gjndjet jan njlloj t mundshme).

Ne mund ta studiojm kt model edhe me ansamblin kanonik. N kt rast, lidhja me termodinamikn
sht

A ln Q ln

e Ev .

Prdorim formuln pr E dhe marrim

15

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
Q, N ,V

exp n j
j 1

n1 ,,nN 0 ,1

Meq faktor eksponencial jan t pavarur,

Q, N ,V

n j

j 1 n j 0 ,1

N .

1 e
Si resultat,

A N ln 1 e .

Energjia e brendshme sht

1
A
e
N
E
N 1 e ,
1 e
N

e cila sht plotsisht n prputhje me shprehjen e fituar pr ansamblin mikrokanonik.

3.6 Ansamblat e prgjithsuar dhe formula e Gibbsit pr entropin

Tani do t shikojm, n mnyr t prgjithshme, se ndryshimet n ansamblat e prshkruar korrespondojn
nga pikpamja termodinamike me transformimet e Legendre-it t entropis. Fillimisht, po konsiderojm
nj sistem ku me X jan shnuar parametrat mekanik ekstensiv. D.m.th.,
S kB ln E, X

dhe

dS / k B dE dX.
Pr shembull, n qoft se X N , ather . Ose n qoft se X do t ishte bashksia e parametrave

V , N1 , N 2 , , ather do t korrespondoj me bashksin e parametrave respektiv t konjuguar

p , 1 , 2 ,. Pra, korrespondon me f prshkruar n kapitullin e par dhe t dyt.

16

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Po imagjinojm nj sistem n ekuilibr n t cilin E dhe X mund t luhaten. Ky mund t shikohet nj

pjes e nj sistemi t prbr t izoluar n t cilin pjesa tjetr sht nj reservuar i madh pr E dhe X .
Nj shembull mund t jet nj sistem i hapur n kontakt me nj rezervuar me grimcat dhe energji q
transferohet midis tyre (si shihet n Fig. 3.3).

Rezervuar
N B ,EB

Nv ,Ev

Sistem

Fig. 3.3: Sistem n kontakt me nj rezervuar.

Probabiliteti pr mikrogjndjet n sistem mund t gjndet n mnyr t njjt si pr ligjin e shprndarjes

kanonike. Shuma e energjive E EB Ev dhe X X B X v jan konstante dhe

( EB ,X B ) ( E Ev ,X X v ) N mnyr t ngjashme, probabiliteti i ekuilibrit pr vrojtimin e

sistemit n gjndjen v jepet

Pv ( E Ev ,X X v ) exp ln ( E Ev ,X X v )
exp ln E Ev exp ln X X v

Ku kemi supozuar q ndryshimet n energji dhe parametrave extensiv X jan t pavarura.

Shprehim ln ( E Ev ) dhe ln X X v sipas seris s Taylor-it, pr X v

ln ( E Ev ) ln ( E ) Ev

dln

dE

ln X X v ln X X v

dln

dX

X dhe Ev

ln ( E ) Ev ,
ln X X v .

Ku ln / E X ,V , dhe ln / X E,V . Si prfundim marrim

17

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
Pv exp Ev X v ,

Ku konstantja e proporcionalitetit sht e pavarur nga gjndja specifike e sistemit dhe sht prcaktuar
nga kushti

Pv 1.
v

Prej ktu,
Pv exp Ev X v / ,

ku

exp Ev X v .

Vlerat termodinamike t X dhe E jan dhn nprmjet mesatareve

ln

Pv Ev ( )

,
,Y

ln

Pv X v ( )
v

,
,Y

Ku Y jan t gjitha parametrat e tjer extensiv t sistemit q nuk jan duke luhatur. N kundvrshtrimin e
derivateve, mund t shkruajm
d ln E d X d .

Tani konsiderojm madhsin

k B

Pvln Pv .
v

Prej ktej,
k B

Pv ln Ev X v
v

k B ln E X

.
18

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Pra, / k B sht nj transformim i Legendre-it q tranferon ln n nj funksion t E dhe X ; d.m.th.,

d kB d E kB d X ,

i cili implikon q sht n fakt entropia S e sistemit. Kshtu n prgjithsi,

S k B

Pvln Pv .
v

Kjo quhet dhe formula e entropis s Gibbs-it.

Nj nga shembujt m t rndsishm e ktyre formulave sht ansambli i madh kanonik. Ky ansambl
sht bashksia e t gjitha gjndjeve t prshtatshme pr nj sistem t hapur me volum V . T dyja,
energjia dhe numri I grimcave mund t luhatet, dhe fushat e konjuguara q kontrollojn madhsin e
ktyre luhatjeve jan dhe , prkatsisht. Pra, nse shnojm me v gjndjen me N v grimca dhe
energjin Ev , ne kemi
Pv 1exp Ev Nv ,

dhe prej formuls s Gibbsit t entropis marrim

S k B

Pv ln Ev Nv
v

k B ln E N ,

ose

ln pV ,
ku p sht shtypja termodinamike. Gjithashtu,

exp Ev Nv
v

sht nj funksion i , , dhe volumit, sepse energjia varet nga volumi i sistemit. Kshtu q, energjia e
lir pr nj sistem t hapur, pV , sht funksion i natyrshm i , , dhe V .
Formulat e fluktuacioneve n ansamblin e madh kanonik mund t analizohen n mnyr t ngjashme si n
ansamblin kanonik. Pr shembull,
19

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
N 2

N2 N

Nv2 Pv Nv Nv' Pv Pv'

v v'

2 ln
,

,V
ose

N 2

.
,V

Kujtojm q kur analizuam qndrueshmrin termodinamike t sistemit gjetm q n / 0. Tani ne

marrim t njjtin resultat por n nj kontekst tjetr. N veanti, dihet q N nN0 , ku N 0 sht numri I
Avogadros, dhe meq N N N sht nj numr real katrori i tij sh positiv. Pra,

N 2

0.

N mnyr t ngjashme, n Kapitullin e dyt, ne nxorrm prej kushtin t qndryshmris termodinamike

q Cv 0, dhe n kt Kapitull ne nxorrm q k BT 2Cv

E 2

0. N prgjithsi, statistika mekanike

do t jap gjithmon q
X

X 2

Ana e djatht sht positiv, dhe ana e majt prcakton lakoren ose konveksitetin e energjis s lir
termodinamike.

3.7 Fluktuacionet e sistemeve t grimcave t pavarura

Ktu do t illustrojm se si natyra e fluktuacioneve mikroskopike spontane drejton sjelljen e vrojtimeve
makroskopike t nj sistemi. N kt illustrim, ne do t konsiderojm koncentracionin ose densitetin e

20

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

fluktuacioneve n nj sistem t grimcave t pavarura, dhe do t tregojm q ligji i gazit ideal (d.m.th.,

pV nRT ) mund t nxirret prej supozimit q nuk ka korrelacione midis grimcave.

Ne do t kthehemi tek ky problem n Kaputullin tjetr, ku edhe do t nxjerrim vetit termodinamike t
gazit ideal prej nj studimi m t hollsishm t niveleve energjetike. Megjithat, analizat e mposhtme
jan me interes pr shkak t prgjithsimit t tyre dhe applikimit edhe pr sistemet e mdha t polimereve
pr koncentrime t vogla n nj tretsir.
Fillimisht po imagjinojm ndarjen e volumit t nj sistemi n celula, si sht treguar n Figurn 3.4.
Fluktuacionet n zonn me interes do t prshkruhen prej ligjit t shprndarjes s madhe kanonike. Ne do
t supozojm q celulat jan ndrtuar t jen kaq t vogla saq ekziston nj mundsi e pa prfillshme pr
t pasur m shum se nj grimc njkohsisht n t njjtn celul. Prandaj, ne mund t karakterizojm t
gjitha konfiguracionet statistikisht t mundshme me ann e numrave n1 ,n2 , ,nm , ku

1
ni

Nse njgrimc ndodhet nceluln i

N rast kundrt.

N baz e ktyre numrave, numri i prgjithshm i grimcave n nj ast t kohs n zonn me interes
jepet

ni ,
i 1

dhe fluktuacioni mesatar n katror i ktij numri sht

N 2

N N

ni n j

i, j 1

N2 N
ni

nj .

21

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Zone me interes
me m celula

Celula e i -t

Sistem shum i madh me numr

t grimcave t pandryshuar, N p

Figure 3.4: Ndarja n celula.

Kto relacione jan shum t prgjithshme. Nj thjeshtim mund t nxirret duke konsideruar rastin e
grimcave t pavarura, d.m.th. t grimcave q nuk kan korrelacione t fluktuacioneve midis tyre prshkak
t densitetit shum t vogl t tyre. Ather kto dy relacione fizike nkuptohen
ni n j ni
ni

nj

i j

1.

Pr m tepr, meq ni sht nj ose zero, ni2 ni dhe kshtu

ni2 ni n1 ,

Ku barazimi i fundit sht rrjedhoj e supozimit q t gjitha celulat jan t t njjtit lloj dhe madhsi.
Prandaj, mesatarisht, do celul sillet n mnyr t ngjashme tek t gjitha celulat e tjera.
Duke kombinuar barazimet e msiprme marrim

ni2
i 1

ni

dhe pr m tepr
22

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
N 2

m n1 1 n1 m n1 N .

Ky sht nj resultat shum i rndsishm nga pikpamja termodinamike. N veanti, meq zona me
interes sht prshkruar nga ansambli i madh kanonik, ne e dim q

N 2

.
,V

Prandaj, pr nj sistem t grimcave q nuk korrelojn me njra-tjetrn, ne kemi

N ,
,V

ose duke pjestuar me V dhe duke marr inversin e t dy anve

1

ku N / V . Si rrjedhim, duke integruar ne marrim

ln konstante.
Pr m tepr, prej disa manipulimeve standarde (n ushtrime)
p

1,

ku barazimi i par sht nj relacion termodinamik i prgjithshm dhe barazimi i dyt aplikon far ne
kemi zbuluar pr grimcat e pa korreluara. Integrimi i barazimit t dyt jep

p ,
ku konstantja e integrimit sht zero, sepse shtypja duhet t jet zero n limitin kur 0. Ky ekuacion,
paraqet ligjin e gazit ideal, pV nRT , ku ne mund t shikojm q kanstantja e prgjithshme e gazit
R k B N0 .

23

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Si prfundim, ne treguam q supozimi q grimcat jan statistikisht t pakorreluara nnkupton q pr nj

sistem me nj komponente
e

dhe

p / 1.
E njjta q mund t thuhet dhe pr nj sistem me shum komponente.

3.8 Nj rrug tjetr pr t nxjerr funksionet e shprndarjes s ekuilibrit

Prafrimi q ne kemi ndjekur deri tani fillon me nj karakterizimi statistik t gjndjeve t ekuilibrit dhe
ather arrijm tek mosbarazimet dhe ligjet e shpndarjes q ne i konsiderojm si themelet e
termodinamiks. Si nj mundsi alternative, ne mund t fillojm me ligjin e dyt dhe formuln e Gobbsit
pr entropin n vend q ti formulonim ato bazuar n parimin e peshave t barabarta.
Ekstensiviteti i entropis
Meq formula e Gibbsit do t jet pika e referencs, do t kontrollojm n fillim q ajo i nnshtrohet
vetis aditive, d.m.th. ajo sht madhsi esktensive, t ciln ne e lidhim me entropin.
Po konsiderojm nj sistem q mbahet n dy volume (nnsisteme), A dhe B (shiko dhe Figurn 3.5).
Entropi S A

Entropi S B

Figure 3.5: Dy nnsisteme t pavarura A dhe B.

Shnojm entropin e prgjithshme t sistemit me S AB . N qoft se entropia sht esktensive,
S AB S A SB . Nga formula e Gibbsit
S AB k B

PAB vA ,vB ln PAB vA ,vB ,

v A vB

24

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Ku A , B jan shnuar gjndjet e nnsistemeve A dhe B, prkatsisht. Meq kto nnsisteme jan t
pavarura,
PAB A , B PA A PA B .

Prandaj,
S AB k B
k B

PAB A , B ln PAB A , B
A B

PB B PA A ln PA A
B

kB
k B

PA A PB B ln PB B
A

PA A ln PA A kB PB B ln PB B
A

S A SB ,

ku normalization veti e probabilitetit sht prdorur. Kjo llogaritje e thjesht tregon q entropia e Gibbsit
shfaq vetin termodinamike S AB S A SB .
Ansambli mikrokanonik
Pr nj sistem t izoluar, energjia E , numri i grimcave N , dhe volumi V , jan t pandryshuara.
Ansampli q i prshtatet ktij sistemi sht ansambli mikrokanonik.
Pr t prcaktuar propabilitetin e gjndjes s ekuilibrit pr gjndjen j,Pj , ne krkojm q t plotsohet
kushti pr ekuilibrin termodinamik. Bazuar n ligjin e dyt,

S E,V ,N

0.

Me fjal t tjera, ndarja e gjndjeve mikroskopike n ekuilibr sht ndarja pr t ciln entropia sht
maksimale. Ne do t prdorim kt parim dhe nxjerrim prej aty nj proedur q prcakton vlern
maksimale t entropis me disa kushte

25

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
E

E j Pj ,
j

N j Pj ,

(1)

Pj 1.
j

N ansamblin mikrokanonik ku E j E konstante , dhe N j N konstante , kushtet e msiprme jan

t gjitha t njjta.
Duke prdorur shumzuesin e Langranzhit , ne do t krkojm nj Pj pr t ciln
S 1 0,

ose

0 k B Pj ln Pj Pj

j
j

Pj kB ln Pj kB .
j

Nse krkojm q ku barazim t jet i vrtet pr t gjitha Pj , madhsia n kllapat katrore duhet t jet
e barabart me zero. Si rrjedhim,
ln Pj

kB
konstante.
kB

Ku konstantja mund t prcaktohet prej kushtit t normalizimit

1

Pj ekonstante 1.
1

Prandaj, numrin e gjndjeve me energji E. N prfundim, pr ansamblin mikrokanonik

1

Pj
0

Ej E
Ej E

26

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

dhe entropia sht

S kB

ln kB ln kB ln .
1

Ansambli kanonik
Ky ansambl sht i prshtatshm pr nj sistem t mbyllur n nj temperatur t rezervuarit. N ,V , dhe
T jan mbajtur konstante, por jo energjia. Ekuilibri termodinamik jep

S E 1 0,
ku dhe jan shumzuesit e Langranzhit. Duke kombinuar ekuacionet e msiprme (1) dhe formuln e
Gibbsit, ne marrim

kBln Pj kB E j Pj 0.
j

Ose
lnPj

E j k B
kB

(2)

Q kjo shprehje t jet e vrtet, ne prdorim identitetin termodinamik

E

T.

V ,N

Prandaj,

V ,N E j Pj ,
j

dhe prej formuls s Gibbsit dhe ekuacionit (2) ne marrim

S V ,N

k B

E j k B

kB

Pj
j

k B

Pj E j / kB ,
j

27

Hiqmet Kamberaj
ku barazimi i fundit sht rezultat i

Fizika Statistike

j Pj 1 0. Duhet theksuar gjithashtu q n variacionin e

E ,

ne nuk ndryshojm E j meq variacioni i referohet ndryshimeve n Pj (d.m.th., ndarjes s gjndjeve) me

energjit e gjndjeve t mbajtura konstante. Duke pjestuar E
E
T
S

V ,N

me S V ,N marrim

1
.

V ,N

Duke kombinuar kt rezulta me ekuacionin (2) dhe me formuln e Gibbsit marrim

E j k BT T
Pj

E k BT T
.
T

Si rrjedhim
T A kBT ,

ku
A E TS ,

sht energjia e lir e Helmholtzit.

Si prfundim, ansambli kanonik ka
Pj e

E j A

ku 1 / k BT. Meq Pj sht e normalizuar n nj, mund t shkruajm

Pj 1 eA e
j

E j

Prandaj, funksioni i shprndarjes, Q ,

Q

E j

sht gjithashtu i dhn si mposht

28

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
Q eA .

Nga vetm konsideratat termodinamike, duket qart q njohja e Q tregon gjithka n lidhje me
temodinamikn e sistemit. Pr shembull,
A
lnQ

p,

V T ,N V T ,N

ku p sht shtypja, dhe

A
lnQ

E ,

V ,N V ,N

ku E sht energjia e brendshme.

Analiza t ngjashme mund t aplikohen tek ansamblat e tjer, gjithashtu. N prgjithsi, parimi i peshave
t barabarta sht ekuivalent me formuln e entropis s Gibbsit dhe pohimin e variacionit t ligjit t dyt
t termodinamiks.

29

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

3.9 Ushtrime
E , ku A E TS sht energjia e lir e Helmoltz-it.
Ushtrimi 3.1: Trego q A
N ,V

Zgjidhja: Mund t shkruajm

A
A
A

N ,V
N ,V
E

T
S

E TS
S
T

N ,V
N ,V
N ,V
E

S
S

k B
N ,V k B2
N ,V
S

E
T

N ,V
N ,V

Prm m tepr, kemi bazuar n ligjin e par dhe t dyt t termodinamiks

dE TdS pdV

i dni
i

Prej ktu,

E
S
T
T

N ,V
T

N ,V

Ose
E
S
E
S

T
.

N ,V T
N ,V T
N ,V
N ,V

Si rrjedhim,
A
E.

N ,V

30

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Ushtrimi 3.2: Po konsiderojm prsri nj sistem prej N grimcave t pavarura dhe t dallueshme, secila
prej tyre mund t ndodhet n dy gjndje t ndara me nj energji . Ne mund t specifikojm nj gjndje t
sistemit, , si m posht:
n1 , n2 , , n N , n j 0, 1,

Ku n j jep gjndjen e grimcs j . Energjia e sistemit pr nj gjndje t dhn sht

n j ,
j 1

ku ne kemi zgjedhur gjndjen baz si gjndje me energji zero.

Prdor prafrimin e Stirlingut s bashku me formuln pr m / N pr t nxjerr nj shprehje pr S , N .
Trego q kur (ose T 0 ), S shkon drejt zeros. Nxirr S E , N dhe studio sjelljen e 1 / T si
funksion t E / N . Trego q pr disa vlera t E / N , 1 / T mund t jet negativ.
Zgjidhja:
Nga formula e entropis
S kB ln N ,V ,E .

Nga ana tjetr

N ,V ,E

N!
,
N m ! m!

ku m E / , e cila jep numrin e mundsive q mund t kemi pr t zgjedhur m objekte prej N gjithsej,
Kshtu q,

S N ,V ,E kB ln N ! ln N m ! ln m! .
Nga formula e Stirlingut
ln N ! N ln N N ,
ln N m ! N m ln N m N m,
ln m ! m ln m m,

31

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Mund t nxjerrim tani q

S N ,V ,E / kB N ln N N N m ln N m N m m ln m m

Ose
S N ,V ,E / kB N ln N N m ln N m m ln m.

Nga formula n tekst kemi

m/ N

1
1 e

Prandaj formula e msiprme mund t thjeshtohet akoma si

S ,N / k B N m ln N N m ln N m m ln

m
N

N m ln 1 m / N m ln m / N

1
1
m N ln 1
m ln

1 e
1 e

m N ln 1 e m ln 1 e

m N N ln 1 e

m N N ln e 1 e
N

1 e

N ln 1 e .

Si mund t shihet, kur termi i par shkon drejt zeros, sepse 1 e

m shpejt se ;

gjithashtu ln 1 e

0 , prandaj S ,N 0 kur .

Tani mund t shprehin entropin si funksion t E dhe N , duke pasur parasysh q

E N

1
1 e

32

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

N
Kshtu q, 1 e N / E and ln
1 . Ather,formula e msiprme pr entropin mund t
E

shkruhet si
N
ln
1
E

N ln N 1 N
S E,N / k B N
E
E
N / E

E N
N
N
ln
1 N ln
N ln
1 .
E
E

Dim q
k
S
N
1/ T
B ln
1 .

E
E N

Si mund t shihet pr
0

N
E
1 1 / 2,
E
N

1 / T bhet negative.

Ushtrimi 3.3: Pr modelin e prshkruar n ushtrimin 3.2, prcakto entropin duke prdorur
A E S / k B

Dhe trego q resultati sht i njjt me at t marr pr N t madhe pr ansamblin mikrokanonik.

Zgjidhja:
Si e dim nga leksionet

N
1 e

Prandaj,

33

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

N
N
S / k B ln 1 e

1 e

Nln 1 e N

1 e

E cila sht e njjt me formuln e nxjerr m sipr pr ansamblin mikrokanonik, i cili u nxorr pr N
shum t mdha n mnyr q t prdornim formuln e Stirlingut.

Ushtrimi 3.4: Verifiko q mikrokanonikal entropi S kB ln N ,V ,E sht n prputhje me formuln e

Gibbs-it.
Zgjidhja:
Nisemi nga formula e Gibbsit
S k B

pk ln pk
k

ku shuma sht sipas t gjitha gjndjeve t mundshme. Pr ansamblin mikrokanonik pk 1 / N ,V ,E ,

dhe o gjndje sht me propabilitet t njjt. D.m.th.
S k B

N ,V ,E ln N ,V ,E
1

kB

ln N ,V ,E

ln N ,V ,E
1 kB
N ,V ,E

N ,V ,E k
N ,V ,E

k B ln N ,V ,E .

Ushtrimi 3.5: Trego q n qoft se supozojm formn funksionale

S

P f P ,

ku f x sht nj funksion i x , ather kushti q S sht ekstensive nnkupton q f x c ln x, ku c

sht nj konstante arbitrare.
34

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Zgjidhja:
Po konsiderojm t njjtin sistem si n leksione, t prbr prej dy nnsisteme, A dhe B, meq entropia
sht ekstensive, S AB S A SB . Duke prdorur formuln e Gibbsit
S AB k B

PAB A , B f PAB A , B .
A B

Tani prdor faktin q nnsistemet A dhe B jan t pavarur, ather

PAB A , B PA A PB B .

Si rrjedhim,

S AB k B
k B

PA A PB B f PA A PB B
A B

PA A f PA A kB PB B f PB B .
A

Sepse S AB S A SB . Prandaj,

f PA A PB B f PA A f PB B .
Meq f x sht funksion is x, kjo nnkupton q f x cln x , ku c sht nj konstante, sepse
f xy cln xy cln x cln y f x f y .

Ushtrimi 3.6: Duke aplikuar formuln e Gibbsit dhe kushtin e ekuilibrit

S E ,V , N

0,

nxirr propabilitetin e shprndarjes pr ansamblin e madh kanonik n t cilin N dhe E mund t

ndryshojn. Prfundimi duhet t jet si

Pj 1exp E j N j

Ku j numron gjndjet e sistemit dhe

35

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
exp pV .

Zgjidhja:
Dim q formula e Gibbsit jep
S k B

pln p .

Pr m tepr

Ej pj,

N j pj,
j

pj.
j

Duke prdorur metodn e faktorit shumzues t Langranzhit ne po krkojm p j t till q

S E N 1 k B
p j ln p j E j p j N j p j p j 0,

j
j
j
j

Ku , , dhe jan faktort e Langranzhit. Kjo shprehje mund t thjeshtohet akoma si

0 k B p j ln p j 1 E j N j / k B

p j kB ln p j kB E j N j .
j

Prej ktu,
ln p j

E j N j k B
kB

konstant .

Q t prcaktojm shumzuesit , , dhe , nisemi prej

36

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
E
T
S

V ,N

sht temperatura. Nga ana tjetr mund t shkruajm q

V ,N E j p j
j

dhe nga formula e Gibbsit

S V ,N

p j kB ln p j kB
j

E j N j k B

kB

p j kB

kB

p j E j N j p j E j N j .
j

Si rrjedhim,
Nj

E 1 / T .
j

Potenciali kimik mund t shkruhet

,
n

S ,V
Ku

S ,V E j p j
j

n S ,V

S ,V

/V

N j p j / V
j

Prandaj,

E jV

Ej
V 1
n .
j
Nj
T

37

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Ushtrimi 3.7: a) Konsideroni nj parametr random, x q mund t marr do vler n intervalin a x b

. Po shnojm me g x dhe f x dy funksione t fardoshme t x dhe shnojm gjithashtu me
mesataren sipas shprndarjes s x , p x , q do t thot
b

g dx g x p x .

Trego q
gf g

Pr do g x dhe f x t marra arbitrarisht vetm n qoft se

p x x x0 ,

ku x0 sht nj pik midis a dhe b , dhe x x0 sht funksioni delta i Dirakut,

y 0,

y0

dhe

dy y 1.

Duhet theksuar gjithashtu q bazuar n kt prkufizim, x x0 sht nj funksion i shprndarjes I

normalizuar me gjersi zero prreth piks x x0 .
b) Konsidero dy parametra x dhe y me propabilitet t shprndarjes s bashkuar p x, y . Provo q

f x g y f

Pr t gjitha funksionet f x dhe g y , vetm n qoft se

p x, y p1 x p2 y ,

Ku p1 x dhe p2 y jan dy shprndarje pr x dhe y , prkatsisht.

38

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Zgjidhja:
a) Mund t shkruajm
b

gf dx dy g x f y p x, y dx dy g x f y x x0 , y y0

dx dy g x f y x x0 y y0

dx g x x x0 dy f y y y0 g

b) Fillojm me prkufizimin
b

f x g y dx dy f x g y p x, y

dx dy f x g y p1 x p2 y

dx f x p1 x dy g y p2 y f

Ushtrimi 3.8: Po konsiderojm nj sistem prej N spineve t dallueshme dhe jo-bashkveprues n nj

fush magnetike H . do spin ka nj moment magnetik me madhsi , dhe secili mund t jet I drejtuar
parallel ose jo-parallel me fushn. Kshtu q, energjia e nj gjendje t veant sht

niH ,
i 1

ni 1,

ku ni sht momenti magnetik n drejtimin e fushs.

a) Prcakto energjis e brendshme t ktij sistemi si nj funksion , H , dhe N duke prdorur nj
ansambl t karakterizuar nga kto parametra.
b) Prcakto entropin e ktij sistemi si nj funksion t , H , dhe N .
39

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

c) Prcakto sjelljen e energjis dhe entropis pr kt sistem kur T 0 .

Zgjidhja:
a)

Energjia e brendshme n ansamblin kanonik jepet si

E eE

1
E eE ,
Q

ku

eE

Ather,
E

1
E
1

Q lnQ.
Q
Q

Llogarisim fillimisht funksionin e shprndarjes kanonike

niH

i 1

Hni

i 1

Hni

i 1

ku ni 1. Kshtu q,

eH eH eH eH
N

i 1

Prej ktu,

lnQ N ln eH eH .

Ather, energjia e brendshme jepet si

E N

HeH HeH
eH eH

N H

eH eH
eH eH

40

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

b) Dim q energjia e lir e Hehlmoltzit jepet

1
1 S
A lnQ E TS E
,

kB

Prej ktu,

S
1
E lnQ N H
kB

eH eH
eH eH

1
N ln eH eH .

c) Kur T 0, . Ather energjia e brendshme mund t shkruhet

E N H

eH eH
eH eH

N H

1 e2H
1 e2H

N H .

Sepse,
e2H 0.

Kjo korespondon me energjin e gjndjes baz, kur t gjith spinet jan anti-parallel me fushn
magnetike.

Nga ana tjetr

lnQ N ln eH eH N H ln 1 e2H N H .

Si rrjedhoj

S
1
E lnQ E lnQ 0.

kB

Ushtrimi 3.9: Po konsiderojm sistemin e ushtrimit 3.8.

a)

Nxirr magnetizimin e prgjithshm mesatar,

ni

i 1

41

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

si funksion t , H , dhe N .
b) N mnyr t ngjashme, prcakto

M 2

, ku

M M M ,

dhe krahaso rezultatin me ndjeshmrin magnetike

c) Nxirr sjelljen e M dhe

M 2

.
,N

n limitin kur T 0 .

Zgjidhja:
a) Magnetization pr nj gjndje jepet

ni

i 1

1. Ather vlera mesatare sipas ansamblit kanonik jepet

ku ni

N
M Q 1 M e E Q 1 ni e

i 1

1 1
Q
e
H

b) Llogarisim

M 2

eH eH
eH e H

ni
i 1

ni

i 1

1
lnQ
H

e cila mund t shprehet akoma si

M 2

M2 M

42

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

2 H

N
2
1
2 E
1
ni e
M Q
Me
Q

i 1

Q 1

H 2 2

ni

i 1

2


1 2

lnQ lnQ
H 2 2

Prej ktu,

M 2

M2 M

1 2
H 2 2

lnQ

4 N 2

Tani mund t llogarisim

M

4N 2

2
H
H
,N
e
e

Duke krahasuar dy shprehjet e msiprme, nxjerrim

M 2

1 M

H

,N

c) Kur T 0 ose , kemi eH dhe eH 0 . Kshtu q,

M N .

Dhe

M 2

0.

Ushtrimi 3.10: Po konsiderojm prsri sistemin e dhn n ushtrimet 3.8 dhe 3.9. Po prdorim tani nj
ansambl ku magnetizimi i prgjithshm sht konstant, dhe do t prcaktojm fushn magnetike mbi
temperaturn, H , si funksion t parametrave t natyrshm pr kt ansambl. Trego q n limitin e

43

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

vlerave t mdha t N , rezultati i prfituar n kt mnyr sht ekuivalent me at t marr n ushtrimin

3.9.
Zgjidhja: Nxorrm msiprm q
M N

eH eH
eH eH

Prej ktu mund t nxjerrim leht q

1 N M
ln
2 N M

Tani, nse konsiderojm ansamblin e ri ku M sht konstant, ather parametrat e natyrshm t ktij
ansambli jan M dhe N . Meq M sht e pandryshuar, mund t konsiderojm m spine te jen t drejtuat,
pr shembull, paralel me fushn e jashtme magnetike H dhe N m t tjerat antiparalel me t, kshtu q

ni m N m 2m N
i 1

ose
m

M N

2 2

Ather, degjenerimi i m -s energji nivel jepet me numrin e mnyrave t ndryshme q mund t

realizojm q m spine jan t drejtuar paralel me H . E cila do t na prcaktoj dhe numrin e gjndjeve,
dhe jept si
M ,N

N!
m! N m !

Prej ktej, entropia e sistemit jepet si

S / k B ln M ,N =ln

N!
m! N m !

44

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Temperatura e sistemit n kt ansambl sht

1 S
ln

T E M ,N
E M ,N

E cila mund t shkruhet ndryshe si

ln
m

m M ,N M

M
E
N

Ku
m
M

M
Dhe meq E MH , kemi
E

2
N

1 / H . Duke kombinuar ekuacionet e msiprme marrim

1 ln
2 m M ,N

Duke prdorur prafrimin e Stirlingut: ln n! n ln n n , mund t shkruajm

N!

N ln N N mln m m N m ln N m N m
ln

m m! N m ! m
N

ln m 1 1 ln N m 1 1 ln 1 .
m

Pra,
H

1 N
1 N M

ln 1 ln
.
2 m
2 N M

E cila sht e njjt me formuln q nxorrm pr rastin e ansamblit kanonik, dhe meq kjo shprehje e
fundit u prfitua n limitin e N -ve t mdha (prafrimi i Stirlingut) mund t themi se ansamblat jan
ekuivalent brenda ktij limiti.

45