Contents

4.1

Hyrje ................................................................................................................................................. 2

4.2

Numrat e okupacionit ........................................................................................................................ 5

4.3

Gazi fotonik ...................................................................................................................................... 6

4.4

Gazi fononik...................................................................................................................................... 8

4.5

Gazet ideale t grimcave reale ........................................................................................................ 10

Bozonet ................................................................................................................................................... 10
Fermionet................................................................................................................................................ 12
4.6

Elektronet n metale ....................................................................................................................... 13

4.7

Gazet ideale klasike. Limiti klasik. ................................................................................................. 17

4.8

Termodinamika e nj gazi ideal t grimcave klasike pa struktur .................................................. 20

4.9

Ushtrime t zgjidhura ...................................................................................................................... 23

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Kapitulli 4: Sistemet ideale (jo-bashkvepruese)

4.1 Hyrje
N kt kapitull do t konsiderojm sistemet m t thjesht q trajtohen nga mekanika statistike. Kto
sisteme jan t prbra prej grimcave q nuk bashkveprojn me njra-tjetrn; kto modele quhen edhe
gaze ideale.
Parimet e mekaniks statistike prshkruajn llogaritjen e funksioneve t shprndarjes si prshembull

exp E

ose

exp E N .

Kto jan peshat statistike t Boltzmannit shumuar mbi t gjitha fluktuacionet e mundshme, q do t
thot, t gjitha gjndjet mikroskopike jan lejuar nga kushtet q kontrollojn sistemin. N shum e par,
t gjitha gjndjet me numr t njjt t grimcave jan konsideruar; ndrsa n t dytn, numri i grimcave
ndryshon, gjithashtu, dhe potenciali kimik do t llogaris pjesn energjetike si rrjedhoj e ndryshimit t
grimcave. N qoft se n shum e dyt, ne do t prqndrojm shumn vetm pr ato gjndje me N
konstante, dhe t barabart me N , ather shuma e dyt sht proporcionale me t parn.
Kto shuma ose funksione t shprndarjes jan qndrore pr teorin meq propabiliteti pr dika t ndodh
sht pesha e Boltzmannit shumuar mbi t gjitha fluktuacionet ose mikrogjndjet n prputhje me kt
ndodhje. Pr shembull, n nj sistem t hapur ku numri i grimcave, N , mund t ndryshoj nga nj gjndje
n gjndjen tjetr, propabiliteti q t kemi saktsisht N grimca sht

PN

N exp E N eN exp E N

ku mbishkrimi ``N n shum tregon q shuma prfshin vetm ato gjndje pr t cilat N N , dhe
ato gjndje jan shnuar me indeks N .
N munges t kushtzimeve, fluktuacionet ndodhin spontanisht, dhe kto formula tregojn q mundsia
e fluktuacioneve spontane sht e drejtuar nga energjetikat e ktyre fluktuacioneve n krahasim me
2

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

energjin termike t Boltzmannit, kBT 1 . Kshtu, T m t mdha lejojn pr fluktuacione m t

mdha, dhe kur T 0 , vetm ato gjndje pr t cilat energjia pr grimc sht e njjt me energjin pr
grimc n gjndjen baz jan t arritshme.
Vrojtimi sistematik i t gjitha fluktuacioneve t mundshme sht shpesh nj proes shum i komplikuar
prshkak t numrit t madh t gjndjeve mikroskopike q mund t konsiderohen, dhe hollsirave t
lodhshme q nevojiten pr t karakterizuar kto gjndje. Ky kompleksitet sht arsyeja pse mekanika
statistike sht shikuar shpesh si nj subjekt i vshtir. Si do t vazhdojm n kt libr, ne do t fusim
nj numr metodash praktike pr t marr fluktuacionet q kan vlera praktike. M t thjeshtat prej tyre
jan prafrimet faktorizuese q bhen plotsisht t sakta kur sistemi sht prbr prej grimcave q nuk
bashkveprojn.
Pr t kuptuar si metoda faktorizuese punon, po supozojm energjin E e cila ndohet n dy pjes:

, ku gjndja varet nga n dhe m , dhe kto indekse m dhe n jan t pavarura nga njraE En Em
1

tjetra. Ather funksioni i shprndarjes kanonike,

eE

exp En1 exp Em 2 ,

n,m

mund t faktorizohet si

exp En1 exp Em 2

n

1
2
Q Q ,
1
2
ku barazimi i dyt paraqet Q dhe Q si pesha shumore t Boltzmannit t shoqruara me energjit

, prkatsisht. Duhet t theksohet q kto energji jan t pa korreluara n kuptimin q

En dhe Em
1

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
1
2
E E Q 1

En1 Em 2 exp En1 Em 2

n,m

lnQ1 lnQ 2

1
E

2
E .

N rastin e prgjithshm kur kemi N grad lirie t pa korreluara, mund t shkruajm

1
2
Q Q Q

N
Q .

N qoft se secila prej ktyre gradve t liris sht e t njjtit lloj, formula e msiprme mund t
thjeshtohet akoma n
N

1
Q Q .

Ky faktorizim n kt mnyr nnkupton q nevojitet vetm t vizitojm mikrogjndjet pr nj grad lirie

dhe ather thjesht marrim fuqin e N -t t ktij rezultati. Pr t treguar vshtirsin e ktij thjeshtimi,
supozojm nj sistem q ka N 1000 grad lirie, dhe secila mund t ndodhet n 5 mikrogjndje. Numri i
prgjithshm i gjndjeve pr t vizituar pr t gjith sistemin sht 51000 , nj numr pamundsisht i
madh. Por faktorizimi, nnkupton q na nevojiten vetm 5 gjndje, t cilat jan t numrueshme.
N disa raste, prafrimi i faktorizimit sht i aplikueshm sepse sistemi i prbr prej grimcave jo
korreluese. Nj shembull sht ai i gazit klasik ideal. Ktu, energjia sht shum e energjive t nj
grimce, dhe, n qoft se grimcat do t ishin t dallueshme, funksioni i shprndarjes do t ishte thjesht
q N , ku q sht shuma e Boltzmannit mbi t gjitha gjndjet e nj grimce t vetme. Pr m tepr, pr

temperatura t larta pr t cilat modelet klasike jan nj prafrim i mir, numri i gjndjeve t nj grimce t
vetme sht shum i madh n krahasim me numrin e grimcave. N kt rast, do gjndje e sistemit prej

N grimcave ndodh N! her, q korrespondon me numrin e mnyrave t zgjedhjes s N gjndjeve t

ndryshme t sistemit prej nj grimce tek N grimca t padallueshme. Kshtu q, korrekt funksion i
shprndarjes do t jet
Q

1 N
q .
N!

Hiqmet Kamberaj
Pa faktorin N!

Fizika Statistike

, ne do t rrisnim numrin e gjndjeve t dallueshme.

N raste t tjera, prafrimi i faktorizimit sht i aplikueshm edhe kur grimcat e sistemit jan t
korreluara. N kt rast, sht e mundur t gjejm disa parametra kollektive q jan t pa korreluar, t
cilat varen nga koordinatat ose gjndjet e nj numri t madh grupi t grimcave. Nj shembull sht modt
e lkundjeve t vogla n trupat e ngurt. Kto mod jan quajtur fonone. Nj shembull tjetr sht numri i
okupacionit pr sistemet e mekaniks kuantike t prbr nga grimca jo-bashkvepruese.

4.2 Numrat e okupacionit

Hapi i par n analizn e do modeli prfshin prcaktimin e mikrogjndjeve. Gjndja e nj sistemi
kuantik mund t prcaktohet nga funksioni valor pr kt gjndje,
r1 ,r2 , ,rN .

Ku sht -t zgjidhja vetjake e ekuacionit t Schrdingerit pr nj sistem me N grimca. N qoft se

grimcat nuk bashkveprojn, ather funksioni i vals mund t shprehet si nj prodhim i funksioneve
simetrike t nj grimce t vetme. Shnojm funksionet valore t nj grimve t vetme me
1 r ,2 r ,

, j r ,

. Pr nj gjndje t veant, t themi , r1 ,r2 , ,rN do t jet nj prodhim

simetrik i prbr prej n1 grimcash me funksion valor t nj grimce 1 , n2 grimcash me funksion valor t
nj grimce 2 , dhe kshtu me rradh. Kto numra, n1 ,n2 , ,n j ,

jan quajtur numrat e okupacionit e t

parit, dytit, , j -t, gjndjeve t nj grimce t vetme. N qoft se N grimcat jan t padallueshme,
ashtu si dhe grimcat kuantike jan, ather nj gjndje, , sht plotsisht e prcaktuar prej bashksis

s numrave t okupacionit n1 ,n2 , ,n j ,

meq do e dhn shtes do t dalloj midis grimcs s n j n

gjndjen e j -t t nj grimce t vetme.

Pr shembull, konsiderojm tre grimca (si tregohet n me rrath n figurn e mposhtme) t cilat mund t
ndodhen n nj prej dy gjndjeve t nj grimce t vetme, dhe .

State 1

State 2

State 3

State 4

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

T gjitha gjndjet e mundshme pr kt sistem prej tre grimcash jan treguar n figurn e msiprme. N
lidhje me numrat e okupacionit, gjndja 1 ka n 0 , n 3 ; gjndja 2 ka n 1 , n 2 ; dhe kshtu me
rradh. Duhet t dihet q nj numr okupacioni sht nj parametr kollektiv n kuptimin q vlera e tij
varet nga gjndja e njkohshme e t gjith grimcave.
Tani mund t shprehim numrin e prgjithshm t grimcave dhe energjin e prgjithshme si funksion t
numrave t okupacionit. Shnojm me

n1 ,n2 , ,n j ,

gjndjen e -t. Ather

nj
j

numrin e prgjithshm t grimcave n gjndjen e -t. Shnojm me j energjin e gjndjes s j -t t

nj grimce t vetme. Ather,

jn j
j

sht energjia n gjndjen e -t.

Grimcat me spin gjysm t plot i nnshtrohen parimit t prjashtimit: n j 0 ose n j 1 vetm. Kto
grimca quhen fermione dhe statistika e shoqruar me n j 0 ose 1 qhet statistika e Fermi-Dirac-ut.
Grimcat me spin t plot i nnshtrohen statistiks s Bose-Einstein-it: n j 0,1,2,3,

. Kto grimca quhen

bozone.

4.3 Gazi fotonik

Si nj shembull i prdorimit t numrave t okupacionit, konsiderojm gazin fotonik, q sht nj fush
elektromagnetike n ekuilibr termik me kontenierin. Ne duam q t prshkruajm vetit termodinamike
t ktij sistemi. Nga teoria kuantike e fushs elektromagnetike, sht gjetur q Hamiltoniani mund t
shkruhet si nj shum termash, ku secili ka formn e nj Hamiltoni t nj oshillatori harmonik me nj
frekuenc t caktuar.Energjia e oshillatorit harmonik sht n (niveli zero i energjis sht neglizhuar),
ku n 0,1,2,

. Kshtu, ne kemi mbetur tek koncepti i fotoneve me energji . Nj gjndje e fushs s

6

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

lir elektromagnetike sht specifikuar nga numri n pr t secilin prej oshillatorve, dhe n mund t
mendohet si nj numr i fotoneve n nj gjndje me energji t nj grimce t vetme .
Fotonet i nnshtrohen statistiks s Boze-Einsteinit: n 0,1,2,

. Kshtu q, funksioni i shprndarjes

kanonike sht

jn j
j 1

n1 ,n2 , ,n j , 0

Ku kemi prdorur paraqitjen e E sipas numrit t okupacionit, dhe kemi shnuar j j . Meq faktort
eksponencial n pozicionet e pavarura, ne marrim

n j j

Q
e
.

0
j j

Shprehja n kllapa sht nj seri geometrike, kshtu q

Q gazi fotonik

.
j

j 1 e

Prej ksaj formule, ne mund t marrim t gjitha vetit q duam meq Q eA . Nj madhsi q sht me
rndsi t veant sht vlera mesatare e numrit t okupacionit t gjndjes s j -t, n j . N ansamblin
kanonik

n j eE

nj

n je

n ,n ,
1 2

n11 n j j

j n ,n ,
1
2

lnQ

n11 n j j

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Duke zvndsuar formuln pr Q ne marrim

nj

ln 1 e

j j

1 e

e cila njihet si shprndarja e Planckut.

4.4 Gazi fononik

Si nj shembull tjetr, konsiderojm gazin fononik, modd normale t nj trupi t ngurt n temperatura t
ulta. Pr nj rrjet mjaftueshmrisht t ftoht, atomet qndtrojn afr pozicionit t tyre t ekuilibrit. Si
rezultat, energjia potenciale e nj sistemi t till mund t zbrthehet sipas fuqive t zhvendosjes s
koordinatave prej pozicionit t tyre t ekuilibrit. Pr shum aplikime, sht nj prafrim i mir t ndalesh
vetn n termat kuadradik, q quhet edhe prafrimi harmonik

U U0

1 N
s s 0 s s 0 k
i i j
j ij ,
2 i, j 1 , x,y,z

ku si sht vlera e koordinats karteziane t -t pr grimcn e i -t, si sht vlera koresponduese e

ekuilibrit, kij sht nj konstante force, dhe U 0 sht vlera m e vogl e energjis potenciale (niveli
zero i energjis). Duhet t kiher parasysh nj munges e nj termi linear n kt formul; ky term nuk
sht atje sepse derivati i par i energjis sht zero n minimum.
Konsiderojm pasojat e faktit q n prafrimin harmonik, Hamiltoniani sht nj funksion kuadratik I t
gjitha koordinatave. sht e vrtet q koordinata t ndryshme jan bashkuar s bashku nprmjet

DN DN matric t konstanteve t forcs, ku D shnon dimensionin, dhe DN numrin e prgjithshm t

koordinatave. Por meq elementet e matrics s konstanteve t forcs, kij , jan simetrike, nj teorem e
algjebrs lineare mund t zbatohet, e cila thot q mund t zbrthejm funksionin kuadratik duke gjetur
nj bashksi t koordinatave normale ose modve normale. do mod normale e nj sistemi
harmoniksht nj koordinat q oshillon me nj frekuenc t caktuar dhe e pavarur nga t gjitha modd e
tjera. Atje jan DN koordinata t tilla pr do Hamilton harmonik. Secila mod sht nj kombinim linear

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

i t bashksis origjinale t koordinatave, si ; dhe kur ne adoptojm modd normale si koordinatatt

tona, Hamiltoni i prgjithshm mund t shkruhet si nj shum e DN Hamiltonve nj dimensional t
pavarur kuadratik. Pr t prcaktuar modd normale t nj sistemi harmonik t veant, ne duhet t
diagonalizojm nj matrix DN DN .
Ktu ne do t supozojm q forma kuadratike mund t diagonalizohet. Kshtu, duke adoptuar prafrimin
harmonik, ne dim q Hamiltoniani mund t shprehet si

DN

ku me kemi shnuar Hamiltonianin e oshillatorit harmonik me frekuenc themelore . Edhe

njher, kujtojm q energjia vetjake e nj oshillatori harmonik me frekuenc sht
1

n ,
2

n 0,1,2, .

Kshtu q, ne po fusim tani kuptimin e nj fononi. Po shnojm me n numrin e fononeve n gjndjen me

energji . Ather energjia e nj gjndje e rrjets merr formn e mposhtme

DN

E0 ,

ku

E0 U 0

DN

Pr thjeshtsi, po e marrim U 0 si nivelin zero t energjis. Ather funksioni kanonik i shprndarjes pr

rrjetn bhet

Q ,N ,V

exp n .

n1 ,n2 , 0

Meq eksponencialet mund t faktorizohen n nj prodhim t termave t pavarur, shprehja e msiprme

mund t shkruhet si

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
Q ,N ,V

DN

exp 2 n
1 n

Shuma sipas n sht kryer duke prdorur formuln pr progresionin gjeometrik,

qn 1 q .
1

n 0

Duke konsiderurar q q exp , marrim

Q ,N ,V

DN

e / 2 e n
1

e / 2

DN

DN

1 e exp
1

1
.
/ 2 exp / 2

Prej ktej

lnQ

DN

ln exp

/ 2 exp / 2 .

Shuma sipas gjndjeve fononike mund t ndahet duke futur g d si numrin e gjndjeve fononike
me frekuenc midis dhe d . Ather

A d g ln exp / 2 exp / 2 .

Kjo formul sht pika fillestare e analizs s termodinamiks s rrjetave harmonike.

4.5 Gazet ideale t grimcave reale

Bozonet
Po marrim nj sistem prej N grimcash q i nnshtrohen statistiks s Bose-Einstein-it dhe q nuk
bashkveprojn midis tyre. Nj mnyr pr t llogaritur madhsit termodinamike t nj sistemi t till,
sht t llogarisim funksionin e shprndarjes kanonike, Q

exp E . Ndryshe nga gazet fotonike

ose fononike q jan t prbra nga grimca pa mas, sistemet q ne po konsiderojm prej tani e n
10

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

vazhdim jan t prbra nga grimca q nuk mund t krijohen apo zhduken. Kshtu q, nse ne duam t
prdorim modelin e okupacionit t gjndjeve, kur kryejm shumimin pr t llogaritur funksionin e
shprndarjes kanonike, ne duhet t kufizojm shumn n ato gjndje n t cilat numri i prgjithshm i
grimcave sht i fiksuar n N :

exp n j j .

n1 ,n2 ,
j

n j N
j

Ktu, j tregon energjin e grimcs s izoluar t gjndjes s j -t. Kufizimi n shumimin n ekuacion
krijon nj problem kombinatorial i cili mund t zgjidhet; por zgjidhja e sakt nuk sht dhe aq e thjesht.
Duke marr n konsiderat mekanikn statistike n ansamblin e madh kanonik, megjithat, kufizimi n
shum nuk shfaqet m.
N ansamblin e madh kanonik, funksioni i shprndarjes sht
epV

e E N ,

ku me shnohet nj gjndje me N grimca dhe energji E . N lidhje me numrat e okupacionit

exp
j n j .

n1 ,n2 , ,n j ,
j

Duke faktorizuar termat eksponencial, marrim

epV

j n j
1

j
j 1 e
n j 0

Ku formula e progresionit gjeometrik sht prdorur. Prej ktej,

pV ln

ln 1 e

Numri mesatar i okupacionit sht

11

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

n j e E N

nj

ln

.
j
j

Duke prdorur kt formul me pr gazin ideal t Bozes, ne marrim

nj

Duhet t vrehet singulariteti pr j , pr t ciln n j

nuk konvergjon; d.m.th. nj numr

makroskopik i grimcave q prfundon n nj grimc t vetme. Ky fenomen njihet si kondensimi i Bozes,

dhe kondensimi sht menduar t jet nj mekanizm pr mbi rrjedhjen,
Prsrisim q fotonet dhe fononet jan bozone n kuptimin q do numr mund t ekzistoj n t njjtn
gjndje t nj grimce t vetme. Kshtu sipas formuls q ne sapo nxorrm, potenciali kimik i nj fononi
n nj gaz ideal fononik sht zero. N mnyr t ngjashme, potenciali kimik i nj fotoni n nj gaz ideal
fotonik sht zero.

Fermionet
Tani po konsiderojm nj gaz ideal t grimcave reale t Fermit. Edhe njher sht akoma edhe m e
thjesht t punojm me ansamblin e madh kanonik, dhe n kt ansambl, funksion i shprndarjes sht

exp n j j

n1 ,n2 , 0
j

Ktu ne kemi shnuar q pr fermionet, n j 0 ose 1, vetm. Si sht gjithmon dhe rasti pr grimcat q
nuk bashkveprojn, eksponenciali mund t faktorizohet dhe ne marrim

j n j
j

1 e

j n j 0
j

ku formula e progresionit gjeometrik sht prdorur. Prej ktej,

pV ln

ln 1 e

12

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Edhe njher, numri mesatar i okupacionit sht dhn nga n j

nj

1 e

ln

Informacioni mbi korrelacionet midis grimcave t ndryshme mund t prshkruhet me mesataren

ni n j

. Pr t qn m specifik, po konsiderojm nj sistem t grimcave fermionike identike, ku n j

sht ose zero ose one, dhe ni sht probabiliteti q nj grimc sht n gjndjen e i -t t nj grimce t
izoluar. N mnyr t ngjashme, ni n j sht probabiliteti i prbashkt q nj grimc sht n gjndjen i
dhe nj grimc n j , dhe gij ni n j ni ij sht probabiliteti i prbashkt q nj grimc sht n
gjndjen i dhe nj tjetr grimc sht n gjndjen j .

4.6 Elektronet n metale

Si nj illustrim, tani po konsiderojm vetit termike t elektroneve prcjells n metale. Pr nj prafrim
t mir, ne mund t modelojm kt elektrone si nj gaz ideal i fermioneve sepse n densitete t larta,
energjia potenciale e bashkveprimit midis fermioneve identik sht shpesh e nj rndsie t vogl.
Arsyeja sht q meq nuk ekzistojn dy grimca identike dhe prandaj fermionet e padallueshme mund t
ndodhen n t njjtn gjndje, nj sistem me densitet t lart do t mbush mundsisht shum nivele
energjie t nj grimce t vetme. Energjia m e vogl e gjndjeve t pa okupuara do t ket nj energji
kinetike shum her se k BT , dhe jan ngacmimet n kto gjndje q krijojn fluktuacionet e shoqruara
me vetit e termodinamike t vrojtuara n temperatura t fundme. Prandaj, kur densiteti i nj sistemi t
fermioneve prej shum grimcave sht mjaftueshmrisht i lart, energjit e bashkveprimeve midis
grimcave bhet i paprfillshm.
Si do ta shikojm pas pak, elektronet prcjells n shumicn e metaleve knaqin kriterin e densitetit t
lart. Nse ne supozojm se elektronet prcjells jan nj gaz ideal, numri mesatar i elektroneve q
ndodhen n gjndjen e j -t t nj grimce t vetme sht

nj F j ,
ku F sht funksioni i Fermit
13

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
F

1 e

dhe j sht energjia e gjndjes s j -t t nj grimce t vetme:

j

2 2

k / 2m ,

ku me m kemi shnuar masn e lektronit, dhe me k vektorin valor, i cili kuantizohet si m posht

n y znz / L,
k xnx y

n 0,1,2, ,

ku L3 V sht volumi i materialit q mban elektronet. Kto jan elektrone n nj kuti. Duhet t shnohet
gjithashtu q indeksi i gjndjes j duhet t specifikoj numrat kuantik, nx , n y , dhe nz . Pr m tepr, j
duhet t specifikoj gjithashtu spinin e gjndjes (lart ose posht) t elektronit. Meq N

n j , ne

kemi

N 2 d F ,

ku faktori 2 llogarit degjenerimin e dy gjndjeve t mundshme t spinit, dhe d sht numri I

gjndjeve t nj grimce t vetme pa struktur me energji midis dhe d . N mnyr t ngjashme,

N 2 dnx dn y dnz F k

dk x dk y dk z / / L

2V

2 3
2V

2 3

F k

dk x dk y dk z F k
0

dk F k ,

14

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

ku kemi shnuar q pr volume mjaftueshmrisht t mdha, spektri i vektorve valor sht i vazhdueshm
kshtu q nj integrim sht i mjaftueshm, dhe barazimi i fundit thjesht fut nj shnim m t
prmbledhur pr integrimin sipas t gjith hapsirs s k -ve.
Pr t vazhduar, po konsiderojm formn e funksionit t Fermit. Pr T 0 ,

1
F
0

0 ,
0 ,

ku 0 sht potenciali kimik i gazit elektronik ideal n T 0 , q sht quajtur shpesh si energjia e
Fermit. Impusi i Fermit, pF , sht prkufizuar si
2 2
p2
kF
0 F
.
2m
2m

Kshtu, n T 0 , ne mund t kryejm integralin sipas F pr t marr N :

3 4
N 2V / 2 k F3 .

Nj metal tipik, Cu, ka nj densitet mase prej 9g/cm3 . Duke supozuar q secili atom jep nj elektron tek
gazi elektroni prcjells, ne marrim nga ky densitet
0 / kB 80,000o K

i cili provon q edhe n temperaturn e dhoms, prafrimi i gazi ideal sht i sakt.

Figure 1: Funksioni i Fermit.

15

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Figure 1 paraqet nj skic t funksionit t Fermit pr temperatura shum m t ulta se 0 / k B (pr

shembull, temperatura e dhoms). Derivati i tij sht nj funksion delta, si sht paraqitur n Figure 2.

Figure 2: Derivati i funksionit t Fermit.

Ne mund vrejm kt sjellje kur llogarisim vetit termodinamike. Pr shembull,

E

nj j

2 d F

d dF / d ,

Ku n barazimin e fundit, ne integruam me pjes dhe termi kufitar sht zero, dhe futm

dx 2 x x.

Meq dF / d sht shum i lokalizuar afr 0 dhe sht funksion i rregullt, ne mund t
prfitojm nse zbrthejm rreth 0 dhe marrim

1 d m
E

m! d m
m 0

dF

d 0

0 0

C1 k BT C2 O T 4 .
2

16

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Ku C1 dhe C2 jan dy konstante. Kshtu, ne marrim q pr nj prcjells metalik n temperatura t ulta

kapaciteti I nxehtsis sht funksion linear i temperaturs; d.m.th.
Cv T

Ky parashikim sht tashm provuar nga shum t dhna eksperimentale.

Ne e kemi komentuar q ne kemi neglizhuar bashkveprimet midis elektroneve. Ne kemi gjithashtu
neglizhuar bashkveprimet midis atomeve t rrjets dhe elektroneve. Q do t thot, ne kemi neglizhuar
bashkveprimet midis elektroneve dhe fononeve. sht arritur q kto bashkveprime jan prgjegjse
pr fenomenin e mbi prcjellshmris n metale.

4.7 Gazet ideale klasike. Limiti klasik.

Tani po konsiderojm far ndodh me sjelljen statistike t gazeve ideale t mekaniks kuantike kur i
afrohemi temperaturave t larta. Ky sht n fakt limit klasik. Numri i grimcave sht dhn nga

j n j . Numri mesatar i grimcave jepet

N

nj

j
1 ,
e

Ku n barazimin e fundit, shenja (+) sht pr statistikn e Fermi-Dirakut, dhe shenja (-) pr at t BozeEinsteinit. Densiteti mesatar N / V sht densiteti termodinamik. Kur temperatura sht e lart dhe
densiteti sht i ult, akoma dhe m shum gjndje t nj grimce t vetme mund t arrihen n krahasim
me numrin e grimcave. Kshtu q relacioni N
nj

duhet t jet e vogl; d.m.th., n j

n j nnkupton q pr rastin e konsideruar, do

1. Ky kusht kombinuar me shprdarjen e Fermi-Dirakut dhe

Boze-Einsteinit nnkupton

1.

Mund t shihet leht se nse ky ekuacion sht i vrtet pr t gjitha j , ather

(a)

1 kur 0 dhe

0 . Ky rast limit korrespondon me limitin e gazit ideal klasik.

Duke u nisur nga dy mosbarazimet e msiprme, ne mund t shkruajm

17

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
nj e

(b)

n limitin klasik. Potenciali kimik, , sht prcaktuar prej kushtit

n j e
j

ose
e

(c)

Si rrjedhim, duke kombinuar ekuacionet e msiprme, (a), (b) dhe (c), ne marrim

nj N

ei
i

i cili sht nj form tashm familjare e faktorit klasik t Boltzmannit. Kjo mund edhe t shihet leht duke
u nisur nga fakti q n j jep numrin mesatar t grimcave n gjndjen e j -t t nj grimce t vetme,
ather n j / N sht probabiliteti pr t gjetur grimcn n gjndjen e j -t t nj grimce t vetme, i cili
sht
nj
N

Tani, po llogarisim funksionin kanonik t shprndarjes n limitin klasik. Ky funksion sht i lidhur me
energjin e lir t Helmholtzit sipas
A ln Q,

Ndrsa funksioni i madh kanonik i shprndarjes sht lidhur me pV sipas

pV ln .

Dim gjithashtu q A E TS , dhe energjia e lir e Gibbsit sht G N E pV TS . Duke

prdorur kto relacione, ne marrim
18

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
ln Q N ,V ,T N ln .

Duke zvndsuar funksionet e shprndarjes s madhe kanonike pr fermionet ose bozonet ideale ky
ekuacion jep
ln Q N ,V ,T N

ln 1 e

Ku shenja (+) sht grimcat e Fermit dhe ajo (-) pr Bozonet. Duke prdorur mosbarazimin (a) dhe
zbrthimin e ln 1 x x

, ekuacioni i msiprm mund t shkruhet

ln Q N ,V ,T N

Duke zvndsuar (c) n kt formul, ne marrim

ln Q N ,V ,T N N .
Akoma, logaritmi i (c) jep
ln N ln

Si rrjedhim
ln Q N lnN N N ln

ku kemi zvndsuar N me N . Tani, prdorim prafrimin e Stirlingut ln N! N lnN N (i cili sht i

sakt vetm n limitin termodinamik, N ) dhe marrim

1
Q e j
N! j

n limitin klasik. Faktori 1 / N! reflekton faktin q grimcat jan t padallueshme. Kjo sht mbetja e
vetme e statistiks kuantike n limitin klasik.

19

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Kjo formul pr funksion e shprndarjes s gazit ideal klasik mund t nxirret edhe n nj mnyr tjetr
alternative q nuk prdor analizn e msiprme t fermioneve dhe bozoneve. N veanti, po konsiderojm
nj ansambl prej N grimcash t padallueshme dhe t pakorreluara. Duhet t theksohet se n limitn
kuantik, edhe kur grimcat nuk bashkveprojn, padallueshmria nnkutpn korrelacion prshkak t
krkess q funksioni valor sht simetrik. Nse ne po e neglizhojm pr momentin padallueshmrin,
funksioni i shprndarjes sht nj funksion shprndarje i nj grimce t vetme, q , ngritur n fuqi t N -t,
q N . Si edhe e theksuam n komentet e hyrjes n kt kapitull, ky rezultat mbi llogarit gjndjet. Arsyeja

sht q atja jan N! mnyra t ndryshme pr t prcaktuar t njjtn bashksi t gjndjeve t dallueshme
t nj grimce t vetme pr N grimca. Por do mnyr sht ekuivalente meq grimcat jan t
padallueshme. Si rrjedhim, rezultati duhet t jet q N / N! , i cili korrigjon mbi llogaritjen.

4.8 Termodinamika e nj gazi ideal t grimcave klasike pa struktur

Tani po konsiderojm nj sistem t prbr prej grimcave pa struktur t brendshme me mas m n nj
volum V , dhe po prdorim rezultatin e limitit klasik. Energjia sht shkak vetm i lvizjes drejtvizore t
qendrs s mass. Energjia e nj grimce t vetme mund t shprehet si
k

2 2

nz z .
, k nx x n y y
2m
L

Ku L V 1/ 3 ,nx ,n y ,nz , dhe kto t fundit marrin vlera nga 1 deri , k sht niveli i energjis s
grimcs n nj boks tre dimensional. Funksioni klasik i shprndarjes sht

1
Q N ,V ,T
exp 2 k 2 / 2m

N! n ,n ,n 1
x y z

N limitin klasik, sht shum i vogl, dhe n limitin termodinamik L sht shum i madh. Kshtu q,
deferenca midis termave t njpasnjshm n shum sht i vogl, dhe shuma mund t merret siaps nj
integrali:

20

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike
nx

L
L
k x dk x ,

n y

L
L
k y dk y ,

nz

L
L
k z dk z ,

dhe

nx ,n y ,nz

3 0

L3

dk x dk y dk z .

Kshtu q,

exp

2 2

k / 2m

nx ,n y ,nz

V
3

dk x dk y dk z exp

kx2 k y2 k z2 / 2m

000

dk x dk y dk z exp
2
V

kx2 k y2 kz2 / 2m

Duke prcaktuar p k , marrim

2
1 V

Q
dp ep / 2m
N ! 2 3

Ku d p dpx dp y dpz . Integrali mund t llogaritet n disa mnyra, dhe rezultati sht
eA Q N ,V ,T

3N / 2

V N 2m

N!h3 N

Energjia e brendshme, E , dhe shtypja, p , jan prcaktuar n mnyr t zakonshme:

lnQ
3N 3
E

Nk BT ,

V 2 2
N
lnQ
p

V V

ose

pV Nk BT .

21

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Eksperimentalisht, ekuacioni i gjndjes pr nj gaz klasik ideal sht pV nRT ku R shtV konstantja e
gazeve dhe n numri i moleve. Rezultati tjetr thot q pV NkBT . N kt mnyr, konstantja
kB R / N0 1.35805 1016 erg/grad., ku N 0 sht numri i Avogadros.

22

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

4.9 Ushtrime t zgjidhura

Ushtrimi 4.1: Pr gazin fotonik nxirr nj formul pr funksionin e korrelacionit ni n j ku
ni ni ni .

Ushtrimi 4.2: Prdor formuln pr n j pr t treguar q densiteti i energjis s nj gazi fotonik sht

T 4 , ku sht nj konstante, 2 k B4 / 15 3c3 .

Ushtrimi 4.3: Duke supozuar se vetm nj nivel i fononit sht populluar n mnyr t konsiderueshme
g 0 ,

dhe prcakto sjelljen pr temperatura t ulta t nj harmoniku t ngurt. Kjo njihet edhe si modeli i
Einshteinit.
Ushtrimi 4.4: Duke supozuar se vetm modd e frekuencave t vogla t nj rrjete jan thjesht val
planare t tilla q

ND 2 / D D 1
0

0 ,
0 ,

sht nj prafrim i mir. Prcakto sjelljen pr temperatura t ulta t nj harmoniku t ngurt. Kjo njihet
edhe si modeli i Debye-it, dhe frekuenca kufitare 0 quhet frekuenca e Debye-it.
Ushtrimi 4.5: Nxirr q probabiliteti i prbashkt q nj grimc sht n gjndjen i dhe nj tjetr grimc
sht n gjndjen j jepet

gij ni n j ni ij .
Ushtrimi 4.6: Pr nj gaz ideal t fermioneve identike, prcakto gij si nj funksion t ni .
Ushtrimi 4.7: Prdor serin e Euler-Maclaurin-it pr t provuar q gabimet q bhen duke marr shumat
diskrete sipas n si integrale jan t paprfillshme pr vlera t mdha t V .
23

Hiqmet Kamberaj

Fizika Statistike

Ushtrimi 4.8: Nxirr q

1 d m
E

m! d m
m 0

dF

d 0

0 0

C1 k BT C2 O T 4 .
2

Duke u nisur nga fakti q dhe 0 jan pothuaj se t barabarta pr temperatura t vogla.

24