Prof.dr.

Aleksandar Kneevi
Doc.dr. Azrudin Husika

KVALITET ZRAKA
1. RAZVOJ PROBLEMATIKE ZAGAIVANJA ZRAKA
Problematika zagaivanja zraka postoji koliko i industrijalizacija. Istorijski gledano
ona ima tri karakteristine faze:
- lokalno zagaivanje produktima nepotpunog sagorijevanja, karakteristino za
period 1870. 1970.,
- regionalno (razmjera kontinenata) zagaivanje kiselim gasovima,
karakteristino za period 1950. 2000., te
- globalno (svjetsko) zagaivanje staklenikim gasovima, kao i gasovima koji
stanjuju ozonski sloj, posebno karakteristino za period nakon 1990.-e
godine.
Koritenje uglja, a zatim i drugih foslinih goriva osnov je industrijske (bolje rei:
energetske) revolucije, ali i osnovni uzorok zagaivanja zraka, pa i okoline, uopte.
Problematika zagaivanja zraka prvo se pojavljuje na lokalnom nivou u pojedinim
gradovima sa intenzivnim koritenjem uglja. Pored korisne energije, proizvodi
energetske konverzije uglja bili su najkarakteristiniji produkti nepotpunog sagorijevanja:
ugljen monoksid, a, vrste estice (letei pepeo), te sumpordioksid. Prisustvo ai u
atmosferi gradova pogodovalo je stvaranju magle, a magla je ometala zagrijavanje tla i
stvaranje usponskog strujanja zraka, ime bi se prizemni slojevi atmosfere grada
ventilirali, te dolazi do stvaranja smoga (engl. smoke(dim) + fog(magla)). Ukoliko se
stabilna atmosfera zadravala
produkti
stakle niki gasovi
due od tri dana uzastopno,
kiseli gasovi, CO 2, CH 4, SF 6...
nepotpunog
radilo se o pojavama epizoda
teki metali,
sagorijevanja
pojaane zagaenosti zraka
VOC, POP
(poznato London 1950. 55.,
CO, a, CH
klima,
Sarajevo 1965. 70.). Tada
ume, tlo,
ume, tlo
se u mnogim sredinama
zdravlje
zdravlje
poduzimaju
mjere
za
smanjenje zagaivanja, u
prvom redu kroz poboljanje
meunarodna saradnja
efikasnosti
sagorijevanja
(od 1979. pravno obavez.)
(ovim se ne samo smanjuje
lokalno
regionalno
globalno
zagaivanje zraka, nego se
smanjuje i potronja goriva),
1950
1980
2010
kroz uvoenje reonskog i
Slika 1. Tri generacije problematike zagaivanja zraka
daljinskog grijanja, uvoenje u
potrebu goriva sa niim
sadrajem sumpora. Ove mjere se realizuju i u Sarajevu (u periodu 1968. 1978.
poboljanje efikasnosti sagorijevanja i zamjena uglja sa visokim sadrajem sumpora
ugljem sa manjim sadrajem sumpora, a od 1978. uvodi se u upotrebu zemni gas, koji
ne sadri sumpor, a moe sagorijevati gotovo bez prisustva ai).
1

Dok se emisija ai i ugljenmonoksida mogla jednostavno otkloniti (i to uz

trokove koji su se amortizovali za nekoliko dana ili nekoliko mjeseci), emisija
sumpordioksida, koja je rasla porastom potronje energije, nije se mogla jednostavno
(sa prihvatljivim trokovima) otkloniti. Problem se rjeavao primjenom prirodnih
mehanizama samoienja atmosfere, koji se pojaavaju izborom povoljne lokacije
postrojenja i izgradnjom (dovoljno) visokog dimnjaka. Tako se postie lokalno
razblaavanje dimnih gasova (znaajno zbog sumpordioksida), a u irim razmjerama
vri spiranje SO2 na tlo (suha depozicija ili u obliku kiselih kia). Poznato pravilo poteklo
iz Velike Britanije bilo je: Rjeenje zagaivanja je razrjeenje (Solution of pollution is
dilution). Meutim, poluivot sumpordioksida je oko sedam dana i za to vrijeme
vazdune mase koje sadre znaajne koliine SO 2 mogu da preu hiljade kilometara.
Emisija SO2 raste, tako da je 1980. godine svjetska emisija ovog polutanta iznosila
120,000.000 tona godinje, upravo kolika je bila je i njegova prirodna emisija. Meutim,
dok je prirodna emisija SO2 rasporeena po cijeloj planeti, emisija porijeklom od
ovjekove aktivnosti bila je kocentrisana na Evropu i Sjevernu Ameriku, te neto manje
Aziju (Kina). Uz sumpordioksid, pojavljuje se, i djeluje zajedno s njim jo jedan gas koji
sa kiom daje kiselinu - azotni oksidi. Mjerom visokih dimnjaka pojedine zemlje su
rjeavale svoje probleme, da bi kiselim kiama (vrlo esto sa pH vrijednosti koja
odgovara kiselosti sireta), zagaivale druge zemlje, unitavajui im ume, smanjujui
prinos od poljoprivrede i pojaavajui koroziju izgraenog (metali), odnosno razjedanje
graevina, posebno istorijskih (sazidane od krenjaka). Posebno je bilo znaajno
zagaivanje Skandinavije iz Velike Britanije, te veeg dijela Evope iz DDR, SSR i
Poljske, socijalistikih zemalja sa vrlo ekstenzivnom energetikom. Predhodna
Jugoslavija je do 1990.godine bila neto uvoznik, da bi te godine postala neto izvoznik
sumpornih spojeva. Zahvaljujui meunarodnoj saradnji i, saglasno tome, poduzetim
akcijama, svetska emisija SO2 od 1980. godine opada.
Glavni produkt sagorijevanja foslinih goriva je ugljendioksid. Njegova emisija je
srazmjerna koliini energije koja se eli dobiti sagorijevanjem karbona. Sadraj
ugljendioksida u atmosferi iznosi oko 0,03%, a ak gotovo 100 puta vea koncentracija
ne bi bila tetna za ovjeka i ivotinje, a biljke bi upravo uivale u takvoj ponudi njihovog
glavnog prehrambenog artikla. Stoga se CO 2 ne smatra zagaujuom materijom.
Meutim, ovaj gas, kao i ostali tro- i vieatomni gasovi izazivaju klimatske promjene.
Problem koji se nagovjetavao u devetoj, ve je oigledno doivljen u posljednjoj
deceniji prolog vijeka. Tro- i vieatomni gasovi vraaju na zemljinu povrinu dio
infracrvenog zraenja, sunevu energiju koju zemlja vraa u svemir. Prosjena
temperatura na planeti Zemlja je 15 oC, a da u atmosferi nema CO 2 ona bi bila 18oC, tj.
ak za 33oC nia. Porast CO2 u atmosferi koji se opaa u drugoj polovini prolog vijeka,
sa ubrzanijim porastom krajem tog vijeka, dovodi do poveanja prosjene temperature
na Zemlji, mijenjajui klimu (na nekim dijelovima Planete, prosjena temperatura opada,
na nekim raste, mijenja se reim padavina ). Do klimatskih promjena dolazi i zbog
promjene namjene prostora (smanjuju se povrine pod umama rezervoarom ugljika,
mijenja se boja tla). Problem je globalan, jer je ciklus CO 2 u atmosferi oko 10 godina.
Ova pojava prijeti da izazove znaajne posljedice prvo po ekosisteme, a time i na
privrede pojedinih drava. Ljudska civilizacija dolazi pred njen, do sada najvei,
okolinski problem, za koga jo nema potpunog rjeenja ni na papiru (sl.1).
Zrak je komponenta geobiosfere neophodna za gotovo sve procese koji se u njoj
odvijaju, a prvenstveno za postojanje i razvoj ivog svijeta. Danas je ovjekova tehnika
aktivnost nezamisliva bez koritenja zraka, bilo da se radi o dobijanju energije
sagorijevanjem, bilo u mnogobrojnim procesima industrijske proizvodnje. Kod
2

sagorijevanja atmosferski zrak se koristi kao oksidaciono sredstvo, i pri tome, s obzirom
na dati kvalitet fosilnih goriva i tip loita nastaju mnogobrojni produkti sagorijevanja koji
se emituju u atmosferu. Kod tehnolokih postupaka zrak se koristi kao radni fluid, a
zatim djelimino oien vraa u atmosferu. Dio sirovina, poluproizvoda ili proizvoda
nekontrolisano naputa proces i odlazi u atmosferu.
Fizike i hemijske karakteristike zraka su uslovljene nivoima na kojima dolazi do
ravnotee meu procesima koji se odvijaju u atmosferi. Tako npr. temperatura vazduha
je uslovljena ravnoteom izmeu primanja i odavanja toplote. Atmosfera je u
mogunosti da primi i preradi i zagaujue materije antropogenog porijekla. Meutim,
ukoliko se na pojedinim dijelovima Zemlje emituju zagaujue materije u tolikim
koliinama da ravnoteni nivo zagaivanja i kondicioniranja dostigne takvu visinu
koncentracija zagaujuih materija koje su tetne za ovjeji organizam i ukoliko se
emituju materije za koje u prirodi ne postoji mehanizam razgradnje dolazi do pojave
zagaivanja.
Zagaivanje zraka je proces isputanja u atmosferu tetnih, opasnih, toksinih i
radioaktivnih gasova ili estica, uglavnom kao posljedica ovjekovih aktivnosti. Kada se
u strunoj i naunoj literaturi koristi termin zagaivanje zraka tada se obino misli na
zagaivanje koje nastaje kao posljedica ljudskih aktivnosti. Osnovni izvori zagaivanja
zraka su:
spaljivanje fosilnih goriva i njihovih derivata za potrebe vrenja rada i grijanja,
tehnoloki procesi,
sagorijevanje goriva u motorima sa unutranjim sagorijevanjem i
spaljivanje otpada.

2. NIVOI PROBLEMATIKE ZAGAIVANJA ZRAKA

Kod razmatranja strategije ouvanja istoe zraka vano je problematiku podijeliti
u vie razliitih nivoa. U rijetkoj literaturi gdje se ovako neto zagovara naznauje se da
je mogue izvriti podjelu na tri do est nivoa. Svaki od nivoa je definisan prostornim i
vremenskim razmjerama, karakteristinim veliinama emisije i zagaenosti zraka,
manifestacijama i djelovanjem zagaenog zraka, te odgovarajuim mjerama (tehnikim i
drugim) zatite zraka od zagaivanja. Podjela na nivoe omoguava lake sagledavanje
problematike i razradu strategije ouvanja istoe zraka. Smatra se da mnogi
nesporazumi nastaju meu strunjacima zbog posmatranja iste problematike sa
razliitih nivoa.
U tabeli 1. su definisane vremenske i prostorne razmjere pojedinih nivoa kao i
karakteristine veliine emisija osnovnih zagaujuih materija. Svaki nivo je
okarakterisan sa dva reda veliina veom emisijom od prethodnog nivoa. Date su i
karakteristine koncentracije istih polutanata po nivoima. Kao to se vidi one opadaju
to je vii nivo razmatranja.
Izvori emisija se razlikuju po nivoima; na lokalnom i regionalnom nivou to su
grijanje stanova, ustanova i industrija i saobraaj, dok su na nacionalnom i globalnom
nivou emisije iz snanih izvora (velika industrijska postrojenja i termoelektrane), kao i
emisija iz povrinskih izvora (gradovi), odnosno emisija pojedinih drava i kontinenata.
Emisija zagaujuih materija od saobraaja je od znaaja samo na lokalnom nivou.

Zavisno od nivoa razliiti su i pojavni oblici zagaivanja zraka - od neposrednih na

lokalnom nivou do posrednih (preko vode, tla i hrane) na globalnom nivou. Srazmjerno
tome, razliiti su mogui tetni efekti po pojedinim nivoima.
U tabeli 1. su prikazani i odgovarajui nivoi regulisanja i mjere za ouvanje istoe
zraka - mjere razvojne politike, prostornog i urbanistikog planiranja, kao i tehnike
mjere za ouvanje istoe zraka. Iz ovog posljednjeg bloka se vidi sva kompleksnost
ove problematike, tj. vidi se da ova problematika sve dublje zadire u strategiju
drutvenog i privrednog razvoja zemlje to se ide na vii nivo. Tehnike mjere za zatitu
zraka raznovrsne su na niim nivoima, a na viim se ogledaju samo u ograniavanju
emisije u okviru asimilacionih sposobnosti atmosfere, odnosno cijele planete.
Posmatrajui na viim nivoima, problematika ouvanja istoe zraka i politika razvoja
tijesno se povezuju, to i jeste jedini ispravni put usaglaavanja konflikta izmeu razvoja
i istoe zraka.
Tabela 1. Nivoi problematike ouvanja istoe zraka
veliina
RAZMJERE
horizontalne
(km)
vertikalne
(km)
vremenske
ZNAAJNE
EMISIJE (t/god)
sumpor dioksid
vrste estice
azotni oksidi
ugljen
monoksid
ugljen dioksid
ZNAAJNE
KONCENTRACIJE
(mg/m3)
sumpor dioksid
vrste estice
azotni oksidi
ugljen
monoksid
ugljen dioksid

ZNAAJNI IZVORI
EMISIJE

lokalni

NIVO PROBLEMATIKE
regionalni
nacionalni

do 1
do 0,1
sati do dani

10
1
dani - mjeseci

do 102
do 102
do 102
do 102
-

102-104
102-104
102-104
102-105
-

0,1 - 1
0,1 - 1
0,1 - 1
10-100
-

0,1 - 1
0,1 - 1
0,1 - 1
1-10
-

grijanje ustanova,
ustanova i
industrije;
saobraaj

100
10
godine

1000
100
decenije

104-106
104-106
104-106
105-106
105-108

106-108
106-108
106-108
106-108
108-1010

0,01-0,1
0,01-0,1
0,01
0,1-1
-

0,001-0,01
0,001-0,01
0,001-0,01
0,1
630

emisija iz industrija,
toplana i
termoelektrana;
emisija iz
povrinskih izvora gradova

emisija pojedinih
drava ili
kontinenata

MANIFESTACIJE

maksimalne
prizemne
koncentracije iz
niskih izvora

MOGUI TETNI
EFEKTI

djelovanje na
zdravlje; korozija
materijala;
promjene
percepcije, slike,
zvuka i ukusa

uticaj na vremenska
stanja

djelovanje na biljke i
ivotinje;
djelovanje na
ovjeka kroz hranu

klimatske
promjene, druge
dugotrajne
posljedice u
pojedinim
podrujima
planete

mikrolokacija;

usmjeravanje

kvalitet proizvoda;

NIVOI
REGULISANJA
MJERE RAZVOJNE

maksimalne
prizemne
koncentracije iz
visokih izvora

globalni

depozicija emitovanih materija - odlazak

u vodu i tlo; uee u lancu ishrane

POLITIKE
PROSTORNOG I
URBANISTIKOG
PLANIRANJA

zatitna odstojanja
oko saobraajnica i
industrijskih
postrojenja

TEHNIKE MJERE
ZA OUVANJE
ISTOE ZRAKA
sumpor dioksid

izbor vrste goriva

vrste estice

ogranienje emisije
iz niskih izvora

azotni oksidi

ogranienje emisije
iz motornih vozila

ugljen
monoksid

ogranienje emisije
iz motornih vozila
-

ugljen dioksid

goriva, sistemi
grijanja, gustina
emisije podruja

parametri dimnjaka
ogranienje emisije
iz visokih izvora
ogranienje
zagaenosti tekim
metalima
ogranienje emisije
iz industrije i
termoelektrana
ogranienje emisije
iz malih loita i
industrije
-

uvoz tehnologija;
politika
meunarodne
podjele rada
prostorni raspored
izvora emisije

ogranienje emisije

ogranienje
emisije

ogranienje emisije
ogranienje
emisije
ogranienje emisije
uspostavljanje
ravnotee izmeu
produkcije CO2 i O2

ogranienje
emisije
uspostavljanje
ravnotee izmeu
produkcije CO2 i
O2

U ovom radu prihvata se korisnost identifikacije etiri razliita nivoa problematike

istoe zraka - lokalni, regionalni, dravni i globalni.
1. Lokalni nivo
Zagaenost zraka potie od produkata nepotpunog sagorijevanja iz malih loita i
pogona. Postoji vei broj manjih izvora. tetni efekti su izraeni samo na podruju
emisije ili neposredno uz to podruje.
2. Nacionalni nivo
Visoka nacionalna emisija kiselih gasova SO2 i NOx iz velikih izvora kao to su
termoelektrane, rafinerije, eljezare itd. djeluje na ire podruje drave, cijelu dravu
ili pak ima i prekogranini efekat. Na ovom nivou se ne zagauje samo zrak nego i
tlo i voda. Ovaj nivo posmatranja je u ovom radu podijeljen na dva podnivoa koji se
odnose na dijelove drave i cijelu dravu
3. Globalni nivo
Promjene kvaliteta zraka su posljedica pomjeranja ravnotenog stanja izmeu
procesa emitovanja zagaujuih materija i procesa samoienja atmosfere. Ovaj
nivo se takoe moe podijeliti na podnivoa koji se odnose na kontinente i cijelu
planetu.

3. TROPOSFERSKO ZAGAIVANJE ZRAKA

Troposfersko zagaivanje zraka se odnosi na prva dva nivoa zagaivanja zraka.
Za zagaujue materije kao i za ostale materije u prirodi, karakteristino je ciklino
kretanje. To kretanje je okarakterisano stalnim emitovanjem materija sa litosfere i iz
hidrosfere u atmosferu i isto tako njihovim neprekidnim vraanjem iz atmosfere na tlo i
hidrosferu. Uzroci ove izmjene materija su prirodni i antropogeni.

Prirodno kruenje materija u zraku se odlikuje:

emitovanjem materija od strane ivih bia (disanje), te truljenje,
emitovanjem materija iz drugih prirodnih procesa (vulkanske erupcije, eolske erozije,
umski poari itd.),
kondicioniranjem od strane biljaka (asimilacija) i
kondicioniranjem kroz druge procese (hemijska transformacija polutanata i njihovo
uklanjanje iz atmosfere).

Slika 2. Prikaz lanca zagaivanja, rasprostiranja i djelovanja

zagaujuih materija u atmosferi

Antropogeni tok materija ima dvije osnovne komponente (sl.2):

1. zagaivanje kroz transformaciju energije sagorijevanjem fosilnih goriva,
2. emitovanje gasova koji su uestvovali u tehnolokim procesima i
3. ienje otpadnih gasova.
Brzina prirodnog kondicioniranja zraka je srazmjerna koncentraciji date
"zagaujue" materije i drugim uslovima pri kojim se ovaj proces odvija. Ovi uslovi su
duina trajanja rasprostiranja, meteoroloki uslovi (brzina vjetra i turbulencija atmosfere,
koliina solarne radijacije) kao i koncentracija drugih primjesa u atmosferi. Stoga su
procesi unoenja materija u atmosferu i kondicioniranje zraka uvijek u dinamikoj
ravnotei, a ravnoteni nivo se uspostavlja na odreenoj visini koncentracije date
materije u zraku, pri emu je ovaj nivo utoliko vii to je emisija vea i uslovi
kondicioniranja slabiji. Odreivanje eljene visine koncentracije zagaujuih materija u
datom podruju, a to znai i regulisanje zagaivanja (prirodnog i tehnikog), kao i
odreivanja eljene koliine zagaujuih materija koje e depozicijom ui u tlo i litosferu
naziva se Upravljanje kvalitetom zraka. U cilju lakeg izuavanja problematike razlikuju
se sljedee faze problematike upravljanja kvalitetom zraka:
proizvodnja i emitovanje zagaujuih materija,
6

rasprostiranje zagaujuih materija (transmisija),

kondicioniranje atmosfere - uklanjanje zagaujuih materija (depozicija) i njihov
odlazak u tlo i hidrosferu i
pojava zagaenog zraka u datom podruju i unos zagaujuih materija u receptore
(imisija)

3.1. Emisija zagaujuih materija

Emisija je izbacivanje iz izvora u atmosferu materija koje u odreenim
koncentracijama mogu biti tetne za ljude, biljke i ivotinje, te dobra stvorena prirodnim
putem i radom ovjeka. Ove materije se, stoga, nazivaju zagaujue materije. Emisije
se mogu podijeliti na dvije grupe:
1. Prirodne emisije
1.1. Vulkanske erupcije
1.2. umski poari
1.3. Eolska erozija
1.4. Truljenje i slini procesi
1.5. Disanje ivotinja i fotosinteza
2. Emisije antropogenog porijekla
2.1. Emisije zbog transformacije energije
2.2. Emisije usljed tehnolokih procesa
Emisija antropogenog porijekla je posljedica procesa kojim se nastoji unaprijediti
ovjekova ivotna sredina. Zagaujue materije koje se emituju mogu biti vrste, tene
ili gasovite. Ima ih vie hiljada, ali se prate samo one najznaajnije. odnosno
reprezentativne. U smislu ovog rada najznaajnije zagaujue materije su vrste
estice, sumpor dioksid (SO2), azotni oksidi (NOx), ugljen monoksid (CO), ugljen dioksid
(CO2).
Sumporni oksidi nastaju oksidacijom sumpora iz goriva pri njegovom
sagorijevanju. Manji dio sumpora se vezuje za pepeo i ljaku a vei dio odlazi u
atmosferu u obliku SO2.
vrste estice su letei koks (nesagorjeli ugalj) i letei pepeo koji bivaju dimnim
gasovima izneseni iz loita. Kada se govori o vrstim esticama valja imati na umu da
su one obino formirane tako da na svojoj povrini imaju slojeve metala olova, cinka,
vanadija, selena koji su veoma opasni.
a, nesagorjeli ugljovodonici i ugljen monoksid su produkti nepotpunog
sagorijevanja goriva u loitu (nedostatak prostora za sagorijevanje, nedostatak zraka,
naglo hlaenje plamena itd.)
Azotni oksidi nastaju oksidacijom azota iz zraka i azota iz goriva.
Prema veliini izvora i nainu emitovanja razlikuju se:
1. povrinski izvori: vei broj manjih izvora na datoj povrini
2. takasti izvori: pojedinani izvori sa veom emisijom (ne postoji precizna granica da
bi se odredilo koji e izvor na datoj povrini biti takast),
3. linijski izvori: saobraaj na cestama sa velikim prometom
7

Razlikuju se:
kontrolisana emisija (zagaujue materije naputaju izvor zagaivanja kroz cijevi ili
dimnjake)
nekontrolisana emisija (zagaujue materije naputaju objekat kroz prirubnike
spojeve i druga mjesta brtvljenja, emisije sa haldita, pretovara, presipnih mjesta
itd.)
Zagaivanje se definie karakteristikom emisije:
mjesto emitovanja: koordinate izvora, nadmorska i relativna visina izvora
(dimnjaka),
uslovi emitovanja: koliina dimnog gasa, temperatura i izlazna brzina,
reim emitovanja (trajanje emitovanja u danu, sedmici i godini) i
zagaujue materije: vrste i koliine emitovanih zagaujuih materija
Emisija zagaujuih materija srazmjerna je masi goriva, masi sirovina koje
prouzrokuju emisiju, odnosno masi proizvoda pri ijoj je proizvodnji dolo do emisije.
Ova srazmjernost se naziva koeficijent emisije, a njegova dimenzija slijedi iz gornje
definicije emisije. Ukoliko se emisija odreuje mjerenjem, tada se ona definie
proizvodom mase ili zapremine izlazeih gasova i masene ili zapreminske koncentracije
zagaujuih materija.
Zagaivanje zraka od spaljivanja goriva
Jedan od uslova za prihvatljivost gradnje i pogona termoelektrana je njihov
oekivani ili ostvareni uticaj na okolinu. Danas je ekoloka svijest ljudi veoma razvijena
te se uticaj termoenergetskih postrojenja na okolinu ponekad stavlja ak i ispred njihove
ekonomske i energetske vrijednosti. Termoelektrane na fosilna goriva su postrojenja u
kojim se toplotna energija dobijena sagorijevanjem fosilnih goriva transformie u
elektrinu energiju. Unutar postrojenja termoelektrane toplotna energija se proizvodi u
parnim kotlovima ili loitima gasnih turbina. Kada se radi o uticaju na okolinu presudan
je uticaj dijela termoelektrane koji proizvodi pokretaku silu za elektrini generator.
Optereenje okoline zbog rada elektrinog dijela je zanemarivo ili veoma maleno.
Najznaajniji okolinski aspekt rada termoelektrana na fosilna goriva su emisije u
zrak. Osnovni izvor emisija u zrak iz termoelektrana na fosilna goriva je proces
sagorijevanja u loitu kotla. U procesu sagorijevanja osim toplotne energije nastaju
kao nusprodukt dimni gasovi. U strukturi dimnih gasova preovladavaju vodena para i
ugljen dioksid CO2. Zavisno od vrste upotrijebljenog goriva i tehnologije sagorijevanja u
dimnim gasovima se u veoj ili manjoj koliini nalaze jo i vrste estice, SOx, NOx, CO,
CO2, HCl, HF, organska jedinjenja, teki metali.
Vei dio vrstih estica, sumpornih i azotnih oksida se izdvaja iz dimnih gasova
dok se samo manji dio istih, zavisno od efikasnosti opreme za ienje dimnih gasova,
emituje u okolinu.
Osim gore pomenutih emisija iz dimnjaka termoelektrane, takoe, mogu emitovati
polutante i iz drugih izvora. Emisije vrstih estica se mogu pojaviti i u procesima
skladitenja, transporta i obrade goriva, kao i u procesima otpreme i deponovanja
vrstog otpada. Meutim, red veliine emisija iz ovih procesa je nekoliko puta manji od

reda veliine emisije koja potie od procesa sagorijevanja, tako da kada se govori o
emisijama u zrak iz termoelektrana obino se misli na emisiju iz kotla.
U najveem broju sluajeva energenti potrebni za rad energetskih postrojenja nisu
raspoloivi u formi koja omoguava neposredno koritenje. Potrebno ih je izvaditi iz
zemlje, oistiti i preraditi u prikladan oblik, te transportovati do postrojenja. Svaka od
faza pripreme energenta vezana je za utroak energije, a neke od faza i za nastajanje
otpadnih tvari. Osim toga, za gradnju energetskog postrojenja treba utroiti znatnu
koliinu graevinskog materijala i zauzeti odreenu povrinu zemljita. Proizvodnja
graevinskog materijala trai utroak energije, a proizvodnja cementa i elika dodatno
optereuje okolinu emisijom gasova i praine u atmosferu. To je takoe element uticaja
na okolinu kojeg treba vezati uz termoelektranu i njezinu proizvodnju elektrine
energije. Cijeli kompleks veoma razliitih aktivnosti i tehnolokih zahvata koje treba
primjeniti kod gradnje i pogona termoelektrane kao i kod dobivanja, prerade i transporta
energenta potrebnog za pogon, u literaturi je poznat kao energijski lanac. Kada se
govori o uticaju termoelektrane na okolinu tada se misli na uticaj na okolinu svih
elemenata energijskog lanca. Bez obzira to uticaj na okolinu dijela energijskog lanca
prije termoelektrane nije zanemariv on je, kada je rije o termoelektranama na fosilna
goriva, mnogo manji u odnosu na emisije tokom pogona pa se esto i ne uzima u obzir.
Atmosferske emisije iz loita na ugalj su posljedica procesa sagorijevanja uglja u
loitu kotla i u velikoj mjeri zavise od vrste upotrijebljenog uglja. Prije upotrebe ugalj se
u mlinovima melje u sitnu ugljenu prainu i pomijean sa zrakom odvodi u loite gdje
se vri njegovo sagorijevanje u letu. Od svih vrsta ugljeva koji se koriste u
termoelektranama na ugalj najvie se upotrebljava kameni ugalj, a rjee mrki ugalj.
Termoenergetska postrojenja na ugalj emituju u atmosferu dimne gasove koji
sadre vrste estice i gasove nastale u procesu sagorijevanja uglja. Kada se radi o
gasovima nastalim u procesu sagorijevanja uglja dominantan je sadraj CO 2 i H2O, a
zavisno od sadraja sumpora u gorivu i temperature sagorijevanja javljaju se i sumpor
dioksid SO2 i azotni oksidi NO i NO2 (obino oznaavani kao NOx). Vei dio vrstih
estica, kao i sumpornih i azotnih oksida se izdvaja u postrojenjima za preiavanje
dimnih gasova, a manji dio se emituje u okolinu i prouzrokuje tetu za zdravlje ljudi i
njihove ivotne sredine. Djelovanje na okolinu je zavisno od prizemne koncentracije
polutanata.
Proizvodi sagorijevanja uglja se, nakon djeliminog ienja, isputaju u
atmosferu. U okviru analize uticaja pogona termoelektrana na okolinu neophodno je
odrediti koliinu i vrstu isputenih proizvoda sagorijevanja, jer je to osnova za sve
daljnje ekoloke studije i zakljuke.
Uticaji lokalnog karaktera termoenergetskih postrojenja na fosilna goriva su vezani
za promjenu mikroklime i za uticaje na zdravlje lokalnog stanovnitva i to uglavnom
zbog povienih koncentracija polutanata u prizemnim slojevima atmosfere. Regionalni
uticaji su, pak, vezani za pojave zakiseljavanja, fotooksidacije, eutrofikacije i pojavu
povienih koncentracija prizemnog ozona, dok su globalni uticaji vezani za problem
emisije staklenikih gasova. Uticaji na okolinu termoenergetskih postrojenja se najee
sagledavaju kroz sljedea podruja uticaja koja se vezuju za atmosferske emisije:
lokalni uticaji zbog povienih koncentracija polutanata u prizemnoj atmosferi
(SOx, NOx, vrste estice, metali),
poviene koncentracije fotooksidativnih gasova i smoga (NO x, O3,),
problem zakiseljavanja tla i voda,
9

problem eutrofikacije (NOx, NH3) i

problem promjene klime na globalnom nivou zbog poviene koncentracije
staklenikih gasova (CO2).

Ogranienja emisija u zrak pojedinih polutanata mogue je propisati, bilo kao

ogranienja ukupne emisije pojedinog polutanta (obino u tonama po godini), bilo kao
emisijske standarde kroz masene koncentracije polutanata u ukupnoj zapremini
isputenih gasova (obino u mg tetne tvari po m3 izduvnih gasova). Veina zemalja
uvela je granine vrijednosti emisija zavisno od vrste postrojenja (novo ili postojee),
veliine postrojenja i goriva koje se koristi.
Atmosferske emisije sumpor dioksida
Sumpor dioksid je jedan od produkata sagorijevanja uglja. Emisije sumpornih
oksida zavise, prije svega, od sadraja sumpora u uglju, sastava pepela i temperature
sagorijevanja. Zavisno od sastava pepela i temperature sagorijevanja jedan dio
sumpora iz goriva se emituje u atmosferu kao SO 2 (1 do 5% SO2 u atmosferi dalje
oksidira u SO3), a preostali dio se vee za pepeo stvarajui sulfate. Koliina sumpora
koja se vee za pepeo zavisi od sadraja alkalnih supstanci prisutnih u uglju (prije svih
CaO). Dakle, veliki sadraj alkalnih supstanci u uglju uzrokuje da se manje sumpora iz
goriva pretvori u gasoviti SOx.
Nastajanje SO2 u loitima termoelektrana na ugalj se ne moe izbjei. Postoje tri
naina smanjenja emisije SO2. Prvi nain je koritenje goriva s niskim sadrajem
sumpora ili smanjenje sadraja sumpora u gorivu. Drugi nain je primjena savremenih
tehnologija sagorijevanja bilo poveanjem efikasnosti sagorijevanja ili primjenom
naprednih tehnologija za sagorijevanje uglja. Trei nain, i za sada najee koriteni, je
odsumporavanje dimnih gasova prije emitovanja u atmosferu.
Atmosferske emisije azotnih oksida
Koliina NOx u dimnim gasovima zavisi od sadraja azota u gorivu, koliine
kiseonika za sagorijevanja i temperature. Azotni oksidi nastaju u loitu na tri naina:
1. NOx koji nastaje oksidacijom azota koji se nalazi u gorivu.
2. Termiki NOx koji nastaje oksidacijom azota iz zraka za sagorijevanje. Koliina ovog
NOx zavisi najvie od temperature sagorijevanja. to su temperature sagorijevanja
vie, to je vee i nastajanje NOx (kod temperatura preko 1300C nastajanje NOx na
ovaj nain znaajno raste).
3. Trenutni NOx se stvara iz azota koji se nalazi u zraku koji se dovodi za sagorijevanje,
a u prisustvu slobodnih radikala ugljovodonika. Nastaje kad je smjesa dovoljno
bogata gorivom i kod niih temperatura. Budui da su temperature u loitu relativno
visoke koncentracija slobodnih radikala ugljovodonika je vrlo mala, pa na ovaj nain
ne dolazi do stvaranja znaajnijih koliina NOx.
Dvije su glavne tehnologije koje se primjenjuju s ciljem smanjenja emisije NO x.
Prva grupa tehnologija su primarne mjere koje se odnose na izmjene procesa
sagorijevanja, a ukljuuju stupnjevano sagorijevanje i sagorijevanje s niskom emisijom
NOx (s vikom ili bez vika zraka) te naknadno sagorijevanje gasa i uglja.
Drugi pristup reduciranju emisije NO x temelji se na uklanjanju NO x iz dimnih
gasova (denitrifikacija) to ukljuuje selektivnu katalitiku redukciju (SCR), selektivnu
10

nekatalitiku redukciju (SNCR) i kombinovano uklanjanje SO 2 i NOx. Tehnologije za

uklanjanje NOx nakon sagorijevanja poele su se primjenjivati u zemljama koje imaju
vrlo stroge propise u pogledu emisija, jer primarne mjere nisu bile dovoljne da zadovolje
ove propise.
Atmosferske emisije vrstih estica
Tokom procesa sagorijevanja uglja nesagorene mineralne supstance tvore pepeo.
Dio pepela se isputa kroz dno loita. Dio estica pepela koje su noene strujom
dimnih gasova su poznate pod nazivom letei pepeo. estice pepela se openito
oznaavaju sa "PM", "PM10", "PM2,5" (to znai estice ekvivalentnog prenika 10
mikrometara ili manje, 2,5 mikrometara ili manje).
Koliina i karakteristike leteeg pepela i raspodjela veliina estica pepela zavisi
od mineralne tvari u uglju, sistemu sagorijevanja i uslovima rada kotla. Mineralni sastav
i koliina ugljenika u leteem pepelu odreuju koliinu, specifini otpor i kohezivnost
leteeg pepela. Tehnologija sagorijevanja uglavnom odreuje raspodjelu veliina estica
i time konanu emisiju estica.
Emisije vrstih estica se mogu smanjiti preventivnim mjerama kao i ienjem
dimnih gasova prije isputanja u atmosferu. Mjere za uklanjanje vrstih estica iz dimnih
gasova su dugi niz godina u primjeni i bile su prve mjere smanjenja emisija u okolinu iz
termoenergetskih postrojenja. Preventivne mjere su esto trokovno efikasnije od
ienja dimnih gasova. U preventivne mjere spadaju poboljanje efikasnosti rada
postrojenja, dobro odravanje, izbor goriva, ienje goriva i izbor tehnologije
sagorijevanja. Poboljanjem efikasnosti sagorijevanja koliina leteeg pepela i
produkata nepotpunog sagorijevanja moe se znatno smanjiti. Emisija vrstih estica u
zrak moe se takoe znatno smanjiti izborom goriva sa manjim sadrajem pepela.
Meutim, izbor goriva je veoma esto odreen mogunou dobave i cijenom.

3.2. Rasprostiranje zagaujuih materija

Nakon naputanja izvora emisije dolazi do rasprostiranja zagaujuih materija, pri
emu dolazi do razblaenja koncentracija. Dva su osnovna mehanizma rasprostiranja
zagaujuih materija:
konvekcija
difuzija
Konvekcija predstavlja razblaavanje usljed puhanja svjeeg zraka (vjetar), a
difuzija mijeanje zagaenog i svjeeg zraka usljed pojave vrtloga u atmosferi. U
optem sluaju uvijek su prisutna oba vida rasprostiranja, ali su mogui sluajevi da
nema vjetra (tiina), kao i to da je turbulencija dosta slaba. Za rasprostiranje je od
znaaja i nain emitovanja. Kod dobro projektovanih dimnjaka dolazi do nadvienja
dimne struje zbog dinamikog i statikog uzgona.
Efekti nadvienja mogu biti smanjeni ukoliko temperatura zraka raste sa visinom
(tada atmosferski uzgon djeluje ka povrini Zemlje) temperaturna inverzija. Jasno je
da je to je efektivna visina dimnjaka vea, to je dui i put rasprostiranja zagaujuih
materija dok one ne dospiju do zemlje, te e i razrjeenje biti vee, a prizemne
koncentracije manje. Meutim, u tom sluaju zagaujue materije se rasprostiru na
velike udaljenosti, na svom putu one doivljavaju hemijske transformacije tvorei nove
11

spojeve, njihove koncentracije se sabiraju iz vie izvora, a na kraju dospijevaju na tlo i u

vodu, djelujui na taj nain na ljude, objekte i ivi svijet u cjelini. Dok se upotrebom
visokih dimnjaka eliminie opasnost od vrnih kratkotrajnih koncentracija, s druge
strane se javljaju posljedice dugotrajnog djelovanja zagaujuih materija u malim
koncentracijama. Sloeni mehanizam transporta i inerakcije moe uzrokovati znaajno
poveanje sekundarnih produkata na lokacijama znatno udaljenim od samog izvora.
1,0

SO2

0,5

H2SO4
MeSO4
10
0

20
500

30
1000

40

50
1500

60

70
2000

80

t [h]
R [km]

Slika 3. Prostorni i vremenski raspored koncentracija

SO2, H2SO4 i MeSO4 iz velikog izvora

Vidi se da na rasprostiranje zagaujuih materija utiu:

nain gradnje (visina dimnjaka i njegov popreni presjek)
lokacija (odabiranje mjesta sa datim orolokim i meteorolokim parametrima)
meteoroloki uslovi podruja (strujanje, visinski temperaturni gradijent).
Za potrebe razvoja i koritenja modela raznoenja zagaujuih materija od
znaaja su, uz definisanje karakteristika emisija, odgovarajui meteoroloki podaci
lokacije. Meteoroloki elementi veoma utiu na nain i intenzitet prenoenja polutanata
u atmosferi. Neki karakteristini oblici topografije imaju jasno izraen uticaj na
meteroloke elemente, a preko njih i na prostornu raspodjelu aerozagaenja. Npr.
kotline imaju osobinu da se u njima zadrava hladan i stabilan zrak sa vrlo slabim
turbulentnim kretanjem i malim brzinama vjetra. Ako se u takvoj sredini nalazi izvor
zagaenja, zagaujue materije nee biti transportovane, ve e se samo sporo difuzno
iriti. Istraivanja difuzije u problemu izbaenih dimnih gasova u7kazuju na bitnu ulogu
stabilnosti prizemnih slojeva atmosfere. Stabilnost kao posebno svojstvo atmosfere ,
bez obzira na druge meteoroloke parametre, omoguava slabiju ili jau difuziju dimnih
gasova. Kriteriji stabilnosti atmosfere se kreu od labilne atmosfere kada je difuzija
gasova izrazito velika, pa do najstabilnije atmosfere kada je difuzija gasova neznatna.
Prelaznom stanju izmeu ova dva ekstrema odgovara niz sluajeva. Primjer sluajeva
izrazito stabilne atmosfere predstavlja pojava tzv. inverzije temperature kada dolazi do
stvaranja inverzionog sloja zraka (postojanje toplijeg zraka iznad prizemnog hladnog),
pa je irenje navie blokirano.

3.3. Depozicija procesi uklanjanja zagaujuih materija iz zraka

12

Rije je o procesima iji je rezultat smanjenje koncentracije zagaujuih materija

njihovim uklanjanjem iz atmosfere (prelazak na tlo ili hidrosferu). Ovo uklanjanje se
moe ostvariti putem fizikih procesa ili hemijskih reakcija.
U procese uklanjanja spadaju sljedei procesi:
1. suha depozicija - taloenje zagaujuih materija bez prisustva kie
2. mokra depozicija - depozicija uz prisustvo padavina.
3. mehanizam hemijske transformacije polutanata
O mehanizmima depozicije ovdje nee biti vie rijei, osim to e se napomenuti
da danas postoje metode kojima je mogue proraunom predvidjeti efekte ovih pojava.
Kod depozicije karakteristian je pojam vrijeme poluraspada. To je vrijeme za koje se, u
sluaju da je emisija jednaka nuli, koncentracija polutanta smanji za jednu polovinu
poetne vrijednosti. Vrijeme poluraspada razliito je za svaku zagaujuu materiju, a
zavisno je prvenstveno od koncentracije zagaujue materije. Za vrijeme poluraspada
vezan je i pojam brzine depozicije koja je jednaka odnosu visine sloja zagaenog zraka
i vremena poluraspada. Ova brzina je reda veliina 0,5 1 m/s, ali moe biti i mnogo
manja.
Zagaujue materije, u obliku u kojem su bile u atmosferi ili hemijski izmjenjene,
odlazei procesom depozicije na tlo ili hidrosferu, vre zagaivanje ovih dijelova Zemlje
(poveanje kiselosti zemlje ili jezera, dejstvo na tlo itd.). Depozicija estica se prati
mjerenjem sedimenta, a kod mokre depozicije mjerenjem kiselosti padavina.

3.4. Kvalitet zraka

Rezultat procesa emisije, rasprostiranja i depozicije materija iz atmosfere je
odreena koncentracija date zagaujue materije u zraku. S obzirom da se u toku
vremena mijenjanju sve ove tri veliine, a da su one razliite gledano i teritorijalno, to se
kvalitet zraka mijenja i u vremenu i u prostoru.
Vremenska promjena kvaliteta zraka
Promjene emisije u toku vremena, naroito uslova rasprostiranja i depozicije mogu
biti tako velike da vrijednosti zagaenosti zraka neobino fluktuiraju sa vremenom.
Znai vrijednosti zagaenosti zraka su sluajne veliine. Ocjena kvaliteta zraka nije
mogua bez odgovarajue statistike analize to iziskuje da se praenje vri pomou
dva parametra. Dobar je nain da se skup rezultata mjerenja zagaenosti zraka uredi,
te da se kao mjerilo visoke koncentracije (kratkotrajno djelovanje) uzme vrijednost
visokog percentila, a kao mjerilo dugotrajnog djelovanja usvoji neka od statistikih
veliina koje definiu srednju vrijednost (npr. aritmetika sredina).
Prostorna raspodjela koncentracija zagaujuih materija
Ukoliko se radi o pojedinanom izvoru emisije, onda e, posmatrano po visini
emitovanja, koncentracija zagaujuih materija, zbog mehanizma konvekcije i difuzije
pri raznoenju, da opada sa poveanjem udaljenosti od izvora.
Ako se radi o niskom izvoru (npr. automobil) onda e to vaiti i za prizemne
koncentracije (na nivou tla). Meutim, ukoliko se radi o visokom dimnjaku, profil
koncentracije pri tlu e se razlikovati od profila na efektivnoj visini emitovanja. Poevi
od izvora, koncentracija na tlu e biti jednaka nuli idui niz vjetar sve dok, ve
13

razrjeena, dimna struja ne dotakne tlo. Tada koncentracija poinje da raste do

maksimalne vrijednosti, a zatim opada. Naravno, za jedan isti izvor, ova slika se,
zavisno od promjene meteorolokih parametara mijenja npr. mjesto maksimalne
koncentracije nekada je blie, a nekada dalje od izvora. Stoga se, a i zbog toga to
postoji interferencija uticaja veeg broja izvora, vrijednosti koncentracija sa date
povrine (ukoliko ona ima jednu odreenu namjenu) usrednjavaju.

3.5. Djelovanje zagaenog zraka

S obzirom da se kroz bioloki razvoj ovjek privikao na odreene koncentracije
materija koje uestvuju u razmjeni izmeu tla i atmosfere jasno je da, uslovno reeno,
ne postoje tetne materije nego samo tetne koncentracije. Izvjesno je da prirodne
(fonske) koncentracije predstavljaju za ivi svijet ekoloki optimum. Meutim, vana je
injenica da rastojanje izmeu ekolokog optimuma i pesimuma, mada je zavisno od
vrste materije, nije tako malo. To znai da izmeu optimuma i pesimuma postoji itav niz
karakteristinih vrijednosti koncentracija koje izazivaju manje ili vie tetne posljedice po
ivi svijet.

Slika 4. Karakteristini nivoi koncentracija hemijskih primjesa u atmosferi

Prikaz ovih koncentracija je dat na slici 4. Na toj slici ekoloki optimum (1) je
najnia vrijednost, a ekoloki pesimum (5) najvia karakteristina vrijednost. Izmeu njih
se nalaze koncentracije koje mogu podnijeti, bez lako uoljivih posljedica samo radno
sposobne osobe i to samo dio vremena u toku sedmice (4), kao i znaajno nie
koncentracije koje ne izazivaju akutno tetno dejstvo kod zdravih osoba (koncentracije
izmeu nivoa (2) i (3)). U problematici ivotne sredine znaajan je interval koncentracija
izmeu nivoa (2) i (3). To su koncentracije znatno vie od prirodnih, ali takve da jo
uvijek ne izazivaju bilo kakve tetne posljedice na ovjeka u toku cijelog ivota (2),
odnosno ne izazivaju akutno tetno dejstvo. Slina razmatranja bi se mogla napraviti za
biljke i za ivotinje, s tim to su kod njih karakteristine vrijednosti sa slike 4. znatno
nie.
Prema tome, atmosferski zrak u kojeg se emituju zagaujue materije ne mora da
bude zagaen. Zrak se smatra zagaenim samo ukoliko se dinamika ravnotea
14

izmeu emisije date materije i samoienja postigne na tako visokom nivou da su

njene koncentracije nie od usvojenih vrijednosti koje se smatraju tetnim i ako se u
atmosferi pojave primjese koje nisu karakteristine za nju i za koje ne postoji (efikasan)
prirodni mehanizam razgradnje i samoienja.
Prema tome, materije koje su dovele do zagaenog zraka su tada zagaujue
materije, a emisija ovih materija je zagaivanje zraka. Pod terminom zagaenost zraka
smatrala bi se koncentracija zagaujuih materija u atmosferi datog podruja. Unos ovih
materija u ive organizme, odnosno adsorpcija od strane materijala naziva se imisija.
Djelovanje navedenih gasova je posljedica fizikalnih i hemijskih procesa. Uticaj
polutanata koji su posljedica emisija iz termoenergetskih postrojenja se moe grubo
podijeliti na uticaj primarnih polutanata i uticaj sekundarnih polutanata. Primarni
polutanti se emitiraju direktno iz izvora u atmosferu, a sekundarni se formiraju u
atmosferi kao rezultat hemijskih reakcija u kojima uestvuju primarni polutanti.
Poveane koncentracije nekih supstanci u zraku ugroavaju zdravlje na razliite
naine tako to izazivaju bolesti disajnih organa, upalu sluzokoe, infekcije, trovanja itd.
Posljedice zagaenog zraka na zdravlje ljudi se dijele na hronine i akutne posljedice.
Razlika izmeu hroninih i akutnih posljedica uticaja kvaliteta zraka na zdravlje je u
vremenskom razdoblju u kojem se posljedice nakon boravka u zagaenoj okolini
pojavljuju.
Precizno utvrivanje zdravstvenih posljedica atmosferskih emisija trai
raspolaganje velikim statistikim uzorkom uz primjenu dueg vremena posmatranja.
Veza izmeu doze i zdravstvenih posljedica odreuje se na temelju posmatranja
odreene grupe stanovnitva kroz neko vrijeme. Do danas su sa najveom sigurnou
ustanovljene zdravstvene posljedice izlaganja organizma atmosferi s odreenim
sadrajem lebdeih vrstih estica i prizemnog ozona. Uticaj na zdravlje zavisi od
veliine estica. U naelu, to su estice manje, to dublje prodiru u organizam i ima vei
uticaj na zdravlje. Veina podataka u studijama koje se bave ovom problematikom se
odnosi na estice promjera 10 m koje su u literaturi poznate pod nazivom PM 10. Manje
podataka o uticaju na zdravlje postoji za sitnije estice. U novije vrijeme dio studija
zdravstvenih posljedica razmatra djelovanje estica promjera oko 2,5 (s oznakom
PM2,5).
Zdravstveni uticaj vrstih estica se povezuje s sadrajem sumpornih i azotnih
oksida u atmosferi. Ta jedinjenja se u atmosferi transformiu u sulfate i nitrate koji
djeluju kao aerosoli odnosno kao suspendovane vrste estice. U nekim studijama se
uticaj SO2 na zdravlje tretira odvojeno od aerosola, meutim prema miljenju mnogih
autora tanijim mjerenjem koncentracije malih vrstih estica taj se odvojeni uticaj gubi.
Sastojci fotohemijskog smoga tetno djeluju na ljudski organizam i mogu
prouzrokovati oslabljen vid, iritaciju oiju, smanjen imunitet, podraenost respiratornog
trakta, nastajanje ili intenziviranje postojeih hroninih bolesti plua te ostale
zdravstvene uticaje. Osim toga, ozon kao jaki oksidans izaziva tete na materijalima i
biljkama, te moe smanjiti agronomsku produktivnost za 5-15%.
Djelovanje kiselih gasova je znaajno i putem tzv. kiselih kia. Kisele kie (kie ija
je pH vrijednost manja od 5,6) nastaju kondenzacijom pare u oblaku koji sadri
sumporne i azotne okside, ili spiranjem ovih substanci koje se nalaze ispod baze
oblaka. Vrijednost pH u ovm sluaju moe da bude ak ispod 4. One tetno djeluju na
15

ume, poljoprivredne usjeve, kao i izgraena dobra (korozija, razgradnja graevina

sainjenih od krenjaka ...).
Djelovanje sumpornih oksida u atmosferi
Temeljni uticaj SO2 je posljedica hemijske reakcije tog gasa s vodom u atmosferi
pri emu nastaje sumporasta i sumporna kiselina. Nastajanje ove druge je uvjetovano i
postojanjem u atmosferi slobodnih radikala +H i -OH i slobodnog kiseonika, koji nastaju
djelovanjem sunevog zraenja. Hemijskim reakcijama slobodnih radikala i
elementarnog kiseonika nastaju vodonikov peroksid (H 2O2) i ozon (O3). Ova jedinjenja
reagujui sa sumpornim dioksidom stvaraju sumpornu kiselinu. Sumporna kiselina je
lako topiva u vodi, te je apsorbuju i otapaju kapljice vode u atmosferi. Posljedica tih
procesa su kisele kie koje tetno djeluju na biljni svijet.
Jedna od karakteristika SO2 je kratko rezidentno vrijeme tog gasa u atmosferi
(nekoliko dana). Sumporna kiselina je lako topiva u vodi, pa je atmosfera brzo izluuje
kao kiselu kiu. Ako se zna da je rezidentno vrijeme SO 2 u atmosferi samo nekoliko
dana tada je podruje djelovanja kiselih kia ogranieno na zonu od nekoliko stotina
kilometara oko izvora SO 2. Uticaj SO2 na okolinu, dakle, ima lokalni odnosno regionalni
karakter.
Djelovanje kiselih kia se moe umanjiti jedino propisivanjem dozvoljene
koncentracije SO2 u dimnim gasovima termoenergetskih postrojenja. Vano je
napomenuti da SO2 poveava refleksiju sunevog zraenja i time do izvjesne mjere
moe kompenzirati efekat staklenika prouzrokovan djelovanjem staklenikih gasova.
Ovaj efekat se naziva albedo efekat.
Djelovanje azotnih oksida u atmosferi
Azotni oksidi u atmosferi se pojavljuju u tri hemijska jedinjenja: N 2O, NO i NO2.
Jedinjenja NO i NO2 se zajednikim imenom nazivaju NO x. Koncentracija azotnih oksida
u atmosferi je relativno mala, a meu njima daleko preovladava N 2O. Od ukupne mase
azota u atmosferi N2 ini 99,99%. Od malog ostatka do 100%, 99% ini N 2O a svega
1% NOx. Rezidentno vrijeme N2O u atmosferi je oko 120 godina. Glavnina NO x koja se
emituje u atmosferu je u obliku NO. To jedinjenje prelazi u NO 2 oksidacijom u atmosferi.
Bez obzira na malu zastupljenost u atmosferi NO x moe imati znaajan uticaj na
okolinu. Taj se uticaj manifestuje na tri naina:
1. nastanak kiselih kia
2. stvaranje ozona u troposferi
3. uticaj na koliinu azota u stratosferi
Djelovanje azotnih oksida na koncentraciju stratosferskog ozona
Sadraj ozona u atmosferi je od bitnog znaaja za bioloke procese na Zemlji.
Najvei dio ozona se nalazi u viim slojevima atmosfere, tj. u stratosferi. Tamo ozon
nastaje spajanjem molekula O2 sa slobodnim kiseonikom. Slobodni, pak, kiseonik
nastaje disocijacijom molekula O2 pod djelovanjem ultraljubiastog zraenja ( < 242
nm). Azotni oksidi, zajedno s nekim drugim molekulama djeluju kao katalizatori u
procesu razgradnje ozona. Time azotni oksidi u stratosferi doprinose smanjenju
koncentracije ozona i izazivaju posljedice koje takvo smanjenje nosi. Stratosferski ozon

16

je odgovoran za apsorpciju ultraljubiastog zraenja u podruju talasnih duina 200 300 nm.

Djelovanje azotnih oksida na koncentraciju prizemnog ozona

Tokom 1940.-ih godina, nakon prouavanja pojave oteenja vegetacije u
podruju Los Angelesa, zbog tzv. fotohemijskog smoga, se otkrilo da je glavni uzrok tog
oteenja ozon. Ozon i ovdje nastaje spajanjem molekula kiseonika sa slobodnim
atomima kiseonika. Meutim, slobodni atomi kiseonika ne nastaju disocijacijom
molekula O2 kao u stratosferi nego raspadom molekula NO 2 u troposferi (hemijska
reakcija NO2 NO + O). Za taj proces je, takoe, potrebno Sunevo zraenje, ali
proces nastaje kod mnogo veih talasnih duina ( < 410 nm) kakvo dopire do
troposfere. Analize pokazuju da se rekombinacija postojeeg NO u NO 2 ne odvija na
raun postojeeg ozona.
U svom djelovanju na promjenu koncentracije ozona u atmosferi molekule NO 2
djeluju, dakle, viestruko: u stratosferi pospjeuju razgradnju ozona (djeluju kao
katalizator hemijskoj reakciji 2O33O2), a dijelom je smanjuju zbog hemijske reakcije sa
jedinjenjima hlora, a u troposferi, zbog razgradnje pod djelovanjem elektromagnetnog
zraenja veih talasnih duina, jedan su od uzronika nastanka prizemnog ozona.
Razgradnja stratosferskog ozona i nastanak prizemnog ozona su ekoloki tetni.
Razgradnja stratosferskog ozona slabi apsorpciju tetnih ultraljubiastih zraka u
stratosferi i omoguava njihov prodor do povrine Zemlje gdje izazivaju tetne uinke na
ivi svijet. Prizemni ozon je uzrok fotohemijskog smoga i tetan je po zdravlje.
Uticaj polutanata na ume
Principijelno se moe rei da do izumiranja uma dolazi zbog djelovanja dva
razliita lanca zagaivanja - zraka i zemlje.
1. Kvalitet zraka moe izazvati oteenja asimilacionih organa na vanjskoj povrini
listova. To uzrokuje smanjenje fotosinteze. Krajnja posljedica je oteenje korijena
biljke i usporen rast biljke.
2. Poveana kiselost u zemlji izaziva oteenje korijena biljke. Naime, u poetku dolazi
do pojaanog rasta biljki zbog nagomilavanja azota iz zagaenja. Meutim, vrlo brzo
slijedi pojaano nagomilavanje kiselina i tekih metala. Dalje opadanje pH-vrijednosti
dovodi do gubitka hranljivih supstanci i oslabljenog uzimanja magnezijuma i
kalcijuma. Posljedica je oteenje korijena biljke, ope slabljenje vitalnosti biljke i na
kraju odumiranje.
Uticaj polutanata na vegetaciju i poljoprivredne usjeve
Sumporna jedinjenja u malim koncentracijama djeluju ak i povoljno na raslinje a
azotna jedinjenja su sastavni dio vjetakih ubriva. Tek su vee koncentracije SO 2 i
NOx tetne zbog izazivanja kiselih kia i smanjenja pH-vrijednosti zemljita.
Kisele kie su veoma tetne za ume, pogotovo etinarske. Proces unitavanja
uma zbog djelovanja kiselih kia se u literaturi naziva defolijacija. Indirektno tetno
dejstvo azotnih oksida na vegetaciju se ogleda u nastanku prizemnog ozona koji takoe
djeluje veoma tetno na vegetaciju.
17

Uticaj polutanata na graevine i spomenike kulture

Uticaj polutanata na graevine je sa dovoljnom preciznou utvren za SO 2, a
neto manje pouzdano za NO x, vrste estice i ozon. Uticaj se ogleda u koroziji
metalnih konstrukcija i oteenjima kamenih skulptura, klesanih ukrasa i boje. Meutim,
razdvajanje uzroka propadanja graevina na uticaj normalnog starenja i na uticaj
dodatnog stepena zagaenja zraka zbog rada termoenergetskih postrojenja je veoma
teko. Prema procjenama naunika tete od uticaja na graevine zbog rada
termoenergetskih postrojenja su bitno manje od teta za zdravlje ljudi.
Kada su u pitanju termoenergetska postrojenja na ugalj onda se njihovi uticaji na
okolinu razmatraju s obzirom na lokalni, regionalni i globalni karakter. Uticaji lokalnog
karaktera su vezani za promjenu mikroklime i uticaj na zdravlje lokalnog stanovnitva i
to uglavnom zbog povienih koncentracija zagaujuih tvari u prizemnim slojevima
atmosfere. Rije je o povienim koncentracijama SO2, NOx, organskih spojeva, vrstih
estica i tekih metala. Uticaji regionalnog karaktera su vezani za pojave zakiseljavanja,
fotooksidacije i eutrofikacije. Globalni uticaj termoenergetskih postrojenja se sastoji u
poviavanju koncentracije staklenikih gasova.

3.6 Elementi strategije zatite zraka od zagaivanja

Strategija zatite od zagaivanja zraka je nastala tamo gdje i samo zagaivanje, tj.
u industrijski najrazvijenijim zemljama, a oslanja se na iskustvo dugo preko 100 godina.
Osnovni cilj upravljanja kvalitetom zraka je omoguavanje industrijskog razvoja uz
istovremeno obezbjeenje povoljnih fizikih i hemijskih karakteristika zraka. U pogledu
hemijskih karakteristika zraka, pod povoljnim karakteristikama se podrazumijeva
odreeni optimum izmeu zahtjeva za to istijim zrakom i zahtjeva za obavljanjem
aktivnosti kojim se zrak zagauje.
Pristup problematici zagaivanja zraka se mijenjao uporedo sa promjenom
problema vezanih za zagaivanje i zagaenost zraka. Praksa zatite zraka ukazuje na
tri generacije zatite zraka. To su: regulisanje zagaivanja zraka, upravljanje kvalitetom
zraka i odrivi razvoj. Svaka generacija pristupa problematici zagaivanja zraka sadri u
sebi prethodnu generaciju, ali djeluje ire i dublje. Prva generacija se odlikuje
ekolokim, druga tehnolokim, a trea drutveno-razvojnim pristupom. U treoj
generaciji se ponovo pojavljuje i ekoloki pristup u funkciji razvoja drutva na prirodnim
osnovama.
Regulisanje zagaivanja zraka kao pristup problematici zagaivanja zraka ima
tradiciju dugaku preko 150 godina. Ekolozi i medicinari su ustanovili uticaje loeg
kvaliteta zraka i upozorili na opasnost. Rezultat je ograniavanje zagaenosti zraka, a
da bi se to postiglo, istovremeno i ograniavanje zagaivanja zraka. Na taj nain
stvorena je prva strategija zatite zraka koja se zasnivala na ograniavanju zagaivanja
i ograniavanju zagaenosti, a to je osnov i savremenog pristupa.
Upravljanje kvalitetom zraka je iri koncept od koncepta regulisanja kvaliteta
zraka. Ustvari, koncept regulisanja zagaivanja se proiruje na taj nain to se vri
18

prognoziranje zagaenosti kod izgradnje novih naselja ili novih postrojenja koja emituju
zagaujue materije. Gradnja je dozvoljena samo ako su preduzete sve tehnikotehnoloke mjere da zagaenost bude u dozvoljenim granicama, kao i to da se koristi
savremena tehnologija koja e omoguiti da zrak bude ist koliko je to tehniki mogue,
a ne koliko je to medicinski dozvoljeno.
Odrivi razvoj postavlja pitanje zbog kakvog zadovoljavanja i kojih ljudskih potreba
se zrak zagauje, a kako je kvalitetan zrak vri se usklaivanje ljudskih potreba.
Usklaivanje se vri u okviru vie sektora, pri tome ne zaboravljajui primjenu
savremenih tehnolokih mjera, niti osnovni koncept ograniavanja zagaivanja i
zagaenosti.
Regulisanje zagaivanja zraka
Regulisanje zagaivanja zraka kao najstariji pristup daje osnovu svim kasnijim
generacijama pristupa zraku. Ovaj pristup trai zadovoljenje dva prilino nezavisna
uslova: dozvoljene emisije i dozvoljene zagaenosti. Ove vrijednosti se propisuju
dravnom regulativom. Dozvoljena emisija je vrijednost izvedena iz tehno-ekonomskih
kriterija, tj. da emisija ne bude vea nego to omoguavaju tehno-ekonomski uslovi
drave. Dozvoljena zagaenost (kvalitet zraka) je vrijednost izvedena iz ekolokosanitarnih krtiterija, tj. iz zahtjeva da kvalitet zraka ne bude ispod vrijednosti koje se
smatraju tetnim, s tim to je prihvaen odreen rizik po zdravlje kako se ne bi usporio
razvoj.
Upravljanje kvalitetom zraka
Upravljanje kvalitetom zraka u sebi sadri kompletan pristup regulisanja
zagaivanja, ali ga proiruje i produbljuje. Ovaj pristup poveava broj mjera za
ogranienje emisije ne samo kroz brojane vrijednosti koje se odnose na postrojenja,
nego i kroz izbor vrste goriva, izbor tipa i obima proizvodnje, poboljane termike
izolacije zgrada. Osim toga, razvoj sektora koji su povezani sa zagaivanjem se
usmjerava kako bi se emisije smanjivale (racionalizacija potronje energije, koritenje
neugljinih nosilaca energije, tehnoloki razvoj itd.). Upravljanje kvalitetom je strategija
koja se danas koristi u svijetu. Primjena ove strategije se podupire i ekonomskim
stimulansima i destimulansima, dobrovoljnim sporazumima, dravnim programima,
meunarodnom saradnjom. Vaan element ovog pristupa je i studija uticaja na kvalitet
zraka koja dokazuje da su pravilno odreeni kapacitet, izabrana tehnologija, ukljuujui i
opremu za preiavanje dimnih gasova, parametri dimnjaka, lokacija.
Odrivi razvoj
Odrivi razvoj je trea generacija strategije zatite kvaliteta zraka i predstavlja
proirenje i produbljenje pristupa Upravljanja kvalitetom zraka. Odrivi razvoj se bazira
na usaglaavanju potreba, kako onih egzistencijalnih (kvalitet zraka), tako i onih koje se
zadovoljavaju ljudskim aktivnostima, i to ne samo sadanjih nego i buduih generacija.
Odrivi razvoj ima i svoje alate gdje je najvaniji Procjena ivotnog ciklusa proizvoda
kojom se odreuju okolinski uticaji u cijelom ivotnom ciklusu proizvoda. Za razliku od
Studije uticaja iji je osnovni cilj bio dokazivanje zadovoljenosti propisa dozvoljenog
zagaivanja i dozvoljene zagaenosti, osnovni cilj Procjene ivotnog ciklusa proizvoda
je pronalaenje optimalne varijante zadovoljavanja ljudskih potreba posmatrano i sa
ekonomskog i sa okolinskog aspekta. Odrivi razvoj na taj nain djeluje meusektorski i
omoguuje donoenje dugorono optimalnih rjeenja.
19

Analogno generacijama zatite kvaliteta zraka, postoje i tri nivoa mjera za zatitu
kvaliteta zraka. Mjere za zatitu kvaliteta zraka mogu biti sanacione, preventivne i
razvojne, i one se odnose kako na postrojenja tako i na podruja. Na nivou prve i druge
generacije, zatita zraka se regulie zakonima i pravilnicima, tj. na nivou preventivnih i
sanacionih mjera.

3.7. Pokazatelji i standardi u oblasti ouvanja kvaliteta zraka

Na nivou prve i druge generacije strategije zatite kvaliteta zraka, odnosno na
nivou sanacionih i preventivnih mjera, vaan elemenat regulisanja kvaliteta zraka je
primjena pokazatelja i standarda.
Tab. 2. Generacije zatite zraka i nivoi mjera
generacije
3. generacija
2. generacija
1. generacija

mjere
integralno planiranje
prognoziranje i
usaglaavanje
ogranienje

dokumenti
razvojne
preventivne

strategija razvoja
zakon i pravilnici

sanacione

Pokazatelji se odnose na emisiju, procese samoienja atmosfere, kvalitet zraka i

tetne posljedice. Pokazatelji emisije su godinja emisija i koncentracija date
zagaujue materije u izlaznim gasovima, a pokazatelji kvaliteta zraka su prosjene
godinje vrijednosti i neke statistike mjere disperzije. Trendovi su u razvijenim
zemljama da to bude 98. percentil.
Standardi predstavljaju standardizirane pokazatelje i vano je zapaziti da postoje
dvije kategorije standarda: tehnoloki i ekoloki standardi. Tehnolokim standardima se
nastoji osigurati primjena raspoloivih tehniko-tehnolokih mjera u okvirima
ekonomskih mogunosti, bez obzira na broj izvora, veliinu emisije i ugroenost
prostora. Primjenom ekolokih standarda se nastoji osigurati da rizik od izvora
zagaivanja zraka ne bude vei od onog koji je u datom drutvu na prostoru date
namjene prihvatljiv.
Tehnolo-ekonomnski standardi granine vrijednosti emisije
Ovi standardi predstavljaju standardizovanu vrijednost koeficijenta emisije, te
imaju istu dimenziju kao i koeficijenti emisije (mg nekog polutanta po m 3 dimnih
gasova). U praksi ovi standardi se nazivaju granine vrijednosti emisije (GVE). Granine
vrijednosti emisije su kompromis izmeu zahtjeva za obavljanje aktivnosti uz to manje
trokove i zahtjeva za smanjenje emisije. Ovi standardi se mijenjaju uporedo s razvojem
tehnike i nauke. Stoga se razlikuju standardi za nova postrojenja (GVE n) i standardi za
postojea postrojenja (GVEp). Svako postrojenje emituje vei broj polutanata, ali se
standardiziraju samo neki; najuticajniji ili onaj polutant koji reprezentuje i druge
polutante, a ponekad samo oni ija se emisija moe regulisati ili oni iju je emisiju
relativno lako mjeriti.
Sanitarno-ekoloki standardi granine vrijednosti zagaenosti i depozicije
Kod definisanja standarda dozvoljene zagaenosti (ili standardi kvaliteta zraka)
potrebno je nainiti uslovnu podjelu ovjekove sredine na ivotnu sredinu i radnu
sredinu. Standardi dozvoljene zagaenosti za radnu sredinu se zovu Maksimalne
20

dozvoljene koncentracije (MDK) i nisu od naroitog znaaja za problematiku planiranja

kvaliteta zraka u ivotnoj sredini. Standardi dozvoljene zagaenosti za ivotnu sredinu
se nazivaju Granine vrijednosti zagaenosti ili Granine vrijednosti kvaliteta zraka.
Granine vrijednosti zagaenosti su kompromis izmeu zahtjeva da kvalitet zraka bude
takav da ne postoji nikakav tetni uticaj na ivi svijet i materijale i zahtjeva za
obavljanjem aktivnosti koje zagauju zrak unutar prihvatljivih trokova poslovanja.
Dozvoljena zagaenost u ivotnoj sredini se regulie graninim vrijednostima
zagaenosti (GVZ) u urbanim i industrijskim podrujima i strogim graninim
vrijednostima zagaenosti (SGVZ) u rekreacionim i posebno zatienim podrujima.
Vrijednosti GVZ i SGVZ su znatno stroije nego vrijednosti MDK iz sljedeih
razloga: u radnoj sredini se nalaze samo zdravi ljudi 8 sati dnevno, a u ivotnoj sredini
se nalaze i djeca, stariji ljudi i bolesnici - znai osobe znatno osjetljivije na zagaen zrak
i to u duem vremenskom periodu. Prekoraenje GVZ-a ne znai da e zdravlje ljudi
biti ozbiljno ugroeno. Ono e to biti u sluaju znaajnog prekoraenja GVZ-a. Za takve
situacije propisuju se vrijednosti koncentracija za alarmna stanja Prag upozorenja i
alarmnih stanja predstavljaju visoke vrijednosti koncentracija zagaujuih materija u
atmosferi koje se mogu pojaviti nekoliko dana u godini u sluaju izuzetno nepovoljnih
meteorolokih uslova koji definiu mehanizme samoienja atmosfere, kaoda je
potrebno obavijestiti stanovnitvo kako osjetljive poplacije ne bi izlazile na ulicu,
odnosno, kada je potrebno poduzeti hitne mjere sniavanja emisija (ogranienje ili
zabrana saobraaja), sniavanje kapaciteta industrije ili prelazak na alternativne
tehnologije, goriva i sirovine.
Standardi SGVZ ne samo da su standardi koji treba da vae za rekreaciona i
posebno zatiena podruja, nego predstavljaju i cilj kojem treba teiti i u urbanim i
industrijskim podrujima. Standardi SGVZ su priblino dva puta stroiji od standarda
GVZ. S obzirom da su vrijednosti zagaenosti sluajne veliine - u toku odreenog
perioda podloni promjeni emisije, a naroito razliitim uslovima rasprostiranja - to se
svaki od ova dva standarda definie sa po dvije veliine: prva sa indeksom d
(dugotrajna) i druga sa indeksom k (kratkotrajna).
Jasno je da obje vrste standarda uvijek moraju biti zadovoljene. Ukoliko se
zahtijeva samo potivanje ekolokih standarda izgradnjom prvih nekoliko postrojenja
bila bi dostignuta vrijednost dozvoljene zagaenosti i dalja gradnja na tom prostoru ne
bi bila mogua. Osim toga, ako je zrak u datom podruju prekomjerno zagaen, tada u
pravnom smislu krivac ne postoji i veoma teko se dolazi do iznalaenja mjera sanacije.
Primjenom ovakve strategije zatite zraka u podruju koje jo nije optereeno izvorima
zagaivanja zraka, vrlo brzo se popuni kapacitet atmosfere, to biva konica daljem
razvoju. S druge strane, ukoliko se trai samo pridravanje tehnolokih standarda tada
bi se sabiranjem uticaja veeg broja izvora sa ogranienom emisijom dolo do
prekomjerne zagaenosti zraka.
Mada se pokazalo neophodnim pridravanje obaju standarda, u praksi, zavisno od
razliitih okolnosti, jedna ili druga vrsta standarda ipak ima prednost. U uslovima male
emisije zagaujuih materija nekog podruja od prioritetnog znaaja je potivanje
standarda dozvoljene emisije. U uslovima velike gustine emisije, odnosno slabog
intenziteta ventilacije, gdje su ve dostignute vrijednosti dozvoljene zagaenosti od
primarnog znaaja je pridravanje standarda dozvoljene zagaenosti zraka.
Pridravanje standarda dozvoljene zagaenosti zraka u ovim uslovima dovodi do daljih
postroavanja standarda dozvoljene emisije, ili to je ee, utie se izborom lokacije i
parametrima dimnjaka na poboljanje uslova samoienja atmosfere.
21

Davanje prednosti odreenoj vrsti standarda zavisi i od toga o kojoj se

zagaujuoj materiji radi. Kod vrstih estica, gdje su metode ienja dimnih gasova
najrazvijenije i najjeftinije, a pogotovo kod ai i drugih produkata nepotpunog
sagorijevanja gdje se ogranienjem emisije poveava efikasnost loita, sigurno je da
treba dati prednost primjeni tehnolokih standarda. Kod sumpor dioksida, gdje najee
ne postoje tehno-ekonomske mogunosti ogranienja emisije, preostaje mogunost
regulisanja vrsta goriva koje se mogu spaljivati (prema sadraju sumpora), odnosno da
se razvoj ostvaruje uz potivanje standarda dozvoljene zagaenosti zraka.
Strategija ouvanja istoe zraka
Skup aktivnosti oko propisivanja istoe zraka primjenom standarda naziva se
strategijom ouvanja istoe zraka i one se ostvaruju na nivou druge generacije zatite
zraka. Od poznatih strategija zatite zraka u svijetu poznate su sljedee:
princip najboljih tehnolokih mjera (razvijen u Velikoj Britaniji) gdje ne postoje
brojane vrijednosti ni za standarde dozvoljene emisije ni za standarde za kvalitet
zraka, nego se iste odreuju na bazi multidisciplinarnog rada strunjaka raznih
specijalnosti za svaki sluaj posebno
princip najboljih tehnolokih mjera (razvijen u Njemakoj, Japanu i USA) gdje se od
postrojenja uvijek trai primjena tehnolokih standarda na nivou tehno-ekonomskih
mogunosti drave
princip maksimalnog koritenja prirodnih sposobnosti samoienja atmosfere
(razvijen u bivem SSSR, a primjenjen u Poljskoj i bivoj SSR)
princip minimalnih trokova (primjenjen u bivoj SSR kod odreivanja naina
snienja emisije SO2 za 30%) koji se sastoji u propisivanju snienja emisije kod onih
postrojenja gdje su najnii trokovi snienja po jedinici mase emitovanih polutanata.
princip dozvola-licenci (primjenjuje se u Austriji, vedskoj, Finskoj) koji predstavlja
kombinaciju principa najboljih raspoloivih mjera i najboljih tehnolokih mjera
U okviru gore navedenih strategija karakteristina su dva podprincipa koji se mogu
koristiti unutar svakog od pet uoenih principa:
podprincip zoniranja to znai da isti propisi ne zavise za cijelu zemlju nego se
propisuju obaveze primjene stroijih tehnolokih standarda za neke dijelove drave)
podprincip ekonominog dogovora (razvijen u USA i Njemakoj gdje je mogue da
obavezu snienja emisije jedno postrojenje prenese na drugo ukoliko se time
postiu nii trokovi uz isti efekat na zatitu zraka

3.8. Monitoring emisija i kvaliteta zraka

Drava i preduzee koje ima uticaj na okolinu upravljaju svojim aktivnostima koje
su u vezi sa okolinom. Upravljanje nije mogue bez mjerenja, u ovom sluaju mjerenja
isputanja u okolinu i efekata koji su posljedica tog isputanja. Prema tome sastavni dio
upravljanja razvojem drave i preduzea je postojanje Monitoringa sistema praenja
uticaja na okolinu. U situaciji gdje se sistemi tek uspostavljaju, monitoring se esto svodi
samo na mjerenja i prikupljanja hiljada brojeva koje niko ne koristi. Meutim, monitoring
mora biti u slubi donoenja odluka kako preduzea, tako i drave. Cijeli sistem je
prikazan grafiki sl. 5. Ciklus monitoringa podrazumijeva: (i) utvrivanje cilja mjerenja,
(ii) metoda mjerenja, (iii) naina i mjesta uzorkovanja, (iv) izbor i odravanje opreme, (v)

22

zaduenja operatora sistema, (vi) mjerenja, (vii) evaluaciju rezultata mjerenja i (viii)
sastavljanje izvjetaja o rezultatima monitoringa.
S druge strane, kako ovi podaci slue menadmentu preduzea za upravljanje
aktivnostima koje su u vezi sa okolinom, postoji Ciklus donoenja odluka. Na bazi
izvjetaja iz ciklusa monitoringa sainjavaju se (i) informacije za najvie rukovodstvo.
Na bazi informacija se vre (ii) analize o moguim mjerama za snienje uticaja na
okolinu, te donose potrebne (iii) odluke. Iz odluka slijede (iv) mjere (programi i planovi),
te (v) njihova implementacija. Slijedi (vi) evaluacija efikasnosti poduzetih mjera koja vri
se uz pomo izvjetaja iz ciklusa monitoringa. Tako je cilj monitoinga da da podloge za
donoenje odluka, kao i da se provjeri efikasnost poduzetih mjera. Svaka odluka
najvieg rukovodstva vezana je za pitanje trokova. Nikada se ne primjenjuje ni jedna
mjera zatite okoline, gdje bi trokovi zatite bili vei od koristi proizvodnje. Stoga
rukovodstvo vri Kost-benefit analizu moguih mjera za snienje uticaja na okolinu. Vri
simulaciju efekata pojedinih mjera na okolinu (veliina emisija) i trokova koji su time
prouzrokovani. Podaci te analize kao i podaci izvjetaja monitoringa slue mu za
donoenje odluka.
Na kraju, postoji etvrti karakteristian ciklus to je Ciklus zakonodavstva. Drava
je zakonima utvrdila principe zatite okoline, a brojane vrijednosti utvruje
podzakonskim aktima pravilnicima ili uredbama. Emisioni standardi (granine
vrijednosti emisije) se propisuju na bazi tehno-ekonomskih uslova, a ne ekolokosanitarnih. Tako rezulati monitoringa mogu da ukau na potrebu snienja emisije.
Meutim, ono moe uslijediti samo ukoliko je cjenovno efikasno. Stoga su ciklusi
monitoringa i kost-benefit analize vezani za ciklus zakonodavstva (donoenje
podzakonskih akata u vezi ograniavanja emisije). Saglasno razvoju tehnike i
sniavanju trokova odgovarajue opreme, drava povremeno postoava granine
vrijednosti emisije na ta najvie rukovodstvo preduzea treba da rauna.
Osnovni dijelovi monitoringa su:
1. registar izvora zagaivanja (pravnih lica sa podacima o mjestu i veliini emisije),
2. katastar zagaivanja (teritorijalni pregled veliina emisije),
3. katastar kvaliteta zraka (teritorijalni prikaz koncentracija polutanata u prizemnim
slojevima atmosfere) i, eventualno
4. katastar teta od djelovanja zagaujuih materija.
Da bi se moglo vriti prognoziranje kvaliteta zraka, potrebno je raspolagati, tzv.
atmosferskim modelom, softverom kojim se na bazi podataka iz katastra emisije,
orografskih i meteorolokih parametara moe prognozirati kvaliteta zraka za sluaj
promjene emisije (unoenje novog izvora ili sanacija zagaivanja. Da bi rezultati
prorauna bili pouzdaniji, pogodno je da se model kalibrira na bazi postojeih podataka
(emisija, kvalitet zraka).

23

Slika 5. Monitoring u funkciji donoenja i provjere efikasnosti odluka

Postupak ocjene kvaliteta zraka na bazi uzorkovanja
Kvalitet zraka na nekom podruju moe se ocjeniti (i) mjerenjem, (ii) proraunom i
(iii) kombinovano. Mjerenje i proraun pretpostavljaju uzimanje uzoraka zraka u
vremenu i prostoru, te statistiku obrada podataka. Proraun pretpostavlja koritenje
matematskih modela difuzije. Najpravilniji pristup je kombinovani: izvri se proraun
kvaliteta zraka primjenom modela difuzije, a zatim mjerenjem izvri kalibracija modela.
Kada se govori o prvoj metodi, koja je najrasprostranjenija, vano je saznanje da
se kvalitet zraka ne moe odrediti direktnim mjerenjem, nego uzorkovanjem te obradom
rezultata mjerenja. Kako se radi o uzorkovanju, a imajui posebno na umu da kvalitet
zraka neprekidno osciluje zbog promjena emisije, kao i meteorolokih uslova, od kojih
zavisi rasprostiranje zagaujuih materija, jasno je da se do rezultata ne moe doi bez
statistike obrade. Pri tome je najvanije saznanje da se nikada nee saznati kakav je
kvalitet zraka (kao to se ni sa jednom drugom vrstom mjerenja ne moe tano utvrditi
mjerena veliina), nego se vri procjena vrijednosti uz nastojanje da je greka
(odstupanje od stvarne vrijednosti) to manja, pri emu se ne zna tana mjerena
vrijednost nego interval u kome se ona nalazi sa odreenom pouzdanou. Uz
pretpostavku da je uzorkovanje vreno pravilno (izbor mjerne metode i opreme,
kalibracija opreme, strunost u rukovanju opremom, uzimanje uzoraka u pravom
trenutku), postupak statistike obrade ima slijedei tok:
1. Utvrivanje da li uzorci zadovoljavaju statistike zakonitosti: Rezultati praenja
kvaliteta zraka u velikom broju gradova u svijetu su pokazali da se raspodjela
24

veliina kvaliteta zraka redovno pokorava kumulativnoj normalno-logaritamskoj

raspodjeli; ukoliko to nije sluaj, slijedi zakljuak ili da je dolo do promjene
populacije (promjene u emisiji u toku mjernog perioda, promjene uslova emitovanja,
ubaeni novi izvori, ), ili da je uzorkovanje vreno nepravilno. Ukoliko nije uzet
dovoljan broj uzoraka za dati sluaj, kriva ima karakteristinu deformaciju, te ju je
mogue korigovati, ime se smanjuje mjerna nesigurnost.
2. Da bi se mogla vriti statistika analiza, izvri se ureivanje skupa dobijenih dnevnih
vrijednosti. Nakon ega se formira funkcija raspodjele F mjernih vrijednosti
koncentracija c, kao:
F cm q

gdje je:
q udio izmjerenih vrijednosti koncentracija manjih od c q, u skupu mjerenih
rezultata
cq (q- kvantil; qx100 percentil) vrijednost koncentracije od koje je manje
qx100% izmjerenih vrijednosti
Iz formirane funkcije raspodjele odrede se 95-i percentili zagaenosti i aritmetika
vrijednost koncentracije zagaujuih materija. Dalje se posebno izdvaja maksimalna
izmjerena vrijednost koncentracije cm za koju je pripadna vrijednost funkcije raspodjele
qm ocjenjivana po obrascu:
1

F cm qm 1
n

gdje je:
n ukupan broj izmjerenih vrijednosti (npr. za n=360; F(c m)=99,72%)
3.

Kada se utvrdi zakonitost (izgled krive), onda se iz nje odreuju karakteristine

vrijednosti (aritmetika sredina, 95-i ili 98-i percentil). Ove vrijednosti je potrebno
uporediti sa odgovarajuim normama za granine vrijednosti zagaenosti (GVZ) koje
se propisuju pojedinano za svaku vrstu zagaujuih materija. Postoji propis o
dugotrajnoj graninoj vrijednosti zagaenosti (GVZ d) koji se odnosi na dugotrajno
djelovanje i propis o kratkotrajnoj graninoj vrijednosti zagaenosti (GVZ k) koji se
odnosi na kratkotrajno djelovanje. Poreenjem rezultata statistike obrade sa
odgovarajuom vrijednou GVZ-a dobija se ocjena kvaliteta zraka posmatranog
podruja. Mnogi savremeni mjerni ureaji imaju softver za proraun statistikih
veliina koje definiu kvalitet zraka, ali oni ne vre provjeru da li se rezultati
pokoravaju datoj statistikoj zakonitosti, tj ovi softveri se mogu koristiti u idealnom
sluaju ukoliko je uzorkovanje vreno pravilno (izbor termina metodom sluajnih
brojeva i u praksi bez odstupanja od tih termina) i ukoliko je uzet dovoljan broj
uzoraka.

Pri ovome je potrebno imati na umu:

vrijeme uzorkovanja moe biti (u cilju poreenja sa graninim vrijednostima kvaliteta
zraka) poluasovno ili 24-asovno. Ukoliko ureaj uzima uzorak svake tri sekunde,
oni se usrednjavaju na period od pola sata. Nadalje, poluasovne vrijednosti
ukoliko je to potrebno mogu se preraunati na 24-asovne vrijednosti ili ostaviti u
obliku poluasovnih vrijednosti;
vrijeme mjerenja je godina dana (od 1. januara do 31. decembra kalendarske
godine); statistika obrada se vri za taj period, bez obzira koliko je (pravilnih)
25

uzoraka uzeto; ukoliko se mjeri samo dio godine, treba rezultate preslikati na
godinji period (poznavajui funkcionalnu statistiku ovisnost) i izvriti procjenu
kvaliteta zraka (na primjer mogue je da se mjerenja vre samo u januaru i dobiju
razliiti podaci u rangu 400 do 800, a statistikom analizom e se doi do zakljuka
da je prosjena godinja vrijednost bila 250) naravno, to je manji broj uzoraka,
posebno ukoliko oni nisu rasporeeni tokom cijele godine, mjerna nesigurnost je je
via;
vrijeme potrebno za praenje trenda kvaliteta zraka je minimalno pet godina; ukoliko
se mjerenje vri samo godinu dana ne moe se izvui ni pouzdan podatak o
kvalitetu zraka (mogla je to biti izuzetno povoljna ili izuzetno nepovoljna
meteoroloka godina); tek u periodu od pet godina se moe doi do izvjesnog
zakljuka o trendu; pouzdaniji rezultati se dobiju kroz desetogodinje praenje.
Stoga je bolje vriti mjerenja na manjem broju stanica i manjim brojem uzoraka, ak i
jednostavnim i manje pouzdanim metodama mjerenja, ali dui period godina, a ne
intenzivno godinu dana, a zatim prekinuti mjerenja.
Mjerne stanice za ispitivanje kvaliteta zraka treba da ispune itav niz zahtjeva da bi
njihovi rezultati mjerenja bili reprezentativni za mjerno podruje koje one pokrivaju.
Stanica mora biti tako locirana da je reprezentativna za podruje koje pokriva i da
daje usporedive podatke sa drugim stanicama u mrei mjerenja. Stanica je
reprezentativna za neko podruje ukoliko dobiveni podaci odraavaju razine i
varijacije u koncentraciji polutabnata na datom podruju. Da bi stanica bila
reprezentativna ne smije biti u blizini lokalnih izvora zagaivanja zraka, a ulazni
otvor stanice mora biti na sigurnoj udaljenosti od povrina koje apsorbiraju ili
adsorbiraju i od zapreka koje spreavaju cirkulaciju zraka. Da bi stanice neke mree
mjerenja dale meusobno usporedive podatke mora biti standardizirana visina
ulaznog otvora, tip ureaja i metoda mjerenja. Pri mjerenju oneienja zraka od
mobilnih izvora mora i udaljenost od toka prometa biti precizna obzirom na pad
koncentracije sa udaljenou. Propisuje se postupak rada za osoblje i metode
badarenja mjerne opreme, kao garancija da dobijene cifre odgovaraju stvarnim
vrijednostima. Broj stanica za mjerenje kvaliteta zraka zavisi od:
- emitera polutanata,
- tipa i koliine polutanata koji se emituju,
- rue vjetrova podruja i
- topografskih uslova.

4. GLOBALNO ZAGAIVANJE
4.1. Zagaivanje staklenikim gasovima
Meu atmosferskim emisijama termoenergetskih postrojenja posebno mjesto
zauzima, zbog njegovog uticaja na globalno stanje atmosfere, emisija CO2. Taj gas je
najznaajniji meu tzv. staklenikim gasovima. Budui da je CO2 samo jedan od
staklenikih gasova, uobiajeno je emisije iz termoenergetskih postrojenja mjeriti u masi
ekvivalentnog CO2 koji ukljuuje djelovanje na atmosferu svih staklenikih gasova
mjeren ekvivalentnom masom CO2. Kada govorimo o energetskim postrojenjima vano
je napomenuti da stakleniki gasovi ne nastaju samo sagorijevanjem ugljenika u
kotlovima (iako je to najvaniji nain nastajanja CO 2), nego i u procesima vezanim za
dobijanje materijala potrebnog za gradnju objekata, preradu i transport goriva i
odlagalite otpadnog materijala ukljuivo i otpad koji potie od razgradnje postrojenja
nakon isteka njegove ivotne dobi.

26

Koliina emitovanog CO2 iz termoenergetskih postrojenja na ugalj je za odreenu

vrstu energenta i efikasnost transformacije toplotne energije u elektrinu energiju
proporcionalna s proizvedenom energijom. Za termoelektrane na ugalj emisija CO 2
iznosi oko 935 g/kWh.
Za razliku od SO2 i NOx ugljen dioksid je nemogue odstraniti iz dimnih gasova
termoenergetskih postrojenja ili ga razgraditi na sastavne dijelove. Jedini praktian
nain smanjenja antropogenih emisija CO 2
iz termoenergetskih postrojenja je
smanjivanje koliine ugljenika koji je podvrgnut procesu oksidacije, tj. smanjenje
potronje fosilnih goriva. Zbog toga kada se govori o koracima za smanjenje emisije
CO2 iz termoenergetskih postrojenja uglavnom se misli na zamjenu fosilnih goriva
drugim energentima.
Uticaj staklenikih gasova na okolinu se manifestuje kroz povienje srednje
temperature atmosfere Zemlje, te s tim u vezi klimatskim promjenama koje mogu
izazvati niz posljedica.
Sunce je izvor energije koja zagrijava Zemlju i njenu atmosferu. Najvei uticaj na
procese u atmosferi, a time i na klimu, ima Sunevo zraenje koje se velikim dijelom
reflektira od gornjih slojeva atmosfere, oblaka i Zemljine povrine, a manjim dijelom
apsorbira u atmosferi, zatim difuziono raspruje na njenim esticama i dopire do
Zemljine povrine gdje se Sunevo zraenje apsorbira. Atmosfera je smjesa gasova.
Pored gasova ije se koncentracije ne mijenjaju, u sastavu atmosfere uvijek se nalaze i
tri promjenjiva sastojka: vodena para (H2O), karbon-dioksid (CO2) i ozon (O3). Osobina
ovih gasova je da znatno absorbiraju zraenje Zemlje i Sunca te time bitno utiu na
temperaturni reim atmosfere i Zemlje. U sastavu atmosfere nalaze se i mnogobrojne
vrste i tekue primjese koje lebde u zraku koje su vjetakog ili prirodnog porijekla.
Oko 99% ukupne atmosferske mase nalazi se u sloju 30-35 km iznad tla, a 50% ukupne
mase u sloju od svega 5 km.
Zraenje dospijelo na povrinu Zemlje djelimino se apsorbira, a djelomino
reflektira. Trenutna zemaljska reflektivnost ili albedo (odnos izmeu reflektirane energije
i ukupnog dotoka) priblino iznosi 0,3. To znai da od ukupnog dotoka, 340 W/m2, oko
30% ili 100 W/m2 Sunevog zraenja se reflektuje od Zemljine povrine i atmosfere u
svemir, dok oko 70% ili 240 W/m2 prolazi (neometano) kroz atmosferu i zagrijava
povrinu Zemlje Najvei dio apsorbirane energije Suneva zraenja Zemlja pretvara u
toplotu. Tako zagrijana Zemljina povrina emitira energiju natrag u atmosferu u obliku
elektromagnetnog zraenja i to u infracrvenom podruju spektra (dugotalasno zraenje
talasnih duina do =10 m). Talasna duina i intenzitet Zemljina dugotalasnog
zraenja zavise od temperature Zemljine povrine. Za razliku od kratkotalasnog
zraenja Sunca, koje atmosfera uglavnom proputa i od njega se vrlo malo zagrijava,
dugotalasno zraenje Zemlje emitirano u atmosferu apsorbuju tro-i vieatomni gasovi,
popularno zvani stakleniki gasovi. Glavni predstavnici staklenikih gasova su: vodena
para, karbon-dioksid, metan, ozon, dinitrogen-oksigen i CFC spojevi (hloro-fluorokarboni). Zbog apsorpcije dugotalasnog zraenja atmosfera se zagrijava, te zbog svojih
niskih temperatura emitira dugotalasno zraenje velikih talasnih duina = 280 m.
Jedan dio tog zraenja odlazi iz atmosfere u svemir, a drugi dio koji je usmjeren prema
povrini Zemlje vraa energiju zraenja prema tlu (poveavajui temperaturu zraka) i
zove se protuzraenje atmosfere. Dio toplotne energije troi se i na pretvorbu vode u
vodenu paru u atmosferi i na tlu, a toplota se prenosi i horizontalnim (vjetrovi) i
vertikalnim (konvekcija) strujama zraka, te okeanskim strujama. Na slici 6. predstavljen
je uproteni ematski prikaz efekta staklene bate.
27

Svi sloeni procesi u sistemu Sunce-Zemlja nalaze se u dinamikoj ravnotei.

Satelitska posmatranja Zemlje iz svemira pokazuju da koliina infracrvenog zraenja
koje, odlazi u svemir odgovara efektivnoj temperaturi zraenja od -18oC. Na -18oC oko
240 W/m2 infracrvenog zraenja biva emitovano, to je dovoljno za balans
apsorbovanog solarnog zraenja. Srednja temperatura Zemljine povrine iznosi oko
15oC, tako da povrina Zemlje emituje oko 390 W/m2 navie. Nakon procesa apsorpcije
i emisije, 240 W/m2 pobjegne u svemir a ostatak zarobljavaju stakleniki gasovi i
oblaci. Prirodni efekat staklene bate zagrijava Zemljinu povrinu za 33oC i moe se
definisati kao 150 W/m2 infracrvenog Zemljinog zraenja zarobljenog u predindustrijskoj
atmosferi. Svi stakleniki gasovi osim CFC spojeva se javljaju u prirodi, te, kao to je
ve navedeno, zajedno sainjavaju priblino 1% ukupne atmosfere to je i dovoljno za
prirodni efekat staklene bate (zagrijavanje za 33oC) i ivot na Zemlji kakav je poznat. U
suprotnom, Zemlja bi bila hladno, mrano, neplodno mjesto slino Marsu.

Sl. 6. Grafiki prikaz efekta staklene bate

Nivo staklenikih gasova je odreen preko ravnotee koju uspostavljaju izvori i
ponori. Izvori su procesi ili aktivnosti kojima se oslobaaju u atmosferu stakleniki
gasovi, a ponori su procesi, aktivnosti ili mehanizmi kojima se iz atmosfere uklanjaju
stakleniki gasovi. Ljudske aktivnosti utiu na nivo staklenikih gasova tako to unose
nove izvore ili tako to naruavaju prirodne ponore.
U principu, globalni energetski bilans je u potpunosti izbalansiran, ukupna energija
koju apsorbuje Zemljina povrina jednaka je ukupnoj energiji koja se transportuje dalje.
Meutim, energetski bilans je naruen kada se sastav atmosfere promijeni kao to je
npr. antropogena emisija staklenikih gasova. Posljedica antropogene emisije je
promjena temperature. Antropogena emisija staklenikih gasova mijenja nain
apsorbovanja energije u atmosferi. Ovo se deava nepredvienom brzinom, a rezultat
je poznat kao pojaani efekat staklene bate. Klimatski sistem se mora prilagoditi
ovom rastuem nivou gasova kako bi se odrao globalni energetski bilans u ravnotei.
To znai da se Zemlja mora osloboditi energije u istoj koliini u kojoj prima energiju od
28

Sunca. Iz razloga to gui pokriva staklenikih gasova ublaava gubitke energije u

svemir klima se mora na neki nain prilagoditi kako bi se uspostavila ravnotea energije
koja dolazi i energije koja odlazi (uspostavlja ravnoteu na viem temperaturnom
nivou). Ovo prilagoavanje ukljuuje globalno zagrijavanje Zemljine povrine i niih
slojeva atmosfere. Globalno zagrijavanje je najjednostavniji nain za klimatski sistem da
se oslobodi dodatne energije. Meutim, i najmanji porast temperature biva praen
nizom drugih promjena, kao to su promjene u modelima oblaka, vjetrova, padavina i
sl., to izaziva promjene uslova razvoja pojedinih ekosistema.
Antropogena emisija staklenikih gasova ve je naruila globalni energetski bilans
za oko 2,5 W/m2, to je priblino 1% solarne energije koja uspostavlja klimatski sistem.
Jedan procenat moda i ne zvui mnogo, ali kada se uzme u obzir cijela povrina
Zemlje, to je jednako koliini energije sadrane u 1,8 miliona tona nafte svake minute ili
vie od 100 puta trenutne svjetske potronje energije.
Klimatski sistem ne reaguje brzo na poveanu koncetraciju staklenikih gasova u
atmosferi pa iz tog razloga moe se oekivati promjena klime u budunosti, ak i kada
atmosferski nivo ovih gasova prestane rasti. Postoje dokazi da su klimatske promjene
ve nastupile. Meutim, poznato je da se klima i prirodno mijenja to oteava
sagledavanje stvarnog uticaja poveanog nivoa staklenikih gasova u atmosferi.
Ono to se sigurno zna je da se klima ve poela prilagoavati na prole emisije
staklenikih gasova kako bi se odrao globalni energetski bilans u ravnotei. Globalno
gledajui, temperatura raste. Dosadanja mjerenja pokazuju zagrijavanje od 0,6 oC, i to
od 1860. godine. Globalno, nivo mora je porastao za oko 10-15 cm u posljednih 100
godina. Ovaj porast rezultat je, na prvom mjestu, poveana temperatura koja uzrokuje
ekspanziju vode kao i otapanje leda.
Predvianja regionalnih i sezonskih zagrijavanja uglavnom su nesigurna, pa i
pored toga najvee zagrijavanje predvia se za hladne sjeverne regije, i to u zimskom
periodu. Razlog za to je to snijeg i led reflektuju Sunevo zraenje, pa manje snijega i
leda znai da e se vie Suneve toplote apsorbovati (misli se na povrinu Zemlje), to
poveava globalno zagrijavanje (pozitivni feedback efekat). Regioni u unutranjosti bre
e se zagrijavati od okeanskih i obalnih zona. Razlog za to je inercija okeana koja
sprjeava zagrijavanje povrine mora istom brzinom kojom se zagrijava tlo. Veliina ove
inercije zavisi koliko e se zagijavanje prenijeti u dubinu okeana. Kod veine okeana
gornji nivoi vode, do nekoliko stotina metara uopte se ne mijeaju sa vodom ispod te
dubine, tako je za zagrijavane gornjih nivoa potrebno nekoliko godina dok morske
dubine ostaju hladne.
Efekat aerosola izaziva hlaenje pojedinih regija, i to istone Amerike, istone
Evrope i dijelova Kine. Do 2100. godine predvia se zagrijavanje sjevernih dijelova
Kanade i Sibira do 10oC u zimskom periodu, a manje od 2oC u ljetnom periodu. Pored
svega navedenog, globalno gledajui, moe doi do naruavanja hidrolokog ciklusa
to znai poveanje poplava, sua, padavina, oluja i uragana.

4.2. Zagaivanje substancama koje oteuju ozonski sloj

Kada se govori o globalnim uticajima na kvalitet zraka treba spomenuti i
supstance koje razgrauju ozonski sloj. Pod ozonskim slojem se podrazumijeva ozon u
troposferi (15 40 km od tla), ija je koliina tolika, da bi se - kada bi se spustio na
povrinu Zemlje - dobio sloj debljine 2 do 3 milimetra. Ozonski sloj zaustavlja vei dio
UV zraka spektra B i ne dozvoljava im da dou do povrine Zemlje. Meutim,
29

sedamdesetih godina prolog vijeka ustanovljeno je stanjivanje (razgradnja) ozonskog

sloja i tetno djelovanje (smanjenje prinosa na kopnu i moru, katarakta oiju, neki oblici
kancerogenih oboljenja koe, smanjenje odbrambenih sposobnosti organizma na razne
bolestiKao krivac za ove promjene identificirane suvjetake materije koje imaju
znaajnu primjenu u industriji (kulanti u rashladnoj tehnici, upjenjivai u proizvodnji
pjenastih materijala, propelanti u sprejevima, rastvarai u metalnoj i elektroindustriji,
sredstva za gaenje poara, pesticidi). Ovi kemijski spojevi su stabilni, neotrovni,
nezapaljivi i neeksplozivni, a zajedniko im je to da u sastav ukljuuju jedan ili vie
atoma klora ili drugih halogena i nazivaju se klorofluorougljikovodici. Kada se nau u
stratosferi, pod dejstvom UV zraka se razgrauju, te atomi klora i drugih halogenih
elemenata u sudaru sa molekulama ozona dovode do njihovog cijepanja dvije
molekule ozona se transformiu u tri molekule kisika. Na taj nain se smanjuje broj
molekula ozona koji tite zemljinu povrinu od djelovanja UV zraka B spektar.
Tehnologije koje koriste supstance koje ugroavaju ozonski sloj treba zamijeniti
tehnologijama koje koriste druge supstance i proizvodnju i upotrebu ove supstance
iskljuiti to je i obaveza prema Montrealskog protokola i Bekoj kovenciji Po
Montrealskom protokolu razvijene zemlje tu obavezu su sprovele do 1996. godine, dok
zemlje u razvoju treba da iskljue najvei broj ovih substanci u periodu od 1996 do
2006. godine i to o troku razvijenih zemalja. U BiH djeluje Ozonska jedinica pri
Ministarsvu vanjske trgovine i ekonomskih odnosa i u toku je realizacija vie projekata
zamjena tehnologija.

4.3. Zatita zraka od globalnih uticaja

Za razliku od stratisferskog zagaivanja gdje osnovu klasine strategije ini
ograniavanje emisije iz postrojenja, kod globalnih polutanata to nije sluaj. Emisija
substanci koje ugroavaju ozonski sloj se moe jedino smanjiti ukoliko se te substance
uopte ne upotrebljavaju. Slino je i sa ugljendioksidom, osnovnim uzronikom
klimatskih promjena. On je nezaobilazni prosukt sagorijevanja fosilnih goriva. Bez
nastanka CO2 nema ni nastanka toplotne energije. Prema tome njegova emisija se
moe smanjivati jedino poveanjem energetske efikasnosti (da je potrebna manja
koliina fosilnih goriva za datu potrebu), odnosno, zamjena fosilnih goriva nekarbonskim
gorivima (bio masa, energija sunca i vjetra, hidroenergija...).

5. MEUNARODNO PRAVO I MEUNARODNA SARADNJA U ZATITI

ZRAKA
Danas je razvijeno ili je u razvoju niz tehnologija koje mogu smanjiti emisije u
okolinu raznih polutanata, pa je mogue emisije u okolinu ograniiti na skoro
zanemarive koliine. Meutim, kod donoenja ogranienja u podruju zatite okoline
mora se imati na umu da svako postroenje stvara i dodatne trokove za njegovo
provoenje. Tako npr. donoenje stroijih propisa za emisije iz termoelektrana ima za
posljedicu potrebu za ugradnjom efikasnijih, a time i skupljih ureaja za kontrolu emisija
u okolinu. Jasno je da e time proizvodnja elektrine energije imati dodatne trokove to
znai i viu cijenu elektrine energije. Kako su trokovi elektrine energije ukljueni u
cijenu svih proizvoda i usluga oni postaju manje konkurentni u svijetu te je zbog toga
kod donoenja propisa o ogranienjima emisija neophodno voditi rauna o konkretnoj
ekonomskoj situaciji u dravi i propisima u susjednim dravama. Budui da isputanja u
okolinu ne poznaju dravne granice moe se dogoditi da uvezena oneienja imaju
vei uticaj na okolinu nego domaa, pa znatna ulaganja finansijskih sredstava u
30

kontrolu emisija polutanata mogu imati mali uinak na zatitu okoline a veliki uticaj na
konkurentnost vlastitih proizvoda i usluga. Zbog toga je izuzetno vano da se donose
meunarodne konvencije o zatiti okoline kako bi propisi bili to uravnoteeniji, a
trokovi zatite okoline to sliniji.
Zakonodavstvo koje regulie mjere zatite okoline od negativnih uinaka to ih
generiu postrojenja za proizvodnju elektrine energije najee je struktuirano s
obzirom na tri glavna prirodna resursa: zrak, vodu i tlo, pa zatim i na ostala podruja
nepoeljnog uticaja. Isto tako, zakonodavstvo je uglavnom podijeljeno i s obzirom na
tehnologiju, odnosno, vrstu goriva koje se koristi u proizvodnji elektrine energije.
Nuklearna energetika je regulisana samostalnim zakonodavnim sistemom, izgradnja i
pogon hidroelektrana regulisani su u najveoj mjeri Zakonom o vodama, dok je pogon
elektrana na fosilna goriva ponajvie determinisan Zakonom o zatiti zraka. Pri tome se
uticaji postrojenja za proizvodnju elektrine energije razmatraju s obzirom na njihov
lokalni, regionalni i globalni karakter.

5.1. Propisi Evropske Unije

Drave lanice Evropske unije su svoju zabrinutost i znaajni interes za zatitu
zraka od uticaja elektroenergetskih postrojenja poeli iskazivati sredinom prole
decenije. Tada zapoete inicijative su rezultovale snanim razvojem i primjenom
regulative koja se odnosi na restrikcije emisija za gotovo sve znaajne polutante.
Pregled regulative Evropske unije u podruju zatite zraka je prikazan u tabeli 3.
Tabela 3. Pregled direktiva regulative Evropske unije u podruju zatite zraka
PODRUJE PRIMJENE
I. OPENITO
1. Prekogranina oneienja
2. Oneienja od industrijskih
postrojenja
3.
Emisije iz velikih
termoelektrana
II. OZON

ODLUKE

DIREKTIVE

PRAVILNICI

81/462; 86/277

84/360; 90/656;
91/629; 93/80
88/609; 90/656;
93/80; 94/66

88/540; 91/690;
94/68
94/563; 94/827
92/72

594/91;
3952/92
2047/9;
3093/4

95/1

1. Osiromaenje ozonskog sloja

2. Oneienje zraka ozonom

III. SPECIFINI POLUTANTI

1. CFCs

80/372; 82/795
94/826

2. SO2 + TSP

95/1

3. OLOVO

95/1

4. NOX
5. CO2

80/779; 81/857;
89/427;
90/656; 91/692
82/884; 90/656;
91/682
85/203
93/76

Od svih u tablici navedenih odluka, direktiva i pravilnika za elektroenergetski

sektor je najznaajnija direktiva pod brojem 88/609/EEC koja definie doputene emisije
iz velikih loita (Council directive 88/609/EEC of 24 November 1988. on the Limitations
of Emissions of Certain Polutants into the Air from Large Combustion Plants), pri emu
se pod pojmom velika loita podrazumijevaju postrojenja ija je instalisana termalna
snaga jednaka ili vea od 50 MW t. Ova direktiva u svojim aneksima I-IX definie
sljedea podruja:
31

Redukciju SO2 za postojea postrojenja;

Redukciju NOx za postojea postrojenja;
Granine vrijednosti za emisiju SO2 za nova postrojenja koja koriste vrsta goriva;
Granine vrijednosti za emisiju SO2 za nova postrojenja koja koriste tena goriva;
Granine vrijednosti za emisiju SO2 za nova postrojenja koja koriste gasovita goriva;
Granine vrijednosti za emisiju NOx za nova postrojenja;
Granine vrijednosti za estice za nova postrojenja;
Stepene odsumporavanja;
Mjere za kontrolu emisija SO2, NOx i vrstih estica;

Ogranienja emisija SO2, NOx i vrstih estica prema direktivi EU

Osnovne karakteristike direktive 88/609/EEC koju je donijelo Ministarsko vijee
Evropske unije 1988. godine su sljedee:
Granine vrijednosti za emisije SO 2, NOx i vrstih estica za nova termoenergetska
postrojenja prikazane su u tabeli 4. Granice za vrsto i teno gorivo su postavljene
kao klizna granica zavisno od veliine postrojenja, s najstroijim zahtjevima za
termoelektrane iznad 500 MW.
Tabela 4. Granine vrijednosti emisija u Evropskoj uniji prema direktivi 88/609 za nova
postrojenja
Vrsta goriva
vrsto
Teno

Gasovito
Kondenzovani gas

Veliina
postrojenja
[MWt]
50 do 100
100 do 500
50 do 300
300 do 500
>500
>50

Polutant u mg/Nm3
vrste estice

NOx

100
100

650

50

450

350

SO2
2.000
2000-400
1.700
1.700 do 400
400
35
5

Postoji bitna razlika u ogranienju emisije iz postojeih elektrana i emisije iz novih

elektrana. Preporuke za postojee elektrane jo nisu donesene. Konaan cilj je
redukcija SO2 za 60% u odnosu na emisiju iz postojeih termoelektrana u 1980.
godini ili onih koje su putene u pogon prije 1987. godine (pitanje redukcije SO 2 i
vrstih estica je regulisano posebnom direktivom Evropske Unije 80/779/EEC
donesenom 1980. godine).
Konani cilj smanjenje emisije e biti ostvaren u tri faze (1993., 1998., 2003. godina)
s razliitim ciljevima po pojedinim zemljama. Za sada, za nove elektrane, emisioni
standard za NOx moe se postii primarnim mjerama denitrifikacije (modifikacije
loita, gorionici s niskom emisijom NOx itd.).
Redukcija NOx definisana je direktivom EU 85/203/EEC donesenom 1985. godine.
Ostvarenje redukcije je realizovano u dvije faze: (1993. i 1998. godina) s ukupnom
redukcijom od 40% na nivou EU.
Elektrane su obavezne davati godinje izvjetaje o emisiji. Za sve elektrane iznad
300 MW preporuuje se kontinuirano mjerenje emisije SO 2, NOx i vrstih estica. Za
elektrane za koje je mogue proraunom dobiti zadovoljavajue tane podatke o
emisiji, nadleni organ moe, iznimno, dozvoliti diskontinuirana mjerenja.

32

Prethodno napisano ukazuje na to da e se trendovi smanjenja emisija nastaviti u

dravama lanicama EU. Sve stroiji standardi o emisiji zagaujuih materija i zahtjevi
za racionalnije koritenje energije daju tome veliki doprinos. Emisijski trendovi za SO 2 i
NOx u pojedinim dravama e zavisiti od daljeg razvoja zakonodavstva (prisutne su
znaajne varijacije u strategijama kontrole emisije u pojedinim dravama), tritu
energije i tehnolokom nivou. Drave sa strogim propisima su ostvarile znatniji pad
emisija tek nakon 2000. godine kada su neke stare elektrane zamijenjene novim.

5.2. Pregled meunarodnih konvencija u ograniavanju emisija u zrak

Konvencija o prekograninom zagaivanju zraka na velike udaljenosti (LRTAP)
Konvencija je donesena 1979. godine u enevi. Cilj konvencije je utvrivanje
osnovnih naela i mjera u cilju zatite zraka od daljeg zagaivanja, ukljuujui i
zagaivanja na velikim udaljenostima. Pod zagaivanjem zraka na velikim
udaljenostima se smatra zagaivanje zraka koje u cjelosti ili djelimino nastaje na
podruju jedne drave, a ima tetne posljedice na podruju druge drave, s tim da je
nemogue tano razgraniiti priliv zagaujuih materija iz pojedinih izvora. Drave
lanice LRTAP-a su se obavezale sljedee:
razmjenjivati infomacije,
razraditi istraivanja i praenja kvaliteta zraka i
razraditi politiku i strategiju za smanjenje emisija zagaujuih materija u zrak.
Uz konvenciju je povezano nekoliko protokola. U sklopu LRTAP konvencije
donesen je 1985. godine Protokol o smanjenju emisije sumpor-dioksida za 30% u
odnosu na stanje koje je vladalo 1980. godine. Biva Jugoslavija nije pristupila tom
protokolu, a ni Bosna i Hercegovina. Zemlje potpisnice Protokola primjenjujui njegove
odredbe smanjile su do 1994. godine emisije za 30 - 60%. Meutim, prorauni temeljeni
na tzv "konceptu kritinog optereenja" pokazali su da postignuto smanjenje nije
dovoljno za prieljkivanu zatitu ekolokih sistema. Naime, dolo se do spoznaje da nije
racionalno da sve drave smanjuju emisiju za isti iznos, ve je to potrebno uiniti na
osnovu njihovog uticaja na ekoloke sisteme.
Predhodna Jugoslavija, mada je bila veliki emiter SO 2, nije bila pristupila ovom
protokolu, te nije koristila mehanizme meunarodne pomoi. Za Bosnu i Hercegovinu je
meunarodna pomo posebno potrebna, jer je BiH u odnosu na predhodnu Jugoslaviju
imala izvanredno nepovoljan bilans SO2. BiH je 1990.-e godine imala:
- 18% jugoslovenskog stanovnitva,
- 13% jugoslovenskog GDP i
- 28% jugoslovenske emisije SO2.
Priprema i realizacija Konvencije o prekograninom zagaivanju zraka na velike
udaljenosti znaajno je doprinjela izgradnji mehanizama meunarodne saradnje, mada
ovi mehanizmi nisu tako razvijeni, kao kod konvencija koje su donesene kasnije i
odnose se na zatitu ozonskog sloja i klimatske promjene.
Konvencije, po pravilu, sadre osnovne ciljeve i principe postizanja ciljeva, ali ne
sadre konkretne brojane vrijednosti (koliine, rokove). Ove vrijednosti su sadrane u
protokolima koji se donose uz konvenciju. Ova konvencija je donesena 1979. godine,
nakon nekoliko godina intenzivne pripreme, kao okvirni meunarodni ugovor.
Predhodna Jugoslavija je ovoj konvenciji pristupila tek sedam godina kasnije (1986.), a
33

nakon intenzivog i jalovog preispitivanja obaveza za SFRJ koje bi iz nje proizale. Uz

ovu konvenciju je do sada doneseno osam protokola koje se odnose na.
1. EMEP razmjena podataka i nain finansiranja sistema praenja (monitoringa);
2. Ogranienje emisije SO2, prinicipi ogranienja, meunarodna saradnja i pomo;
3. Ogranienje emisije NOx, principi ogranienja;
4. Dodatno ogranienje emisije SO2 (na drugim ekonomski povoljnijim principima
nego prvi protokol), meunarodna saradnja i pomo;
5. Volatilne organske komponente VOC (sa tehnikim amandmanima);
6. Teki metali;
7. Perzistentni organski polutanti (POPs);
8. Acidifikacija, eutrofikacija i prizemni ozon.
Prvi protokol (EMEP) koga je SFRJ takoe bila prihvatila - odnosi se na saradnju
u praenju (i) emisije gasova koje pokriva konvnencija, (ii) njihovog transporta na velike
udaljenosti i kemijske transformacije koje se pri tom deavaju, (iii) depozicije na tlo i
promjene ambijantelnih karakteristika zraka i (iv) djelovanje, u prvom redu na ume i tlo.
Ostali protokoli se odnose na ogranienje zagaivanja pojedinim vrstama zagaujuih
materija (SO2, NOx, teki metali, VOC, POPs), kako na nivou drave tako na nivou
pojedinanih postrojenja.
Prvi protokol koji se odnosio na SO 2, predviao je smanjenje emisije ovog
polutanta u svakoj lanici Konvencije za najmanje 30% u odnosu na nivo iz 1980., u
periodu 1983. 1993. Najvei broj lanica Konvencije pristupio je ovom protokolu.
Konvencija je bila pozvala razvijene zemlje da pomognu zemljama u razvoju u
smanjenju emisije SO2. Zahvaljujui tome, nakon 1980.-e godine sklapa se veliki broj
bilateralnih sporazuma, kojim razvijene zemlje pomau pojedinim zemljama u razvoju,
praktino tadanjim socijalistikim zemljama (posebno Poljskoj i SSR) da u svoje
termoelektrane ugrade ureaje za odsumporavanje dimnih gasova. Zahvaljujui
ulaganjima u mjere za snienje emisije unutar razvijenih zemalja, te ulaganjem u zemlje
u razvoju, postignuto je znaajno smanjenje emisije SO 2.
Protokol o dugoronom finansiranju programa saradnje za praenje i procjenu
prekograninog prenosa zagaujuih tvari u zraku na velike udaljenosti u Evropi
(EMEP)
Poto je Konvencijom proputeno utvrditi osiguranje sredstava za izvrenje
obaveza tokom 1984. godine donesen je ovaj Protokol. Finansiranje EMEP-a se
zasniva na obaveznim i dodatnim dobrovoljnim doprinosima lanica Protokola.
Protokol u vezi s daljim smanjenjem emisija SO2
U sklopu LRTAP konvencije pripremljen je drugi Protokol o smanjenju emisije SO 2.
Polazni cilj je bio zatita 95% ekolokih sistema Evrope. No, pokazalo se da je ovaj cilj
praktino neostvariv tako da je usvojen scenarij smanjenja optereenja ekolokih
sistema od 60% u odnosu na tadanje stanje. Prema ovom scenariju zahtjevi za
redukcijom SO2 do 2010. godine po pojedinim dravama bi iznosio ak 80%. Protokol je
usvojen 1994. godine, a predstavlja nastavak saradnje na smanjenju emisije SO 2
zapoete prvim protokolom iz 1985. godine iji je ovo nastavak.
Drugi protokol o smanjenju emisija SO2, osim definisanih kvota smanjenja za
pojedine drave, obavezuje na primjenu "najboljih raspoloivih tehnologija" za velike
termoenergetske objekte (vee od 50 MW instalisane snage) godinu dana nakon
34

potpisivanja samog protokola, a za objekte koji se nalaze u pogonu tek nakon 2004.
godine. Vrijednosti koje daje Drugi protokol su u skladu sa direktivom Evropske unije iz
1988. godine (88/609/EEC). Za postojee objekte primjena standarda je obavezna od
31.05.2004.
Protokol koji se odnosi na regulisanje emisije azotnih oksida
Protokolom o smanjenju emisije NOx postavlja se cilj zadravanja emisije u 1994.
godini na nivou iz 1987. godine. Drave Evropske unije su se obavezale smanjiti emisiju
NOx za 30% do 1998. godine. Do 1990. godine skoro sve zemlje potpisnice uspjele su
stabilizovati emisiju na nivou iz 1987. godine.
Na nivou zemalja Evropske unije obavezujua je direktiva 88/609/EEC kojom se
za velike termoenergetske objekte propisuje standard koji se moe zadovoljiti
primjenom primarnih mjera (tj. mjera u loitu) za smanjenje emisije NO x. Zemlje koje
predvode u ekolokoj zatiti nacionalnim standardima su propisale stroije zahtjeve koji
se mogu zadovoljiti samo upotrebom nekih od postupaka denitrifikacije dimnih gasova.
Protokol koji se odnosi na regulisanje emisija volatilnih organskih jedinjenja
Ovaj protokol je donesen 1991. godine, ali jo nije stupio na snagu. Prva od
obaveza je da se do 1999. godine smanje godinje emisije volatilnih organskih
jedinjenja za 30% uzimajui kao baznu 1988. godinu ili bilo koju godinu u razdoblju od
1984. do 1990. godine.

Okvirna konvencija UN o promjeni klime - UNFCCC

U vrijeme odravanja Svjetskog samita o okolini i razvoju (Rio, 1992) donesene su
i dvije vane meunarodne konvencije:
- Konvencija o klimatskim promjenama i
- Konvencija o biolokoj raznovrsnosti.
Mjesto odravanja Konferencije (jug Planete, zemlja bogata praumama), kao i
ove dvije konvencije trebalo je da ukau na put kojim treba ii: ouvanje prirodnih
vrijednosti za budue generacije, prelazak na koritenje obnovljivih izvora energije i
smanjenje koritenja fosilnih goriva). Konvencijom o klimatskim promjenama, sumnje o
uticaju poveane emisije CO2 na klimu, zamijenjene su naunim koncenzusom, po
kome je vjerovatno globalno zagrijavanje od 1,5 do 4,5 oC tokom sljedeih 100 godina.
To je dodatak na ve oigledni porast temperature od pola stepena Celzijusa od predindustrijskog perida prije 1850-te do 1990, od ega je bar dio rezultat minulih emisija
staklenikih gasova. Teko je predvidjeti kako bi ovo moglo djelovati na Planetu jer
globalna klima je veoma komplikovan sistem. Neizvjesni efekti se pridodavaju na
neizvjesne efekte. Na primjer, model vjetra i kia koji je preovladavao stotinama i
hiljadama godina, od koga je zavisilo milioni ljudi moe se promijeniti. Nivo mora moe
porasti i ugroziti ostrva i niska priobalna podruja. U svijetu koji je isuvie prenatrpan i
pod pritiskom, svijet koji ve ima dovoljno problema, ovi dodatni pritisci bi mogli direktno
dovesti do vee gladi i drugih katastrofa.
Konvencija o klimatskim promjenama postavlja kao krajnji cilj stabiliziranje
koncentracije staklenikih gasova na nivo koji e sprijeiti prijeteu antropogenu
(ovjekom uzrokovanu) umjeanost u klimatski sistem. Ona, naravno ne precizira kakve
35

bi ove koncentracije trebalo da budu, samo da budu na nivou koji nije opasan. Nadalje,
ona ukazuje da takav nivo treba postii unutar odreenog dovoljnog vremena da bi se
omoguilo ekosistemima da se prirodno adaptiraju na promjenu klime, da se osigura da
se ne ugrozi proizvodnja hrane i da se omogui odvijanje ekonomskog razvoja na odriv
nain. Ovo baca svjetlo na glavne razloge zabrinutosti, proizvodnju hrane - vjerovatno
na klimu najosjetljivija ljudska djelatnost - i ekonomski razvoj. To takoe sugerie (kako
vjeruje veina klimatologa) da su neke promjene neizbjene i da to zahtijeva primjenu i
odreenih adaptivnih mjera. Ovo ponovo ostavlja prostora za razliita tumaenja
uzimajui u obzir nauna otkria, odricanja i rizike koje je globalna zajednica spremna
da prihvati.
Klimatske agrokulturne zone mogu se povui prema polovima. U regionima
srednje geografske irine oekuju se pomjeranje za 200 do 300 kilometara za svaki
stepen Celzijusa porasta temperature. Poveana ljetna sua na srednjoj geografskoj
irini moe smanjiti prinose od 10 do 30%, i mogue je da bi dananja vodea podruja
u proizvodnji ita (kao to su velike ravnice u SAD) iskusila uestalije sue i vrue
periode. Ka polu usmjerene krajnje ivice agrokulturnih zona srednje g.. - sjever
Kanade, Skandinavija, Rusija i Japan u sjevernoj hemisferi i jug ilea i Argentine u
junoj hemisferi - se mogu okoristiti viim temperaturama. Meutim, u nekim podrujima
neobraeno zemljite i neplodno tlo bi sprijeili ove zemlje da kompenziraju smanjene
prinose u dananjim produktivnijim podrujima. Topljenje gleera i toplotna ekspanzija
morske vode moe poveati nivo mora, prijetei priobalnim niskim podrujima i malim
ostrvima. Globalni prosjeni nivo mora se ve poveao oko 15 cm za vrijeme prolog
stoljea, i oekuje se da e globalno zagrijavanje prouzrokovati dalji porast od oko 18
cm do 2030-te. Ako se sadanji trend emisije staklenikih gasova nastavi, porast nivoa
bi do 2100. mogao dostii vrijednost od 65 cm u odnosu na dananji nivo.
Po miljenje autora ovog rada, klimatske promjene e u narednih 20 godina
potpuno izmjeniti geopolitiku sliku svijeta, uvesti meunarodno upravljanje prirodnim
resursima u svakoj pojedinanoj zemlji, pa ak i meunarodnu kontrolu prostornog
ureenja. Isto tako, autor ovog rada smatra da svjetski energetski lobi raspolae ve
danas tehnologijama dobivanja energije iz alternativnih izvora po cijenama koje nisu
vie od dananjih cijena energije iz fosilnih goriva, u sluaju proizvodnje i prodaje
masovnih serija ovih ureaja. Danas, zbog inertnosti energetskih sistema (dugi rokovi
amortizacije) ne postoji interes za masovnu nabavku ovih ureaja, pa se vjerovatno
eka da voda doe do nosa, pa da se onda pojave spasioci. Kako e se pri tome
ostvariti partnerstvo sjever jug, teko je rei.
Osnov za donoenje konkretnih obaveza u pogledu snienja emisije su Anex 1
Konvencije. Berlinski mandat (1995.) i Protokol iz Kjota (1997.). Protokolom je odreen
iznos opteg smanjenja emisije ekvivalentnog CO 2 za 5,6%, a kao period u kome treba
postii stabilizaju je petogodinji period 2008. 2012. Stranke Konvencije uviajui
znaaj odnosa razvijeni nerazvijeni, unijele su posebne mehanizme finansijske
saradnje. Dok je Konvencija o prekograninom zagaivanju zraka na velike udaljenosti
samo pozivala razvijene zemlje da prue pomo zemljama u razvoju, Beka konvencija
o zatiti ozonskog sloja (koja nije predmet ovog rada) obavezuje razvijene zemlje da
snose trokove iskljuivanja substanci koje ugroavaju ozonski sloj u zemljama u
razvoju (to je praktino do 2 dolara po stanovniku zemlje primaoca), dotle Konvencija o
klimatskim promjenama unosi tri finanijska mehanizma meunarodne saradnje:
1.

Mehanizam istog razvoja (CDM - Clean Development Mechanism), podrazumijeva

primjenu projekata za smanjenje emisija u zemljama u razvoju koje su pristupile
Protokolu. CDM omoguava razvijenim zemljama (lanicama Aneksa I) da dio svojih
36

obaveza na smanjenju emisije stakleniki gasova realizuju u zemljama u razvoju koje

su pristupile Protokolu, ali nemaju obaveza za smanjenjem u prvom periodu (2008
2012. godina). Razvijene zemlje koje investiraju u projekte koji rezultiraju smanjenju
emisije staklenikih gasova dobijaju certificirano smanjenje emisije (CER Certified
Emission Reduction), koji se dodaje dozvoljenom iznosu emisije zemlje investitora.
CER se izdaje poevi od 2000. godine, to znai da se smanjenje rauna tokom
trinaest godina (od 2000-2012. godine), za razliku od npr. smanjenja emisije kroz JI
koji se rauna tokom pet godina (2008-2012. godina). U ovome je velika prednost
CDM u odnosu na druga dva mehanizma. Iznos CER-a se rauna na sljedei nain:
CER = emisija prije realizacije projekta emisija nakon realizacije projekta
Motiv za uee u CDM projektima za zemlje u razvoju je postizanje odrivog
razvoja. Kroz razvoj i implementiranje CDM projekta dolazi do poveanja bruto
nacionalnog dohotka, poveanja zaposlenosti i poboljanja kvaliteta okoline. U obzir
dolaze projekti koji su okolinski povoljni, drutveno prihvatljivi i koji donose napredak
(smanjenje emisije) u odnosu na nastavak dosadanje prakse u zemlji domainu.
2. Zajednika implementacija (JI Joint Implementation) predstavlja nain na koji
razvijene zemlje (lanice Aneksa I) mogu postii ciljano smanjenje emisija GHG po
ekonomski povoljnoj cijeni razvijanjem projekta u drugim zemljama koje su, takoe,
lanice Aneksa I. Istovremeno, ovaj mehanizam omoguuje razvijenim zemljama da
sa drugim zemljama dijele iste tehnologije. Zemlja investitor ostvaruje pravo na
jedinicu smanjenja emisije (ERU Emission Reduction Unit). Na odgovarajui nain
tako ostvarene ERU se odbijaju od koliine doputenih emisija koje su u poetku
odreene zemlji domainu i dodaju se zemlji investitoru. ERU e se izdavati poevi
od 2008. godine. Slino kao i u sluaju CDM projekata, u obzir za implementiranje
kao JI projekat dolaze projekti koji su okolinski povoljni, drutveno prihvatljivi i koji
donose napredak (smanjenje emisije) u odnosu na nastavak dosadanje prakse u
zemlji domainu.
3. Trgovanje emisijama (ET Emission Trading) omoguuje zemljama, s obavezama
prema Protokolu, trgovanje emisionim kvotama na tritu. To praktino znai da
ukoliko dvije drave, lanice Aneksa I Protokola iz Kjota, imaju obavezu da svoje
emisije smanje za po 10%, a za jednu dravu nije veliki ekonomski i tehnoloki
problem smanjiti emisiju za 20%, dok druga zemlja treba da uloi znatna sredstva
da smanji emisije za iznos svoje obaveze, rjeenje koje se nudi je da jedna drava
ostvari smanjenje od 20% i svoj 10%-tni viak emisijskog prava proda drugoj
dravi. Prema tome, za razliku od prva dva mehanizma, ET nije projektno orijentisan
mehanizam. Cijena jedne tone CO2 na svjetskom tritu iznosi 5-6 EUR, s tim da se
predvia njen rast.
Tekst konvencije je usvojen u sjeditu UN u Njujorku 09.03.1992. godine i otvoren
je za potpisivanje 1992. godine u Rio de aneiru. Konvencija je stupila na snagu
21.03.1992. godine.
Krajnji cilj konvencije je postizanje, u skladu s njenim odredbama, stabiliziranja
koncentracije staklenikih gasova u atmosferi na nivou koji e onemoguiti opasne
antropogene uticaje na klimatski sistem. Takav nivo treba biti postignut unutar
vremenskog perioda dovoljnog da omogui ekolokom sistemu prilagoavanje na
klimatske promjene, da osigura da proizvodnja hrane nije ugroena i omogui nastavak
ekonomskog razvoja koji e biti u skladu s odrivim razvojem. Konvencija predstavlja
okvir unutar kojeg vlade mogu raditi zajedno radi donoenja novih strategija i planova
koji e imati iroki uticaj na nain ivota i rada ljudi.
37

Konvencija naglaava da su razvijene zemlje najvie odgovorne za istorijske i

sadanje emisije i da moraju preuzeti vodstvo u borbi s klimatskim promjenama. Prvi
prioritet zemalja u razvoju mora biti njihov ekonomski i socijalni razvoj i njihov udio u
ukupnim globalnim emisijama e rasti s njihovom industrijalizacijom.
Postajui lanom Konvencije i razvijene zemlje i zemlje u razvoju su prihvatile niz
obaveza, koje ukljuuju:
davanje informacija o koliini emisije staklenikih gasova koje emituju, prema
izvorima i o njihovim nacionalnim procesima i aktivnostima koje uklanjanju
straklenike gasove iz atmosfere
provoenje nacionalnih programa za ublaavanje klimatskih promjena
pojaavanje naunih i tehnikih istraivanja i sistematskog nadzora povezanog s
klimatskim sistemom i promovisanje razvoja i primjene relevantnih tehnologija
promovisanje obrazovnih programa i brige javnosti o klimatskim promjenama i
njihovim posljedicama
Kyoto protokol na UNFCCC konvenciju
Na treem zasjedanju Ujedinjenih naroda (UNFCCC-COP3 The third session of
the Conference of the Parties) o pitanju promjene klime u decembru 1997. godine
donesen je tzv. Kjoto protokol (prihvaen 12.12.1997. u Kjotu u Japanu). Njime su se 38
razvijenih zemalja obavezale na smanjenje emisije staklenikih gasova u prosjeku za
5,2% s obzirom na nivo emisija iz 1990. godine, a u razdoblju 2008. do 2012. godine.
Stakleniki gasovi koji su navedeni u Protokolu su: CO 2 - ugljen dioksid, CH4 - metan,
N2O - azotni oksid, HFCs - florirani ugljovodonici, PFC s - perflorougljici, SF6 sumporni
heksafluorid.
Bosna i Hercegovina, za razliku od emisije kiselih gasova, gdje je meu vodeim
zemljama u EEK, nema izraenu emisiju staklenikih gasova. Ona ima potencijala za
prodaju emisionih kvota (jer je prije rata bila znaajan izvoznik elektrine energije), te se
moe smatrati da je za nju od interesa da pristupi Aneksu 1 Konvencije, te zapone sa
prodajom emisionih kvota. S druge strane, ukoliko BiH ne pristupi Aneksu 1 Konvencije,
to je opcija koju Konvencija doputa za zemlje u razvoju, po osnovu Mehanizma istog
razvoja BiH moe dobiti finansijska sredstva (istina znatno manja), ali mnogo prije, to
je za nju takoe vano. Znai, ako BiH ne pristupi Aneksu 1 Konvencije, dobiva manja
sredstva, ali ranije, a ako pristupi Aneksu vea sredstva, ali kasnije. Meutim, u oba
sluaja je neophodno pristupanje Protokolu iz Kjota. Nadalje, potrebno je napomenuti
da se moe desiti da BiH trpi znaajne klimatske promjene (to bi moglo da prouzrokuje
smanjenje poljoprivredne proizvodnje, tete od poplava), te se mora pripremiti da
zahtijeva i osigurava sredstva za adaptivne mjere, posebno u podruju poljoprivrede.

6. EMISIJE I KVALITET ZRAKA U BiH

Emisija zagaujuih materija u atmosferu u BiH, uprkos niskom stepenu
industrijalizacije i urbanizacije je vrlo visoka. Po emisiji SO 2 po stanovniku, meu
lanicama EEK (ECE) BiH zauzima visoko tree mjesto. Zahvaljujui visokoj emisiji, te
relativno slabim uslovima ventilacije (mali intenzitet vjetra, gradovi u kotlinama),
ambijentalne koncentracije zagaujuih materija u gradovima su takoe visoke.
Bosna i Hercegovina ne prijavljuje podatke o emisiji EMEP-u (u okviru Konvencije
o prekograninom zagaivanju vazduha iz 1979. godine), tako da ne postoje podaci o
tome da li je BiH neto izvoznik ili uvoznik sumpornih spojeva. Iz uea BiH emisije u
38

emisiji predhodne Jugoslavije da se lako zakljuiti da je BiH neto izvoznik sumpornih

spojeva.

6.1. Znaaj zagaivanja vazduha u BiH

Osnovni uzroci prekomjernog zagaivanja vazduha u BiH:
1. karakter industrije (veliki kapaciteti energetike i metalurgije za potrebe veeg dijela
predhodne Jugoslavije - BiH je sa 18% jugoslovenskog stanovnitva uestvovala u
jugoslovenskom bruto proizvodu samo sa 13%, a u jugoslovenskoj emisiji
sumpordioksida sa 28%),
2. neodgovarajuim kontrukcijama loita (sobne pei i kotlovi male snage su
uglavnom pravljeni po zapadno-evropskim licencama i nisu omoguavali efikasno i
malozagaujue sagorijevanje domaih ugljeva)
3. visoko uee uglja u energetskoj opskrbi,
4. nepostojanje usmjeravanje potronje uglja zavisno od kvaliteta uglja i lokalnih
ekolokih uslova,
5. nepostojanje oplemenjenih ugljeva za potrebe malih loita
6. slabo odravanje energetskih i industrijskih postrojenja, posebno one opreme od
koje zavisi emisija zagaujuih materija,
7. davanje prioriteta zapoljavanju u odnosu na okolinske efekte od strane drave (koja
je upravljala i privredom i uticajima na okolinu),
8. kratkoroni ciljevi politikog rukovodstva,
9. nedostatak znanja o okolinskom upravljanju, i najvei problem
10. gotovo apsolutni nedostatak elje i znanja da se energija koristi ekonomino.

6.2. Odnos BiH prema meunarodnim konvencijama

Bosna i Hercegovina je kao sukcesor predhodne Jugoslavije postala stranka
Konvencije o prekograninom zagaivanju vazduha (ukljuujui i protokol o finansiranju
EMEP-a) i Beke konvencije o zatiti ozonskog sloja (ukljuujui Montrealski protokol).
Meutim, kako predhodna Jugoslavija nije bila prihvatila protokole o ogranienju emisije
sumpornih i azotnih spojeva i VOC-a, tako ni BiH nije pristupila tim protokolima. Bosna i
Hercegovina je pristupila Okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim
promjenama u septembru 2000. godine, ali se nije odredila prema Protokolu iz Kjota.
Bolja analiza znaaja i naina sprovoenja ovih konvencija dala bi pravilnija usmjerenja
razvoja BiH i odgovarajue meunarodne saradnje.

6.3. Uzroci prekomjerne zagaenosti zraka u BiH

Kvalitet koritenih goriva
Bosanskohercegovaki ugljevi su mladi ugljevi i imaju nisku toplotnu vrijednost (u
prosjeku dva puta niu nego to imaju ugljevi u Poljskoj ili Engleskoj). U
termoelektranama se koriste frakcije nekih od ovih ugljeva sa jo niom toplotnom
vrijednou (8 - 12 MJ/kg). Koritena goriva imaju iroki rang sadraja sumpora (tab. 3).
Meutim, prava slika o sadraju sumpora u gorivima se moe stei kada se on svede
na istu toplotnu vrijednost, to je uinjeno u posljednjoj koloni u tabeli. Na taj nain se
mogu meusobno uporeivati i ugljevi sa tenim gorivima.
Najnii sadraj sumpora ima ugalj Stanari koji s druge strane ima preko 50%
vlage, pa mu je upotreba ograniena, a posebno je mali ekonomski radius transporta.

39

Vidi se vrlo veliki raspon u sadraju sumpora u uglju 1: 26,5. S druge strane ovi
ugljevi imaju visok sadraj pepela, a mnogi meu njima visok sadraj alkalnih
komponenata. To omoguava da dio sumpora u procesu sagorijevanja bude vezan za
pepeo tj ne emitujue se u atmosferu. Ovi mehanizmi vezivanja sumpora za pepeo mogu
biti znaajni, djelimino su istraeni, ali se nedovoljno koriste.
Zbog niske toplotne vrijednosti koritenih ugljeva emisija azotnih oksida nije
posebno izraena, osim kod jedne termoelektrane koja ima sagorijevanje sa tenim
odvodom ljake (TE Kakanj).
Rudnici uglja su posveivali panju uslovima proizvodnje i sigurnosti od nesrea,
ali nisu bili okrenuti kupcu. Oni nisu kupcima preporuivali koji ugalj da koriste za
odreene potrebe, te su kupci, koristei neodgovarajue ugljeve, imali manju
iskoritenost energije, to je na kraju smanjivalo vrijednost ugljeva i ekonomsku snagu
rudnika.
Tena goriva koja su prozvodila jugoslovenske rafinerije imala su visok sadraj
sumpora (kupovana je nafta sa visokim sadrajem sumpora, a odsumnporavanje tenih
goriva u rafinerijama je vreno samo do nivoa koga su zahtijevali blagi zahtjevi
jugoslovenskog standarda za sadraj sumpora u tenim gorivima).
Tehnologije
Tehnologije (ne-energetsko zagaivanje) obino imaju udio u zagaivanju vazduha
u dravi ispod 10%. U BiH je i ovaj vid zagaivanja bio vrlo izraen. Tu je na prvom
mjestu crna metalurgija, zasnovana na preradi rude iz rudnika Vare koja ima sadraj
sumpora 10 puta vii od svjetskog prosjeka. Ista ova ruda ima i vrlo visok sadraj tekih
metala.
Energetska neefikasnost
Najvei razvojni resurs BiH je poveanje energetske efikasnosti (efikasnosti
koritenja energije). Prosjeno industrijsko postrojenje ima dosta loe rjeenu
energetiku. Najvei broj menadera smatra troak energije fiksnim trokom na koga se
ne moe uticati. Ne samo da se nije ulagalo u racionalizaciju potronje energije
saglasno svjetskim trendovima, nego su zbog loeg odravanja utroci energije rasli iz
godine u godinu. Kako cijene energenata rastu, a esto su dovoljni i vrlo jednostavni
zahvati da se povea energetska efikasnost, ova ulaganja su visoko rentabilna - esto
se mogu vratiti za nekoliko mjeseci, a u velikom broju sluajeva za 2 do 3 godine. U
predratnom periodu vlada je vie puta pravila program racionalizacije potronje energije
iza kojeg nisu nikada stajali ekonomski podsticaji. U BiH su vee cijene elektrine
energije za industriju nego za domainstva. U tarifnom sistemu Elektroprivrede BiH
ukljuena je i socijalna politika.
Lokacije
Mnoga industrijska postrojenja su, s aspekta osiguranja istoe vazduha,
nepovoljno locirana. Grad Zenica razvio se uz samu eljezaru. Tvornica cementa, u
Kaknju, je isto tako locirana uz samo naselje. Osnovni razlog ovakvog izbora lokacije
bila je elja da se Tvornica izgradi u blizini eljeznike pruge, ali otprema cementa nije
nikada vrena eljeznicom, nego skupljim kamionskim prevozom. U ovim i mnogim
drugim sluajevima nije se vodilo rauna o obezbjeenju zatinog odsojanja oko
40

industrijskih postrojenja. Stoga u znatnom broju sluajeva e sanacija zagaivanja

vazduha sadravati i urbanistike mjere. Gledajui BiH kao cjelinu, najvei broj
postrojenja je lociran u sjeveroistonom kvadrantu BiH.
Investiciona kultura
Bosna i Hercegovina je bila investirala u mnoge velike industrijske kapacitete.
Gradnja je zapoinjala uz nedovoljne istrane radove, studije i svjesno umanjenim
procjenama potrebnih investicija. Projektanti su obino slijedili evropsku praksu na
planu zatitu okoline, ali su u nedostatku sredstava za investicije, investitori brisali te
stavke. Kasnije su govorili: "stranci nam prodaju prljave tehnologije", mada je istina u
tome da "smo mi kupovali prljave tehnologije jer su bile jeftinije". Deavalo se i da se
nabave ureaji za ienje otpadnih gasova ili voda, a da zatim ne bude sredstava za
njihovu montau i po vie od 10 godina.
Predhodno nanesena okolinska teta
Zagaivanje vazduha i deponovanje ljake i pepela i drugog industrijskog otpada
oko industrijskih izvora izazvalo je dugotrajne tete po okolinu. Ostaje otvoreno pitanje
odgovornosti za ove tete. Da li e ovu odgovornost na sebe preuzeti drava ili novi
vlasnik industrijskog ili energetskog postrojenja.
Tabela 5. Emisija SO2 u atmosferu u BiH 1990. godine
Ukupna emisija SO2

480.000 t/a

termoelektrane:

273.000 t/a

TE Kakanj I - V (578 MW)

TE Tuzla I - V (779 MW)
TE Ugljevik I (300 MW)
TE Gacko (300 MW)

90.000 t/a 31 kg/MWh,

70.000 t/a 18 kg/MWh,
100.000 t/a 60 kg/MWh,
13.000 t/a 3 kg/MWh,

industrija veliki izvori

142.000 t/a

eljezara Zenica
- Natron Maglaj
- Incel Banja Luka
- Rafinerija Bos.Brod
- Celpak, Prijedor
- Glinica Mostar
- Koksara Lukavac
- Glinica Zvornik
- Fabrika sode Lukavac
- eljezara Vare
- eljezara Ilija
- Pretis Vogoa

70.000 t/a
17.500 t/a
15.000 t/a
10.000 t/a
3.000 t/a
9.500 t/a
5.300 t/a
2.100 t/a
3.200 t/a
1.600 t/a
2.600 t/a
2.200 t/a

industrija - ostalo

20.000 t/a

domainstva, ustanove,
zanatstvo

40.000 t/a

40.000 t/a

5.000 t/a

5.000 t/a

saobraaj

41

Tabela 6. Emisija CO2 u BiH od spaljivanja fosilnih goriva

godina
1990.
2000.

emisija CO2, tona

24,470.000
14,850.000

Tabela 7. Poreenje emisija CO2 u BiH i drugim zemljama (1990.)

drava/
grupe drava
Bosna i Hercegovina
(samo od fosilnih goriva)
Zemlje OECD-a
Bive socijalistike zemlje

Emisije po
stanovniku
tona/stanovnik
5,4
12,1
9,5

Tabela 8. Ambijentalne koncentracije SO2 u BiH 1998/99. godine

mrea
stanica
csr
c50
BL
Banja luka MS
80
66
BI
Bihac - MS
12
5
BJ
Bijeljina - MS
26
5
DR
Drvar - MS
11
5
JC
Jajce - MS
62
37
MO
Mostar - MS
58
26
PR
Prijedor
16
6
SM
S.most - MS
9
5
SA
Sarajevo-BJ
109
47
UG
Termoelektrana - MS
14
5
TZ
Tuzla
62
25
VA
Vares-kula B
29
30
ZE
Zenica - MS
147
95

c98
204
66
142
57
267
251
94
40
732
76
367
47
731

max
272
107
173
142
550
406
197
86
1307
526
691
140
801

6.4. Zakonodavno regulisanje u BiH

Problematika zatite zraka (troposfersko zagaivanje) regulisano je entiteskim
zakonima o zraku (u Federaciji BH Sl novine br.33/03). Oekuje se donoenje 10
podzakonskih akata koji e regulisati granine vrijednosti emisije iz razliitih vrsta
postrojenja, granine vrijednosti kvaliteta zraka (zagaenosti), kao i monitoring emisije i
monitoring kvaliteta zraka. Na dravnom nivou se realizuje program iskljuivanja
substanci koje ugroavaju ozonski sloj.

42