DKKAT OK NEML NOT:

Bu e-kitap Beyin Gc dergisinin Temmuz ay hediyesidir. Kitap her dergi iin

sadece bir kez indirilebilir. Hibir ekilde bakalarna datlamaz ve hibir
ortamda baka kii ve kurumlarn kullanmna sunulamaz. Aksi ekilde kullananlar
T.C. kanunlarna ve vicdani deerlere gre su ilemi saylr. nemle duyrulur.

AKIL OKULU
Akl Gelitirmenin Yollar

Haki DEMR

Tm yayn haklar BEYN GC dergisine aittir. Kaynak gsterilerek tantm ve

iktibas yaplabilir. oaltlamaz, baslamaz, senaryolatrlamaz ve farkl
biimlerde hazrlanp sata sunulamaz. Elektronik ortamlarda yaynlanamaz.

Beyin Gc Dergisi Temmuz Says e-kitab

AKIL OKULU
Akl Gelitirmenin Yollar
Haki Demir

Yayn Ynetmeni
Editr
Kapak Tasarm
Tasarm
Genel Yapm
1. Bask
ISSN

: Bilal zbay
: Zeynep zkan
: Gkhan Ko
: Yeliz Yldz
: Endljans erik Hizmetleri
: Temmuz 2009 stanbul
: 1308 - 1772

BEYN GC
Kiisel Geliim - Zeka & Hafza Gelitirme - Snavlara Hazrlk ve
Yabanc Dil renme Dergisi

Merkez Mah. Karaolanolu Cad.

Konut Sok. No:9 Mahmutbey - stanbul
Tel: 0212 445 00 45 pbx Fax: 0212 445 00 90
www.beyingucudergisi.com

AKIL OKULU
Akl Gelitirmenin Yollar

NDEKLER
TAKDM ........................................................................ 7
GR ............................................................................ 13
ZEK OLMAK, AKILLI OLMAK ................................... 13
UURLU OLMAK ........................................................... 23
NSANIN KENDS LE KURDUU MNASEBET ... 30
KLTLENMELERN ZM .................................. 36
AKLIN KLTLENMESN ZME............................... 36
AKLIN ALAN KLTLENMESN ZME .................. 52
ZHN KLTLENMEY ZME .................................... 63
AKLI ATALETTEN KURTARMA................................. 75
AKLI GELTRME...................................................... 81
AKLIN SINIRLARINI TESPT ETMEK ........................ 81
ZEKAYA HRRYET....................................................... 89
DUYGUYA SERBESTLK ............................................... 92
HAYATA TOPTAN BAKI............................................ 98
HAYAT TARZINI DETRMEK .............................. 102
HAYAL KURMA............................................................ 105
HAKEMLK YAPMAK .................................................. 113
MANTII DETRME VE GELTRME ............... 118
ANLAILAMAYAN KONULAR LE LGLENME .... 123
ANLAM DETRME ................................................. 126

AKLI DNLENDRME................................................... 133

DNME FORMLARI ............................................... 137
AKIL TEST ............................................................... 142
AKIL TEST ................................................................... 142

"Akln emrine girmeden,

hayatn ktlklerine kar
baar kazanlmaz."
A. Schopenhauer

TAKDM
nsan hem fikri ve hem de bedeni bir organizma olduu iin
yaad veya yaayaca her hadise organizmada bir takm etkiler ve deiimler meydana getirebilir. nsandaki etkileni, makine gibi lokal nitelikler tamaz. nsann d dnyadan ald bir
etki zeksndan aklna, uurundan vicdanna, hafzasndan duygusuna, idrakinden ahlakna, hayat tarzndan hayat alanna,
dnyay kavrayndan insan anlayna kadar tm zihni ve ruhi
dnyasna ynelir. Her hangi bir i alem unsurunun veya mekanizmasnn etkilenmesi ve dierlerinin etkilenmemesi sz konusu olmaz. Farkl nispetlerde etkilenmeleri mmkndr ama etkinin birinde emilip yok edilmesi mutlak anlamda imknszdr.
nsandaki etkilenmenin giriftlii (karmakl), insann i
dnyasnda bir deiime gitmesini tehlikeli hale getirebilir. Deiimin gerekip gerekmedii, gerekiyorsa hangi istikamette ve ne
nispette yaplmas lzumu doru tespit edilmelidir. Hi deimemek gerekebilir ve sadece gelimek kafi gelebilir. Deimenin
kendisi tlsml bir forml deildir ve deimeyi kutsamak her zaman doru olmayabilir. Fakat deimek gerekiyorsa eer, mevcudu
muhafaza etmeye almak ykm olabilir.
Deimek gerektii durumlarda dahi deiimin gelimeyle beraber gerekletirilmesi en doru olandr. Zira deimenin lzumu mevcudun yanll tehisine dayanr ki, zaten mevcut kendi malzemelerine, kaynaklarna ve mukavemet kuvvetine sahiptir. Bunlara ramen gelimeden deimeye almak aslnda mevcudun farkl bir versiyonunu meydana getirir ok zaman. Zira
mevcudun yanll genellikle mevcut malzemenin eksikliinden

veya niteliksizliinden kaynaklanr ki, eksik veya bozuk malzeme

ile inaa edilen "yeni", eskisinden daha iyi olma imkanna sahip
olamayacaktr genellikle.
Gelimenin tabii bir deiim olduu dorudur belki ama asla
deiimin dier ad deildir. Mesela hayat alannn genilemesi
ile ortaya kacak yeni alanlar insana farkl ve yeni imkanlar kazandraca, bu imkanlarn ise insann hayat kavrayn deitirecei dorudur. Fakat buradaki deime, bir adm ilerde meydana gelen imkanlarn hayat ile ilgili idrak malzemelerinin ilzam
ettii bir derinleme ve genilemeden ibaret olduudur. Dolaysyla sadece gelime kendi muhtevasnda deimeyi tabi fonksiyon
olarak muhafaza etse dahi deime deildir.

Gelierek deime, bir birimlik hayat alannda retilen insan

bnyesinin yanl olmas halinde, hayat alan iki birime karldnda ayn yanll tekrarlamamaktr. Zira hayat alannn genilemesi halinde yeni imkanlarla beraber yeni bir hayat kavray
oluacaktr. Bu oluumu eskinin tekrar eklinde gerekletirmemek ve yeni imkanlarla beraber doru olan inaa etmek ihtimali
ortaya kacaktr.
Deime ya da gelimenin en byk handikaplarndan birisi,
taklittir. zellikle de deimede bu zafiyete daha fazla dlr.
Dier insanlarn hayatlarnn daha doru veya iyi olduu ile ilgili kanaat, deime gerekliliini ortaya karr. ahsiyeti gelimemi (aslnda olumam) insanlarda kendini gsteren bu
problem, deimenin tm gerekelerini imha eden bir kavray
zafiyetidir. "Kendi olamamann" ok saydaki grnlerinden
biridir.
*
Tm bunlarn (genel hkmlerin) gerekletirilebilmesi iin
insann kendine dair zel hkmlerle veya bilgi ve tehislerle
harmanlanmas gerekir. Kompozisyon genel dorular ile ferdi
dorularn telifi yaplabildiinde gerekleebilir. nsana ait dorularn tamam ferde (kiiye) ait dorular deildir. nsana ait

dorularn bir ksm kiiye ait dorular olabilirler ve bunlarn seiminin de doru yaplabilmesi gerekir. nsana ait dorularn tamamnn bir kiiye ait olabilmesi iin szkonusu kiinin tm insani zellikleri ve kurallar bnyesinde tayabilmesi gerekir. Bu
mmkn deildir. Bir insann tm insanlk llerini ahsnda
temerkz ettirebilmesi insanst bir eydir.
nsanla ait olan (genel olan) ile insana ait olann (zel olan)
birbiriyle elimemesi arttr. elimesi halinde problem vardr.
Fakat insann (ferdin) insanla ait olan her eyi ahsnda gerekletirmeye almas da saysz tezat ortaya karabilecektir.
Zira insanla ait olann iinde bir ok paradoksun mahede
edilebilecei bilinmelidir. Zira varlk ve hayat paradokslardan
mteekkildir. nsan, insanla ait olan yekundan, ferdi varlnn sistematiini kurmak iin gerekli olanlar almak durumundadr. Genel olandan alnan zellikler ile meydana getirilen "ahsiyet" genel olan ile tezat tekil etmemeli ve ayn zamanda genel
olann bir parasn oluturmaldr.
Ferdi hayatn erevesini bir taraftan "insani deerler" belirlerken dier taraftan ferdi zellikler ve imkanlar belirler. Ferd,
insanlk deerlerini nispet alarak kendi ruhi ve bedeni zellik ve
imkanlarnn "kiilik erevesini" oluturur. ahsiyet bunun addr. ahsiyet hibir zaman insanlk deerlerinin toplamn kendi
bnyesinde toplamay gerektirmez. Byle bir hedefe ynelen kii
baarl olamad gibi, kendi varln da kaybeder.
Ykseklik korkusu olan birinin pilot olmaya almas misalinde olduu gibi... nsanln bu gn geldii seviye ve
bu seviyenin rettii hayat formu iinde pilotluk vardr ve
ciddi bir ihtiyatr. Fakat bu ihtiya ykseklik korkusu
olan birisi tarafndan karlanamaz.
Ferd ile cemiyet veya insan ile insanlk arasnda ok zaman
eliki gibi grnen istikamet farkll (mesela menfaat elikisi) genel olan ile zel olan arasdaki ilikinin doru kurulamamasndan kaynaklanmaktadr. Bu ilikinin yanl kurulmasnn bir

tr, ferdin kendi deerlerini veya zelliklerini "insani deerler"

olarak grmek gibi ahsiyet zafiyeti (aslnda zafiyet deil, ahsiyetin olumamasdr) sergilemesinden kaynaklanmaktadr. "nsanln", insandan farkl ve stn bir deer olduu unutulduu
zaman ahsiyetin anlam kalmayacak ve dolaysyla gerekletirilmesi kabil olmayacaktr. Zira ahsiyetin nispeti "insanlktr".
Nispet neseptir. Nesebini kaybetmi her ey gibi ahsiyette kendi
kaynana (bir anlamda nispetine) yani insanla saldracaktr.
*
nsan kendini tanmaldr. Tm zafiyet ve kuvvetiyle tanmaldr. Menfi ve mspet ynleriyle tanmaldr. nsan ruhi hususiyetlerinden biyolojik zelliklerine kadar kendini tanmaldr. Aklnn gelimilik durumunu, zekasnn kapasitesini, duygularnn
keskinliini tespit etmi olmaldr. Hayat tarzn gelitirmi, hayat
alann kurmu ve tanm olmaldr. Mant nasl kullandn
anlam, dile ne kadar nfuz ettiini fark etmi olmaldr.
10

nsan kendini para para tand gibi yekun olarak da tanmaldr. Ne olduu ve nasl biri olduu ile ilgili fikirleri ve kanaatleri olmaldr. Hayat kavray biiminin ne olduunu, hayat
yaama tarznn nasl olduunu bilmelidir. Bir ferd olabilmenin
"ahsiyet" sahibi olmakla ilgili ve kaim olduunu anlamam olmak, toplumun kemiyet (somut) ihtiyacn karlayan dolgu malzemesi olmaktan ileri geemeyecei anlamna gelir. Ferd olmak,
toplumun kendini herhangi bir yerde dolgu malzemesi olarak
kullanmasna msaade etmeyecek g ve retimi gerekletirebilmek ve toplumda kendine ait bir alan aabilmek manasn
ihtiva eder.
ahsiyetini retebilmi insanlarn bu eserden faydalanmas ile
dierlerinin faydalanmas farkl ekillerde olur. ahsiyetini retebilmi insanlar kendini gerekletirebilmi insanlar olduklar iin
bir btnlkleri vardr. Dier insanlarn btnlkleri vcut btnlklerinden ibarettir ve ruhi ve fikri bir btnlkleri sadece
insandaki tabii akn toplu grnnden ibarettir.

Bir insann ahsiyetini retebildiini anlamasnn en kestirme yolu, "kendini tanmlayabilme" imkandr. nsann
kendini tanmlayabilecek noktaya geldiinde bir ahsiyetinin olduu, dier insanlarn kendini tanmlayabildii safhada ise ahsiyetini izhar edebildii anlalr.
ahsiyetini retebilmi insanlarn, bu eserdeki tespitleri, i
dnyalarndaki denge ve btnlk erevesinde, d dnyada ise
hayat alannn genilii ve hayat tarz iinde deerlendirmesi gerekmektedir. Mesela her insan hayat tarzn deitirdiinde daha
nce anlamad veya fark etmedii birok olay fark edebilir. Fakat hayat tarz yanl olmayan bir insann yeni olaylar anlamak
iin hayat tarzna kymas yanl bir adm olacaktr. Yeni hadiseler ile ilgilenmek iin daha kk hamleler yaplabilecekken
doru olan hayat tarzn deitirmek byk bir kayp olacaktr.
ahsiyetini oluturamam insanlarn bu eserden faydalanmalar daha kolaydr. Her hangi bir konuyu anladktan sonra ihtiyac olup olmadn tespit edip o istikamette almas halinde
faydalanmas kabildir.
ahsiyetini retememi insanlar, dier insanlar "obje insan"
olarak grdkleri gibi ok zaman kendilerini de "obje insan"
olarak grmek temaylndedir. Bu durum ayn zamanda ahlaki
zafiyetin tescilidir.
ahsiyet, ferdi btnlk olduu iin, neyi nasl yapmak gerektiine dair bir ereve oluturur. Bu ereve, bazen insann
hayatnda zorluklar oluturabilecektir. Fakat ahsiyetin anlam
ve deeri bu zorluklara katlanmay gerektirecek kadar fazladr.
Bu sebeple ahsiyet sahibi insanlarn kendileri ile ilgili deerlendirmelerde bulunmadan, herhangi bir metodu uygulamaya almas, hasta olan kiinin hastaln tehis dahi etmeden buzdolabnda bulunan ilac, "ila olduuna gre faydaldr" anlay ile
kullanmas veya hasta olmayan bir insann "ila olduuna gre
zaten faydaldr" mant ile ilac kullanmaya kalkmas gibidir.

11

ahsiyeti olumam kiilere zararnn olmayacan sylemek

kabil deildir mutlaka. Fakat ahsiyeti oturmu kiilerdeki etkisi gibi olmaz. Zira ahsiyet olumam ise sistematik bir bnye meydana
gelmedii iin zarar verecek bir yap olmayacaktr.
ahsiyeti gelimemi kiilerin bu eserden daha fazla faydalanaca anlamn karmak doru deildir. ahsiyeti oturmu insanlarn eserden faydalanmalarnn usul ile ahsiyeti olumam
insanlarn faydalanma usulleri farkldr ve zerinde durulan nokta burasdr. ahsiyeti olumam kiiler hayatlarndaki en byk
zarar grm olduklar iin kk zararlarn farkna dahi varmayacaklardr. Fakat ahsiyeti gelimi kiiler zarar bnyelerinde
derhal fark ederler.

12

"nsan akln snrlarn

zorlamad srece hibir
eye ulaamaz."
A. Einstein

GR
ZEK OLMAK, AKILLI OLMAK
Akll olmakla zeki olmak birbirine ok kartrlan ve dorusu kartrld da fark edilmeyen bir konudur. Akll olmakla
"zeki olmak" kastedilebilmekte veya tersi szkonusu olabilmektedir. Hatta birisi ile her iki anlam ifade edilmektedir ok zaman.
in vahim olan taraf bilim adamlarnn da bu karklktan kurtulamamalardr. zellikle zeka konusunda yaplan aratrmalardaki yanllklar, zekay paralanabilen ve dolaysyla geliebilen
veya gelitirilebilen bir mahiyette grme temayln ortaya
karmtr.
Akll olmak ile zeki olmak birbirinden ok farkl kavram ve
durumlardr. Zira akl ile zeka birbirinden mahiyet ve fonksiyon
olarak farkldr.
Akln bnyesinin paralanabilir olmas ve farkl alanlardaki
yneli ve ilgisinin farkl derecelerde gerekleebilmesi, gelitirilebilmesini mmkn klar. Akln znn paralanamamas bnyesinin paralanamayaca anlamna gelmedii iin gelitirilmesiyle beraber mesela glendirilmesi kabildir. Bnyesinin terkibi
mahiyet tamas akln oluturulmas gereini ilzam eder.
Zekann varl terkibi bir mahiyet tamaz. Tektir ve paralanmas szkonusu olamaz. Btn olarak vardr. Birok fonksiyona sahip olmas varlnn paralanabilir bir mahiyet tadn
gstermez. Bnyesi ile znn ayn olmasndan kaynaklanan

13

teklik, ayn zamanda onun oluturulmasn imkansz klar. nsann doutan sahip olduu bir kymettir ve gelitirilmesi ve alannn geniletilmesi kabil deildir. Sadece kullanlabilmesi ve
imkanlarndan faydalanlabilmesi iin artlarnn oluturulmas
gerekir.
*
Zeka ve akl ile ilgili deerlendirmelerden nce zeka ile ilgili
literatrn bu gn itibariyle geldii noktay tespit etmek gerekmektedir. Ondan sonra zeka ve akl ile ilgili deerlendirmelere
devam edelim.
Zeka ile ilgili binlerce sayfalk metinlerde (kitap ve makalelerde) genellikle aadaki yaklamlar grmek mmkndr.

ZEKAYA DAR ESK ANLAYI

14

* Zekann doutan kazanld, bu sebeple sabit olduu

dolaysyla deitirilemeyecei
* Zekann tek olduu ve blnemeyecei
* Zekann kemmiyet (niceliksel) zelliinin llebildii ve
tek bir sayya indirgenebilecei...
* Zekann, gerek hayattan soyutlanarak llebilecei...

ZEKAYA DAR YEN ANLAYI

* Zekann kaltmla geldii ve kapasitesinin iyiletirilebilir, gelitirilebilir, deitirilebilir olduu
* Zekann pratik iinde kendini gsterdii ve bu anlamda
mesela problem zme srecinde sergilendiinden saysal
olarak hesaplanamayaca
* Zekann oul olduu ve muhtelif yollarla sergilenebilirlii...
* Zekann, hayatn gereklerinden ve artlarndan soyutlanamayaca...

OKLU ZEKA TEORS

SZEL ZEKA: Kelimelerle dnme ve ifade etme, dildeki
anlamlar deerlendirme, kelimelerdeki anlamlar ve kelimeler
arasndaki ilikileri ve dzeni kavrayabilme, iir, mizah ve hikaye ile ilgilenme, mecazi anlam ve anlatm, benzetme ve mukayese, mcerret ve sembolik ekilde dnebilme, kavramlatrabilme ve yazma gibi olaylar ieren dili retme ve etkili
kullanma becerisidir.
MATEMATKSEL ZEKA: Saylarla dnebilme, hesaplar
yapabilme, sonu karma, mantk ilikileri kurabilme, teoriler
retebilme, problemleri zebilme, tenkit yapabilme, cebir ve
geometrik ekiller gibi sembolik malzemeleri kullanabilme, bilgiyi tahlil ve terkip edebilme ve bilgiler arasnda ilikiler kurabilme maharetidir.
GRSEL ZEKA: Varln grnr yn ile ilgili kavrama kabiliyeti, Resimler, ekiller ve izgilerle dnebilme ve muhakeme etme becerisidir. Sembollerle ilgilenebilse dahi esas olan
varln grnen yndr ve soyutlama imkanna fazlaca sahip olmad iin sembolik dnebilme mahareti fazla yoktur.
BEDENSEL-K
KNESTETK ZEKA: Kavrayn merkezi hareketlere ynelmitir. Kendini ifade anlama ve anlatma biimi
harekete ayarldr ve jest ve mimikleri kullanr. Beyin ve vcut
koordinasyonunu gerekletirebilir ve kullanabilir. Bir veya daha
ok sporla urar. Hareketsiz oturma sresi ksadr.
MZKSEL ZEKA: Sese ayarl bir kavray vardr. Anlamlandrmay seslerle yapar. Bu sebeple sesin her eidine kar
hassastr. Dolaysyla ritmi fark eder ve yakalar. Mzie dnk
bir mahareti vardr.
SOSYAL ZEKA: Da dnk ve yaygn bir kavray sahibidir.
nsanlar ve onlar arasndaki ilikileri zmleme ve retme
imkanna sahiptir. nsanlar anlama ve iletiim kurma mahareti vardr. nsanlar anlama ve aralarndaki ilikileri zmleme

15

imkan ayn zamanda onlar ikna edebilme gcn de kazandrmaktadr.

KSEL-SEL ZEKA: e dnk ve derinliine bir kavray

vardr. Kendini tanma, tanmlama, insan i dnyasn kavrama imkanna sahiptir. nsan i dnyasndaki hadiseleri anlama, i dnyada cereyan eden hadiselerin srelerini kavrama,
duygu ve dncelerini fark ve tahlil etme maharetine sahiptir.
Kendini deerlendirebilir ve hedefler oluturabilir.
DOACI - VAROLUU ZEKA: Varla dnk kavraytr. Varl ve varlk eitlerini tanma ve anlama abas gzlenir. Varln tabiatna ve mahiyetine dnk felsefi kavraylara
ynelebilir. Varla olan ilgisi, varolu srecini anlama abasn
ortaya karr. Kavrayta Filozofik anlay biimleri kendini
gsterir.
16

*
Zeka paralanabilir bir bnye olarak grlmeye balandnda "oklu zeka alanlar" gibi yaklamlar ve aklamalar gerekli
hale geliyor. oklu zeka alanlarnda bahsedilen konular aslnda
zeka deil, akl, uur, istidat ve hafzadr. Burada yaplan temel
yanl, zekay, akl, uur, istidat ve hafza ile birbirine kartrmaktan ibarettir.
Zekann mahiyetine ve muhtevasna o kadar ey ylmtr ki, bunlar tek tek deerlendirildiinde akl, uur, istidat ve
hafzay grmek mmkndr. Baka bir ifadeyle zekann bnyesi o kadar geniletilmitir ki, bu saydklarmza ayr bir alan
kalmamtr.
Aslnda problem "insan anlay"nn bulunmamasndan
kaynaklanmaktadr. Zekann gz kamatrc zelliine taklan
kavraylar, ne bulurlarsa zekann bnyesine yerletirmiler ve
zekay tek insan deeri haline getirmilerdir.

ZEKA VE STDAT (KABLYET)

stidat, insann bir konuda bilgilenmeden nceki temayldr. Her hangi bir alanda bilgilenmeden nceki ilgilenme ihtiyacdr. Kendini test etmeden kavrayabileceini anlamasdr.
stidat, idrakin keskinlemesidir. nsann faaliyet ncesi (mesela
renmeden nce) sahip olduu imkanlardr.
stidatlar ruhun varla alan koridorlardr. Bu koridorlar
ok rahat hareket imkan olutururlar. Teorik veya pratik faaliyetlerde insan bu koridorlarn imkann baka hibir eyde bulamaz.
stidat insann kendi kendisinin ufkudur. nsann idrak etmede ve hayat yaamada ulaabilecei en u nokta, istidatlar istikametinde veya alanndadr. nsann kendi normalini aabilecei
imkan istidatlardr.
nsann, istidad olmad alanlarda elde edebilecei verimler
ile istidat alanlarnda elde edebilecei verimler mukayesesiz farkldr. nsann istidad kendi "dehas"dr. Her insan istidad istikametinde "deha"dr. Dehalar ise birok alanda deha olduklar iin
dehadrlar.
"Anlayabilmek" hayatn istikametini tayin eder. nsann anlamayaca alana ynelmeyecei veya zor ve ksmen ynelecei
dnldnde, hayatn idrak istikametinde oluaca anlalabilir. nsan idrak edebildii konulardan "hayat alann" retir. Bu
sebeple idrak edebilmek insan hayatnn erevesini, derinliini,
istikametini ve tarzn oluturur.
stidatlar, insann daha iyi anlayabilecei alanlardr. Bu
sebeple fert hayatnn yn istidatlar istikametinde geliir ve
temellenir.
Zekann en bariz zellii idrak faaliyetine katkda bulunmasdr. Zekay en fazla idrak faaliyetinde mahede etmek kabil olabilmektedir. Bu zellik zekann salt idrak faaliyeti ile ilgili bir i

17

alem unsuru olduu zannn uyandrmaktadr. Vaka bu zan byk oranda dorudur da Zekann idrak faaliyeti ile ilgisinin
younluu, idrak faaliyetine (srecine) katkda bulunan bir ok
dier faktrleri zekann bnyesi iinde grmek ve deerlendirmek yanllna sebep olmutur.
stidat bunlarn en nemlilerindendir. Zeka ile istidat hem zaman olarak bulunduu iin (her ikisi de doutan varolduu
iin) birbirine kartrlmas daha kolaydr.
stidat, insann doutan sahip olduu temayldr ki, kendi
alanlarndaki idrak faaliyetini mmkn ve keskin klan bir ruhi
maharettir. Zekay idrak faaliyetinde fark ettiimiz iin, idrak faaliyetinin zirveye kt alanlarda belirlemek ve hatta tanmlamak meylimiz bulunmaktadr. Zekann kendini abartl biimde
gsterebildii alanlar ise istidat alanlardr. nsan istidat alanlarnda deha gibidir.
18

Bir alanda zeki olmak eklinde aklanabilecek olan "oklu

zeka alanlar" teorisi, zekann istidat alanlarnda daha fazla parldamasndan kaynaklanan bir yanl anlaytr. Zeka ayndr ve
artm veya eksilmi deildir aslnda Fakat idrak sreci sadece
zeka ile gereklemez. drak sreci baka unsurlarn da katksnn olduu bir sretir ve bu nokta anlalmadnda idrak srecini sadece zeka ile aklamak yoluna gidilmektedir.
stidat alanlarnn genel kategorisi belirlenmi ve bunlarn
her biri "oklu zeka alan" olarak tespit edilmitir. stidat alanlarn zeka alanlar veya zeka trleri olarak tespit etmek, temel insan anlayndaki fiyaskoyu gsterir. Yksek zeka sahibi olmakla
istidat sahibi olmak ok farkl iki konu veya insan zelliidir.
Zeka aina olunan konuda deil aina olunmayan (bilinmeyen) konuda fonksiyonunu icra eder. Aina olunan konuda akl
hkm srer. Zekann aina olunan konuda hkm srmesinin
tek istisnas istidatlardr. Zira istidat, renmeden nce aina olmaktr. Bilmeden nce bilmek gibidir. nsann aina olduu alandaki idrak faaliyetinin daha derin olmas tabidir. Bu noktada

zeka ile istidadn birbirine kartrlmamas ve istidat alanlarndaki zeka keskinliinden istidadn katksnn dlerek zeka seviyesinin (veya potansiyelinin) tespit edilmesi doru olacaktr.

AKIL VE ZEKA
Zekann akl ile kartrld vakidir. Akl ile zekann kartrlmasn engelleyecek en nemli nokta aina olunan veya aina
olunmayan konular tefrikidir. Akl aina olunan konularda faaliyet gsterir, zeka ise aina olunmayan konularda kendini gsterir. Dikkat edilmesi gereken husus zekann aina olunan konularda faaliyet gstermemesi deildir. Zeka da aina olunan konularda faaliyet gsterir fakat bu konularda akl da faaliyet gsterdii
iin idrak srecinde akln katks ile zekann katks birbirine kartrlabilir. Zekann aina olunan konularda gsterdii faaliyetlerde dahi, "bilinmeyen" cihetlerine yneldii vakadr. nsann
bildiini zannettii her konu, mutlaka eksiktir. Hibir konu
bilimde son haliyle bilinebilir hale gelmemitir ki herhangi bir
insann o konuyu son haliyle bilebildii iddia edilebilsin.
nemli olan nokta akln aina olunmayan (mehul) konularda faaliyet gstermemesidir. Bu meyanda aina olunmayan konulardaki idrak faaliyeti zekaya aittir ve saf haliyle zekann eseridir. Akl "bilinmeyene" ulaabilir ama bilinenden hareketle bunu yapar. Zeka ise "bilinmeyene" ulaabilir ama bunu bilinenden
hareketle yapmak zorunda deildir. Zekay tespit edebileceimiz
nokta tam da burasdr. Zeka bilinmeyene ularken bilinenden
hareket etmiyorsa ite tam bu noktada saf ve tam anlamyla kendisi vardr. Zeka bilinenden hareketle bilinmeyene ulayorsa
tam anlamyla kendisi olma ihtimali vardr ama ayn zamanda
aklnda bulunmas ihtimali vardr ve bu durumda ikisini birbirinden ayrmak ok zor olduu iin tam anlamyla birbirinden tefrik
etmek zor olacaktr.
Akl "bilinenden" hareketle "bilinmeyene" doru faaliyet gsterirken, idrak srecinin her hangi bir noktasnda tkanabilir ve

19

burada zekadan yardm alabilir. Zeka "bilinenden" hareketle "bilinmeyene" doru giderken, akldan hibir yardm almadan faaliyette
bulunabilecei gibi, "bilinenlerle ilgili alanda" akldan faydalanmas da mmkndr. Bilinenlerle ilgili olarak akln imkanlarndan faydalanmas hem kolay ve hem de daha salkl bir faaliyeti mmkn
klaca iin zekann akldan faydalanmas tabidir ve sreklidir.
drak faaliyetinin bir tarafnda "bilinenler" varsa eer orada
mutlaka hem akl ve hem de zeka vardr. Byle bir idrak faaliyetinde sadece akl veya sadece zekay bulma ihtimali fevkalade
dktr. Akl testini yapmay zorlatran bu noktadr. Zira akl
faaliyetlerini zekadan tecrit etmek fevkalade zordur. Zeka testini
yapmann zorluu da buradadr ama saf zeka faaliyetlerini bulmak mmkn olduu iin zeka testi daha kolaydr. Zira zeka aina olunmayan (bilinmeyen) alanlarda akldan faydalanmadan
faaliyette bulunabilir.
20

HAFIZA VE ZEKA
Hafza ile zekann birbirine kartrld nokta, hafzann kaset kayd gibi bilgi kaydettii ve muhafaza ettii noktasndaki
yanllktr. Hafza, bilginin kaydedildii ve muhafaza edildii bir
yerdir ama bu ii yaparken kaset gibi sabit deil aksine hareketli
bir yaps vardr. Hafzadaki bilgiler her nereye yerletirilmilerse
orada sabit olarak durmazlar. Hafzann bnyesi hareketli olduu
gibi muhafaza ettii bilgileri de hareketli olarak bnyesinde
barndrd bilinmelidir.
Hafza idrak merkezi (unsuru) deildir muhakkak. Fakat hafzada belli belirsiz bir idrak faaliyeti olduu dnlebilir. Buna
idrak demek kabil deilse de, bnyesinin hareketli oluundan ve
buna bal olarak bilgileri de hareketli olarak muhafaza etmesinden dolay, bilgileri hareket ettirirken bilgiler arasnda bir takm
ilikiler kurduu ve bilgileri ve bilgilerin yerini tanzim ettii vakadr. Bu faaliyetler idrak srecinin tm safhalarn gerekletirmese de baz zelliklerini gstermektedir.

Hafzas gl olan insanlarn baz alanlarda idrak faaliyetlerinin daha keskin ve derin olmas hafzann imkanlarndan daha fazla faydalandklar anlamna gelmesine ramen, hafzann mahiyeti
ve bnyesi anlalmadndan dolay bu durumu zeka veya zeka
zellii olarak anlamak gibi bir yanla dmeye sebep olmaktadr.

AKILLI OLMAK, ZEK OLMAK

* Zeka, insann saf haliyle "kendine ait olan"dr. Akl ise insann hem kendine ait olan ve hem de iinde yaad topluma
ait olann toplamdr. uur insann kendine ait olanla topluma ait olann harmanlanmasndan (terkip edilmesinden
deil) sonra szlp kendine ait hale getirilebilmi olandr.
* Zeka ntrdr ve bnyesinde hibir deer tamaz. Zira
bnyesi terkibi bir btnlk deil saf bir yap arzeder. Akln bnyesi terkibi bir btnle sahip olduu iin "deerleri" vardr. Bu deerler retilmi veya kazanlmtr.
* Zeka aina olunmayan alanlarda insann nn aan bir
maniveladr. Akl aina olunan konularda hayat yaamay
mmkn klan bir merkezdir.
* Zeka, bilinmeyen konulara yneldii iin insann deimeye ve gelimeye dnk yzdr ve sahibini bu istikametlere zorlar. Akl bilinenlerle ilgili olduu iin intibak etmek
ve istikrarl kalmakla mehurdur.
* Zekay gelitirmek imkansz ama akl gelitirmek mmkndr. nsan zeki olmayabilir ama akll olabilir.
* Zeka hadiseleri tecrbe eder, akl tecrbeyi tekrarlamay
meneder.
* Hata ve yanl yapmak zekaya aittir. nk zeka mmkn
olan gerekletirmenin peindedir ve doru olann kaygsn yaamaz. Akl doru olann peindedir ve mmkn
olan fazla umursamaz.
* Zeka akln peine dtnde faydal olur, akl zekann
peine dtnde ne olaca belli olmaz.

21

* Akl zekay kontrol altna almaya alr, zeka akln kontrolne girmedii zaman akl umursamaz ve kontrol altna
almaya almaz.
* Zeka hrriyete ktr, akl dzene meftundur.
* Zeka lsz ve haindir, akl mfik ve munistir.
* Zeka benmerkezcidir, akl hem benmerkezci ve hem de dierkamdr. Zeka sahibini kainatn merkezine yerletirir,
akl toplumun iine yerletirir.
* Zeka aaaldr, akl mtevazdr. Zekann faaliyeti emsalsizdir (kendini yle sunar), akln faaliyeti mukayeselidir.
* Zeki insan zaptedilmez, etkilenmez, eitilmez olandr,
akll insan intibak eden, etkilenen ve eitilebilir olandr.

22

* Zeki insan ynetilemez ve ynetemez olandr, akll insan

ynetebilen ve ynetilebilendir. Ynetemeyen bir insan
ynetilebilir ama ynetilemeyen insan ynetemez. Ynetilebilirlik zellii, ynetme zelliidir ama yalnz bana ynetebilme zelliine sahip olmak iin kafi deildir.
* Normal bir zeka gl ve gelimi bir akl iin kafidir ama
normal bir akl yksek bir zeka iin faciadr.
* Zeki insanlar akll olmak zorundadr ama zeki olmayan
insanlar mutlaka akll olmak zorundadrlar.
* Zeki insan hayat ve varl anlayabilir, akll insan hayat
ve varl anlamlandrabilir.
* Zeka hayat alanlarn aabilir, akl hayat alanlarn tesviye
eder ve yaanlr hale getirir.
* Zeki insan hayattan azami zevk alabilir, akll insan hayattan
zevk almasn bilir.
* Aslolan hayat zeka ve akl harmannda yaamaktr.
* En zeki insan ayn zamanda gl ve gelimi bir akla sahip
olan insandr.
* En akll insan zekadan en iyi faydalanan insandr.

UURLU OLMAK
uurlu olmak, insann ruha en fazla yaklat halidir. drak
kudretinin en yksek seviyesi uurdur.
uur ahsiyettir. ahsiyet, uur teekkl etmeden gelimez ve
olumaz. uuru bnyelemeyen ve yerlemeyen insanlarn ahsiyetten bahsetmeleri, ahlakl olmalar halinde ancak mazur grlebilir. Ahlak ise ahsiyetin derinliini deil grnn ifade
eder. Ahlakl olmak, bir hayat erevesine ve tarzna sahip olmak bakmndan kabul edilebilir bir durumdur ve ahsiyetin d
yzn tekil etmesi bakmndan nemlidir. ok az eyin d yz bile deerlidir ve ahsiyet bunlardan biridir. Fakat ahsiyetin
sadece ahlak olarak grn ancak kabul edilebilir olandr.
Akl, insann kendine ait olan (miza hususiyetleri) ile cemiyete ait olann (bir manada hayata ait olann) harmanlanmasndan meydana gelir ve hem insan temsil ve hem de hayat (cemiyeti) temsil edebilme zellii vardr. uur ise insann kendine ait
olan temsil eder ve cemiyeti (hayat) kendi znde bulunan
kymetlerin "gerekleme" alan olarak kabul eder.
uur d dnyadan gelen etkilerin tamamn deerlendirir.
Faydal olan ile zararl olan arasnda deerlendirme bakmndan
bir ayrm yapmaz. Akl faydal olan etkileri dorudan bnyesine
alrken, uur faydal olan etkileri dahi bnyesine almaz ve
mutlaka deerlendirir.
Etkinin d dnyadan gelmesi uur iin deerlendirmeye kafidir. Tamamen faydal bir etki olmas halinde dahi uur onu deerlendirir ve "kendiletirirerek" hakimiyet alanna alr. uur iin
faydal veya zararl olmasndan nce, kendi bnyesi dndan

23

olmas nem arzeder. Kendi bnyesinden olmayan mutlaka

szgeten geirir.
uurun bnyesi akl gibi kurallara ballkla tanmlanamaz.
Kurallarn uur iin ehemmiyeti olduu dorudur fakat kurallardan daha ncelikli ve nemli olan manalardr. Manalar (z,
muhteva) ekilsizdir. Manalarn ekillenebilecei vakadr ama
kendi varlklarna ait bir ekilleri yoktur. Hayatn iine girmek
iin ekil (suret) kazanmalar arttr. Fakat manalarn farkl artlarda farkl ekillere nfuz edebilecei unutulmamaldr. Bunun
gibi her mana bir veya birok kurala kaynaklk edebilir ama esas
olan kural deil onun muhtevasndaki manadr. Zira farkl artlarda baka kurallara kaynaklk edebilme imkanlar vardr.
uurun idrak faaliyetin eklin (suretin) tesinde ve derinliklerindedir. uur dorudan manalar idrak edebilir. Manalara ekilsiz olarak ulaabilme kudreti, ayn zamanda onlar ekillendirebilme imkann da ierir.
24

Akl genellikle ekillere baldr ve onlarla snrldr. Manay

idrak etme imkan ise ekil snr iindedir. ekilden tecrit edilmi mana akln idrak snrlar stndedir. Bu sebeple akl, ekli
anlar ve eklin muhtevasndaki manay da o eklin imkanlar ve
snrlar iinde anlar. Manann baka ekillerle zuhurunu teorik
(mcerret) olarak idrak etme mahareti yoktur. Aklla bakldnda
grlen ey, muhtevann ekle tabi olduu gereidir.
uur dorudan manay idrak edebildii iin, eklin manay
tabi olduu hakikatini (gereklii deil, daha te bir ey) grr.
Dolaysyla manann eklini oluturabilme kudreti uurda vardr.
Manann eklini oluturabilmek, hayat en orijinal haliyle
retebilmektir. Manaya yeni ekiller, suretler, ereveler kazandrabilmektir.
Manalarn ekil mecburiyeti zuhur edebilmeleri iindir ve ekil saysnda snrlama yapmak akln zafiyetinden kaynaklanr.
Hangi manann (fikir olarak anlalabilir burada) ka adet ve eit ekille zuhur edebilecei sorusunun cevab yoktur. Zira her

uur manann farkl bir eklini retebilir ve insanlarn idrakini

snrlandrc yaklamlardan imtina etmekte fayda var.
Akln mntehas (ufku) uurun teekkl iin artlar oluturmaktr. Dorusu bu vazife (aslnda akln bunu yapmak mecburiyetinde olduu eklinde anlamamak gerekir) akl iin en
asil itir.
uur konusu bu eserin muhtevasnn tayabilecei arlkta deildir. "uur" isimli mstakil eserimizde konu teferruatyla incelenmitir. Burada uura ksaca temas etme sebebimiz uurun insan kompozisyonunda unutulmasna
engel olmak iindir.
uurun hangi seviyede ve erevede incelendiine bir misal olmas iin "uur" isimli eserimizden bir yazy aaya
aldk. htiya duyanlar dorudan "uur" isimli eserimizi
okuyabilirler.
*
uur, i alemin merkezi unsurudur. alemin kurucu unsuru
ruhtur ama i alemin merkezi unsurunun uur olmasna mani
deildir.
Ruhtaki n bilgiler (faaliyet ncesi bilgiler) ekle ait bilgiler deil ze ait bilgilerdir. Obje dnyasnda bu bilgilerin bir ksmnn ekillerinin retilmi, bir ksmnn ekillerinin retilebilir olmas yannda hibir zaman ekli retilemeyecek olan ve obje
dnyasndaki varlk tr ve mahiyeti ile ilgisi olmayan bilgiler
de olduu vakadr. Obje dnyasnda ekli mmkn olmayan
bilgilerin hibir zaman mefhum (kavram) haline getirilemeyecei ve eer bu tr zihni faaliyete girilirse asla doru sonulara ulalamayaca da vakadr. ekli retilebilen veya bir eklin z olma mahiyetine sahip bilgilerin dahi aslnda mefhum
haline getirilemeyecei bilinmelidir ama bunlar terkibine katldklar veya tecelli edebilmek iin ekil sahibi olduklarnda,
eklin zellikleriyle mefhum haline getirilmekte ve fakat bu
durumda dahi ze ait mefhumlardan ziyade her ne kadar

25

"mcerret" olsalar dahi araza ait mefhumlar halinde ifade edilebilmektedirler. Zira burada bahsettiimiz konunun derinlii o
kadardr ki, "mcerretler" dahi bu alanda "mahhas" kalr.
Mefhum haline getirilemeyince (kavramlatrlamaynca)
"dil"e malzeme olamadklar iin bir bakma idrak konusu da olamazlar. uur dahil insandaki her hangi bir idrak merkezinin konusu haline gelemedikleri ve anlalamadklar iin aslnda insann ruhi DNA ifrelerini oluturmaktadrlar. Her insann sahip
olduu ve dorusu her eye de bir bakma bu bilgilerle sahip olabildii "mahfuz kymet" kendini saklamakta olaanst mahirdir.

26

uurun, ruhtaki n bilgiler iinde d dnyada bir varla

(ekle) nfuz edebilenleri ile ilgisi ve irtibat dorudan bulunmakta ve dier bilgilerle ise ilgisi dolayl olarak bulunmaktadr.
D dnyada yansmas olabilecek manalar muhtevi olan bilgilerin oluturduu aksiyonlar uura ularlar. Teekklnde de etkisi olan bu aksiyonlar uur, mana olarak bnyesine almak ve
bunlar anlamak imkanna sahiptir.
uur da ruhta bulunan bilgileri idrak etmek imkanndan
mahrumdur ama ruhtaki bilgilerin meydana getirdikleri aksiyonlar idrak etmek imkanna sahiptir. Ruhtaki bilgiler ile bu bilgilerin oluturduu aksiyonlar ayn ey deildir ve bilgilerin anlalamamas, bilgilerin meydana getirdii aksiyonlarn anlalmasna
mani deildir.
Ruhtaki bilgilerin meydana getirdii aksiyonlar, insandaki
ikinci derecedeki mana dnyasn oluturur. Bu mana dnyas
bir yansmadr, bir glgedir. Klasik tasnife gre mutlaka mcerret
alandr ama daha derinlere gre aslnda bir grntden ibarettir.
Ruhtaki bilgilerin insanda dorudan tecelli edebildii, dolaysyla bu bilgilerin fonksiyonsuz olduu doru deildir. Ancak bu
bilgilerin tecelli edebildii yer insandaki kalptir ya da dier bir
tabirle gnldr. Bu bilgilerin fonksiyonsuz olmad dorudur
ama idrak edilemeyecei de dorudur. Tecelli edebildii kalpte bu
bilgilerin idrake konu olmas szkonusu deil fakat mahede edil-

mesi mmkndr. Ruhtaki bilgiler, tam anlamyla "mana"dr ve

tecellileri iin bir varlk gerekmedii gibi eklide yoktur. Byle olduu iin (saf mana) bilinebilirler ama idrak edilemezler. drak
edilememeleri anlalmamas anlamna gelmez zira bu bilgilerin
mahiyeti idrak iin elverili deildir ve mahede etmek ve bilmek kafidir. drak etmek iin kemmiyet zelliklerinin bulunmas gerekir ki, bilgide kemmiyet zellikleri bulunmas o bilginin
derece derece "mana" olmad anlamna gelir.
Ruhtaki bilgilerin meydana getirdii ve uura gnderdii aksiyonlarn uur tarafndan anlalabilmesi, yansmann kaynan
ayn olmamasndandr ve bu sebeple yansmann kemmiyet zelliklerini tama imkan vardr.
Buradaki kemmiyet, cevher araz tasnifindeki araz anlamnda deil, bilgiye muhatap olan idrak merkezinin seviyesi ve
bnyesi ile ilgili olarak bilginin d yzn anlatmak iindir.
uurun idrak seviyesi veya bnyesi iin kemmiyet zellikleri,
varln keyfiyet (cevher) zelliklerine denk gelebilir.
Ruhtaki bilgiler insann birinci derecedeki "mana dnyas"n
retir. Ama bu mana dnyas insann uuruna ulamad veya uuru bu mana dnyasna nfuz edemedii ve mahiyetini
anlamad (ki bu dnya anlalmaz, bilinir) uur tesinde kalr.
Ancak insanda meydana gelebilecek tm anlam dnyalarnn
insandaki kayna budur.
Ruhtan uura gelen aksiyonlarn uur tarafndan bnyeletirilmesi veya bnyesine katlmas ile uur bir "mana dnyas" retir. uurun ve dolaysyla idrakin ulaabilecei ve retebilecei
en yksek veya en derin anlam dnyas budur.
uur bir taraftan ruhtaki bilgilere ulaamamakta ve fakat
bunlarn birinci derecedeki yansmas olan ruhi aksiyonlar bnyesine alabilmekle, ruhi anlam dnyasna en yakn idrak merkezi ve i alem unsurudur. Ruhi anlam dnyasna ulaamamakla
beraber onun birinci derece yansmalarndan faydalanarak
retebildii kendi anlam dnyasn onunla irtibatlandrmak

27

durumundadr. Ruhi anlam dnyasn idrak edememesi veya

daha doru ifade ile bilememesi, kendi anlam dnyasn besleyen bir kaynan olduunu fark etmedii sonucunu karmaz.
Bu fark edi, ruhi anlam dnyasn belli belirsiz ufukta grntleyen ama hibir zaman ulalamayan bir siluet gibidir.
uurun "anlam dnyas" kurabilme mahareti, manalar ekilsiz (varlktan bamsz) anlama imkann tespit eder. uur kendi
anlam dnyasnda objeye bal kalmakszn manalar idrak etmek ve bu manalardan baka ve yeni manalara ulamak kudretindedir. Bu erevede akln objeden bamsz yaayamamasna
mukabil uur, objeden bamsz ve balantsz varln devam
ettirebilir.

28

uur sahibi insanlar yalnzlk ihtiyacnn daha fazla olmas ve

zaman zaman kalabalklardan uzak yaama itiyaknn nksetmesi bu imkan ile ilgilidir. uuru olumam ama akl gelimi insanlarn kalabalklardan uzak kalamamas da akln d
dnya ile irtibatnn fazla olmas ile ilgilidir.
uurun kurduu anlam dnyas, varlk (obje) tabanl deil bilakis suje (ruh) tabanldr. Varlk alemine dnk anlam dnyas
akl tarafndan kurulur, ie (ruha) dnk anlam dnyas uur tarafndan kurulur. Aklda anlamlandrma vardr, uurda manay
anlama vardr. Aklda varla murtabt bir bak vardr ve onun
anlamn (genellikle faydasn) idrak etmeye dnk idrak faaliyeti vardr, uurda manay tecelli ettirecek varlk arama veya retme
abas vardr.
Akln objeye ball bu anlamda muhafazakar (statkocu)
bir bnye gelitirir, uurdaki manay tecelli ettirme abas, retimi, deimeyi ve gelimeyi ortaya karr.
uurun ruhi aksiyonlara ak yn, varlktan (objeden) gelen
aksiyonlara ak ynnden daha kuvvetlidir. Varlktan ziyade
manaya mtemayildir. uurun varlktan gelen aksiyonlara daha
fazla mesai vermesinin pratik gereklik olmas bu zelliini deitirmez. Cephesinin daha ziyade manaya dnk olmas ve

manay varlktan bamsz olarak anlama kudreti, varlkla ilikisinin mahiyetini tayin eder.
uura gelen ruhi aksiyonlar varlk alemine (obje dnyasna)
gre "mana"drlar. Varlk dnyasna gre o kadar derinlerdeki
manalardr ki, klasik cevher araz tasnifinde, varln cevherini
bu manalar ile tespit etmek kabildir. Bu manalar anlamakla, akln yapt varl anlamlandrma faaliyetini ok tesindeki idrak
faaliyeti, ilmin maluma tabi olmas lsn tersine evirir ve
malumu ilme tabi hale getirir.
lmin maluma tabi olmas ls, bilginin varlkta elde edilebilmesi ile ilgili bir ldr ve akln bnyesine ve faaliyet alanna aittir. Akln, varl anlamlandrma faaliyeti veya yetenei ile ilgili olarak varla atfen anlamlar retmek ve bu anlamlardan bilgiler karmak abas ilmin maluma tabii olduu
sonucunu ve lsn retir.
uur, varl anlamlandrmaz. Bilakis uur manalar anlar ve
bu manalara uygun varlklar arar veya retir ki, manalar varlk
dnyasna kabilsinler. Bu erevede uur; malumu ilme tabi klan, zarf mazrufa balayan, arazn cevherini deil cevherin arazn arayan, eklin muhtevasn aramak yerine muhtevann
eklini reten bir bnyedir.

"Akl da bir tarla gibi

ekilmeye ve baklmaya
ihtiya duyar."
Cicero

29

NSANIN KENDS LE
KURDUU MNASEBET
nsann kendisi ile iliki kurmas, literatrde tanmlanm deildir. Literatrde tanmlanamam olan efkar- umumide zaten
bilinmez. nsann kendisi ile iliki kurmasnn nemi biraz dnldnde fark edilebilecektir. Fakat byle bir konu insan zihninde almad iin nemi bilinmemekte ve neticeleri grlememektedir.

30

nsann kendisi ile iliki kurmasn ift kiilik olarak anlayacak olanlar kabilir. Bunlarn idrak derinlii karncann dahi boyunu amayacak slkta olduu iin nemsenmesi gerekmez. Fakat nemsenmesi gereken nokta, insann kendisi ile iliki kurmaya alanlarn ift kiiliklilie meyletmesi problemidir. Bu problemin yaanmamas iin konunun akla kavuturulmasnda
fayda var.
nsann kendisi ile kurduu iliki toplam olarak ifade edilirse,
ahsiyetini kesintisiz olarak takip etmesidir. ahsiyetini oluturmu insanlarn hayatn her safhasnda ve her hadisede ahsiyetlerini kontrol etmesi ve ona uygun davranlar sergilemesidir.
ahsiyetini oluturmam insanlarn ise ilk yapmalar gereken
iin ahsiyetlerini oluturmak ve bu istikamette almak olduu
tespit edilmelidir.
nsanlar herhangi bir ii, yapmadan nce deerlendirirken,
sadece "yaplabilirlik" asndan incelemektedirler. in yaplabilirliinden nce her nedense "ben bu ii yapmal mym?" diye bir
soruyu kendilerine sormamaktadrlar. "Ben bu ii yapmal mym?"
sorusu, ahsiyetin olutuu ve hayatn iinde takip edildii

manasna gelir. in yaplp yaplmamas gerektii konusu sadece

menfaat veya yaplabilirlik noktasnda deerlendirilmeye balandnda ahsiyetin olumad ve hayatn hayvani erevede ve
seviyede yaandn gsterir.
nsann bedeni varln korumaktaki hassasiyetinin ok azn ruhi ve zihni varln (bir manada ahsiyetini) korumakta
gstermediini mahede etmek ne byk straptr.

* Kendine kar davran

nsann kendine kar davran birok eyin ipucunu verir.
Kendini, varl ve hayat nasl anlamlandrdnn ipular bata
olmak zere, hayat alann, hayat yaama tarzn ve ahlak anlayn gsteren ipulardr ayn zamanda.
nsann kendine kar davran suje-obje ilikisi olmad gibi iki suje arasndaki iliki de deildir. liki kuran ile iliki kurulann ayn kii olmasnn ortaya kard ereve, eser ile messiri (eser sahibini) bir arada bulundurduu iin sorumluluu ortadan kaldrr. Eserin (kuraln), eser sahibine (faile-sujeye) tabi
olduundaki sorumsuzluk ile sujenin (eser sahibinin), esere (kurala) tabi olmasndaki sorumluluk halinin birbirine kart tek
mnasebet eklidir bu.
Sorumluluk ile sorumsuzluk halinin birbirine kart bu mnasebet hali, insann turnusol kad gibidir. nsann kendini test
edebilecei veya insann kendini ele verebilecei tek mnasebet
hali denilse, dorudur.
nsann kendine meyyide uygulayabilmesi kainatn en ilgin ve en harikulade hadisesidir. Kainatn en kuvvetli ve
en asil varl kendi kendine meyyide uygulayabilen
insandr.
nsann kendine kar davranlar, insan davranlarnn en
orijinalidir. zel olarak ve mutlaka incelenmelidir. nsanlarn incelenen davranlarnn genellikle dier insanlara veya varlklara

31

kar olanlarda younlam olan bilim dnyas, insan skalamaktadr. nsann dmleri bu noktada atlmtr ve zm de
keza bu noktada aranmaldr.
nsann kendine kar meyyide uygulamasndaki zorluk, insann yalnz bana kaldnda yaad hayatn mahiyeti (nitelii) savrulabilmektedir. nsan yalnz bana kaldnda ahsiyetini
muhafaza edebiliyor ve ona uygun bir hayat yaayabiliyorsa, gl ve itibarl bir insandr. Zira bu durumda sadece kendi z kaynaklarndan enerji retebilme imkan vardr ve kafi enerjiyi retebiliyorsa eer gldr. Cemiyetin iinde yaarken hukuki ve
itimai (sosyal) meyyide tehdidi altnda kurallara uyan insan,
yalnz kaldnda bu meyyide tehditlerinin zerinden kalkmasna ramen kurallara (ahsiyetine) uygun yaayabiliyorsa asalet
sahibidir.

32

* Kendini anlamlandrmas ve tanmlamas

nsann kendini anlamlandrmas ve tanmlamas kainat (tm
varlk) ile kurduu ilikinin muhtevasn tayin eder. Kainat ile
kurulan iliki, hem kainat (varl) ve hem de kendini konumlandrmaktr. Bu meyanda hem kainat ve hem de kendini
anlamlandrmaktadr.
Kendini tanmlamam ve anlamlandrmam insan kainatta
ancak gkta gibidir ve ne istikameti bellidir ne de fonksiyonu
bellidir.
Kendini tanmlamak hayat alann tayin etmektir, anlamlandrmak ise hayattaki yerini tayin etmektir. Anlamlandrmak ve
tanmlamak ayn zamanda bir "hayat sahibi olmak" demektir.
Kendini anlamlandrmayan ve tanmlamayan insann bir hayat
yoktur ve genel hayat kompozisyonu (toplumun ve hatta gnmzde dnyann rettii toplam hayat) iinde dolgu malzemesidir.
Hem kendini obje olarak grr ve hem de kendini obje olarak
grrler.

nsann kendini anlamlandrmas, kendisi ile kurduu en asil

mnasebettir. nsan asaletini bakasndan almaz. Bakasndan
alnan asalet, esarettir. Asaletin lleri baka yerden alnabilir
(kazanlabilir) belki ama asaletin kendisi asla baka yerden alnmaz. Asaletin kayna insann ta kendisidir. Asalet hazr bir elbise de deildir alnp giyilebilecek Nakli de imkanszdr ve tevarsen intikal etmez. Asalet retilir ve ancak retene ait olan
bir deerdir.
Asalet zafiyetle bir arada bulunmaz. Zafiyet ya da kuvvet, insann dnda bulunan imkanlarla/imkanszlklarla ilgili bir ey
deildir, insann z enerjisinin miktar ile ilgilidir ve bunu kullanabilme maharetidir. En yksek z enerji retimi, kendine
meyyide uygulayabilen insanlarda vardr.
nsann kendini anlamlandrmas asaletin bidayeti ise kendine
meyyide uygulayabilmesi ise asaletin zirvesidir.

* Kendine saygs
Kendini anlamlandrmayan ve tanmlamayan bir insann,
anlamsz olana deer vermesi ve sayg gstermesi kabil deildir.
Daha da kts kendini anlamlandrmayan bir insann kendine
sayg duymasdr zira anlamsz olana sayg duyma alkanl
"saygszlktan" daha vahimdir. Byle bir durumda "sayg", sayg
duyulacak bir deer olmaktan kar.
nsann kendine sayg duyabilmesinin birinci art, kendine
meyyide uygulayabilmesidir. Zira yanl yapan insan, bu yanln
cezasn bakalarnn verme imkan olmad durumda, cezalandrlmamak gibi bir imtiyaz sahibi olurlar ki, byle bir imtiyaz,
asaletin kaybdr. Yanl yapmamak kabil olmadna gre asalet
hata yapmamak deil, cezasn kabul ve ona katlanmaktr. nsan
birok hatasn sadece kendisi bilir ve ancak kendisinin cezalandrmas kabildir. Meyyide uygulanmayan her hata bir "kir"dir ki,
her kir asaletin perdesidir.

33

* Hayatn anlamlandrmas
nsann kendini anlamlandrmas, hayat anlamlandrmasdr.
Veya hayat anlamlandrmas, toplam anlamdan kendi anlamn
retmesi veya elde etmesi demektir. Hangisini nce anlamlandrdndan daha nemli olan anlamlandrmay gerekletirmi
olmasdr.
nsann nce kendini anlamlandrmas, hayat kendi anlam
merkezinde anlamlandrmas neticesini dourur. Kendine ykledii manann ayn zamanda hayat tayabilecek kadar gl olmas halinde hayat da anlamlandrmas kabildir. Aksi takdirde
hayat ayrca anlamlandrmaldr ki bu durumda kendini anlamlandrmas ile hayat anlamlandrmas arasnda tezat bulunmas
ihtimali mevcuttur.

34

nce hayat anlamlandrmas ve bu toplam anlamdan kendi

anlamn retmesi daha salkl gibi grnyor. Zira nce kendini anlamlandrdnda bu anlam hayata ykleme abas (bunun
genellikle ok zor olduu unutulmamaldr) shhatsiz gelimeleri
tetikleyebilir. Kendi merkezinde younlaan bir ahsiyet yapsn gelitirebilir ve yerletirebilir ki, hayatn tabiatna aykr bir
durumdur ve mesela diktatrler byle bir i dnyaya sahiptirler.
Yani soysuz bir ahsiyet!!!
nsan, kendini ve hayat anlamlandrmad durumda asalet
anlamn bulamayacak ve varolamayacaktr. nsanlarn kendi dnda asalet aramalar, kendini ve hayat anlamlandramamaktan dolay asaleti tanmlayamama zafiyetinden kaynaklanmaktadr. Asalet bir defa kazanldnda sregidecek bir deer olmad ve her an yeniden retilmesi gereken bir deer olduu anlalmad iin hazr marka asalet arama abas yaygn ekilde kendini gstermektedir.. Asalet mahiyeti gerei ucuz ve kolay deildir ve mtemadi bir emek ve hassasiyet ister. yle ki bir saniye
nce dnyann en asil insan, bir saniye sonra dnyann en alak
insan olabilir. Bu meyanda asaleti ambalajlanm markalar

halinde alp satanlar asaleti istismar eden en soysuz insanlardr

ki, asaleti bir insani deer olmaktan karmlar ve sosyal stat
haline getirmilerdir.
Hayat anlamlandrmak, "yaanabilir hayat" veya "yaanmas
gereken hayat" erevesi ve kavray oluturmaktr. Dier ifadeyle insann, kendine bir hayat sunmasdr. Bunu yapmadnda
kendi hayatn retemeyecek ve kendi hayatn yaayamayacaktr. Ya dier insanlarn hayatn yaayacak veya dier insanlarn
hayatlarnn malzemesi olacaktr. Toplam hayatn (cemiyet hayatnn) terkibi btnlnn bir paras olmak ve orada bir boluk doldurmak baka eydir, dier insanlarn (baz insanlarn) hayatlarnn bir paras veya malzemesi olmak baka eydir. nsanlarn hayatlarnn malzemesi olmak "obje insan" olmak demektir.
Toplam hayatn bir paras olmak ise kendi hayat ile toplam
hayata katkda bulunmaktr.
nsann kendine bir hayat sunabilmesi "fert" olabilmesidir.
Fert olmadan asalet sahibi olmak kabil olmayacana gre,
kendine hayat sunmayan insann asil olmas imkanszdr.

"Doru olan yalnz

akll insanlar yakalar."
Goethe

35

KLTLENMELERN ZM

AKLIN KLTLENMESN ZME

* Akln kilitlenmesi
36

Akl kilitlenmesi uurun teekkl ettii insanlarda meydana

gelmez. Bu sebeple akln kilitlenmesi akll insanlarda mmkn
ama uurlu insanlarda imkanszdr.
Akln kilitlenmesi birka yolla gerekleebilir. Akln bir konuda (veya alanda) kesiflemesinden veya bir noktaya hedeflenmesinden kaynaklanabilir. Akln bir konuda younlamas ile
hedeflenmesinin ayn grntleri oluturduu durumlar fazladr.
Pratikte bunlar birbirinden ayrmak kolay olmayabilir.

* Kesiflemeden (younlamadan) kaynaklanan

kilitlenme
Akln kilitlenmesinin birka ihtimali bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, bir konudaki kesiflemesi ve fakat o konuyu idrak
edememesi ve aamamasndan kaynaklanr. Akln kilitlenmesi
iin kesiflemesi kafi gelmedii gibi idrak edemedii ve aamad bir konuyla karlamas da kafi deildir. Akln en nemli maharetlerinden birisi de zemedii problemleri nemsememe ve
gndeminden karma ve hatta ret etme tavrdr. Bu maharet

kendini koruma refleksinin zuhur biimlerinden biridir ve dorusu yaygn bir ekilde de kullanmaktadr. Zira hayatta karlat
olaylarn iinde zemedii oktur ve srekli bu tr olaylarla
karlamaktan da kurtulamaz.
Akln younlat konunun ayn zamanda problem olmas
gerekmektedir. Akl kendi sahibi (insan) iin problem olmayan
bir konuyu teorik olarak zemese veya aamasa da o konuda
younlamasn bir dereceden ileriye tamaz ve kilitlenmez.
Bu sebeple problem olmas da kafi deildir.
Problem bnyesinde bir ihtiyac da ihtiva etmelidir. Dorusu
her problem bir ihtiyac muhtevidir fakat burada gerekli olan ihtiya zaruri ihtiyalardan olmaldr. Zaruri ihtiyalarn da cinsiyle sabitlenmi olmas gerekir, zira ikame yoluyla karlanacak ihtiyata alternatif imkan olduu iin younlama gereklemeyebilir. Temin edilmesi veya karlanmas art olan bir ihtiya problemi arlatrr ve zorlatrr. Akl ihtiyac temin zarureti ile
problemden uzaklaamaz ve probleme ynelik kesafeti artar.
Akln muhatap olduu konu (problem) ile ilgili zellikler
bunlardr. Fakat akln kilitlenmesi iin problemin nitelii de kafi
deildir. Akln bnyesinde ve gereklik zemininde baz ihtimallerin meydana gelmesi gerekir ki akl kilitlensin.

* Akln bnyesindeki zellikler

Akln bnyesinde muhatap olunan problemi zme imkan ve
kabiliyetinin bulunmamas gerekir. Akl her problemi zme imkanna zaten sahip deildir. Bu sebeple problemi zme imkan ve
kabiliyetine sahip olmamas kafi deildir. Problemi zebileceine dair kanaat sahibi olmas gerekir. Zira problemi zme imkan
ve maharetine sahip olmadn anladnda problemin zmnde srar etmeyecek ve dolaysyla younlamayacaktr.
Problemi zebililecei kanaatiyle o istikamette faaliyetine
devam eden akl, kendinde bulunmayan yeni imkanlar elde etme abasna girer. Problemlerin akl gelitirme etkisi vardr.

37

Akl problemin etrafnda srekli dnerken bir taraftan onu tehis eder ve bir taraftan da tehise paralel olarak gerekli malzeme
ve kavray formlar retmeye veya elde etmeye alr.
Akl yeni malzeme ve imkanlar elde etmeye almaz ve bu
konuda aratrma yapmazsa kilitlenme ihtimali kendini gsterir.
Akl neden yeni malzemeler ve imkanlar aramaz? Bu sorunun
cevab, akl kilitlenmesi ihtimallerinden birinin aklamasdr.
Akln teekklnde bnyesine yerleen baz esaslarn faaliyetini snrlandrmas szkonusu olabilmektedir. Fikri sabitin bir tr olan bu durum, akln bnyesinde bulunduu iin akl tarafndan tehis edilemeyebilir ve deerlendirilmesi imkansz olabilir.
Akl mevcut hacmi ve yapsyla problemin zlebileceine veya
zlmesi gerektiine kanaat getirerek faaliyetine devam edebilir.

38

Yeni malzeme ve imkanlar aratrmamas farkl alanlardaki

malzeme ve imkanlara kar olmasn gerektiren bnye zelliklerini tamasyla da mmkndr. Hakikaten akl teekkl srecinde kendini baz alanlara veya konulara kapatm olabilir. Problemin zm iin gereken malzemelerin kendini kapatt alanlarda olmas halinde bunlar elde etmek iin almayacak aksine
onlar uzaklatrmak iin aba gsterecektir.
*
Akl yeni malzeme ve imkan arayna girerse, problemin tehisine gre gerekli olan malzeme ve imkanlar nce gereklik zemininde arar. Gereklik zemini akla ne kadar malzeme sunarsa
sunsun ayn zamanda akl "tek yne" mecbur ederse, bu durumda akln kilitlenme ihtimallerinden birisi gerekleir. Gereklik
zemini akl tek yne nasl mecbur brakr? Bu sorunun cevab
aada verilmitir.
*
Akl gereklik zemininde gerekli olan veya benzerini bulamaz ve gereklik zemini tek yn mecburiyetini gstermezse, d
dnyaya dner ve problemin nasl zldne dair tecrbeleri
aratrr. Akl bu noktaya kadar gelirse eer kilitlenme ihtimalinden

azami derecede uzaklam demektir. Fakat bu durumda bile azda

olsa kilitlenme ihtimali vardr. Fakat ok nadir grld iin bu
ihtimal zerinde durulmayacaktr.

* Gereklik zemininin zellikleri

Gereklik zemini akla tek yol gsterirse akln kilitlenmesi
szkonusu olabilir. Gereklik zemininin zengin ve derin olmamas akln kilitlenmesinde dorudan etkilidir. Akl gereklik zemininde tek yol (bak as) deil de alternatifler bulabilirse kilitlenmez. Gereklik zemininin tek yn gstermesi yalnz bana
kafi deildir. Tek yn akla ayn zamanda gl bir ekilde empoze etmesi ve akln d dnyaya kn engellemesi gerekir.
Akl d dnyaya kabilirse kilitlenmeden byk oranda kurtulur.
Akl ile gereklik zemini arasndaki irtibatn kesafeti ve vazgeilmezlii dikkate alnrsa gereklik zemininin akl tek yne
mahkum etme kudreti vardr. Gereklik zemininin hayat alann
kuatacak kadar geni olmas ihtiyalar temin noktasnda akla
kafi geldii anlamna gelir. Zira insann ve dolaysyla akln ihtiyalar hayat alan ile ilgili ve snrldr. Gereklik zemininin bu
durumda bulunmas akla baka yol olmad noktasndaki empoze
edii kolaylatrr.
Gereklik zemininin kat bir yapya kavumas halinde bu durum meydana gelebilir. Hayat alannn ahlak zemini ve mana zemini ile irtibatnn fazla olmamas (baka bir ifadeyle ahlak ve
mana zeminlerinin etkili olmamas) durumunda gereklik zemini hayat alann ihata edebilir. Hayat alann yalnz bana ihata
edebilecek kadar kuvvetli bir yapya kavuan gereklik zemini,
bnyesini tahkim eder ve salam snrlar ile evirir. Bu durum
akl gereklik zemininin bir fonksiyonu haline getirecek noktalara kadar varr. Akl gereklik zemini ile irtibatnn younluuna
ramen mstakil bir bnyeye sahiptir. Fakat gereklik zemininin
bu kadar glendii hallerde ona bal ve baml pozisyona gelme
ihtimali vardr.

39

Gereklik zemininin akl zerinde bu kadar ar basklar oluturabildii ihtimallerde akla tek yn sunma ve bunda srar etme
imkan olduu dorudur. Akl gereklik zemini karsndaki
pozisyonu gerei d dnyaya kamayabilir. (Gereklik zemini,
"insandaki zeminler" isimli eserimizde incelenmitir).

* Akl ve gereklik zemini dndaki artlar

Akln bnyesi ve gereklik zemininin mahiyeti akln kilitlenmesi iin gerekli artlar tamayabilir. Bu durumda akln kilitlenme ihtimali tamamen ortadan kalkm olmaz. Akl ve gereklik zemini dndaki artlardan kaynaklanan akln kilitlenme
ihtimalleri de bulunmaktadr.
Duygu bunlarn en nemlisidir. Duygunun akln kilitlenmesini gerekletirebilecek kudreti olduu vakadr. Akl kilitlenmelerinin ounluunun duygunun mdahalesi ile olduu mahede
edilebilmektedir.
40

Gl duygularn akl peinde srkleme imkan var. Akl peinden srkleyen duygular akln kilitlenmesini gerekletirmez.
Duygunun akln faaliyetlerini iptal etmesi (akln iptali deil,
faaliyetlerin iptali) ile akln kilitlenmesine katkda bulunmas
farkl vakalardr. Duygu akln faaliyetlerini iptal edip peinden
srklemeye baladnda akl kilitlenmez. Duygunun etkisi
getiinde normal faaliyetlerine balar.
Akln faaliyetlerini iptal etmeyecek gte bulunan duygularn akln faaliyetlerini etkilemesi ve ynlendirmesi szkonusu
olabilir. Akln kilitlenmesine vesile olan duygular bu gte
olanlardr.
Duygularn akl bir istikamete sevketmesi ve o istikameti akl
iin tek yn (tek mecra) haline getirmesi, akln kilitlenmesini
mmkn klar. Akl hem faaliyetlerine devam etme imkanna sahip olduu fakat hem de tek istikamet zere faaliyette bulunmak
mecburiyetinde kald iin kilitlenmenin artlarnn ounluu
olumu demektir. Ne var ki kilitlenmenin artlarnn tamam

bundan ibaret deildir. Tek istikamet zere faaliyet gstermek

zorunda kalan akln o istikamette zemedii problem olmad
takdirde kilitlenmesini gerektirecek bir sebep yoktur.
Faaliyet gstermek mecburiyetinde kald istikamette nemli ve vazgeemeyecei bir problemle karlat takdirde akl o
problemi farkl alanlara tama imkanna sahip olmad iin kilitlenmek ihtimali ile kar karya gelir. Tek istikamet mecburiyeti, farkl istikametlerde ve alanlardaki imkan ve malzemelerden faydalanmasna frsat vermeyecektir. (Duygu konusu "insan"
isimli eserimizde teferruatl ekilde incelenmitir).

* Akln problemi zm eklinde srar etmesi

ve tekrara dmesi
Problem sadece insann kendisi ile ilgili olmayabilir. Sosyal
taraflar olan problemlerin zm halinde dahi akln kilitlenme
tehlikesi bulunmaktadr. zm sadece kii ile ilgili deil ve
ayn zamanda sosyal bir ciheti de muhtevi ise, zmn ilgililer
tarafndan anlalmas ve kabul edilmesi gerekmektedir.
Akl kendi zmn sosyal alana arzettiinde kabul grmezse, ya zmden vazgeer ve yeni zmlere ynelir veya
zmnde srar eder. zmnde srar etmesi halinde kilitlenme
ihtimali vardr.
Akln kendi zmnde srar etmesinin altyapsnn incelenmesi gerekir. Kural olarak her akl kendi zmnde srar eder ve
kendi zmn beenir. Fakat buradaki srar daha youn bir
srardr. yle ki, zmnden (ve ayn zamanda kararndan)
asla vazgemeyecek kadar srarl olmas gerekir. Aksi takdirde
kilitlenme gereklemez.
Kararllk ile kilitlenmenin birbirine kart noktalardan
birisi burasdr. Hakikaten srar hem kararllkta ve hem de
kilitlenmede mevcuttur ve sadece srara bakarak kilitlenmeden bahsetmek doru olmaz.

41

Kilitlenmeden kaynaklanan srar, alternatifleri dikkate almaz. Kararllktan kaynaklanan srar alternatifleri dikkate
alr ve onlar deerlendirir. Hala srar ediyorsa kendi zmnn doru olduunu mukayeseli olarak grm olmaktan
kaynaklanyor demektir.
Akln zmnde srar etmesinin sebepleri; gl veya kapal olmasdr. Gl veya kapal akln zmnde srar etmesi
kilitlenmesine sebep olabilmektedir.

* Gl akl
Gl akl gelimi akl deildir. Fakat geri kalm (zafiyet halinde olan) akl da deildir. Nispeten gelimi bir akldr ama tebarz ettii nokta gelimilikten ziyade gllktr. Gelimi
akl, zmnde srar etmekten ziyade farkl zmlerinde olabileceini anlar ve yeni zmlere ynelebilir.
42

Gl akl, mevcut haliyle salam temelleri olan akldr. Daha

gelimi akllara nispetle salam esaslara sahip olmayabilir ama kendi hacmi ve seviyesinde salam llere sahip olan akl gldr.
Kendi hacmine paralel olarak oluturduu hayat alannda, hayat
tayabilen akl, gl akldr. Zayf akl, kendi hacmi ve seviyesine
paralel oluan hayat alannda, hayatn ykn tayamayan akldr.
Gl akl, herhangi problemi zd takdirde gc ile mtenasip ekilde srarc olur. Kendi zmnde srar edecek kadar
gldr de Fakat zayf akl bir problemi zm olsa dahi,
zafiyeti zmnde srar etmesine imkan vermez.
zmnde srar eden akln, gcn aan bir etki ile karlamad takdirde srarna devam edecei vakadr. Israrda istikrar
kilitlenmeyi icbar edecektir.

* Kapal akl
Kapal akl hem zayf akldr ve hem de hacimsiz akldr.
Fakat kapallk zellii, zayf akln en gl halidir. Kapal akl,

zafiyetinden g retir. Ne var ki bu g, sadece savunma gcdr. Savunma alannda byk bir g ortaya kar fakat bu g
korkunun gcdr. Ne kadar gl grnyorsa o derecede
korkmaktadr.
Kapal akl, kendine yeterli olduu zann ile bir noktada gelimesini durduran ve farkl alanlara kendini kapatan akldr.
Akln bnyesindeki zafiyet, hayata dair bir takm korkular, kayglar ve endieler retir. retilen korku, kayg ve endielerin her
biri kendini evreleyen bir snrdr. Snrlarn iine ekilerek o
alanda rettii hayat yaamakta srar eder.
Kapal akln bir problemi zm olmas halinde o zmde
srar etmesi anlalabilir bir durumdur. Zira kapal akl zaten alternatifleri deerlendirmez. Bir problemin bir tane zm ancak vardr ve ok zaman bir zm dahi yoktur. Bnyesindeki
zafiyet, birok zm ihtimalini kabul etmez ve o kadar geni bir
alanda faaliyet gstermeyi gze alamaz. Korkular gldr ve bu
sebeple srar da gldr. (Akln zellikleri (kapal olmas, ak
olmas, gl olmas, zayf olmas v.s.) "akl" isimli eserimizde
incelenmitir).

* Akln hedeflenmesinden kaynaklanan

kilitlenme
Akln kilitlenmesinin dier bir ihtimali, akln bir maksada
hedeflenmesi halinde meydana gelebilmektedir. Hemen belirtelim ki akln bir maksada hedeflenmesi ve hatta o hedefe kilitlenmesi "akl kilitlenmesi" deildir. Akl kilitlenmesinin gerekleebilmesi iin hedeflenmenin baz zellikler tamas gerekir.
Akln genel manada hedeflenmesi veya bir istikamete
doru ynelmesi salkl ve lzumludur. zellikle hayata
paralel bir istikamet edinmemi akl problemlidir. stikamet kazanmam akln insan ihtiyalarn karlamas ve
hayata mdahale etmesi zordur.

43

Hayatn genel bir istikameti olduu gibi bununla beraber ve genellikle paralel birok istikameti daha olur. Genel istikamete zt ynlerde tali (ikincil) istikametlerin olabilecei ihtimali de gzden rak
tutulmamaldr. Her hayat alannn kendine ait bir isitikameti olduu ve bunlarn toplamndan genel istikametin kt mahede edilebilmektedir. Ayn ekilde akl da birok istikamete sahip olabilmekte ve bunlarn toplamndan bir genel istikamet karabilmektedir. Hayat Sabit deil, srekli bir ak iindedir. Akn gerekleebilmesi iin bir istikametin olmas gerei anlalabilir bir durumdur.
Alan kilitlenmelerinde olduu gibi baz durumlarda akln szkonusu istikametlerden birine fazla nem vermesi mmkndr.
Belli bir istikamette younlaan akl dier istikametleri ihmal
etmeye baladnda problem kendini gstermeye balar.

44

Akln younlat istikametin yalnz bana hayatn ykn

tayamayacak gte olmas gerekir. Baka bir ifadeyle akln
younlat istikamet "genel istikamet" mahiyetini kazanmaya
msait olmamaldr. Genel istikametlerde (hayatn istikameti)
gerekleen younlama akln kilitlenmesine sebep olmaz.
Younlalan istikametin hayat tama gcnn olmamasna
ramen akln hayat o istikamete doru srklemeye almas
gerekir. Hayatn tamamn o istikamete doru tama abas
olmad takdirde akl kilitlenmez.
Hayat younlalan istikamette yaamak konusunda srar etmek ve tm problemleri o istikamette zmeye almak, akln
kilitlenmesi iin gerekli artlarn olutuu manasna gelir.
*

* Akln kilitlenme mekanizmas

Kilitlenme iki ekilde gerekleir. Birincisi ve az olan "ani
kilitlenme"dir. Dieri ise daha yaygndr ve bir sre sonunda
meydan gelir. Ani kilitlenmede younlamadan ziyade zorlanma
vardr, sre sonunda kilitlenmede ise younlama ve zorlanma
beraber bulunur.

* Ani kilitlenme
Ani kilitlenme istisnadr. ok az gerekleir ve dorusu gerekletiinde ise akl kilitlenmesinden baka durumlara benzer.
Psikolojik veya psikiyatrik vaka olarak deerlendirilir.
Ani kilitlenme "ok edici etkiler" karsnda meydana gelir.
ok etkiler insan i dnyasn vurduunda ruhi ve zihni dnya
normal alkanlklar ve refleksleriyle mukavemet edemez. ok
etkiler karsnda akl faaliyetlerini askya alarak kendini muhafaza eder. ok etkiler karsnda faaliyetlerini askya alan akl
kendini etkiye kapatr. Etkiye ak halde bulunmad iin etkinin
gc ne olursa olsun dorudan bir zarar grmez.
Akl ok etkiler karsnda faaliyetlerini askya aldnda
problem yaamaz. Bu tavr akln mahirane gerekletirdii manevralarndan biridir. Etkinin arl geene kadar faaliyet gstermez veya etkiye kar mukavemet edecek tarzda faaliyette bulunmaz. Etki getikten sonra faaliyetlerine devam eder. ok etkilerin akl zerinde neticeleri olmayacan sylemek kabil deildir. Fakat akl faaliyetlerini askya almakla kendini byk
oranda korumu olur.
stisna durumlarda akl ok etkiler karsnda faaliyetlerini askya almaz. Etkiye kar mukavemet etmek ister ve faaliyetlerine
gc nispetinde devam etmeye alr. Ani kilitlenmenin gerekletii nokta tam burasdr.
ok etkilerin bazlar akln mukavemet etmek zorunda olduu etkilerdir. Bazen de iinde bulunulan artlar ok etkilere
kar mukavemet etmek iin akl zorlar. Tm bunlar akl ok
etkilere kar mukavemet etmek zorunda brakabilecek gce
ulaamayabilir. Zira akl ok etkilere kar mukavemet etmemek konusunda srarldr. Ne var ki her insann hayatnda bir-ka
defa ok etkilere kar akln mukavemet etme abasna girmesi
mmkndr.

45

Akl ok etkilere kar mukavemet etme abasna girdii ve

faaliyetlerini devam ettirmeye alt durumda etkiye kar ak
hale gelir. ok etki dorudan akln bnyesine intikal eder ve
bnyesine zarar verir. Akln bnyesinin dorudan zarar grmesi
normal artlarda szkonusu olmaz. Fakat ok etkiler akln bnyesine dorudan zarar verecek kadar gl etkilerdir.
ok etki akln bnyesine ulatnda netice ne olur? Bu sorunun sorulmas gereken bir noktadr buras. Zira ok etki akln
bnyesini vurduunda aklda sadece kilitlenme meydana gelmez.
Baka ihtimallerin meydana gelmesi de szkonusudur.
Bu durumda akln bnyesinin ar zararlar grmesi mmkndr. Bnyenin ar zararlar grmesi halinde psikiyatrik vakalar
meydana gelebilir. Bu durumlarn akln kilitlenmesiyle ilgisi yoktur.

46

Akln kilitlenmesini gerekletirecek ok etkilerin hangi zellie sahip olmas gerektiini tespit etmeliyiz. ok etkilerin bazlar insan bir faaliyete sevketmez. Mesela yakn len insann
karlat ok etki o insan herhangi bir i yapmaya sevketmez.
Kiiyi faaliyete sevketmeyen ok etkiler akln kilitlenmesini gerekletirmez. Zira bu durumda akln faaliyet gstermesi ihtimali
yok denecek kadar azdr.
Baz ok etkiler insan faaliyete sevkeder. Akln kilitlenmesine sebep olanlar bunlardr. Bir ii yapmay gerektiren ok etkiler,
akln faaliyetlerini o istikamete doru sevkeder. Etki gl olduu iin akln faaliyetleri o istikamete doru savrulurken ayn zamanda tek faaliyet istikameti haline gelir. Bu ekilde oluan hareket (faaliyet) mecras akln faaliyetini o istikamete kilitler.
Etkinin gc meydana gelen faaliyet mecrasnn dnda kalan tm alanlar (faaliyet ve hayat alanlarn) karanla gmer.
Akl dier alanlar gremez hale gelir. Zaten faaliyet mecrasndan dar kma imkan ve kudreti kalmamtr.
Tek faaliyet mecras akln bnyesini ok hzl ekilde deitirir.
Bnye o mecraya ayarl faaliyet gerekletirmek istikametinde
deiir. Kilitlenme gereklemitir.

* Sre sonunda kilitlenme

Sre sonunda kilitlenme ihtimali uzun bir zamana yayld
iin kilitlenmenin balangcnda fark edilmez. Akln bnyesi dikkatlice tetkik edilmedii takdirde devamnda da fark edilemeyecei unutulmamaldr.
Sre sonunda kilitlenme ihtimalleri yukarda anlatld. Ani
kilitlenme ihtimalinin dndaki tm kilitlenmeler belli veya belirsiz bir sre neticesinde kilitlenmedir. Yukarda anlatlanlarn
tamam sre neticesinde kilitlenmedir.

* Akln kilitlenmesini zme

Akln kilitlenmesini zmek iin ncelikle kilitlendiini
kabul etmek ve nasl bir kilitlenme iinde bulunduunu tehis
etmek arttr. En zor taraf akln, kilitlendiini kabul etmesidir.
Hakikaten akln kendi bnyesinin kilitlendiini kabul etmesi
fevkalade zordur.
Akln kilitlenmesinin alametleri unlardr. Akln kilitlenmesini zmek iin yaplmas gerekenler; akl dinlendirmek, zekaya
hrriyetini vermek, hayat alann deitirmek, dnce altrmalar yapmaktr.

* Akl dinlendirme
nsan zihni faaliyetlerinin ounu aklyla yapar. Akl faaliyetlerinin durdurmak, zihni faaliyetleri tatil etmektir. Bunun pratikte mmkn olmayaca ayr bir konudur. Fakat mmkn olduu
takdirde de yaplmamas gerekir. yleyse akl dinlendirmekten
kastmz nedir?
Akln faaliyetlerini kilitlendii alanda durdurmak veya askya almak veya azaltmakla akl dinlendirilebilir. Akln kilitlenmesinin en nemli zellii ilgili alanda (veya konuda) younlamasdr. Younlama, hem dikkat itibariyle hem de faaliyet itibariyledir. Akln ilgili konudaki faaliyetleri azaltldka grlecektir ki

47

dikkat ve akl baka konulara ynelecektir. Dikkat ve akln faaliyetleri baka konulara yneldii nispette akln ilgili alandaki younlamas azalacak ve kilitlenme zaman iinde zlmeye balanacaktr. Akln kilitlenmesini zmek bu kadar kolaydr aslnda fakat akl kilitlendii alandan uzaklatrmak fevkalade zordur.
Forml basit fakat tatbikat zordur.
Akl kilitlendiinde bnyesindeki unsurlar kilitlendii konuya ayarl hale gelmi olur. Akln bnyesinin batan sona deitiini sylemek kabil deildir ama faaliyet organizasyonunun deitii vakadr. Akln bnyesindeki organize olu ile faaliyetleri
iin organize oluu birbiriyle yakndan irtibatldr mutlaka. Fakat
ayn bnye organizasyonuyla (burada sistem de denilebilir) farkl
sayda ve eitte faaliyet organizasyonunu gerekletirebilir.

48

Akln faaliyet organizasyonu, faaliyet tarzdr. Faaliyet tarz,

akl oluturan unsurlarn ve malzemelerin kullanlabilirlik durumu ile ilgilidir. Akln bnyesini tekil eden baz unsurlar ok
nemli olmalarna ramen faaliyette kullanlmazlar bazlar ise
ok az kullanlrlar. Buna karlk akln bnyesinde ok nemli
olmasa dahi faaliyetlerde sklkla kullanlanlar bulunur. Mesela
mantk formlar akln bnyesinin tekilinde ok nemli deildir
ama faaliyetlerinde mutlaka bulunurlar.
Akl kilitlendiinde, kilitlendii konunun zelliklerini ve
malzemelerini faaliyetlerinde kullanmaya balar. Kilitlenme uzun
bir mddet srerse, ilgili konunun zelliklerini ve malzemelerini,
faaliyetlerinde vazgeilmez malzemeler halinde kullanmaya balar. Mesela o konunun mantk formlarn faaliyetlerinde srekli
kullanmaya baladnda baka mantk formlar kullanmaktan
uzaklamaya balar. Bir alann mantk formlar hayatn tamamn tayacak gce sahip deildir. Akl kilitlendii alann mantk
formlarn dier alanlarda da kullanmaya alr. Kilitlendii
alandan uzaklamasnn zorluundan birisi budur. Kilitlendii
alann malzemelerini ve zelliklerini gittii yere (alana) gtrecei
iin aslnda alan deitirmi olmaz.

Akln faaliyet organizasyonunun kilitlendii konuya ayarl

hale gelmesi, akln faaliyetlerinin o alandan uzaklamasn zorlatracaktr. Akln faaliyet organizasyonunu deitirmeden ilgili
konudan uzaklatrmaya almak netice vermez. Faaliyet organizasyonunu (tarzn) deitirmeden baka bir alana yneldii
takdirde dahi kilitlendii alann zelliklerini oraya gtrecei
iin kilitlenme devam edecektir.

* Zekaya hrriyet
Kilitlenen akln nemli bir faaliyet zellii ise zekay bask altna almasdr. Kilitlenen akl bir alanda younlat iin zekann
o alan dnda faaliyet gstermesine msaade etmez. Baka bir
ifadeyle zekann ayn alanda faaliyet gstermeye balamasyla
akln kilitlenmesi tamamlanm olur.
Akl zekay her zaman bask altnda tutma gcne sahip deildir. Hakikaten akln zekay bask altnda tutabilmesi iin zekann belli bir seviyenin stne kmamas gerekir. Yksek zekalarn akl tarafndan bask altna alnabilmesi imkanszdr. Akln
zekay bask altna alabilmesi iin zekann seviyesinin ls
(standard) yoktur. Zekann seviyesinin akln gelimilik seviyesi ve gc ile mukayeseli olarak tespit edilmesi gerektii unutulmamaldr.
Yksek zekalarn akl tarafndan bask altna alnamamas
gerei, yksek zekalarda akln kilitlenmeyecei manasna m
gelir? Hayr. Yksek zeka sahibi insanlarda da akl kilitlenmesi
yaanabilir. Zapt altna alnamayan zekann akln kilitlenmesini
nleme imkan var mdr? Evet. Bu durumda akl kilitlenmesi
nasl gereklemektedir?
Akl zekay bask altna alamad takdirde kendini zekaya
(zekann faaliyetlerine) kapatr. Zekann faaliyetlerinden elde
ettii verimleri deerlendirmeye almaz ve umursamaz. Zeka
faaliyetlerinden elde edilen verimlerin deerlendirilmediini

49

grdnde bir mddet sonra faaliyetlerini yavalatr. Zeka ne

kadar yksek seviyeye sahip olursa olsun (dehalar hari) akln
kilitlenmesini engelleyemez.
Akl zekann faaliyetlerine kendini kapatmad takdirde belli bir seviyenin stndeki zekalar akln kilitlenmesini engeller.
Zekadaki bu g ayn zamanda kilitlenmi akln zlmesi iin
de ie yarar.
Akln kilitlenmesini zmek iin zekay hrriyetine kavuturmak ve zekann faaliyetlerinden elde ettii verimleri deerlendirmeye almak nemlidir. Zekann elde ettii yeni verimleri deerlendirmeye alan akl, kilitlenmenin dnda faaliyet gstermek durumunda kalacaktr. Zeka kilitlenmesi szkonusu olmad iin zeka farkl alanlarda faaliyet gsterecek ve verimler elde
edecektir. Akl bu verimleri deerlendirmek durumunda kaldnda faaliyet organizasyonunu deitirmek sorunda kalr.
50

* Hayat alann deitirme

Akl kilitlenmesi durumunda hayat alanlarnn say ve eit
olarak artmayaca, aksine hayat alanlarnda daralmalar yaanaca vakadr. Akln younlat (kilitlendii) alana doru akan
hayat, dier alanlar zayflataca gibi yeni hayat alanlar amak
iin aba gstermeyecektir. Hangi alanda younlama gereklemi
ise hayat o alanda mutatlamaya balayacaktr.
Birok hayat alannn bulunmas, hayat alanlarndan birinin
merkezi hviyete sahip olmasna engel tekil etmez. Akl kilitlenmese dahi insann hayatnda younlat veya nem verdii
bir alan vardr ve hayatn o alan zerinden yaar. Merkezi hayat
alannn mahiyeti, hayat tarzn da oluturmaktadr. Bu alann
zelliklerinin akl zerindeki (bnyesindeki) etkisi daha fazladr.
Merkezi hayat alann deitirmek ar bir klfet getirmeyecekse onun deitirilmesi akln kilitlenmesinin zm iin fevkalade
bir yoldur. Akl kilitlenmesi halinde zaten merkezi hayat alan
akln kilitlendii alandr. Merkezi hayat alannn deitirilmesi

halinde akln faaliyetlerini kilitlendii alandan uzaklatrma

imkan bulunur.
Hayat alannn deitirilmesi halinde akln kilitlenmesinin
zlmesi daha kolay olur. Zira hayatn iinden gelen etkiler, zihni erevede retilen etkilerden daha kuvvetli olabilmektedir.
nsann dnce gcyle bir ie karar vermesi ve o kararn sabrla uygulamas, hayatn zorlamasyla alnm bir karardan daha
zayf kalabilmektedir. Hayat insan belli bir mecraya doru iteklemeye baladnda o mecraya ynelmek kolay olacaktr.

* Dnce altrmalar
Dnce altrmalar, akln kilitlenmesini zmede faydal
bir yoldur. Akln faaliyet organizasyonunu ve alkanlklarn deitirmekte katks olur. zellikle de farkl alanlardaki dnce
altrmalar akln kilitlendii alandan uzaklamasna yardmc
olacaktr.
51

"Akln kuvvetine hibir

engel kar duramaz."
M. Aurelius

AKLIN ALAN KLTLENMESN

ZME
Akln alan kilitlenmesi nedir?

52

Hayat alan bir ok alt alandan meydana gelir. Hayat alann

oluturan alt alanlar hem eit (mahiyet) olarak farkl ve oktur
ve hem de say olarak oktur. Hayat alannn yaanabilir bir alan
olmasnn sebebi ve belki de srr hem mahiyet olarak ve hem de
say olarak birok alt alandan meydana gelmesidir. Alt alanlardan herhangi biri (ne kadar nemli olursa olsun) yalnz bana
hayat alan haline gelirse hayatn arln tayamaz ve ciddi
problemler kar.
Hayat alann oluturan alt alanlarn lzumu, ncelikle hayatn arln tayabilmek bakmndan gereklidir. Hayatn birok
boyutu vardr ve her boyutu bir alt alan karlar. Dolaysyla alanlarn fonksiyonlar farkldr. Bu anlamda bir alan, hayatn kendi
ile uyumlu boyutunu tama gcne sahiptir. Hayatn bir boyutu
yanl bir alana yklenirse, o alan ne kadar gl olursa olsun
tayamaz. Alt alanlarn gc, fonksiyonlarnda gizlidir nk.
Mesleki hayat alannn en bariz zellii, para kazanlmasdr. Paradan baka zelliklerinin de olduu dorudur ama
genellikle para kadar nem arzetmez. Mesleki hayat alannn iine mesela duygu lzumundan fazla yklendiinde
(ak ie kartrmak gibi) ayn hayat alanna birden fazla
hayat alannn fonksiyonu ve arl yklendii iin tayamayacak ve problem kacaktr.

Alan kilitlenmesi gerekletiinde hayatn anlam o alanla ilgili ve snrl hale geldii gibi idrak faaliyetleri de o alanda skr.
Hayatn tamamna ait konularn bir alanda tezahr etmesini
beklemek veya bunu temin etmeye almak idrak kvrlmalarna
ve krlmalarna sebep olur.
Hayattaki alanlarn birbiriyle ayniletirilmesi gibi tek alana
ynelmenin de szkonusu olabileceini unutmamak gerekiyor.
Bu durum hayat tarz ile ilgilidir. Hayat tarz, hayat alanlarndan
(alt alanlardan) birinin mahiyeti ile snrl olarak gelitirilmi
olabilir. Bu durumda tm alanlarda hayat ayn tarzda yaanaca
iin alanlar arasndaki farkllklar ortadan kalkar ve her alann
farkl verimleri elde edilemez hale gelir.
Alanlarn aynilemesinde alan kilitlenmesi ihtimali zayftr.
Fakat alan kilitlenmesi ile neticeleri aa yukar ayndr. Buradaki farkllk akln alan kilitlenmesi yaamas halinde bnyesinde
meydana gelecek tahribatlar olumaz.
53

* Hayat alannn ok dar snrlar iinde

gereklemesi
Hayat alannn dar snrlar iinde olumas halinde, akln kilitlenmesi veya akln alan kilitlenmesi birbirine karr. Bu durumda daha nemlisi akln kk hacimde olmasndan dolay
akldaki kilitlenmeler ile akln hacimsizlii de birbirine karr.
Akln hacimsizlii birok konu ile kartrlabilecek grntler retir. Akln hacmini tespit etmeden dier konulara ynelmek yanl tehislere sebep olabilir. Akln hacimsizlii ise burada
ilenecek bir konu olmad iin ksaca temas ettik. (akln
hacimsizlii konusu "akl" isimli eserimizde incelenmitir.)

* Fikri sabitler ve pein fikirler

Fikri sabitler iki ekilde oluabilmektedir. Birisi inantan kaynaklanr dieri akldan kaynaklanr. nantan kaynaklanan fikri

sabitler akl ile ruh (iman) arasndaki ilikinin konusudur ve burada o konuya girmek faydaszdr. Bu eserin ap o konuyu tamaz.
Akldan kaynaklanan fikri sabitler ise akln alan kilitlenmesine
sebep olabilmektedir.
Akln fikri sabitlere sahip olmas iki ekilde meydana gelir.
Birincisi, akln teekkl srecinde bnyesine yerleen fikri sabitler,
dieri ise akln bir konu hakknda gsterecei idrak faaliyetinin
sonuna ulamas ile gerekleir.
Akln teekkl srecinde bnyesine yerleen fikri sabitler, akln faaliyete gemesinden nce meydana geldii iin akln derinliklerinde oluacaktr. Bunlar ayn zamanda akln teekklnden
sonra akli faaliyetlerin malzemesini tekil edecei iin akl tarafndan deerlendirmeye tabi tutulmayacaktr. Aslnda ise akl
bunlar deerlendirmesi lzumunu fark dahi etmeyecektir.
54

Akl, bnyesinde bulunan ve temel kurallar halinde kendini

gsteren fikri sabitlerden idrak faaliyeti ile kurtulamaz. Zira idrak faaliyetini bunlarla gerekletirir ve bunlar olmad takdirde idrak faaliyetinde bulunamaz. Yokluklar akln idrak faaliyetini akamete uratan fikri sabitler, akln kendilerini deerlendirmesine geit vermez.
Bu durum insan zihninin (dar manada aklnn) en ciddi
handikaplarndan biridir. nsann idrak faaliyetinde kulland malzemelerin birounu idrak etmedii ilgin bir
vakadr. drak edilmemi fikirler (fikri sabitler) ile idrak
faaliyetini gerekletiren insanlarn aslnda idrak faaliyetini gerekletirmedikleri ve sadece dndkleri anlalmaktadr. drak faaliyeti ile dnce faaliyetinin temel
farkllklarndan birisi budur.
Akln bnyesinde bulunan fikri sabitleri ortadan kaldrmas, akln kendini inkar etmek gibi grnr. Hakikaten akl, bnyesinde
bulunan fikri sabitleri kendine ramen ortadan kaldrmaya altnda ve bunu baardnda dehetengiz bir sarsntya maruz kalr.

Akln bir konuda (veya alanda) fikri sabitlere sahip olmas

ani deil sre neticesinde meydana gelir. Akl herhangi bir
konuda gerekletirdii idrak faaliyetleri neticesinde o konuyu
anladna kanaat getirir. Bir konuyu "anlam olmak" o konuda
idrak faaliyetinin durmasna sebep olur. drak faaliyetinin durmas, o konudaki idrak faaliyetinin ulat en son noktann sabitlenmesine sebep olur. Akln sabitlendii safha ve o safhada
ulat fikir, artk idrak faaliyetinin temel malzemelerini tekil
etmeye balar. Pein fikir, idrak faaliyetine konu olan deil, idrak
faaliyetinde kullanlan fikirdir.
Akln kendi faaliyetiyle ulat pein fikirler salam olur.
Bunlarn sarslmas veya deimesi fevkalade zordur. Zira insann
kendi zihni faaliyetinin (zellikle de akli idrak faaliyetinin) neticesinde meydana geldii iin insann bundan vazgemesi kendini hakir grmesine yol aar. Kendini hakir grmek insann katlanabilecei son durumlardan biridir.

* Akln bir alanda younlamas

Akln alan kilitlenmesinin en ok gerekleme biimi bir
alanda younlamasdr. Akl kendi bnyesinden veya bnyesi
dndan kaynaklanan sebeplerle bir alanda younlaabilir. Kendi bnyesinden kaynaklanan sebepler teorik veya pratik olabilir.
Akln bnyesi dndan kaynaklanan sebepler akl bir alana
ynlendirirler. hayatnda younlama, uzmanlk alanlarnda
younlama akl bir alana ynlendirebilir. Akln srekli ayn konu ile ilgilenmesi younlamasn gerektirmeyebilirse de, akln
tm imkanlarnn bir alanda kullanlmas younlama ihtimalini
kuvvetlendirir. Akl dndaki sebeplerle akln bir alana ynelmesi halinde younlama meydana gelirse ve bu durum uzun sre
devam ederse alan kilitlenmesine sebep olabilir.
Akln bnyesinden kaynaklanan teorik sebepler genellikle
idrak faaliyeti ile ilgilidir. Akl bir konuyu anlama noktasndaki
srarn srdrr ve konu ise girift bir mahiyet arzeder de uzun
zamann alrsa, o konu ile ilgili idrak faaliyeti younlar ve zaman

55

iinde alan kilitlenmesine kadar uzanabilir. Akln alan kilitlenmesinin gerekleme ihtimali en fazla olan durum budur.
Bir alandaki hadiselerin younlamas ile akln faaliyetleri tabii olarak o alana ynelir. Bu durum tabii olduu iin akln alan
kilitlenmesine sebep olmaz. Zira akl srekli faaliyet younluunu hayatn akna gre farkl alanlarda gsterebilmektedir.
Fakat bir alanda cereyan eden hadiselerdeki eitlilik ve saysal
olarak okluk akln faaliyetlerini srekli kendine ekiyor ve faaliyetlerini de younlatryor ise bu durumun uzun srmemesi
gerekir. Uzun srd takdirde akln o alanda younlamas
ihtimali kendini gsterir.

56

Bir alandaki hadiselerin younluundan dolay akln faaliyet

younluu kazanmasnn tabilii, her ne kadar akln alan kilitlenmesine sebep olmuyorsa da, kilitlenmeye sebep olduunda da
ar bir kilitlenmenin meydana geldiini tespit etmek gerekiyor.
Zira kilitlenmenin temelinde suni bir zemin olmad iin akln
kilitlendiini fark etmek mmkn olmad gibi zaman iinde
derinlemesini de nlemek kabil olmayacaktr. ok sk gereklemeyen bu durum meydana geldiinde ise zm zordur.

* Akln hayat bir alana tamas

Akl birok sebeple tek bir alana ynelebilir. Sebeplerin bir
ksm kendi bnyesinden kaynaklanabilecei gibi kendi dndan
da kaynaklanabilir. zellikle duygulardan kaynakland sk
grlen durumdur.
Akln bir alana gereinden fazla ynelmesi halinde dier
alanlar ihtiya (daha doru ifade ile lzumlu) olmaktan kmayaca iin akln o alanlarla da ilgilenmesi gerekecektir. Fakat
akl bir alana yneldiinden dolay o alanlarla ilgilenemeyecektir. lgilenebilmesi iin dier alanlar da yneldii alana tamak
durumunda kalacaktr. Bu nokta akln bir alanda younlamas
ile hayat bir alana tamas arasndaki farkll ortaya karr.
Bir alanda younlama halinde dier alanlar umursamaz.

Hayatn dier alanlar ile ilgilenmekten imtina etmeyecek

olan akl yneldii alandan da vazgemedii iin dier alanlar
yneldii alana tamak gibi bir zm retir. Bylece dier alanlarla da ilgilenirken yneldii alandan dar kmas gerekmedii
iin problem etmez.
Hayatn bir alana tanmas younlamas ve skmas demektir. Bu durum akln alan kilitlenmesini meydana getirecei
gibi akln kilitlenmesini de meydana getirebilir.

* Bir alann ok glenmesi

Hayatn bir alannn ok glenmesi girift problemler oluturur.
Glenen alan kendi merkezinde bir girdap oluturarak hayat alann kendi etrafnda evirmeye balar ve vakumlar. Hayatn anlamndan boyutuna, mahiyetinden eitliliine, sebeplerinden hedeflerine
kadar tamamn etkileyecek cinsten bir kme meydana gelebilir.
Bir alann ar glenmesi halinde akln alan kilitlenmesinden baka neticeler de dourur. Bu durum da zihni kilitlenme de
gerekleir. Bu konu zihni kilitlenmede akland iin burada
ksaca temas edilmitir.

* Menfi alan kilitlenmesi

Menfi alan kilitlenmesi bir alann glenmesi ile meydana gelen durumun tersidir. Bir alann glenmesi ile meydana gelen
girdap tm hayat kendine doru ekerken, bir alann ar zayflamas veya o alandan uzaklalmas (nefret, korku, alerji gibi sebeplerle) halinde o alan hayat iter. Burada alan kilitlenmesinde
olduu gibi dar bir alana skma szkonusu deildir. Bir alann
zihne ve akla kapanmas anlamna gelir ki, o alandan kazanlabilecek verimler elde edilemez.
Menfi alan kilitlenmesi ok riskli ve nemli deildir ve her
insann hayatnda mutlaka menfi alan kilitlenmesi vardr. Bu
noktadaki problem, hayat iin ok nemli bir alanda szkonusu
olmasdr. Gerekten baz alanlar vardr ki, bu alanlarda menfi
alan kilitlenmesi, mspet alan kilitlenmesi kadar nemlidir.

57

* Akln alan kilitlenmesini zme

Alan kilitlenmesinin tehisi zordur. zellikle insann kendi
kendine aklnn alan kilitlenmesi yaadn tehis etmesi daha
da zordur. Bu kilitlenmenin zlebilmesi iin teferruatl bir tespit yaplmas gerei aktr. Fakat bunun zorluu karsnda kilitlenmenin zlmesi daha da zor bir hal almaktadr.
nsann kendi aklnn alan kilitlenmesini tehis etmesi iin
ok ciddi bir zeletiri yapmas gerekir. Buradaki zeletiri hem
akln bnyesine dnktr ve hem de hayat alann batan sona
taramay gerektirir.

58

Her insann hayat alan dierlerinden farkl olduu iin hayat

alann taramak mukayeseli bir yol ile kabil deildir. Hayat alann taramak iin mukayeseli bir yol kullanmak faydadan daha ok
zarar getirebilir. Oysa ki mukayese genellikle faydal bir metottur.
Hayat alannn taranmasnda bu metodun kullanlamamas ii
daha da zorlatrr.
Hayat alannn shhatli bir ekilde taranabilmesi iin hayatn
anlamndan balamak gerekir. Zira hayat alannn teorik merkezi "hayatn anlam"dr. Hayatnn anlamn bilen veya bunu
doru tespit edebilen insann hayat alann taramas kolaylar.
Hayatn anlamn merkeze aldnda hayat alannn koordinat
sistemini kurmak kabil hale gelir ve bu durumda alan taramas
yaplabilir.
Akln bnyesine dnk zeletiri de hayatn anlam ile ilgilidir. Akl, hayatn anlamna dnk faaliyetlerde bulunmak
durumundadr ve bu istikametini normal zamanlarda (bnyesi
shhatliyken) yapar. Akln bnyesini kontrol etmede yine akln
kendisi kullanlaca iin iin daha da zor olduu aktr.
Bu sebeple hayatn anlam akln bnyesini kontrol iin de ciddi
bir ldr.
in srr hayatn anlamndadr. nsan hayat nasl anlyor ve
anlamlandryorsa bu istikamette kendine bir hayat alan olu-

turmu demektir. Hayat alan bu erevede gzden geirildiinde grlecektir ki bir alan veya baz alanlar gereinden fazla arlk ve fonksiyon kazanmlardr. te tehisin balang noktas
burasdr. Geriye kalan konu, arlk kazanana alan ile akln
ilgilenme durumunun tespit edilmesidir.
Aslnda alan kilitlenmesinin tehisi zordur, zlmesi deil.
Fakat tehisteki zorluk zme de yansmaktadr. Doru ve derinliine yaplabilen tehis ayn zamanda zmn yzde doksann oluturur. Fakat yanl tehis (zira bir ok sebeple kilitlenme
yaanabiliyor) halinde zm zorlar.

* Akln bir alanda younlamas

Akln bir alanda younlamas ile meydana gelen alan kilitlenmesini zlmesi, bu durumun ortaya kma biimine gre
farkllklar gsterir.
* Akln bnyesi dndan kaynaklanan sebeplerle meydana
gelen kilitlenme halinde zm kolaydr. Zira bu durumda kilitlenme akln bnyesinden kaynaklanmad iin akln baka alanlara ynelme imkan daha fazladr.
Bu durumda akln dier hayat alanlarna ynelmesi veya
ynlendirilmesi zm retecektir. Fakat baka alanlara ynelmenin balangta zor olaca aktr. Gerekirse akl bu noktada mecbur tutmak ve zerinde bask uygulamaktan imtina
edilmemelidir.
Balangta hayatn tadnn kaaca ve bir bakma anlamn
kaybedecei grnts ortaya kabilir. Bu geici bir durumdur
ve aldanlmamaldr.
Akln kilitlendii alandan kabilmesi iin kullanlan g, o
alandan tamamen kmak gibi bir riski beraberinde getirebilir.
Bu durum nemlidir ve menfi alan kilitlenmesine sebep olabilir.
Bu sebeple alan kilitlenmesini zmek iin mesela hislerden

59

faydalanlmas halinde szkonusu alandan tiksinti duyacak kadar

uzaklamay gerektirecek duygu yklenmesi doru deildir.
* drak faaliyetinin younlamasndan meydana gelen kilitlenme hali en ciddi alan kilitlenmesidir. Zira bu tr alan kilitlenmesi ayn zamanda akl kilitlenmesine de dnebilir. Akl kilitlenmesi, akln alan kilitlenmesinden ok daha ar bir durumdur.
Akln bir alandaki idrak faaliyetindeki srar, alann hayattaki nemine paralel olarak glenir. Alann zellikle de hayatn
anlam ile ilgisinin olmas durumunda akln idrak faaliyetlerini
bu alandan uzaklatrmak ve younluunu azaltmak pek mmkn
deildir.
Akln her konuda retebilecei zmlerin kahir ekseriyeti,
idrak faaliyeti ile kabildir. drak faaliyeti kilitlendiinde akln
zm retmesi bunun iin ok zor ve hatta imkanszdr.

60

Akln hayatn anlamn hakkyla idrak etme imkannn olmad ve hayatn anlamn arama faaliyetinin neticesinin kainat
geniliine ve "yaratma" fiili derinliine kadar ulaabilecei
dnldnde akln bu araya g yetirebilmesi kabil olmayacaktr. Hayatn anlamna dnk arayn devam etmesi halinde uur teekkl etmemise eer hem akln bnyesinin kilitlenmesi ve hem de alan kilitlenmesinin gereklemesi kabildir.
Bu durumda akln alan kilitlenmesini zmek profesyonel yardm
almay gerektirecek kadar ciddi ve nemlidir.
Akln idrak faaliyetinden kaynaklanan alan kilitlenmesi her
zaman bu kadar ciddi ve ar bir durum olmayabilir. drak faaliyetinin younlat alan hayatn anlam ile kesif bir iliki iinde
olmasa dahi hayat alannda arl varsa kilitlenme meydana
gelebilir ve bu kilitlenmenin zm daha kolaydr.
Bu durumda dahi akln idrak faaliyeti younlatndan dolay akln zm retme imkan olmayaca iin, kilitlenmenin zmn akln dnda fakat insann i dnyasnda aramak gerekecektir. nsan i dnyasnda akln faaliyetlerini ynlendiren
baka unsurlarda bulunmakta ve bunlar ayn zamanda akln

yneldii bir alandan kmasnda da etkili olabilmektedir. Zeka

ve duygu bu anlamda kullanlabilecek i alem imkanlardr.
Akln idrak faaliyetinin younlamas ve netice alamamas
durumunda kilitlenme ortaya kaca iin, mesela zekann akln
dndaki plak mdahalesi zm retebilir. Zekann serbest braklmasnn ve akla mahkum edilmemesinin (bu mmkn deil
zaten ama faaliyet imkanlar elinden alnarak verimsizletirmek
mmkndr) gerekliliklerinden birisi budur. (Akl kullanma
yollarnda zekann serbest braklmas konusu incelenmitir.)
Akln idrak faaliyetinin younlamasndan dolay meydana
gelen kilitlenme halinde akl idrak imkanlarn da tamamen kullanamamaktadr. Mesela zekann katksndan mahrum kalmaktadr. Zekann bu tr akl kilitlenmelerindeki en nemli katks,
zekadaki tecrit kabiliyetidir. Tecrit mahareti konuyu kendi zemininden yukar tama imkanna sahiptir. Zekann kilitlenilen
konuyu zemininden kurtararak yukarya ekmesi halinde akl
konuyu anlamam olsa dahi anlad zann ile younluktan
kurtulabilir.
* Faaliyet younluundan kaynaklanan kilitlenmede de akln
dndan kaynaklanan sebepler gibidir. Bir alandaki hadiselerin
younluundaki arttan kaynaklanan faaliyet younluunun zm akldan ziyade hayattadr. Akln buradaki durumu tabi bir
tepkidir.
Bir alandaki hadiselerin younluunun fazla olmas halinde
yaplacak iki ey vardr. Ya o alandaki younluu azaltmak ya da
o alann hayat alanndaki arln azaltmak. Bu trden alan
kilitlenmelerinin sebebi, bir alandaki younluun artmasndan
ibaret deil ayn zamanda o alandaki younluun artna paralel
o alann hayat alanndaki arlnn ar derecede artmas ile ilgilidir. Alandaki younluk veya alann hayat alanndaki arlnn
azaltlmas ayr ayr zmdr.
Alandaki younluun azaltlmas ncelikle yaplmas gereken
zmdr. Zira alandaki younluk azaltldnda o alann hayat

61

alanndaki arl zaten azalacaktr. Fakat alandaki younluun

azaltlmas kabil olmayabilir. Bu durumda srar edilmemeli ve
zamana braklmal fakat o alann hayat alanndaki arlnz
azaltlmas yoluna gidilmelidir.

* Akln hayat bir alana tamas

Bu durum ok ar bir kilitlenme meydana getirmeyecei iin
zm kolaydr. Akln bir alana ynelmesindeki sebeplerin tespit
edilmesi gerekir ncelikle. Akl herhangi bir alana yneldiini
bilir ve bu ynelile ilgili kendi kendine etkide bulunabilir.
Akln kendine mdahale edebilecei bir durum olan bu kilitlenmede nemli olan yneli sebebini tespit etmektir. Yneli
sebebini tespit ettikten sonra akln dier alanlara gerei kadar
ynelmesini gerektirecek mdahalelerin yaplmas zor olmaz.

62

* Bir alann ok glenmesi

Bir alann ok glenmesi ile ortaya kacak durum akln
alan kilitlenmesinden ziyade zihni kilitlenmeyi daha ok ilgilendirir. Zira bu durumda zihni kilitlenme daha ok meydana gelir.
Bu sebeple bu konu zihni kilitlenme bahsinde incelenmitir.

ZHN KLTLENMEY ZME

Zihni kilitlenme hayat alanlarndan birinin ar glenmesiyle
meydana gelir. Glenen alan hayat alan iinde bir girdap oluturur ve hayat ve hayat alanlarn kendine doru eker ve emer.
Hayat alanlarnn d cephesi ve i cephesi vardr. Hayat alan
sadece d dnyada varolan bir hayat erevesi deildir.
D dnyann kendini kabul ettiriindeki tazyik ile beraber i
dnyann imkanlarnn bulumas neticesinde hayat alan erevesi ortaya kar ki, d dnyadaki hayat alanlarnn her birine
karlk insan i dnyasnda bir yansma meydana gelecektir.
Bu anlamda hayat alanlarndan birinin glenmesi sadece d
dnyada grnen hayat alanlarndan birinin glenmesi olarak
anlalmamal ayn zamanda i dnyada meydana gelen hayat
alanlarndan birinin de glenebilecei farkedilmelidir.
Hayat alanlarndan birinin ar glenmesi, d dnyadaki
imkanlara paralel olarak d dnyadaki hayat alanlarndan birinin glenmesi eklinde ortaya kabilecei gibi i dnyadaki
imkanlara paralel olarak i dnyadaki hayat alanlarndan birinin
glenmesi eklinde de ortaya kabilir.
Hayat alanlarnn tamamnn glenmesi zihni kilitlenmeye
sebep olmaz. Zihni kilitlenmeye sebep olan glenme, tek bir hayat alannn, dierleri mevcut hacimlerini korurken veya zayflarken glenmesi halinde ortaya kar. Zihni kilitlenmenin meydana gelmesi iin ayrca tek bir alann ar derecede glenmesi arttr. Normal seviyelerde kalan glenme zihni kilitlenmeyi
meydana getirmez. Zaten zihni gelime, genellikle bir hayat
alanndaki gelime (glenme) ile balar ve buradaki gelime

63

dierlerini de tetikler ve glenmelerine sebep olur. Bu durum

zihni gelimenin normal seyridir.
Aslolan ruhi ve zihni dnyann muvazene (denge) halinde
bulunmasdr. Hayatn tabi seyrinde insann ruhi ve zihni muvazenesi vardr ve gelimeler bu muvazeneye paralel olarak seyreder. Hayatn baz alanlarnn sabitlenmesi ve bazlarnn gelimeye ak tutulmas hallerinde dengenin bozulmas ihtimali g kazanr. Veya baz alanlardaki younlama ve dierlerindeki ilgi ve
dikkat zafiyeti dengenin bozulmasna sebep olabilir.
nsann ruhi ve zihni dnyasndaki muvazene, hayat alanlarnn eit deerde ve arlkta olmasn gerektirmez. Zaten btn
hayat alanlarnn eit arlkta olmas dengeyi deil dengesizlii
davet eder. Hangi hayat alannn ne hacimde olmas gerektii,
insann miza hususiyetleri ve hayat anlay (ayn zamanda
hayat tarz) ile ilgilidir.
64

nsann ahsiyeti dorudan muvazene amilidir. ahsiyet, miza

ile dnya grnn orijinal bir terkibidir. ahsiyet sahibi olan insan ruhi ve zihni muvazenesinin dnya gr ile mizacnn harmanlanmasndan bir hayat retecek ve kendi dndaki hayat
umursamayabilecektir. Mesela insanlarn daha fazla para kazanmak
iin yalan sylemesi veya rvet almas gibi haysiyetsizce davranlara girmeyecektir. Bu durumda fazla para kazanmamas szkonusu
olabilecek fakat maietinin temini dnda bunu problem de etmeyecektir. Oysa cemiyetin tek lsnn para olduu bir dnemde
az para kazanan bir insann ahsiyeti teekkl etmemesi durumunda cemiyete kar mukavemet edebilmesi mmkn olmayacak ve
fazla para kazanamadnda ruhi ve zihni dengesi bozulabilecektir.

* D dnyadaki hayat alanlarndan birinin

glenmesi
D dnyadaki hayat alanlarndan birinin ar glenmesi
halinde hayat, o alana doru akar. Glenmedeki iddete paralel
olarak hayat alanlar daralr ve nce glenen alann etrafnda

dnmeye ve bir mddet sonra da onda erimeye balar. Hayatn

her alan, kendi gerekliine sahip olduu ve bu gereklikten
vazgemeyecei iin sahibinden belirli bir itina ve zaman (emek)
ister. Bunu gremedii takdirde kendini yokeder.
Hayatn glenen alan etrafnda dnmeye balamas, kendini koruma refleksiyle ilgilidir ve bu ekilde varln devam ettirebilme abasn bir mddet gsterir. Hayatn anlam, glenen
alana nispetle olumaya balad iin hayatn her alan ve hayattaki her hadise glenen alana ayarl bir hale gelecektir. Hayat
bir mddet buna tahamml eder ama bunun sreklilik kazanmas
halinde her alan glenen alannn girdabnda kaybolur.
Bir alann tm hayat kendi snrlar iine ekebilmesi ve kendinde tayabilmesi iin tm hayat alanlarnn enerjisinin toplamna denk enerjiye sahip olmas gerekir. Zaten dier alanlar
kendine ekerken o alanlarn enerjisini de smrr ve kullanr.
Tm hayat tek alan tarafndan emilir fakat enerjileri veya
enerji kaynaklar o alan tarafndan kullanlamazsa hayat kendi
iine ker.
Hayatn alanlarndan biri veya birkann dierlerine gre
gl olaca veya glenebilecei ihtimali hayatn normal akna aykr deildir. nemli olan hayatn dengede
bulunmas ve dengenin muhafazasdr. Hayatn dengesini
bozmayacak oranda hayat alanlarnn glenmesinde zihni kilitlenme meydana gelmez.
Hayat alanlarndan birinin ar glenmesi halinde dier
alanlar ya o alan etrafnda toplanr ve varln ona nispetle
devam ettirir ya da yok olur. Bu sonulardan hangisinin gerekleeceini glenen alann glenme derecesi tayin eder.
Yeterince glenen alan, tm hayat yokeder ve yalnz bana
kalr. Mesela ak insan mecnun yapar ve hayatta Leyla'dan baka
hibir varlk ve aktan baka hibir alan kalmaz.
Bir alann glenmesi bu seviyeye kadar kmazsa, dier alanlar kendi merkezinde toplar ve o alanlara kendisi anlam ve

65

fonksiyon ykler. Mesela aka kadar ulamayan fakat younlaan

sevgi de durum byledir.

66

D dnyadaki hayat alanlarndan birinin glenmesi genellikle o alandaki imkanlarn artmas ile meydana gelir. ktidar ve
servette bu durum net bir ekilde kendini gsterir. Bir alandaki
imkanlarn artmas, hayatn o alanda kolay yaanabilme yolunu
at gibi zevki de o alana tar. O alandaki gcn de artaca
hatrlanrsa, hayatn o alana doru akmas iin tm sebeplerin ve
artlarn meydana geldii anlalr. mkanlarn artmasn sadece
fizik dnya ile snrl anlamamak gerekir. nsann bir konudaki
zihni gelimesi de (bir alanda uzmanlamas) imkanlarnn artmas manasna gelir. Bu noktadan bakldnda d dnyadaki
hayat alannn glenmesinin ruhi ve zihni dnyadaki gelimelerle dorudan ilgisi olduu fark edilir. nsan i dnyasndaki
imkanlarn artmas d (fizik) dnyadaki imkanlarn artmasn
tetikleyebilir ama yalnz bana art klmaz.

* dnyadaki hayat alanlarndan birinin

glenmesi
dnyadaki hayat alanlarndan birinin glenmesi mmkn
olduu gibi hayat alanlar dnda baz zelliklerin glenmesi de
ayn neticeyi dourabilir.
dnyadaki hayat alanlar her i alem unsurunun bir hayat
alan retmesiyle olutuu gibi birka i alem unsurunun mterek hayat alanlar retmesiyle de mmkndr. dnyadaki en
geni hayat alanlar zihni ve ruhi "zemin"lerdir. Dnce zemini,
gereklik zemini, mana zemini ve ahlak zemini i dnyadaki hayat
alanlarnn en geni ereveye sahip olanlardr.
nsan i dnyasndaki zeminler konusu balbana incelenmesi gereken bir alandr. Bu konu "insandaki zeminler"
isimli eserimizde mstakil olarak tetkik edilmitir.

Dnce zemini en geni zemin olup dierlerinin de altyapsn oluturduu iin glenmesinde bir tehlike yoktur. Zira bu
zeminin glenmesi dierlerinin aleyhine bir durum oluturmaz.
Dier zeminlerden herhangi birinin ar glenmesi halinde
zihni kilitlenmenin meydana gelmesi ihtimali bulunmaktadr.
Zira dier zeminlerin tamam bir biri ile denge halindedir ve birinin glenmesi dierlerinin aleyhine bir durum oluturabilir.
Tamamnn glenmesi durumunda dengenin bozulmayaca
vakadr ve bu durumda zihni ve ruhi gelimeden bahsedilebilir.
Kilitlenme szkonusu olmaz.
alem unsurlarnn insan i dnyasnda tamas gereken
arlk oranlar dengenin ve dzenin temini ve devam iin
nemlidir. alem unsurlarndan birinin dierleri ile paralel olarak gelimemesi durumunda veya dierlerinin onun seviyesine
gelememesi durumunda ar glenme veya dierlerinin ar zayf
olmas hali ortaya kabilir.
Mesela kiideki zeka potansiyeli ok yksektir fakat akl
zekaya paralel olarak gelimemitir. Bu durumda zekann
glenmesinden bahsedilemez ama akl zekann seviyesine uygun bir bnyeye sahip olamadnda zekann ar
gllnden (glenmesinden deil) bahsedilebilir. Veya zekaya nispetle akln zafiyetinden bahsetmek gerekir.
Gereklik zemininin ar glenmesi ve insan i dnyasn
hakimiyeti altna almas durumunda insann hayata ve varla
kar bak ve anlay bu zemine oturacaktr. Gereklik zemini
iinde yaanlan cemiyetin organize ettii hayata intibak etmeyi
gereinden fazla tevik edecek ve hatta insan buna mecbur edecektir. Cemiyetin organize ettii hayatn hastalklarla ve yanllarla dolu olmas halinde bu durumun kiiyi yanl bir hayat
tarzna itekleyecei unutulmamaldr.
Cemiyeti tekil eden insanlarn kahir ekseriyetinin para
kazanmak iin her yolu mubah grmeye balad gnmzde bu durumun ne kadar vahim olduu anlalacaktr.

67

Yalan zerine kurulan hayata intibak etmeyi "gerekilik"

olarak tanmlayan akl formatlarnn meydana geldiini
anlamak iin cemiyetin tesirlerinden biraz uzaklamak
gerekiyor.
Gereklik zemininin ar glenmesi durumunda insann ruhi ve zihni dnyasndaki denge nasl bozulur? Cemiyetin rettii hayata nispetle dengenin bozulmayaca vakadr. Fakat buradaki muvazene fert ile cemiyet arasndaki muvazenedir ve insann i dnyasndaki muvazene sadece fert ile cemiyet arasndaki
muvazene deildir. nsan i dnyasndaki muvazenenin cemiyetten mstakil bir yn vardr ve onun muhafaza edilmesi gerekir.
Bu erevede gereklik zemininin tm hayat kuatacak kadar
bymesi ve glenmesi halinde mesela mana zemini (anlam
dnyas) zafiyete urayacak ve fonksiyonsuz hale gelecektir.

68

Mana zemininin (anlam dnyasnn) fonksiyonsuz hale

gelmesinin tabi neticelerinden birisi duygularn derinliklerini kaybetmesi ve gerekliklere ayarl hale gelmesidir.
Mesela kar cins ihtiyacnn hissi derinliini kaybederek
cinsel obje haline gelmesini abuklatrr. Kar cins ihtiyacnn hissi derinlii insandaki mana zemini ile ilgilidir
ve gereklik zemini dndadr. Gereklik zemini hayata ve
insan i dnyasna hakim olduunda kar cins ihtiyac
cinsel ihtiya haline gelir ve bir saatlik beraberlikle snrlanr. Bir saatlik beraberlik mutat hale geldiinde ve messesesi tekil edildiinde ortaya kan netice "fahielik"tir.
Fahielik hem erkek iin ve hem de kadn iindir.
alem mekanizmalarndan birinin ar glenmesi de zihni
kilitlenmeyi meydana getirebilir. Bu anlamda duygunun zel bir
yeri vardr. Duygunun ar glenmesi halinde zihni kilitlenme
riski vardr.
*
alemde bulunan zeminler, unsurlar ve mekanizmalar zihni
kilitlenmeye sebep olabilir.

* Dehalardaki kilitlenme
Dehalarda veya yksek zeka sahiplerinde meydana gelen zihni kilitlenme ilgintir. drak keskinlii ve derinliinden kaynaklanan insanlarn anlamadklarn anlama imkan yksek zeka sahiplerini yle bir mecraya srkler ki, kii kendinin her eyi anladn ve dierlerinin hibir eyi anlamadn vehmetmeye
balar. Sahip olduklar istidat ya da ilgi alanlar idrak faaliyetlerinin istikametini ve konusunu tayin edeceinden, insan, varl
ve hayat bu istikamette anlayacak ve anlamlandracaktr. Dehalardaki idrak derinlii o kadar fazladr ki, hangi konuda idrak faaliyetinde bulunuyorsa (genellikle istidat alanndadr) o alanda
hakikatin tezahrlerine ulama imkan vardr. Bu sebeple idrak
ettiini izhar ederken, iddialdr ve iddiasnda srarldr.
Varlk garip bir sarmal iindedir ve hangi varlk eidinden baklrsa baklsn keskin bir gz (mesela deha) varln zne o noktadan inebilir. Bu sebeple durduunuz yer
hakikati grdnz yer olduu iin, o yerin hakikatin ta
kendisi olduu vehmi kendini gsterir.
Dehalardaki idrak keskinlii nokta derinlemeyi mmkn
kld iin idrak evreye dalmadan ve konsantrasyonunu bozmadan varln zne doru dz bir istikamette yol alabilir. Normal insanlarda idrakin derinlemesi, genilemesi ile mmkn olduu iin nokta derinleme gereklemez veya gereklemesi zor
ve azdr. Hakikatin derinlerde olduuna dair deha kanaati dorudur. Dehalar nokta derinlemeyi gerekletirebildikleri iin
ulatklar noktada (derinlikte) grdklerini hakikat zannederler
ve tm varl ve hayat o merkezde aklamak gayretine girerler.
Dehalar hazr olan bilgiye itimat etmezler ve zellikle de bakalarnn rettii bilgiye kar itimatszlklar hat safhadadr.
Kendilerinden bakalarnn rettii bilgideki sahibinin kokusunu
derhal alrlar ve bu kokuya asla dayanamazlar. Bilirler ki, bilgi,
onu reten sahibinin damgasn tar. Dehalar ise bakasnn
malna (fikrine) sahip kmazlar.

69

Dehalardaki mlkiyet kavray, kazanmaya ayarl deil, retmeye ayarldr. Aslnda sahip olmak retmekle mmkndr ve
bu saf mlkiyettir. Dehalar arizi mlkiyete itibar etmedikleri iin
sahip olmay istediklerini retmek isterler. Bu sebeple itibar ettikleri bilgi, rettikleri bilgidir. Her dehann tm varl yeniden
retmeye almas (aklamas ve anlamlandrmas) bu sebepledir.
"Her eyin teorisi" trnden iddial ifadelere rastlamak bunun
tipik rneklerinden biridir.
Dehalar bakalarnn rettikleri bilgi ve fikirlere itibar etmezken, kendi rettikleri bilgi ve fikirlere tm insanln inanmasn talep ederler. nk kendilerinin hakikate ulatklar
kanaatine sahiptirler. lgintir ki, hakikate sadece kendinin
ulatna inanmaktadr.

70

Bu bir zihni kilitlenmedir. Dehalarda zihni kilitlenme oran

yksektir. Fakat hi kimse bir deha karsnda (zellikle de hakikati bulduunu dnen bir deha yeni bir ideoloji ya da felsefe
retmitir) zihni kilitlenme yaadn sylemek cretini gsteremez veya yanllkla sylerse eer asla onu aklayamaz. Zira deha, iinde bulunduu durumu o kadar harikulade bir kompozisyonla aklar ki, o kii dehann mridi olarak evine dner.

* ktidar sahiplerindeki kilitlenme

Hayatta byk imkanlara sahip olan kiilerin zihni kilitlenme
ihtimali daha fazladr. ktidar sahiplerinin zihni kilitlenmeyi
yaamayanlar ok nadir kar.
Zihni kilitlenmeyi yaamamas gereken ilk liste aslnda siyasetiler ve devlet adamlardr fakat en riskli alan bu
alandr. ktidar sahiplerinin zihinlerinin kilitlenmesinin
zarar tm millete ve devlete olduu iin kendilerini
srekli kontrol altnda tutmalar gerekmektedir.
ktidar sahibi olmakla, hayatn bir alan glendii gibi bu
alan dier alanlar da glendirir. Zihni kilitlenmede glenen
alann dier alanlar yok etmesi veya etkisizletirmesi szkonusudur.

Fakat iktidar sahiplerinde glenen alan dier alanlar yoketmez

aksine glendir. Bu durumda zihni kilitlenmenin zel bir tr
ortaya kar.
ktidar sahiplerindeki zihni kilitlenme bir anlamda metot kilitlenmesi olarak aklanabilir. Normal zihni kilitlenme ile ortak
yn, bir alann glenmesinden kaynaklanyor olmasdr. Glenen alann dier alanlar yoketmemesi ve aksine onlar glendirmesi, hayatn bir alana skmas sonucunu dourmaz. Fakat
iktidar olmakla glenen alann metodu, dier alanlara da sirayet eder. Glenen alann dier alanlar glendirmesi, kendi
metodunun dier alanlarda da ie yaradn grmesi veya bunu
talep etmesindendir.
ktidar sahiplerinin hayat alanlarnn daralmas szkonusu
olabilir. Normal insanlar gibi hr deildirler ve hayat istedikleri gibi yaama imkanndan mahrumdurlar. Bu anlamda hayat alanlarnn bir ksmnn ortadan kalkt bir ksmnn ise darald ve neticede toplam hayat alannn kld dorudur. Fakat bu durum bir alann glenmesi
ile dier alanlar yoketmesi anlamna gelmemekte, iktidar
olmann risklerine kar gelitirilen tedbirlerden dolay hayat
alan daralmaktadr. Bunun ikisi ayn ey deildir.
ktidar sahibinin, iktidar olduu alandaki glenmeye paralel
olarak ortaya kan hayat yaama tarz, dier alanlara da sirayet
edecektir. En azndan kii dier alanlarda da ayn hayat tarznn cari olmasn talep etmeye balayacaktr. Genellikle bu
mmkn olacak ve kii tm alanlarda ayn hayat tarz ile yaamaya
balayacaktr.
Babakann bakanlar kurulundaki otoritesini evinde veya
dost meclisinde ortaya koymaya almas bu tr bir durumdur. ocuklarna kar efkatli olmas veya dostlarna
kar kadirinas olmas gereken insann, bakanlar kurulu
toplantsndaki tavrn evde veya dost meclisinde kuanmas tarz (metot) kilitlenmesidir.

71

Zihni kilitlenme zmleri

* Genel olarak zihni kilitlenmeyi zme
Hayat alanlarndan birinin glenmesi, istenmeyen bir durum deildir. Tm alanlarn glenmesi daha ziyade arzu edilir
ama birinin veya birkann glenmesi ise reddedilecek bir durum deildir. Problem, alanlardan birinin glenmesinin hayatn
dengesini bozacak dereceye ulamas ve dier alanlara zarar
vermeye balamasdr.

72

Glenen alan zayflatmaya almak doru deildir ve byle

bir ey yaplrsa, kazanc pe atmak gibi abestir.
Yaplmas gereken ey, glenen alann imkanlarndan faydalanarak dier alanlar da glendirmeye almak ve hayatn
dengesini bu ekilde kurmaktr. Glenen alann imkanlarndan dier alanlar lehine faydalanmak bir ok ihtimalde gerekletirilebilir.
Glenen alann imkanlarndan dier alanlar glendirmek
iin faydalanmak kabil deilse yaplmas gereken ey, dier alanlar glenen alann etkisinden (ki bu durumda zararl bir etkidir) korumaktr. Gerekli dikkat ve itina gsterildiinde dier
alanlarn korunmas imkan bulunabilir.
Dier alanlar glendirmek baka bir yoldur. Glenen alann imkanlarndan bu maksat iin faydalanlamasa dahi, dier
alanlarn baka biimlerde glendirilmesi kabildir. Her alann
ayn gte olmas zaten gerekmez. Her alann, hayatn dengesini
kurmak iin gereken gce ulatrlmalar kafidir.

* ktidar sahiplerinin zihni kilitlenmesini

zme
ktidar sahiplerinin zihni kilitlenmelerini zmek zordur.
Zira bu insanlarn zihni kilitlenmelerini zmek iin gerekli
olan artlar hayatlarnda retmek imkansz gibidir. ktidar sahipleri ncelikle zihni kilitlenme yaadklarn kabul etmeye
meyletmezler.
ktidar sahipleri zihni kilitlenmelerini zmek iin, normal
insan olarak normal insanlarn arasna karmal ve normal insanlarla normal insan olarak (normal insan gibi deil, bizzat normal insan olarak) yaamaldrlar. Fakat bunu uygulamak ok zordur ve bu zorluk sadece iktidar sahiplerinden kaynaklanmamaktadr. Normal insanlar, iktidar sahiplerini yanlarnda grdklerinde onlarn normal insan olarak yaamalarna msaade etmemektedirler. ktidar sahiplerinin kendilerden kaynaklanan
problemlerle halkn bu yaklamndan kaynaklanan problemler
toplandnda ne kadar zor bir uygulama olduu anlalabilir.
Osmanl sultanlarnn tebdili kyafet yaparak halkn arasna katlmalar, halkn ne dndn ve neler talep ettiini renmek maksadna matuf olduu gibi ayn zamanda zihni kilitlenmelerini zmeye katkda bulunmaktadr.
Bu anlamda gzel bir rnektir fakat bu gnn dnyasnda
hibir devlet adamnn tannmamak gibi bir imkan olmad
aktr.
Fakat an imkanlarndan faydalanarak makyaj ile klk
deitirme yolunu tercih edecek devlet adam var mdr
bilinmez.
Neticede iktidar sahiplerinin periyodik ekilde, normal insan
olarak, normal insanlar arasnda yaamalar iin formller retmek gerekir. Zihni kilitlenmelerinin zmnn baka bir yolu
yoksa eer bu formllerin mutlaka ve derhal retilmesi arttr.

73

* Dehalarn zihni kilitlenmesini zme

Dehalarn zihni kilitlenmelerinin zm yoktur. Baka bir
ifadeyle sylemek gerekirse, zm bulunsa dahi dehalar byle
bir problemi kabul etmeyecek ve dinlemeyeceklerdir. Dehalarn
problemlerini zme imkan baka insanlarda yoktur. zm
varsa, o zm yine dehann kendisinin retmesi veya bulmas
gerekir. Bundan dolay dehalara sylenecek sz yoktur.

74

"Akln ve dirayetin ak sallarnki

gibi, fakat yrein masum
ocuklarnki gibi olsun."
Schiller

AKLI ATALETTEN KURTARMA

* Akln ataletinin tehisi
Hayatn belirlenmi bir erevede yaanmaya balanmas ile
akl ayn faaliyetleri tekrar etmeye balar ve itiyatlar oluturur.
Belirlenmi erevede yaanan hayatn uzun sre devam etmesi
ile akln faaliyetlerini snrlayarak itiyatlar oluturmas yerleik
hale gelir ve otomatik bir alma dzeni oluturur.
Hayatn belirlenmi erevede yaanmas, faaliyetlerin
mutat bir hale gelmesidir. Rutin hayat diye ifadelendirilen
gnlk hayatn ayn hareketlerin tekrar eklinde srp
gitmesinde bir mahsur olmad kabul edilebilir. Fakat hayatn tamamnn mutat hale gelmesi akl iin problemlerin
balad noktadr.
nsann hayatnda yeni hadiselerin meydana gelmemesinden
veya insann yeni alanlara ynelmemesinden kaynaklanan bu
durum akln almasn yavalatr. Yeni varlk ve vakalara muhatap olmamak, akln kavrama faaliyetini byk oranda askya
alr ve faaliyetlerini tekrar ede ede ekli belirlenmi itiyatlar
halinde yapmasna sebep olur.
Akln itiyatlar ile insann itiyatlarn birbirine kartrmamak gerekir. Akln itiyad kavray itiyaddr, insann itiyad davran itiyaddr. Kavray itiyadnn davran itiyadna
kaynaklk etmesi dahi bu ikisinin ayn olduu anlamna
gelmez.
Hayatn akln itiyatlaryla yaanmaya balanmas, akln bakn ve grn kaldrr ve insan biyolojik gzn grmesi ile iktifa eder hale getirir. Eya ve hadiselere aslnda akln bak ile

75

bakar ve onun gz ile grrz. Akl gz biyolojik gzn bakna ve grdne itimat etmez. Zira varlk ve vakalarn biyolojik gzn grdnden farkl olduunu akln bak ile bilir ve
anlarz.
Akl gznn beden (biyolojik) gznden daha nemli olduu konusu amalarda (krlerde) mahede edilebilir.
Amalarn hayat yaamas mmkn olabilmekte fakat mesela delilerin hayat yaamas mmkn olamamaktadr.
Akl, faaliyetlerini itiyat haline getirir ve sadece itiyatlar ile
faaliyette bulunmaya balarsa d dnya beden gzyle grlmeye balanr ki, beden gznn grd ise sadece iki boyutlu resim veya boyutlu heykelden baka bir anlam tamaz olur. Mesela insanlar beden gzyle grmek onlar film figranlar olarak
seyretmek gibidir. Istrap eken film icab strap ektii iin bir
anlam ifade etmez veya bu anlam kavranmaz.
76

Akl itiyatlaryla snrl hale geldiinde d dnyadaki ses,

beden kula ile duyulur hale gelir. Akl sarlat iin d dnyadan gelen lk, yksek desibellik bir sesin rahatsz ediciliinden baka bir anlam tamaz ve insan en fazla grlt kirlilii ile
mcadeleye sevkeder.
*
Akln faaliyetlerini itiyat haline getirmesi zannedildii gibi
basit ve sade bir hayat sren insanlarda meydana gelmez her zaman. i gerei srekli farkl hadiseler yaayan ve yeni insanlarla
karlaan karmak bir hayata sahip kiide de akl itiyatlarna
mahkum olabilir. Basit ve sade bir hayat yaayan insanlardakinden daha az ihtimal olsa veya gereklemesi daha uzun srse
dahi karmak bir hayat sren insanlarn hayatnda da meydana
gelebildii mahede edilmeyen bir hadise deildir.
Girift bir hayat yaayan insanlarn hayatnn mutat hale gelmemesi, akln faaliyetlerini mutatlatrmayaca zannn dourur. nsan faaliyetleriyle akln faaliyetlerinin mahiyetini aynile-

tirmekten doan bu yanl anlama, ayrca bir atalet sebebidir.

Girift bir hayat olan insann srekli dikkatli ve canl olmas akln
ataletini nlemeye kafi deildir.
Akln ataleti, sahibinin yaad hayatta srekli ayn insanlarla muhatap olmas ve ayn olaylarla karlamasndan kaynaklanmaz. Yaanlan hayatn mahiyetinin ayn olmas ile ilgilidir. Gizli
servis elemannn her gn farkl olaylar yayor olmas akl atalete dmekten alkoymaz. Olaylardaki farkllk zdeki farkllktan
kaynaklanmyorsa akln atalete dme zaman gelmi demektir.
Zira d dnyadaki olaylarn farkll i dnyadaki kurallarn
farkll anlamna gelmiyor her zaman. Bir meslein icras olarak
dnldnde ne kadar farkl olay yaanrsa yaansn bu durum akln bnyesini zorlamyorsa, mesleki itiyatlar oluabiliyor
ve bu itiyatlar akln faaliyetlerini eitlendirmek gibi ataleti
nleyici bir fonksiyon kazanamayabiliyor.
*
Akln atalete dmesinin en byk sebebi, yaanlan hayatn
akl faaliyette bulunmak zorunda brakmamasdr. Baka bir ifadeyle karlalan olaylar akln itiyatlar ile yaanabilen cinsten
olduu takdirde akl atalete dmekten kurtulamyor. Dorusu
akln ataletten kanmak gibi bir abas da yoktur.
Akln bir konuda faaliyette bulunmas ile faaliyette bulunmak zorunda olmas farkldr. Akl herhangi bir konuda faaliyette bulunurken, mevcut bnyesini zorlamyorsa itiyatlaryla
devam etme imkan bulunmaktadr. Fakat bir konuda faaliyette
bulunmak zorunda kalyorsa genellikle itiyatlaryla gerekletirebilecei faaliyetlerin tesine gemek noktasna gelmektedir.
*
Akln atalete dmesinin bir dier sebebi de yaanlan hayatn younluu ile ilgilidir. Younluu akln tayamayaca kadar
fazla olan bir hayat akl yorar. Akl yorulduunda dinlenmek iin
faaliyetlerini mutatlatrr ve nihayetinde itiyatlara dntrr.

77

Bu durum dierlerinden farkldr. Akl yorulduunda kendini

koruma refleksi ile hareket edecektir. Kendini koruma refleksi,
bnyesini korumak iin faaliyetlerini korumay ve faaliyetlerini
korumak iinde onlar itiyat haline getirmeyi gerekli klar. Akln
kendini koruma refleksi gl olduu iin en dayankl itiyatlar
bu durumda kazanr.
Bu itiyatlar normal faaliyette bulunma alkanlklarndan
ziyade savunma mekanizmalar halinde organize olurlar. Dier
itiyatlardan mahiyet olarak da farkldrlar. Akl bu ihtimalde atalete dmekten ziyade savunma durumundadr. Bunun atalet
olarak nitelendirilmesi, atalet halindeki faaliyet biimi ile ayn
durumda olmasndandr. Neticeleri itibariyle ayn, mahiyetleri
itibariyle farkldr.

78

Savunma refleksini, bnyesine dnk bir tehdit ile besleyen

akl, tehlikeye kar direnmek yerine kendini otomatie alr. Bu
durum aslnda akln direnmekten kanmasdr ama bnyesini
korumann en kolay yoludur. Mcadele etmektense mevcut
bnyesine kapanp faaliyetlerini daha nce test ettii itiyatlar
haline getirmek hem kolay bir yoldur ve hem de daha az risklidir.
*
Akln ataleti ile ilgili esas problem, atalete dtn tespit
ve tehis etmektir. Dorusu akln atalete dtn tespit etmek
insan iin kolay deildir. Akln durumunu akl ile deerlendirmek zor bir itir ve insan kendi akl ile ilgili tehisler yapmak ve
kararlar vermek durumunda kaldnda hayatnn en zor ilerinden
birisi ile muhatap olmaktadr.
Hayatn mutatlamas durumlarnda akln ataletinin tehisi
kendiliinden ortaya ksa ve bu durumun tehisi iin ayrca aba gerekmese dahi, hayatn mutatlamad durumlarda akln
ataletinin tehis edilmesi fevkalade zordur. Kald ki, hayatn
mutatlamas durumunda dahi akln atalete dtn deil de
her nedense hayatn tekdzeliinden ikayet eden insanlar bu
durumda dahi akln atalete dtn tehis edememektedirler.

leri gerei srekli yeni olaylar yaayan ve yeni insanlarla

muhatap olan insanlarn, akllarnn atalete dtn tehis
etmesi veya bu durumu kabul etmeleri ok istisnadr.

* Akl ataletten kurtarmak

Hayatn mutat oluu akln faaliyetlerini mutat hale getiriyor
mutlaka. Fakat hayatn mutat olmamas halinde dahi akln faaliyetleri mutatlaabiliyor. Akl atalete drmemek iin farkl
olaylar yaanmas kafi gelmiyor. nk farkl olaylarn mahiyeti
ayn olabiliyor ve mahiyeti ayn olan olaylar grn olarak ne
kadar farkl olsa da akln ataletini nleyemiyor.
Akln atalete dmesini nlemek veya atalete den akl ataletten kurtarmak iin, mahiyeti farkl olan hadiselerle muhatap
olmak gerekmektedir. Baka bir ifadeyle farl hadiselerden ziyade
farkl konularla ilgilenmek nemlidir.
Farkl konulara ynelen akl, daha nce ilgilenmedii bir konu ile muhatap olduundan dolay itiyatlaryla faaliyette bulunarak ihtiyacn temin edemeyecektir. Yeni ve farkl konunun kavranabilmesi iin itiyatlarnn dna karak dier imkanlarn
kullanmas gerekir ki, bu durum akln bnyesini harekete geirir.
Akln periyodik olarak itiyatlarnn dnda faaliyette bulunmasn gerektirecek yeni alanlara ynelmesi gerekir. Hatta yeni
konularn bazen akln mevcut bnyesinin anlamayaca kadar
ar konular olmas akl cevval tutmak iin arttr.
*
Atalete den akl tamamen (mmkn olduunca) askya
alarak hayat bir mddet akli faaliyetlere ihtiya duymakszn yaamak, akl ataletten kurtarma yollarndan birisidir. Bu durum
akln itiyatlarna dahi ihtiya duyulmakszn yaanmas anlamna
gelir ki, akl faaliyette bulunmad zaman itiyatlarn kaybedecektir. Bir mddet sonra akln faaliyetlerine balayaca bir hayat
dzenine girildiinde akln itiyatlarnn birou yok olduundan
(tamamen yok olmas kabil deil) normal faaliyete balayacaktr.

79

*
Akln yorulduundan dolay atalete dmesi durumu farkldr
ve bu durumda ataletten kurtulabilmek iin farkl konulara ynelmesi gerekmez. Akln dinlendirilmesi gerekir. Akl dinlendirilemezse ataletten kurtulamaz. Akln bu durumda kazand itiyatlar dayankl olduu iin bunlardan uzaklaarak ataletten
kurtulmas daha zordur.
Akln bu tr ataletten kurtulmas iin savunma refleksinin
zlmesi gerekmektedir. Savunma refleksi, muhtevasnda bir
korkuyu da barndrr. Akl bnyesine ynelik bir tehdit grd
iin savunma refleksini kuanr.
Savunma refleksinin zlmesi iki ihtimalde ortaya kar. Birincisi tehdidin ortadan kalktna kanaat getirir, dieri ise tehdit ile mcadele etmeye karar verir. Her iki durumda da bu tr
ataletten kurtulur.
*
80

Akl ataletten kurtarmak iin insann ncelikle bunu tehis

ve kabul etmesi gerekiyor. Akln atalete debilecei konusunun
anlalmamas veya kabul edilmemesi, meselenin batan kaybedilmesi manasna gelir. Akln hakikaten tembelletii vakadr ve
ilgin olan bunu aa yukar her insann yaamasdr. Her insan
aklnn tam kapasite almadn fark etmez. Kapasite eksikliinin
en nemli sebebi ise tembellie dmesidir.

"Akl zenginleri, para

zenginlerine acrlar."
V. Hugo

AKLI GELTRME
AKLIN SINIRLARINI TESPT ETMEK
* Giri
Akl insandaki "gereklik" ufkudur. Bir iin d dnyada gereklemesinden nce aklda gereklemesi gerekmektedir. Aklda gerekleemeyen hadiseyi d dnyada gerekletirmek kabil
olmayacaktr. Zira insan o ie ynelmeyecektir.
Akl insann i alemdeki imkanlarn kullanabilme kabiliyetine sahiptir. nsan i dnyasndaki imkanlar deerlendirmek,
organize etmek ve kullanmak akln faaliyetlerinden olduu iin
insann i dnyasndaki artlarn hangi ileri gerekletirme
imkan olduunu tespit eder. dnyadaki imkanlar deerlendiren akl bir iin gerekleme imkan olup olmadna dair
karar verir.
nsann i dnyasndaki malzemelerin ve imkanlarn ne olduu nemlidir fakat ayn zamanda bunlar deerlendiren ve
organize eden akln kendi bnye zellikleri ve imkanlar da
nemlidir. dnyadaki imkanlarn apnca imkanlara veya
bnyeye sahip olmayan akl, kendini aan noktalardaki dncelere "hayal" diye bakmaya balar. Hayal, akln snrlarnn
almasnda meydana gelir. Fert iin hayal, d dnyada gerekleme imkan olup olmad ile ilgili deil, akln bnyesi ve
snrlar ile ilgilidir.

81

* Akln snrlar
Akln bnyesi, faaliyet tarz, kaynaklar, kurallar, malzemeleri
ve ilikileri snrlarn tayin eden faktrlerdir.
Akln i dnyadaki snrlarn ve d dnyadaki snrlarn ayr ayr tespit etmekte fayda vardr. dnyadaki snrlarn tespit
etmek d dnyadaki snrlarn tespit etmekten daha zordur. Zira d dnyada baka akllarda bulunmakta ve kiinin aklnn snrlar tesinde hadiseler gereklemekte ve bu hadiseleri gerekletiren insan akllar grlmektedir. dnyada ise akln snrlarn tespit etmek konusunda mukayese imkannn olmadndan dolay akln snrlar dnda bir alann da bulunmad
zannnn uyanmas byk ihtimaldir.

* D dnyadaki snrlar
82

D dnyada her zaman iin kiinin aklndan daha hacimli

akllar olduu mahede edilebildii iin akln d dnyadaki snrlarn tespit etmek nispeten kolaydr. Fakat d dnyadaki daha hacimli akllar mahede etmek konusunda problemler olduu dorudur. nsanlar d dnyaya bakarlarken, kendi akllarndan daha hacimli akllarn olduunu kabul etmek yerine o akl
sahiplerinin farkllklarn fizik imkanlar ile aklamak temaylndedirler. Dier insanlarn akllar daha gl ve gelimi deildir de, mesela paralar daha oktur ve gerekletirebildikleri
iler paralarnn miktar ile ilgilidir. Bu kavray akln savunma
mekanizmasyla ilgilidir ve kendi bnyesindeki zafiyeti, varlna
ynelik tehdit olarak alglamasndan kaynaklanr.
Her ne olursa oldun d dnyada kat bir gereklik hkm
srmekte ve kiinin akl d dnyaya muhatap olduunda gerekletirilen ileri nasl deerlendirirse deerlendirsin neticede
akln hacmiyle ilgisini grmezden gelememektedir. Bunu kabul ve
ilan etmesi baka eydir fark etmesi baka eydir. Kabul etmese
dahi fark etmekten kendini alkoyamaz.

Yaad hayatta gerekletirdii iler ile en azndan eit artlara sahip insanlarn gerekletirdii ileri mukayese ettiinde
kendi yapt ilerden byk hacimli olanlarn grecek ve d
dnyadaki snrlarn fark edecektir.

* dnyadaki snrlar
Akln i dnyadaki snrlarn tespit etmek zordur. D dnyadaki snrlarn tespit etmekteki mukayese imkan i dnyada
mevcut deildir. Oysa ki snrlarn tespitinde mukayese fevkalade
nemlidir.
Akln i dnyadaki snrlar idrak imkan ve i dnyadaki
imkanlar organize edebilmesiyle ilgilidir. Akln idrak edebildii konular z snrlarn oluturur. dnyadaki imkanlar ve
malzemeleri organize edebilme mahareti ise faaliyet snrlarn
oluturur.
Akln anlayabildii konular, zerinde faaliyette bulunabilecei konulardr. drak edilemeyen bir konu ile ilgili dnce faaliyeti gereklemeyecek ve dolaysyla insan hareketi ortaya kmayacaktr. Akl bir konuyu anlamakla onu ncelikle i dnyaya tamakta ve kendine (yada insan i dnyasna) malzeme yapabilmektedir. Zaten anlamad konulara temayl etmez ve ilgilenmek zorunda kaldnda da o konuyu bir ekilde baka bir konuya veya hedefe yanstarak ondan uzaklar. Anlamadna sahip olamayaca iin onu kullanma imkanna sahip deildir. Bu
durum d dnyadan gelen etkiler ile ilgilidir ve i dnyadan gelen etkilerde durum farkldr. (Bu farkllk akln faaliyet snrlar
ile ilgili olarak ileride aklanacaktr.)
Akln anlad ve anlamad konularn ortaya kard snr
nispeten daha nettir. Fakat anlad konulardaki snrlarn tespit
etmek daha girift bir zmlemeyi gerektirir. Akln bir konuyu
anlam olmas o konuyu tam anlamyla ve tm zellikleri ile anlad eklinde dnlmemelidir. Akl bazen bir konunun kk bir blmn anlayabilir ve dier ksmlarn anlamayabilir,

83

bazen, konunun tm boyutlarn anlayabilir fakat derinliine

nfuz edemeyebilir. Akl anlamadn inkar etme temaylnde
olduu iin ok zaman bir konu ile ilgili anlayn o konunun
tm olarak kabul eder. Ksmi anlama ve sathi anlama halinde
konunun ondan ibaret olduunu kabule meyyaldir. Ksmi anlamada konunun dier ksmlarnn kendini empoze ediindeki
iddetle paralel olarak kabul etmek zorunda kalsa da, zellikle
sathi anlamada konunun derinliini inkar etmekte srarldr.
Akl, varl anlad nispette anlamlandrma ve kabul etme
temaylnde olduu iin, varl (kozmosu) idrak imkanlar ile
snrl olan alana indirger. Baka bir ifadeyle kendi snrlarn varlk snr olarak ortaya koymaya alr. Bir hadisenin gerekleme imkannn olmadn sylerken, kendi imkanlarn sylediinin farkna varmaz. Baka bir insann o ii yapabileceini kabul
etmez, zira o iin objektif gerekleme imkannn kendi bnyesindeki imkanlarla (snrlarla) ayn olduunu zanneder.
84

Bir ie "olmaz" derken, asln o iin olup olmayacann

d dnya artlar ile ilgisini umursamaz. Olmaz hkm
kendi bnyesi ile ilgili ve snrldr. Baka bir insann o ii
yapabilme imkannn olduunu kabul etmeyerek kendi
bnyesini ve snrlarn "insanlk snr" olarak ortaya
koymak gibi sorumsuz ve anlamsz bir tavr taknmaktan
imtina etmez.
O ie "olur" hkmn veren baka bir insann aklnn daha hacimli ve gelimi olduunu kabul etmez ve o insan
"hayalperestlik"le sular. Fakat o insan hayalperestlikle itham ederken, o insann kendini "salak" veya aklsz olarak
tanmlamasn ya grmez ya da umursamaz.
Bir kadro ile yaplabilecek ilerin ilgilisi olarak, o ie kendi akl hacmince "gereklemez" hkmn vuran ve kadronun ounluunun akl hacminin ayn byklkte olmasndan dolay ounluun "gereklemez" hkmnde
ittifak etmesi halinde ortaya kan durum ok dramatiktir.

Kadronun ounluu karar almaya kafi geldii iin aslnda d dnyada gerekleme imkan olan ve belki de o
kadro iinde szkonusu ii gerekletirmenin akli bnyesine ve imkanlarna sahip insanlarn da olmasna ramen o
iin gereklemeyecei aktr.
Akl, "ben bu ii gerekletiremem fakat gerekletirebilecek bir kii varsa o stlensin" demez. Kendi gereklik ufkunu, insanln gereklik ufku olarak ortaya koymaktan
imtina etmez. te bu durum gelimenin ve ilerlemenin
nndeki en byk engellerden biridir. Bu kiilerin zellikle de devlet veya cemiyet liderleri olmas halinde ortaya
kacak zafiyet hesapszdr.
Akln i dnyadaki snrlarn tespit etmek insann i dnyasyla ilgili shhatli kararlar almas ve dzenlemeler yapmas iin
gerekli olduu kadar, d dnyaya dnk etkileri bakmndan bir
"insani sorumluluk"tur. Devlet ve cemiyette nemli yerlerde bulunan insanlarn akl snrlarn tespit etmeleri arttr zira bunlarn akllar veya aklszlklar (akl snrlarnn dar olmas anlamnda) cemiyete pahalya mal olmaktadr.
Akl testinin nemi burada daha iyi anlalmaktadr. Fakat
devlet ve cemiyet hayatnda nemli konumlar olan insanlara, akl testini uygulamak imkan yoktur zira bu insanlar kendilerini zaten cemiyetin en aklllar zannetmek
gibi bir zihni kilitlenme iine girerler ok zaman. Bu insanlar kendilerine akl testi uygulanmasna raz olmazlar
muhakkak, ancak kendilerini daha az rencide edecek
(akl testinin uygulanmas aslnda rencide etmez ama bu
insanlar byle anlarlar) baka bir imkan olduunu belirtmek ve buna dikkatlerini ekmek gerekiyor. Bu insanlar
dnceleri ve tatbikatlar ile ilgili olarak kamuoyunda srekli eletirilirler ki, kamuoyundaki eletiriler bir anlamda
"akl testi" nitelii tar. Kamuoyundaki eletirileri dikkatlice ve nyargsz incelemeleri durumunda akl hacimleri
ve akl shhatleri daha iyi durumda olabilir.

85

Akln i dnyadaki snrlarn tespit etmeye d dnyadaki snrlarnn tespit edilmesinin katks nemlidir. Eer d dnyada
baka insanlarn akllarnn rettii eserlerin bykl gze grnmeseydi akln i dnyadaki snrlarn tespit etmek daha da
zorlaacakt. Zira bu durumda akl snrl olduunu asla kabul
etmeyecek ve tm varln kendi anlad gibi ve anlad kadar
olduu noktasnda srar edecekti.
Akln i dnyadaki "faaliyet snrlar" idrak snrlar ile ilgilidir.
Ancak idrak snrlar ile faaliyet snrlarn ayn olduunu kabul etmek doru deildir. nsan i dnyasndaki idrak faaliyeti ve kullanlabilen malzemeler sadece akl ile snrl deildir. Akln idrak faaliyetinden baka idrak faaliyetleri ve idrak unsurlar olduu gibi
akln bnyesinde ve hatta akln bulunduu gereklik zeminin dnda da malzemelerin olduunun biliyoruz. Bu sebeple akln faaliyet snrlar, idrak snrlarndan daha geni bir alan ereveler.
86

Her ne kadar akl anlamad bir konuda faaliyette bulunamayacaksa da, d dnyadan gelen etkileri anlamadnda geerli olan bu durum, i dnyadan gelen etkiler ile ilgili deildir. nsan i dnyasndaki idrak faaliyetlerinin (akli idrakin dnda
olanlar iin) elde ettii neticelerin bir ksmn akln kullanabilmesi ve onlarla faaliyette bulunabilmesi mmkndr. drak olmadan faaliyetin olmayaca ls insan yekunu iin geerlidir.
Akl dndaki idrak merkezlerinin idrak faaliyetleri ile elde ettii neticeler insan faaliyetine kaynaklk edebilecei gibi bunlarn
bir ksm dorudan akln faaliyetlerine de kaynaklk edebilirler.
Akln faaliyet snrlarn tespit etmenin nemi buradadr.
Akln faaliyet snrlar kendi bnyesini aar. Bu durum insanlardaki en ilgin konulardan biridir ve insan terkibindeki srlarn en nemlilerinden biridir ayn zamanda. Bir
varln kendi bnyesinden daha hacimli davran kapasitesine sahip olabilmesi varln tabiatna uygun deildir
aslnda. Fakat insan terkibi bunu mmkn klan fevkalade
bir kompozisyondur.

Akln faaliyet snrlar mutlaka sahibinin idrak snrlar ile ilgilidir. Akln idrak snrlar ile mahdut olmasa dahi sahibinin
toplam idrak snrlar ile evrilmitir. Dolaysyla akln faaliyet snrlarn idrak edilemeyen konularda (insann toplam idrak kapasitesi) faaliyette bulunabilmek olarak anlalmamaldr. Akln
faaliyet snrlarn tespit etmek ayn zamanda insann toplam
idrak snrlarn tespit etmekle de ilgilidir. Dorusu insann toplam idrak kapasitesi akln faaliyet snrlarndan ok fazladr ve
insann idrak ettii her konuda akl faaliyette bulunamaz. nsann idrak snrlarn tespit etmekle beraber, bunlardan hangilerinin akln faaliyetlerine konu olabileceini de tespit etmek
gerekmektedir.
Tam anlamyla akln faaliyetleri, kendi idrak alan iinde bulunan konulardaki faaliyetleridir. Bu faaliyetler saf akl faaliyetleridir. Dier idrak merkezlerinin elde ettikleri neticeleri zerindeki akl faaliyetleri akln faaliyetleri olmad anlamna gelmez
ama burada bir empoze edi vardr ve akln direnemeyecei kadar gl bir etki karsndaki faaliyette bulunma gerei olarak
ortaya kar.
Akla i alemden gelen etkileri akl anlamasa dahi, akldaki
"ekil bilgisi" veya "ekil kavray" bu etkilerin gerektirdii faaliyetleri gerekletirmesine imkan verir. Akln bu zellii orjinaldir ve insan i dnyasna intibak maharetini gsterir. Akln bu
zellii olmasayd, insan i dnyasndan gelen etkiler karsnda
akl darmadan olurdu.
Mesela imandan gelen etkileri akln anlamas ou zaman
mmkn deildir. mandan gelen etkileri anlamak veya
anlamadna direnmek isteseydi (geri bunu yapar ama
srarl deildir) anlamayaca ve direnemeyecei iin bnyesi dalrd. Bu durumda "ekil kavray" devreye girerek, gelen etkilerin lzumlu kld davranlar gerekletirme cihetine gider.

87

Akln anlamad konularda faaliyette bulunma imkan veya

mecburiyeti duygu, iman ve uur ile ilgili konulardr. mandan
veya uurdan gelen etkiler akl faaliyette bulunmaya sevkeder.
man veya uur dorudan doruya insan faaliyetlerini ekillendirmezler ve akl manivela olarak kullanmak suretiyle faaliyetlerini yaparlar. Akln idrak snrlar ile faaliyet snrlarnn bir birinden hem mahiyet olarak farkldr ve hem de alan olarak farkldr.
Akln idrak snrlarnn oluturduu alann dnda kalan faaliyetleri "ekil kavray" ile mmkn hale gelir. Konunun zn
anlamasa dahi eklini kavrayabilir ve bu kavrayla faaliyetlerini
gerekletirebilir.

88

"Akll olmak bir ey deildir,

nemli olan akl
kullanabilmektir."
Descartes

ZEKAYA HRRYET
Akln zekay tamamen denetim altna alma imkan ve kuvveti yoktur. Bu anlamda zeka akl karsnda hrriyetine sahiptir.
Fakat bu hrriyetin tam hrriyet olmad da bilinmelidir. Neticede akl zekay nispeten denetim altnda tutma imkanna sahip
olabilmektedir.
Akln zekay denetim altnda tutma imkan nispeten vardr.
Akln insan i dnyasn dzenleme ve d dnya ile intibak
fonksiyonu gerei, hayat alann retme ve ona uygun faaliyetleri yapma grevi, i alemdeki varlk ve vakalar zerinde bir etki
sahibi olduunu gsterir.
Akl ihtiyalar tespit etmek ve bunlar temin etmek faaliyetine yneldiinde i alemin imkanlarndan faydalanacaktr.
Bu anlamda mesela ihtiyalar tanmlamada ve temin aralarnda zekadan faydalanabilecektir. Zekadan faydalanmas onu ynlendirmek eklinde olabilecek ve zekann faaliyetlerinin sebebi
olabildii gibi hedeflerini de tespit edebilecektir.
Akln zekay denetim altnda tutamadnda da zekann retim ve verimleri zerinde tasarruf imkan vardr. Her ne kadar
zeka akl aarak ve onun snrlarn kendi snrlar olarak almadan faaliyette bulunsa da retimlerini deerlendirme imkan
kendinde yoktur. Zekann verimlerini deerlendirme imkan
aklda bulunmaktadr.
Akl zekann verimlerini kendi szgecinden geirerek alr veya almaz. Almama imkan ve kudreti vardr. Zekann verimlerini
deerlendirmeye almamak veya faydalanmamak zeka zerinde
dolayl bir etki ve bask imkan oluturmaktadr.

89

Zekaya hrriyet tannmas, akln zekadan faydalanmas ve

onu nispeten ynlendirmesi ile ilgili deildir. Bu durum normaldir ve bir saknca bulunmamaktadr. Ancak zekann faaliyetlerini srekli ynlendirmek cihetine gitmemeli ve zaman zaman zekaya tam anlamyla hrriyet tanmaldr. Akl, d dnyaya intibak fonksiyonu gerei kuralc (normativist) yn ar
basan bir bnyeye sahip olduu iin insan i dnyasn da d
dnyaya uygun olarak organize etme abasna girer. Bu abann
etkili olmas halinde insan i dnyas belirlenmi ve sabitlenmi bir hal alabilir. Bu durum istikrar zaviyesinden (asndan)
faydal olsa da, gelimeye engel bir nitelik tar ki, ok byk
bir zarar anlamna gelir.

90

Zekann faaliyetlerini akln kurallar ve alan ile snrlamak,

zekann bir ok veriminden ve imkanndan faydalanamamak
anlamna gelir. Zekann zaman zaman serbest braklmas halinde farknda olunmayan bir ok veriminin ortaya kaca
grlecektir.
Zekann zaman zaman serbest braklmas ile insan i dnyasnn akl hakimiyeti kontroll olarak ortadan kalkacak ve
sabitlenmi kavrayn dna klabilecektir. Zekann serbest
faaliyette bulunabilmesi halinde akln oluturduu sabit erevenin dndaki alanlar ve bu alanlarn imkanlar grlebilecek
ve bunlardan uygun olanlar elde edilebilecektir. Bu durumda
akl kendi snrlarn amak ve gelitirmek imkann elde edebilecektir.
Zekaya hrriyet tannmasnn dier ihtimali, zekann akln
denetimi dnda yapt faaliyetlerden elde ettii verimleri ret
etmeden deerlendirmeye almaktr. Zekann akln denetim gcnn dnda yapabildii faaliyetler zaten akln alann ve snrlarn at anlamna gelebilecei iin elde edilen verimlerin
n artsz deerlendirilmeye alnmas, akln bnyesini gelitirecek ve alann geniletecektir.

Zekann temel faaliyet tr, bilinmeyene dnk faaliyettir.

Zeka bilinen alanlarda faaliyet gstermez. Bilinmeyen alanlarda
faaliyet gsteren zekann faaliyetlerini serbeste gerekletirebilmesi insana (zellikle akla) yeni alanlar ve ufuklar aacaktr.
Akln bilinen alanlardaki faaliyet gstermesi, hayatn gelimesini engeller. Bilinen alanlarda mmkn olan verimlerin topland vakadr. Akl bilinen alanlarn dndaki alanlardan faydalanmak isterse zekann faaliyetleriyle elde ettii verimleri deerlendirmeye almak zorundadr. Bunun iin de ncelikle zekann
rahata ve serbeste faaliyette bulunmas arttr.

91

"Hibir akll insan,

byk sonular birden bire
beklemez."
Voltaire

DUYGUYA SERBESTLK
* Tehis
Duyguya serbestlik tannmas akln gelimesi iin nemli bir
yoldur. Duygunun akl ile engellenmesi mmkn deildir. Duygu
kayna akl olan bir ak olmad iin akl tarafndan engellenmesi kabil olmayacaktr. Fakat akl, duygunun zerinde iki eit
bask kurabilir. Birincisi duygunun d dnyaya yansmasna
engel olabilir (ki bu mutlak anlamda deildir) dieri ise duygu
faaliyetinin ortaya kard neticeleri deerlendirmeye almaz.
92

Akl duygunun d dnyaya kna ksmen engel olabilir.

Duygunun i dnyadaki durumuna mdahale edemeyen akl
onu hem kendi kaynaklarndan ve hem de d dnyadan elde ettii kuvvetle belirli bir erevede tutmak ve d dnyaya yansmasna engel olmak imkanna sahiptir.
Akl duygunun faaliyetlerini ve bu arada d dnyaya yansmasna engel olamad durumlarda da onun elde ettii neticeleri deerlendirmeye almamak ve nem vermemek tavrna girebilir. Duygu faaliyeti ile elde edilen verimler hibir ekilde akl
faaliyetiyle elde edilebilecek verimlerle ayn mahiyette deildir.
Birbirine benzemedikleri gibi ounlukla zt iliki iindedirler.
Duygunun akndaki kuralszlk ve elde ettii neticelerin
mahiyetindeki kural tanmazlk akln bnyesine zttr. Akl duygunun kendisini ve neticelerini bnyesine almak imkanna sahip
deildir. Akln bnyesindeki kaidevi taraf, duygunun ve duygu
faaliyetinin mahiyetinde bulunan girift ve ekilsiz muhteva ile
telif edilmesi kabil deildir.

Duygunun mahiyetinin akln bnyesine zt olmas ile ilgili

zellik, akln kendini duyguya kar koruma endiesini ortaya karr. Genellikle duygu ve duygu faaliyeti szkonusu olduunda
akl savunma pozisyonuna geer ve hazr bekler. Mutlaka bir tehlikenin ortaya kaca ve kendi varlna yneleceine dair pein
kabul vardr ve bu kabul yerleik haldedir.
Duygu faaliyeti ile ortaya kan durumlar akln bnyesine almaya almamas, akln bnyesinin ayn zamanda kuralc bir tarafnn olmasndandr. Duygu ve duygu faaliyeti akln kuralc
zellii ile ortaya kan ekillenmi bnyesine smaz. Tabiri caizse duygu yuvarlaktr ve yuvarlak ekil kendinden baka hibir
geometrik ekil iine giremez. Akl duyguyu bnyesine almaya
teebbs ettiinde ise cann actr. Hem duygunun ve hem de
kendinin cann actr. Zira duygu ve duygunun verimleri, ekillendirilebilecek ve kurallandrlabilecek bir mahiyete sahip deildir. Oysa ki akl, bnyesine alaca her eyi mutlaka ekillendirmek gibi bir mdahaleci zellii vardr.
Akl duyguyu ekillendirmek ve zapt altna almak imkan ve
kudretine sahip olmad iin bnyesine aldnda veya almaya
teebbs ettiinde kendinin zarar grecei bir etkileim iine girecektir. Bu durum duygu karsnda akl pein olarak savunma
pozisyonuna sokar ve onun bnyesinden darda tutmak gibi bir
mekanizma gelitirmesine sebep olur.
Akl duyguyu bnyesine alma imkan ve iktidarndan mahrum olduu iin duygunun d dnyaya kmasn engelleme
iini kendi bnyesi dnda yapar. Bu ii kendi bnyesi dnda
yapmaya alt iin de duygunun tamamna engel olamaz.
Duygunun canl bir ak gsterdii dnemlerde kesine
sinmi halde bulunan akl, duygunun d dnyaya kna da
engel olamad gibi duygunun younluu geene kadar kesinde kalr. Duyguyu veya duygu faaliyetini deerlendirmek imkanna sahip olamad gibi ayn zamanda bunu yapmakta istemez.
Akln duygu karsndaki bu tavr kendine yeterince itimat

93

edememesinden kaynaklanr ve korku olarak zuhur eder.

Gerekten akl duygudan hep korkmutur.
uurun teekkl ettii insan i dnyasnda akl duygudan
korkmaz ve bilakis onu sakin bir ekilde izler ve deerlendirir. Bunun sebebi uurun duygu zerinde tasarruf sahibi
olmasndandr. uur duyguyu tasarrufu altnda tuttuu
iin akl duygudan korkmak iin sebeplerini kaybeder.

94

Akln duygu karsndaki bu hali, ondan faydalanmasn imkanszlatrr. Duygu ve duygu faaliyetinin elde edecei verimler
insan i dnyas iin ok nemlidir ve zenginletirir. Duygu mahiyeti gerei i aleme bir yumuaklk katar ki, bu zellik i alem
iin katalizr vazifesi grr. alemdeki akl hakimiyetinin (uurun olumad insanlarda) rettii kuralc yap bir ok imkann
retilmesini ve kullanlmasn engeller. Esneklik imkannn ortadan kalkt bir i alem yaps krlgan olur ve deimeye msait
deildir.
Akl i alemde tamamen hakim olur ve duyguyu nemsemezse bnyesindeki kaidevi ynn arl artar. Akln bnyesindeki
kaidevi yn nemlidir ve bnyesinin karakteristiidir mutlaka
ama bu cihetin arlnn gereinden fazla olmas halinde, intibak maharetini, deime istidadn ve hatta gelime imkann
ksmen kaybeder.
Akln duygu karsndaki bu tavrnn en nemli zellii, uurun teekkl artlarndan olan duygu-akl atmas ve duygunun
verimlerinin katksnn meydana gelmeyeceidir.
uurun bnyesi ile akln bnyesi arasndaki temel farkllklardan birisi, uurun bnyesinin kaidevi ynnn ekilci
olmamasdr. uurdaki bu cihet zlerin terkibi olarak ortaya kar ki, ekle bal deil ekli reten bir zellik halinde
kendini gsterir. Duygudan ve duygu faaliyeti neticesinde
ortaya kan verimlerden elde edilecek katk ile i alem
ekilden syrlp ze doru akma imkann elde edebilir.

* Duyguyu serbest brakmak

Duyguyu serbest brakmak, akn serbest brakmak anlamnda deildir. Duyguya tamamen hrriyet tanmak hayat ve
insan i dnyasn kaotik bir yapya srkler. Dier taraftan duyguyu serbest brakmak zaten zapt altna alnabilen bir ak serbest brakmakta deildir. Duygu zaten zapt altna alnamad
iin tm varl ile akmaya devam eder. Akl duygunun d
dnyaya kmasn snrlandrma imkanna sahiptir.
Duyguyu serbest brakmak akln duygudan korkmamasn
gerekletirmek ve duygu ve onun faaliyetlerine nem vermesidir. Duyguyu ve duygunun faaliyetlerin korkmadan ve hemen bir
adm gerisinden tetkik etmeli ve anlamasa dahi ona nem vermelidir. zellikle hemen arkasndan takip etmesinin nemi, scak ve canl halde elde edilen verimleri deerlendirmeye almas
ile bir ok ey kazanacaktr.
Akln duygu karsnda korkmadan ve zellikle sakin bir ekilde (nk genellikle duygu karsnda panikler) durmas ve
onu seyretmesi fevkalade bir olaydr. Bu durum yalnz bana akl
donmaktan ve atalete dmekten koruyacak bir ihtimal olduu
gibi yine yalnz bana gelitirebilecek bir zelliktir.
Akl her ne olursa olsun duyguyu ve duygunun faaliyetlerini
anlamayacak ve elde edilen verimlerin mahiyetine yabanc kalacaktr. Fakat duyguyu kendi bnyesine almaya almad srece bu durum problem tekil etmeyecektir. Akln duyguyu anlamamas, duygunun akl etkilemeyecei anlamna gelmez. Duygunun mahiyeti gerei akl etkilemesi mmkndr. Bu tesir, akln
bnyesindeki keli yapy biraz trpleyecek ve esnetecektir.

* Snrlama
Duygunun serbest kalmasnn zaman ayar veya alan snr
doru tespit edilemezse ar ve menfi neticeleri olabilecei
unutulmamaldr.

95

* Duygu faaliyetini tamamen serbest brakmak ve zellikle d dnyaya kna tam hrriyet tanmak neticeleri itibariyle shhatli deildir mutlaka. Bu sebeple duygunun d dnyaya kna serbestlik tanrken bunun zaman ayarn doru
yapmak gerekmektedir.
Duygunu d dnyaya k tamamen engellendiinde
(bunun mmkn olup olmad ayr konu) serbest braklm
olmayacaktr. Duygunun sadece insan i dnyasnda bulunmas ve burada kalmas shhatli deildir. D dnyaya mutlaka kmas ve orada mahede edilmesi gerekir. Duygunun d
dnyaya kmas halinde elde edilecek verimlerin baka ekilde
temini kabil deildir.

96

Akl duygunun d dnyaya kmasnn artlarn takip

ederek veya oluturarak kapy aralamaldr. Duygu d dnyaya ktnda da sakin bir ekilde onu izlemeli ve deerlendirmelidir. Duygunun d dnyaya kmasnn artlarn gzeterek
zaman ayar yapmak gerekir.
Duygunun d dnyaya kmasnn zaman ayar dnda
birde alan snrlarna dikkat etmek gerekir. Duygunun baz
konularda tamamen serbest kalmas halinde akln bnyesini
tehdit etmesi ihtimali her zaman vardr.
Gerekten duygunun mahiyeti akln bnyesini imha
edecek kadar gl bir donanma sahiptir. Fakat bu durum bir ok eye baldr ayn zamanda. Akln insan i
alemindeki durumuna ve zellikle kuvvetine bal olduu gibi insann duygu kaynaklarna da baldr. Zira
her insanda duyguda ayn kuvvete ve sreklilie sahip
deildir.
Duygunun saf halde faaliyette bulunabilecei konular,
duygunun en fazla kesifleebilecei alanlardr ki, bu alanlarda
akln duygu karsnda mukavemet etmesi kabil deildir. Akl
bu alanlarda duygunun kesiflemesi halinde duyguya kar

ilgisiz kalsa ve onu nemsemese dahi varln muhafaza etme

imkann kaybedebilir. Bu ihtimal akl-duygu ilikisindeki en
tehlikeli durumdur.
Mesela ak saf duygu faaliyetinin yaplabilecei bir
alandr. Bu alanda duygunun zuhurunu (d dnyaya kn) snrlandrmak kabil olmazsa eer akl imha edebilir. Geri akn nispeten i dnyada zapt altna alnmasnda da akl imha etme ihtimali vardr ama tamamen serbest braklmas durumundakine nispeten bu
ihtimal daha azdr.

97

"Akll insan herkesten

renen insandr."
Montaigne

HAYATA TOPTAN BAKI

Hayatn younluunun basks ve teferruatn kendini empoze
edii akln faaliyet imkanlarn ve zellikle manevra kabiliyetini
geriletir. Bu durum normal artlarda akln bnyesi ile ilgili deildir ve faaliyetleri ile snrl kalr. Fakat uzun srmesi halinde bnyesine dnk problemler ortaya karma kapasitesine sahiptir.

98

Hayatn labirentlerinde gezinirken, problemlerden kamak

iin nnde, problemleri kovalamak iin arkalarnda bulunan
insan, problemler arasnda preslenir. Problemlerdeki younlama
ve teferruata taklmak dehlizlerde ve hatta yeraltnda gezinmek
gibidir. nsan zihni de temiz hava solumak ister ve yukarlara
kmak ihtiyac duyar.
*
Hayata toptan bak tepeden baktr ki, varlk ve vakalar
dardan seyretmek gibidir. Varl anlamlandrmak ve vakalar
tanmlamak iin, onlarn iinde veya yannda bulunmak gerektii dorudur. Fakat bir hadisenin dndan baklamad zaman
o hadisenin mahiyetinin idrak edilmesinde fevkalade zorluk olduu da dorudur. inde yaanlan olay bir de dndan mahede etmek tm alarn kullanlabildii anlamna gelir ki, idraki
ve izah daha kolay yaplabilir.
Hayatn "yekun" olarak anlamlandrlmas, nasl yaanacan
ve hatta niin yaanacan belirlemek iin arttr. Hayata toptan
baklamad zaman her hangi bir hadisenin insan yakalayp sonuna kadar gtrmek gibi bir girdap oluturabilecei unutulmamaldr. Hayat anlamlandrmak ayn zamanda varlk ve vakalarn nemini ve fonksiyonunu tespit etmek olduu iin, neyin
peine ne kadar gidilebilecei ve nerde durulaca bilinir.

Hayata toptan bak, hayata vaziyet etmek imkann verir. nsan ya hayatn nnde yuvarlanarak ve srekli bir yerlere arparak ilerler veya hayata vaziyet ederek, nereye nasl gideceini bilir. Hayata vaziyet etmek hayata hakim olmak anlamna gelmez
mutlaka ve gerekten hayata hakim olmak tek insann kudretinde deildir. Fakat hayat karsnda tavr alabilmek mmkndr
ve hayata hakim olunmasa da onu etkilemek tek insann kudreti
dahilindedir.
Hayata toptan bak insan, hayatn peinde srklenen iradesiz varlk olmaktan karr ve insana "karar" alabilen ve bunlar uygulayabilen insan bnyesi oluturma imkann verir. Karar
alabilmek gerekten konunun apnca hayat karsnda tavr taknabilmektir. Fakat insanlar karar aldklarn zannettiklerinde
aslnda karar almamakta ve hayatn icbar ve hatta teklifi karsnda iradelerini askya alarak hayat seyrine brakmaktadrlar.
Hayata kar tavr alabilmenin insan mutlu eden bir yn olduu ok zaman fark edilmez. Ya da hayata kar tavr alabilen
insanlar ile hayatn kendilerine kar tavr ald insanlar vardr
ve birinci gurup kendi hayatn yaarken, ikinci gurup bakalarnn hayatn yaarlar. Mutluluun kendi hayatn yaamakta
olduunu anlayacak kadar "hrriyet" denilen asaleti karakter
haline getirmi insanlar ile "entegre hayat" yaamay hayatn
imkan alan (yaanabilir hayat) olarak grecek kadar asaletten
uzaklaan insanlarn arasndaki benzerlik sadece suretlerindeki
benzerliktir.

* Hayata toptan bakn akla tesirleri

Hayata toptan bakabilmek, hayat anlamlandrabilmenin n
art olduuna gre, byle bir zihni itiyat akln bnyesine dahil
olduunda, akln kilitlenmesini, donmasn, atalete dmesini
nler. Hayatn toplamndaki hareketlilik eit ve say bakmndan daha fazladr. Toptan baklabildiinde akln faaliyetlerini
srekli klmak gibi bir katks olacaktr. Akln faaliyetlerindeki

99

sreklilikten kastmz, eitlilikle ilgilidir. eitlilik iindeki akl

faaliyetleri onu cevval tutar.
Hayatn bir ksmndaki hareketlilik baz zamanlar hareketsiz
gibi grnr. Hareket mutlaka vardr fakat zaman zaman hareketlerdeki yavalk o dereceye kadar varr ki gerekten insann
hareket ihtiyacn karlamaz. Ve hatta yavalk durma noktasna ok yakn olduu zamanlarda hareket ihtiyac artar. Akl hayatn ak hz ile paralel olarak faaliyette bulunur. Hayatn blmlerindeki hareket hz yavaladnda ona paralel olarak akln faaliyet hz ve dolaysyla faaliyetleri de yavalar. Akln faaliyetlerindeki hzn asgari seviyeye inmesi ve bu seviyede fazla kalmas, akln atalete dmesine sebep olur.

100

Hayatn bir ksmndaki hareketlilik bazen ok fazla olur. Hareket hz ile beraber hayatn younluu da artar. Akln faaliyetleri, hayat alannn bir ksmndaki hza yetiemez veya yetiebilse dahi bu hz uzun srerse akl yorulur. Younluk genellikle
problemlerle beraber geldii iin akln problemlere kaytsz kalabilme imkan da olmayacak ve mesela akln kilitlenmesi ihtimali
kuvvetlenecektir.
Hayata toptan bakldnda grlecektir ki, hayatn hareket
hz genellikle insan iin gereken seviyededir. Gerekten hayatn
hareket hzn dengeleyecek bir gizli amil olduunu kabul etmek
gerekiyor. Hayatn bir ksmndaki hareket hznn yaval ve bir
ksmndaki hareket hznn ykseklii hayatn genel hareket hz
ortalamasndan farkldr. Hayatn hzl olan ksmlarndaki younluktan, yava olan ksmlardaki ataletten kurtulmak iin hayata toptan bakabilmek gerekir. Hayata yukardan baklabildiinde insan hayatnn dengesini kurabildii gibi aklnn da dengesini
kurma imkanna sahip olur.
Hayatn hznn da baz zamanlar ykseldii vakidir. htilal ve anari dnemlerinde olduu gibi hayatn hz mthi
bir seviyeye kar. Fakat bu durumlar istisnadr ve hayat
genellikle insan tabiatna uygun bir hzda ilerler. Dier

taraftan hayatn hznn yksek olduu zamanlarda, tm

insanlar ayn hza tabi olduklar iin genellikle katlanlabilir
olmaktadr.
Hayata yukardan bakabilmenin zihni imkan, hayata kar tavr alabilmenin hem fizik ve hem de zihni artlarn oluturur.
Akl bu durumda hayat kuatma kudretini kendinde daha fazla
grr ve bu kavray farazi deildir. Hayat kuatma kudretini
kendinde grmekle alann en geni snrlarna karm olur.
Akl hayata tepeden bakabilmeyi bnyeletirdiinde hayata
intibak yerine hayat kendine gre tanzim etmek abasna girer.
Hayat karsnda tavr alabilmek budur. Entegre bir hayat yaamaktan merkezi bir hayat yaama imkan ve itiyatlarna kavuur.
Hayata mdahil hale gelir ki, hayat deitirebilmek veya etkileyebilmek ancak bu ekilde mmkn olur.

101

"Aklszlar hrszlarn
en zararlsdr; zamannz
ve neenizi alarlar."
Goethe

HAYAT TARZINI DETRMEK

* Hayat tarz
Hayat tarz, insann varlk ve vakalar karsnda ald tavrlar ve verdii tepkilerin kendine ait istikrar kazanm zellikleridir. "Tavr al biimi" olan hayat tarz, insann ayn zamanda hayat alann da belirler. Tavr al biimi bir taraftan hayat alannn snrlarn (geniliini) tayin ederken dier taraftan derinliini temin eder. Hayat tarz, hayat alannn hacmi ile beraber
muhtevasn da tespit eder.
102

Hayat tarz ahlak deildir. Genel anlamda ahlakn fertteki

yansmasdr. Ayn ahlak kurallarnn snrlar ihlal edilmeksizin
iki insanda farkl ton ve biimlerde tezahr etmesidir.
Mesela hayata kar mdahil olmak bir tarzdr. Bu tarz bir
insanda istikrar kazandnda hayat alannn snrlar bu
erevede izilir.
Sakin bir insann hayat alan bu zellii merkezinde meydana gelir. Sakin insan tarzn deitirir de fkeli bir hayat tarzn benimserse eer, sosyal alan tamamen deiir
zira sosyal evre o insann skunetine ayarl bir ekilde
olumutur.
Hayat tarz, umumiyetle hayatn kaln izgilerinden ziyade teferruatlarnda tezahr eder. Hayatn genel hatlarn ahlak belirlerken, ahlakn dnya gr ile irtibatl olmas (dnya grnden kaynaklanmas) insanlarn mterek zelliklerini gsterir.
Hayat tarz ise mterek zelliklerdeki ana yapy bozmakszn
farkllklar izhar eder.

Akln oluumunda mizacn etkisi olduu gibi gelimesinde ve

glenmesinde ise hayat tarznn ciddi bir etkisi vardr. Hayat
yaama tarz akln bnyesini belirlerken ayn zamanda faaliyetlerini de etkileyecektir. Bu sebeple akl hayat tarznn paralelinde
faaliyette bulunacak ve hayat tarzna aykr olan konularda imkanlarn kullanamayacak veya bu konularda imkanlar oluturamayacaktr.

* Hayat tarzn deitirme lzumu

Hayat tarzn sk sk deitirmemek ve mmknse hi deitirmemek gerekir. Hayat tarznn deimesi tm hayatn deimesi anlamna gelir ki, hayatn depremidir. Fakat bir ehri tamamen ykmak ve yeniden yapmak gerekiyorsa eer ehri tahliye
edip bir deprem oluturmak maliyeti azaltacaktr. Bunun gibi
mevcut hayat tarz hayat yaamay imkanszlatryorsa veya
zorlatryorsa deitirmek arttr.
Hayat tarz birka ihtimalde problem oluturur. nsann mizacna, mesleine, kapasitesine aykr bir ekilde oluan hayat tarz, hayat yaanlamaz hale getirebilir. Bu tr aykrlklar insann
gelimesini nler ve hayattan zevk almasn imkansz hale getirir.
Mizacnda korkaklk olan bir insann genelkurmay bakan olmas miza ile meslek seimi arasndaki aykrln misali olduu gibi o genelkurmay bakannn savamay gerektiren artlarn zuhurunda taknaca tavr (sahip olduu
hayat tarz) askeri bir tarz olmayacaktr.
nsan, mizacna, mesleine ve hacmine uygun bir hayat tarz
gelitirmemise akln faaliyetleri bu tarz ile mahdut olaca iin,
sahip olabilecei imkanlara sahip olamayacak ve sahip olduu
bir takm imkanlar kullanamayacaktr. Bu durum akln bnyesinin shhatli olumasn veya en azndan gelimesini engelleyecei gibi verimini de drecektir. Yanl hayat tarz "yanl hayat"tr. Ya da yanl hayat tarz gelitirmek, hayat yaamamaktr,
yaayamamaktr.

103

nsann kendi aklnn imkanlarndan faydalanamamas durumunu ortaya karacak olan hayat tarznn yanll, ciddi bir
problemdir. Hayat tarznn yanllnn anlalmas halinde
bunun deitirilmesi en acil itir.

104

"nsanlara en adaletli datlan

nimet akldr. nk hi kimse
aklndan ikyeti deildir."
Montaigne

HAYAL KURMA
* Aklama
Hayal, dncenin zel bir biimidir. Hayali dnceden ayr bir faaliyet tr olarak kabul etmek hem hayal ve hem de dnceyi doru anlamamaktr. Dncenin dier tm eitlerine
kar saygl olan insanlar, hayale kar gereken saygy asgari
seviyede de olsa gstermekten imtina etmektedirler.
Dnce faaliyetinin hayal biimi ar bir bask altndadr.
Hayal zellikle de insanlarn bir birini itham (sulama) yaftas
olarak kullanlmak derekesine kadar indirilmi ve bu byk imkan
maalesef tm toplum tarafndan kaybedilmitir.
"Hayal kurmak" ifadesi aslnda yanl bir tamlamadr. Hayal
kurmak ifadesiyle bir kurgulamak anlatlrken doru bir tespit
ciheti olmasna karlk hayal sadece kurgu olmad iin eksiktir ve bu eksiklik fark edilmedii ve tamamlanmad iin yanl kullanlmaktadr. Bu sebeple hayal faaliyeti, dnce faaliyeti olmaktan kmakta ve gerekten sadece kurgu zellii
kalmaktadr.
Hayal, akln serbest dnme biimidir. Akl srekli kurallarn oluturduu bir cendereye sktrmakla aslnda imkanlarnn
byk blmn yok ettiimizi veya kullanmadmz fark etmeyiz. Akln kendinden ve hayattan azade bir ekilde ve bask
altnda kalmadan faaliyette bulunabilmesi, akln imkanlarn ortaya kard gibi yeni imkanlar da meydana getirmektedir.
zellikle akln imkanlarnn kullanlabilir veya faydalanlabilir
hale getirmesi bakmndan hayal fevkalade nemlidir.

105

Akl, insann ufku ile snrl olduu iin kendini ve sahibini

ama imkanna sahip deildir. Akln insan ufkunu geniletme
imkan olduu dorudur ama bu imkann ok zaman kullanlmad bilinmelidir. Akln ufku geniletme imkan hayal faaliyeti
ile szkonusu olur. Bu nokta nemlidir.

106

Akl haya yoluyla ufuk izgisinde gezinme imkanna sahiptir.

Ufuk izgisinin gereklik zemini ile snrl olmas, ufkun almas
veya geniletilmesinin gereklere sk balarn biraz gevetilmesini gerektirir. Kat gereklere kesin riayet veya ballk, insan ufkunun genilemesini engeller. Dorusu bu ii genellikle akl yapar. Zira akl gereklere ballk konusunda insan i dnyasndaki en hassas unsurdur. Bu sebeple akln gereklerle balarnn zayflatmamas halinde ufku geniletmek imkansz hale gelir. Ufku
geniletmek iin hem akl ile hem de gereklerle boumak zorunda kalmak ar bir durumdur. Oysa ki, gereklerle bann
biraz geveten akln bizzat kendisinin ufku geniletme imkan
bulunmaktadr.
Akln gereklerden uzaklamas veya aradaki ba zmesi
vahim neticeler dourur. Burada bahsedilen konu akln gereklerden uzaklamas deildir. Akln gereklerden uzaklamas durumunda meydana gelecek netice, akln bnyesinin irrasyonel
bir nitelik kazanmas ve faaliyetlerini bu erevede yapmasdr.
Burada bahsedilen konu, gerek ile hakikatin farkl mahiyetler
tad ve hakikatin deimemesine ramen gereklerin deime
ihtimalinin olduu ve aslnda zaman iinde mutlaka deitii
dorusunu skalamamaktr. Gerek ile hakikat arasndaki fark
anlamayan akln bir zaman diliminin gereklerini sabitleyecei
ve bunlara iman edecei ihtimalinin meydana getirecei menfi
neticelerden korunmasdr.
Gereklerin iman konusu olmad ve hayat yaayabilmek iin ihtiya duyulan varlk ve vakalarn zamana
ayarl zelliklerinden ibaret olduu unutulmamaldr.
Bu anlamda gereklerin ve buna bal olarak insandaki

gereklik zemininin zamanla deiebilecei ve mutlaka

deimesi gerektii bilinmelidir. Aksi takdirde gerekler
hakikatlerin yerine ikame edilir ve iman konusu haline
getirilir ki, akl bu durumda donar. lerlemesini ve gelimesini srdremeyen akl bir mddet sonra gereklerden
uzaklar ve irrasyonel bir bnyeye sahip olur. Gereklerden uzaklar zira bnyesini oluturan gerekler bir mddet sonra hayatn gerekleri olmaktan kar. Bnyesinin
sabitlenmesi halinde gereklerden uzaklamadn zanneder ama gerekler kendinden uzaklat iin kendisi de
gereklerden uzaklam olur.
*
Hayal ile ilgili toplum basks dnce ve hayal arasndaki snrn doru tespit edilemedii ve daha nemlisi dnce ile hayalin arasndaki ilikinin doru tespit edilemedii bir itimai ortam oluturmaktadr. Hayal insann (mnferiden hayal kuran kiinin) ufuk izgisinde cereyan eden dnce faaliyetidir. Bu durum her insann hayal dnyas ile gereklik dnyasnn farkl olduu anlamna gelir. Zira hibir insann ufku dieriyle ayn deildir ve buna bal olarak gereklik zemininin genilii her insanda farkldr. ki insandan birinin hayal dnyasnda mmkn olan
bir durum (hadise) dierinin gereklik zemininde var olabilir.
Varlk dnyasndaki gereklik zemininin genilii ile her insann
gereklik zemininin genilii farkl olduu iin, objektif gereklik zemininin l olarak alnmas mmkn olmamaktadr.
Kald ki objektif gereklik zemini de insanlarn ona nfuz edebilme ve onu idrak etme imkanlar ile ilgili olduundan dolay
objektif gereklik zemininin alann zaten tespit etmek kabil
olamamaktadr.
nsanlar birbirinin dncelerini deerlendirirken kendi i
dnyalar ile snrldrlar ve bu anlamda kendi gereklik zemini veya baka bir ifadeyle kendi ufuklar ile snrldrlar. Bir dnceyi hayal olarak yaftalayan kii, o dncenin kendi i

107

dnyasndaki yerini tespit etmektedir. Kendinin gereklik zeminine smayan ve dolaysyla hayal dnyasnda ancak seyredebilecei bir dncedir ve bu yaftalama o dncenin "hayal"
olduunu gstermez. Sadece o kiinin ufkunu tespit eder.
nsanlar bir dnce karsnda, "anlamadm" veya "ben gerekletiremem" demelerinin zorluu ya da anlamadn kabul
etmenin i dnyasnda meydana getirecei ar etkiden imtina
etmeleri, dnce katliamn gerekletirmektedir. Zira anlamad veya gerekletiremeyecei bir dnceyi "hayal" olarak yaftalamakla kendi ufkunu insanlk ufku olarak ortaya koymaktadr. "Ben gerekletiremem" demekle, "gereklemez" demek arasndaki fark, kendi ufkunu tespit etmekle, kendi ufkunu tespit
edemediinden dolay onu insanlk ufku olarak ilan etmek arasndaki farktr.

108

Ortaya kan bir dncenin tm muhataplarnn o dnceyi "hayal" olarak yaftalamas durumunda dnce
sahibinin gerekletirme imkannn da boa gittii, zira
ekiple yaplabilecek bir ii dehalarn dahi yalnz yapamayaca iin, hayal yaftalamas topluma ok pahalya malolmaktadr.
Dncenin teorik olarak anlalmas ile pratikte gerekletirilmesi farkl konulardr. ncelikle dncenin teorik
olarak anlalmas gerekir. Tatbikat bir takm artlara baldr ve bunlarn olup olmad ayrca deerlendirilmelidir.
Uygulama artlarnn bu gn iin bulunmamas dnceyi
hayal olarak nitelemeyi gerektirmez. Veya uygulama artlarnn dnce sahibinde olmamas o dncesinin hayal
olduu anlamna gelmez.
Akln en byk problemlerinden birisi budur. Akl kendi snrlarnn ve imkanlarn sabitlemek ve bunun dnda bir gereklik zemini olduunu kabul etmemek temaylne sahiptir.
Bu durum itimai hastalk haline geldiinde dnce zemini ve
gereklik zemini daralmakta ve akln imkanlar azalmaktadr.

Gelimenin nndeki en byk engellerden birinin bu nokta

olduu fark edilmelidir.
Hayal ile akln veya dncenin dier biimlerinin snrn
tespit etmekteki zorluk gz nne alnrsa, akln bu snr anlama ve belirleme konusu ile uramasndansa, hayale deer vermesi ve bunu bir itham olarak kullanmamas daha doru bir
yaklamdr.
Dier insanlarn dncelerinin hayal olarak anlalmas ve
kabul edilmesi halinde dahi ona deer vermek lzumunun sebebi, o dncenin, dnce sahibine gre hayal olmama ihtimalinin her zaman bulunduu gereidir. nsann kendi ufkuna gre
hayal olarak niteleyebilecei bir dnceyi hayal olarak nitelendirip reddetmesi, kendine ok pahalya malolabilir. Bu maliyeti
gze almak iin hibir sebep yoktur.
Bu gnn gereklerinin dnn hayalleri olduu konusu
baka bir konudur. Bu konu da dikkate alndnda hayal
ile dncenin snrlarn tespit etmek ve hatta birbirinden farkl olduunu kabul etmek dahi imkansz hale gelecektir. Bu gn bir insann dncesini hayal olarak yaftalamak belki de bir ngry skalamaktr.

* Faydalar
Hayal kurmak ve hayale deer vermek akln gelimesine ciddi
etkileri ve katklar olan bir durumdur.

* Zamana skmay nler

Gereklik zemininin dolaysyla akln bnyesinin konjonktrel gereklik kavrayna skmasn nler. Hayatn gerekleri ile
kurulan balarn deimez ve kopmaz bir mahiyet arzetmesi akl
konjonktrel sabitlenmeye gtrr. Yobaz ve tutucu bir bnyeye
sahip olan akl, gelime ve ilerleme imkannn kaybettii gibi
bunlarn karsndaki en byk engel haline gelir.

109

Gelime ve ilerleme sadece hayal kurmak ve hayale deer

vermekle meydana gelmez mutlaka. Fakat burada hayal
ile ilgili ksmndan bahsedilmektedir ve hayal bu noktada
ok nemli bir katkya sahiptir.

* Gereklik zemininin snrlarndan kurtulmay

mmkn hale getirir
Gereklik zemininin snrlarna hapsolmak gelimeyi engeller.
nk gereklik zemini kozmosun ve hatta hayatn kendisi deildir ve bunlara nispetle snrlar daha dardr. Gereklik zemini
hayat anlama ve yaama imkannn oluturduu bir erevedir.
Fakat bu erevenin dnda her zaman bir hayat ve kozmos vardr
ve mtemadiyen olmaya devam edecektir.

110

Gereklik zemininin snrlarn hayat ve kozmosun snrlarna

kadar geniletme imkan olmadna gre insann gereklik zeminini sabitlemesi ve kendini buraya hapsetmesi, hayat ve varlktan sadece okyanusta bir damla mesabesinde faydalanmaya
raz olmak demektir.
Gereklik zemininin snrlarn belirlemek gerektii dorudur
ama muhkem hale getirmemek lzumu da dorudur. Gereklik
zemininin kendisi objektif gereklik zemini ile ayn snrlara sahip
olmad ve bundan dolay mevcut gereklik zemininin "gereklik kavray" da zamanla deiecei iin, gereklik zeminini gelitirmek ve geniletmek ihtiyac her zaman mevcut bir ihtiyatr.
Akln gereklik zemininin snrlarna sk skya bal olduu
ve bundan kolaylkla vazgemeyecei bilindiine gre, akln gereklik zemini ile ban koparmadan snrlar dna kabildii
tek faaliyet biimi olan hayali reddetmemesi faydaldr.

* Ufku geniletir
Ufkun srekli geniletilmesi gerei hi unutulmamaldr.
Ufku geniletmenin bir ok yolu vardr mutlaka. Hayalde ufku

geniletmenin yollarndan biridir ve dorusu bu konuda nemli

bir yoldur.
Hayal ufuk izgisinden dolatndan dolay ufuk tesi alan
tarayan bir zellii vardr. Akln ufkun snrlarn amas veya geniletmesi iin nce hayal denilen keif gcnn o alan taramas gerekli ya da faydaldr. Hayal yoluyla ufuk izgisini amak hem
tehlikesizdir ve hem de kolaydr. Byle bir imkann kullanlmamas anlalr bir ey deildir.
Hayal ufuk tesi alanda dolarken, dolat ksmlarda insann ainaln temin eder. Ainalk, korku ve ekingenlii
ortadan kaldrr ve yaplacak ii kolaylatrr. Bylece akln, ufku, hayalin ulaabildii noktalara kadar geniletmesi mmkn
hale gelir.

* nsanlarn aklndan faydalanmay mmkn

hale getirir
Hayale deer vermek bakalarnn aklndan faydalanma imkann sunar. Bakalarnn dncelerini hayal olarak nitelendirip onlar reddetmek yerine o insanlarn akllarnn ulaabildii
noktalar tespit etmek ve bu dncelerin hayal olmama ihtimalini
ngrmek, bir imtiyaz oluturur.
Gerekten bakalarnn "hayal" diye yaftalayp iteledikleri dnceleri inceleyecek kadar deer vermekle insan hibir ey kaybetmeyecei gibi orijinal bir fikir ortaya kmsa eer bundan
faydalanmak gibi bir imtiyaz elde edeceini unutmamaldr.
Trkcell projesini hazrlayan kiinin nce Sabanc ve Ko
guruplarna gittii ve bu guruplarn projeyi "hayal" olarak
nitelendirip itibar etmedikleri, proje sahibinin daha sonra
ukurova gurubuna bavurduu ve o gurubun itibar ederek uygulamaya getii ve ukurova gurubunun bu projeyle (hayal ile) lkenin birinci ekonomik gc haline geldii
hatrlanrsa, ne demek istediimiz anlalr.

111

Proje sahibinin aklnn ulat noktalara byk ekonomik

guruplarn hayalinin dahi ulamamas, lkenin ilgin zelliklerinden biridir ve ayn zamanda zihni seviyesinin ne
durumda olduunu gstermektedir.

* Hayali erevelemek
Hayal kurmay tavsiye etmeye gerek yok. Zaten insanlar mtemadiyen hayal kurmaktadrlar. Bizim yapmak istediimiz ey,
hayalden faydalanma imkanlardr. Hayal kurmak veya hayale
deer vermekle elde edilecek veya elde edilmesi gereken faydalar anlatmaya alyoruz.
Hayal kurar veya hayallere deer verirken, "hayalperest" olmamak noktas zerinde durulmas gerekir. Hayale deere verelim derken tmden hayalperest olmak riski her zaman vardr.
Hayalperest olmak ise gerekten tehlikeli bir durumdur.
112

Hayal kurarken veya hayallere deer verirken, bir ereve

oluturmak ve muhafaza etmek gerekir. Gereklik zemini ile balarn gevetilmesi ne kadar gerekliyse o kadar da balarn devam
etmesi gereklidir. Yarnki gereklik zemini iin bu gnk gereklik
zeminini imha etmemek arttr.

"Herkesin akl,
yzleri gibi eitlidir."
J. Locke

HAKEMLK YAPMAK
* Aklama
Hakemlik veya hkimlik, ihtilafl konularn zmnde ihtiya duyulan bir messesedir. htilaflarla muhatap olmak ve bunlar hakknda zm retmek akln gelimesine katkda bulunan
ciddi bir konudur.
htilaf iki veya daha fazla tarafn ayn konudaki paylam kavgasdr. Taraflarn ayn konuya dnk taleplerinin tamamnn
gerekletirilememesinden kaynaklanr ihtilaf. Bu anlamda ayn
konu zerinde skan veya birbirine geimi halde bulunan
talepler szkonusudur.
Akl faaliyette bulunurken sahibinin talepleri ve arzular istikametinde faaliyet gsterdii iin tek ynldr. Sahibinin taleplerini gerekletirmek iin gerektiinde muhatab ile mcadele
etmekten imtina etmeyen bir bak vardr. Akl asla kendini
muhatabnn yerine koyup, onun da hakl olabilecei ihtimalini
deerlendirmeye almaz. Bu anlamda akl adil deil, talepkardr.
Bu istikametteki faaliyetlerin akl zaman zaman donmaya veya
kilitlenmeye gtrd vakidir.
Akln kendi dndaki iki veya daha ok insann arasndaki
ihtilaf zmek iin hakemlik veya hakimlik yapmas, her iki taraf dinleme imkan kazanmas ve hatta bunu alkanlk haline
getirmesi neticesini dourur. ki taraf dinleme ihtiyac temelde
hukukla ilgili bir konu deil fikirle ilgili bir konudur. Her meselede asgari iki gr vardr zira her fikrin zdd da bulunur. Bu anlamda en az iki taraf dinleme alkanl fikir dnyasndaki (hakikat arayclndaki) birden ok fikri gzden geirme lzumunu
gsterir. Bu anlamda mnevver insann zelliidir.

113

Hakemlik veya hakimlik yapmak, birden ok fikri dinlemek

(aratrmak) lzumunu, hayatn anlalmasnda ve anlamlandrlmasnda itiyat haline getirmeyi dourabilir.
htilafn zm ile ilgili hakemlik veya hakimlik yapmak,
akln problem zme maharetini gelitirir. htilaflarn zlememesinin en nemli sebebi, dier tarafn hakl olma ihtimalinin
hi dnlmyor veya umursanmyor olmasdr. Umursanmamas ahlak ile ilgilidir ama dnlmyor olmas akln bnyesi
ile ilgilidir. Akl kar tarafnda hakl olabilme ihtimalini idrak
tarz haline getirdiinde veya byle bir itiyat edindiinde sahibine ncelikle daha az problem retecek ve muhatap olduu problemleri daha kolay zecektir.

114

Akl hakem rolyle ihtilafa muhatap olduunda karlkl iddialar telif etme imkann arayacak ve iki farkl grn mutlaka birinin yanl olmasnn art olmadn fark edecektir. Ayn
konuda birden fazla fikrin olabilecei ve fakat bunlarn bazen gerekmese dahi ihtilafa debileceklerini grecek ve fikirleri terkip
ederek ihtilaf zecektir. Fikirlerin telifi ya da terkibini yapabilme mahareti akln sadece hakem rolyle ihtilafa muhatap olduunda mmkndr. Akl sahibinin hayat alann koruma abasna
girdiinde bu mahareti gelitiremeyecektir.
Akl ihtilafa hakem rolyle muhatap olduunda baka hayat
alanlarnn (bir anlamda hayat tarzlarnn) bulunduunu grecektir. Hakem rol dnda akl baka hayat alanlarnn varln
umursamayacak ve ok zaman varln dahi kabul etmeyecektir.
Hakem rolyle ihtilafa baktnda taraflarn hayat alanlarn mahede edecek, onu kabul edecek ve anlamaya alacaktr. Bu
durum akln hayat alanna mdahale imkann gelitirecei gibi,
ayn zamanda hayat alannn genilemesine de katks olacaktr.
Akl normal faaliyetlerinde kendi bnyesini dorunun kayna ve kendi llerini de dorunun ta kendisi olarak kabule meyyaldir. Dierlerinin fikrinin yanl olduu idrak faaliyetini gerektirmeksizin kabul edilen bir n fikirdir. zel artlarda dierlerinin

fikirlerinin doru olabilecei ihtimalini kabul eder ve inceler.

Normal zamanlarda kendi fikrinin doruluu tartmaszdr.
Akl bir ihtilafa hakem rolyle muhatap olduunda konu
"kendi" olmad ve kendinin tartlmas gndemde bulunmad iin "doru"yu arama konusunda daha rahat ve daha gayretlidir. Taraflara eit mesafede durabilmeyi becerebildii durumlarda (taraflardan birine yaknlk duyacak sebep yoksa) doruyu
arama konusunda aktif olacaktr. htilafn zmnde ortaya kan deerlendirmenin veya kararn kendi bnyesi ile att durumlarda da kendini test etme lzumunu fark edecek ve yeniden
yaplanmaya gidebilecektir.

Hakimlerin durumu
Hakemlik ve hakimlik yapmann faydalarn anlattmz bu
bahisten, hakimlerin en akll insanlar olduu neticesi kabilir.
Hem bu yanl anlalmaya nlemek ve hem de hakimlik mesleinin neminden dolay hakimlerin durumunu ksaca tahlil
etmekte fayda var.
Hakemlik yapmann akl glendirici ve gelitirici zelliine
ramen bu imkandan hakimlerin faydalanamad grlmektedir. Hakimler akllar gl insanlar olmayp aksine meslee
baladktan sonra akllar zayflamaktadr.
Hakimlerin akllarnn zayflamas, akllarnn alan kilitlenmesine ve hatta akllarnn bnye kilitlenmesine uygun bir hayat
yaamalar ile ilgilidir. Hakimlerin hayat alanlarnn darl mesleki baz gerekliliklerden kaynakland gibi, kendilerini sadece
mesleklerine vermeleri durumunda zellikle akln alan kilitlenmesi ok sk grlmektedir.
Hakimler sosyal alan mesleki hassasiyetlerle hayat alan iine almamakta ve hayat alannn arlkl alanlarndan birini ksr brakmaktadrlar. Sosyal alan zellikle hayat tecrbe etmek
bakmndan ok nemlidir.

115

Entelektel alann hayat alanna dahil edilmesi lkenin gereklerinden deildir ve neredeyse hayat alann iinde entelektel alan alanlar istisna denebilecek kadar azdr. Hayat anlamak
ve anlamlandrmak ile ilgili olan fikir hayatnn yokluu ve hayattan anlalann tatbik ve tecrbe edildii sosyal alann ksrl neticede akln gelimesini mmkn klmad gibi hayat mesleki hayat ile snrlandrarak akln donmasn veya kilitlenmesini
gerekletirmenin tm artlarn oluturmaktadr.
Hayat alann en geni ve derin olmas gereken meslek, hakimlik mesleidir. Zira hukukun uygulanmas zannedildii gibi kanunun uygulanmasndan ibaret deildir. Hukukun uygulanmas ok
daha girift bir pratiktir. Hukukun tatbiki iin mevzuatn bilinmesi kadar hayatn da tannmas gerektedir. Zira kanunun tatbik
edilecei alan hayat alandr. Adaletin gerekletirilmesinde mevzuatn bilinmesinden daha az nemli deildir hayat kavramak.
116

Hakimlerin nlerine gelecek davalar seme imkannn olmad lkelerde (lkemizde uzmanlk mahkemeler ok azdr) hakimlerin, lkede yaan insanlarn retebildikleri hayat alanlarnn tamamn tanmas ve anlamas gerektii aktr. Bunu temin
edecek eitim hukuk fakltelerinde ve stajlarda verilmedii iin
(bu hukuk eitiminin zafiyetidir) hakimlerin kendilerini gelitirmelerinden baka yol kalmamaktadr.
"Hakim olmak" halinin rettii psikolojik rehavet, kendini
gelitirmek iin herhangi bir abaya girmeyi engelleyen bir "monarklk" tavrn retiyor. Monark olmakla hakim olmak arasndaki farkn anlalmasn salayacak olan hukuk deil batda felsefe, slam medeniyetinde ise hikmettir. Fikri hayat sfr olan ve
kendini gelitirmek iin entelektel kayg duymayan ve abaya
girmeyen hakimin mahkemede mbair dahi olamayaca gerei, hukuk sistemlerinin temeline yerlemediinde ortaya yle
manzaralar kyor. Karar ile ilgili konumak isteyen birine ekabir bir tavrla "ben kararm verdim, git temyiz et" diyen kiinin
tavr hakim tavr deil, monark tavrdr.

Hayat cahili birinin hakim olmasnn nasl bir aklamas

olabilir ki?
Hakimlik yapmann tm faydalarna ramen, hayat alannn
darl szkonusu olduunda hakimlik mesleinin akl gelitirici
ve glendirici anlamda katks olmad bilakis zayflatc ve
dondurucu etkisi olduu dorudur. Bu durum, ok faydal olduu iin srekli ve sadece bal yemeye benzer ki, faydas bir tarafa
insan ldrr. nemli olan kompozisyonun tamamlanmasdr
ve bu anlamda hayat alannn gerekli tm eitlilie ve genilie
sahip olmasdr. Bu oluturulamamsa bal zehire dnr.

117

"Akll insan, kazand parann

birazn, ald nasihatlerin ise
birounu bir yana koyar."
H. Carns

MANTII DETRME VE
GELTRME
nsan birok mantk formu kullanr. Bazen mant, kavrayn bir paras olarak ve malzeme biiminde kullanr bazen ise
kavrayn merkezine yerletirir ve yle kullanr. Baka bir ifadeyle
mantk kavrayn ana zaviyesini belirler veya malzemesini veya
manivelasn oluturur.

118

nsann kendini ve hayat anlamlandrm olmas halinde

mant kullanma ekli ve tarz farkldr, anlamlandrmad takdirde farkldr. Buradaki farkllk temel farkllktr.
Kendini ve hayat anlamlandran insan, mant, hayat yaamak iin bir vasta olarak kullanr. Dier ihtimalde insan, mant, hayat hem anlamak ve hem de yaamak iin kullanr.
*
Hayat anlamlandran insan kendine "anlaml bir hayat" kurduu iin, mantk o anlamn teferruatn anlamada ve yeni hadiseler karsnda o anlam gerekletirmede vasta olarak kullanlr. Hayat anlama ve yaama konusunda temel tercihlerini yapm bir insan iin mantk, peinden gidilecek deil kullanlacak
bir zihni form haline gelir. Bu anlamda hayata kar tavr alrken
bir ok mant kullanma imkanna sahiptir. Zira hayatnn merkezi mantk zemininde olumamtr. Hayatn merkezini oluturan temel tercihler, nasl yaamas gerektii ile ilgili kabul ve retlerdir. Mantk bu kabul ve retlerini yeni karlalan hadislerin
izahnda katk salayacak bir manivela gibidir.

Temel tercihleri yapmak bazen bir dine inanmak bazen bir

ideolojiye teslim olmak bazen bir ahlak tarzn benimsemekle
(zellikle gelenee itibar etmek gibi) meydana gelebilir. Ya da baarya kilitlenmek, ak olmak, hayatna bir hedef koymak gibi
mnferit zellikler gsterebilir. Temel tercihlerini yapm bir insann tek mantk formu kullanmas ihtimali bulunmaktadr. Bu
ihtimalde insann zihni ve fiili alanlar alabildiine daralr. Bu insanlarn dtkleri temel ve bir o kadar da yaygn olan hata, temel tercihlerin yaplmasnn tek mantk formunu art kld
zanndr.
Hayatn nasl yaanacana dair temel tercihler, tek mantk
formuna samayacak kadar byktr veya tek mantk formuna
san tercihler temel tercih mahiyetinde deildir. Mesela bir din
veya ideolojiye mensup olmakla aslnda hayat mantk st bir
anlam ve btnlk gstermekte ve mantk ise asla bu tercihleri
test edecek bir deer nitelii tamamaktadr. Hayatn tabiat tek
mantk formunun tayamayaca kadar girift ve derin olduu gibi ayn zamanda kaotik ve paradoksaldr. Bir dnya grne
inanma lzumu zaten hayatn bu trden bir tabiat olmasndan
kaynaklanmakta ve insanlar bir dnya gr ile hayattaki elikileri btnle kavuturabilmektedirler.
Hayat anlamlandrmam insan kendine "anlaml bir hayat",
dier ifadesiyle "yaamaya deer hayat" kurmad ya da byle bir
hayat aramad iin, mantk, her an karlalan yeni varlk ve
vakalar karsndaki insann anlama abasnn vastas olarak
grev ifa eder. Hayat anlamlandrmad ve dolaysyla hayatn
bir anlam olmad iin her yeni hadisede baka bir anlam bulacak olan mantk, sahibinin i dnyasn ve hayatn darmadan
edecektir. Zira hayat paradokslarla ve tezatlarla doludur ve toplam olarak anlamlandrlmad takdirde, teferruatta bunlar alamayacak ve kaotik mahade ortadan kaldrlamayacaktr.
Hayat anlamlandrmam insan da, hayat anlamlandrm
insanlar gibi birok mantk formu kullanabilir. Fakat hayat

119

anlamlandrmam insanlarn kulland birden ok mantk formu, hayatn btnln kavrayamayacak ve hayatn iinde
zaten varolan tezatlar ayr ayr grebilecektir. Hayatn btnl, tezatlarn bir basamak yksekte sentezlenmesiyle anlalabilecek ve yaanabilecek bir zellik tad iin, temel tercihler
yaplmadan birden ok mantk formu kullanmak zihni ve hayat
darmadan eder.
*
Yeni bir mantk formuna sahip olabilmek ciddi bir zihni faaliyet gerektirir ve yeterince yorucudur. Fikir, bilim ve sanatla uramayan insanlar genellikle hayatlarnda test ettiklerini zannettikleri (ki dar alanlarda test ettikleri dorudur da) bir veya birka mantk formu kullanr. Yeni bir mantk formu ile karlatnda hayat anlalmaz ve yaanamaz grecek kadar rker.

120

Mantk formunu hayat anlama srecinin ba aktr olarak

gren gelimemi zihinler, farkl mantk formlarn dman olarak grmek temaylndedir. Mant bir manivela veya vasta
olarak grecek ve kullanacak kadar gelimi beyinler, yeni karlatklar mantk formlarndan korkmadklar gibi her mantk
formunun hayat anlama ve yaama konusunda yeni bir imkan
olduunu bilirler. Bu anlamda insanlarn ufku kullandklar mantk formlar ve bu formlar says ile ilgilidir. Zira her mantk formu insana yeni bir alan aar veya bir alann farkl bir cephesini
grnr hale getirir.
nsan, kulland mantk formu veya formlaryla kendine bir
zihni duvar rer. Ayn mantk veya mantklar kullanarak zihni
kapasitenin gelitirilmesi ve bytlmesi kabil deildir. Zira kullanlan mantk formlarnn zihni kapasiteyi gelitirme istikametinde tabii bir snr vardr ve o noktadan ileriyle gemek iin
mantn deitirilmesi gerekmektedir.
Mantk formunu deitirmek veya mantk formlarnn saysn ve eidini artrmak insan zihninin ve tabiatyla insan aklnn
gelimesi iin ok nemlidir.

* Bir misal
Matematii sadece renen ve gnlk hayatta kullanan (ki
cebir ksmn ancak kullanrlar) insanlar iin iki kere iki drt
eder. Bu kural bir mantk formudur ve asla deimez. Fakat bir
matematiki iin iki kere ikinin drt etmesi bir sistem konusudur ve farkl bir matematik sistem varsa veya kurulursa drt
etmeyebilir.
Bu misal neyi anlatr?

* Matematik rencisi iin

Saylar dnyasnda iki kere ikinin drt ettiini renen ve bunu mantk formu olarak kullanmaya balayan insan, bu formu
hayat boyunca brakmyor. Bu form kendine okulda retildii
ve toplumdaki tm insanlar tarafndan kabul grd iin doruluunu asla tartmyor veya ayn konuda baka bir mantk formu
olabileceine ihtimal vermiyor.
Bu zihni durumun neticesi nedir?
Saylar dnyasndaki mantk formunu gerekler dnyasna,
mesela sosyal alana olduu gibi tayor. ki insanla iki insan topladnda veya arptnda (sosyal anlamda bir araya getirdiinde) drt insan edeceini dnyor. Drt insann bir araya
gelmesi hadisesinde eksi oniki ile art on alt arasnda deien
deerlerin meydana gelebileceine asla ihtimal vermiyor.

* Matematiki iin
Saylar dnyasnda iki kere ikinin drt etmesinin sistematik
bir yaklam olduunu bildii iin bu mantk formunu asla baka
sistemlerin bulunmas ihtimali ve hatta mecburiyeti olan alanlarda kullanmyor. Zira biliyor ki, matematikteki bu mantk formu matematik alanla snrldr ve baka alanlarda baka mantk
formlar bulunmaldr veya bulunabilir.
Bu zihni durumun neticesi nedir?

121

Drt insann sosyal hayatta bir araya getirildiinde meydana

getirilecek uygun ve uyumlu bir birliktelikle, drt kiilik bir g
retilebileceini ve bu drt kiilik gc her birinin tek bana
kullanabileceini, drt kiinin de ayr ayr drt kiilik gc
kullanmas halinde ortaya onalt kiilik bir g kullanmnn
kacan bilir.
Ya da, drt kii bir araya geldiinde, uygun ve uyumlu bir
beraberlik oluturulamad takdirde, her birinin tek bana dier
kiinin zararndan kendini korumak zorunda kalaca iin
ortaya oniki deerinde bir toplam zararn (eksi deerin) kabileceini bilir.
Trkiye'de "siyasette iki kere iki her zaman drt etmeyebilir"
dncesinin retilebilmesinin ancak seksen ylda mmkn olmas, zihni geriliin ve gelime hzndaki yavaln gstergesi
olduu kadar "mantk fukaralnn" da gstergesidir.
122

"Akln iareti vardr:

yi dnmek, iyi sylemek,
iyi yapmak."
Demokritos

ANLAILAMAYAN KONULAR
LE LGLENME
Akl srekli anlad konular ile ilgilendii takdirde kendini
gelitirme imkanna sahip olamayacaktr. Anlama problemi olmad ve gerekli olan her eyi anlad zann akln faaliyetlerine
(zellikle anlama faaliyetlerine) hakim olacak ve gelimesi tkanacak ve donma meydana gelebilecektir.
Akln donmas veya gelimesinin durmas ciddi bir durumdur
ve sahibi iin byk kayptr. Akln gelimesini srekli klmak gerekir. Bunun iin akln mevcut haliyle anlayamayaca konulara
ynelmesi gerekir.
Akl her hangi bir konuda faaliyette bulunurken tm imkanlarn kullanmaz. Konu ile ilgili imkanlarn kullanr ve bununla
iktifa eder. Akln bir konuda yapaca faaliyetlerde tm imkanlarn kullanmamas kendini gelitirme yolunu amaz. Kendini
gelitirmesi ve alann genileterek derinletirmesi iin tm imkanlarn kullanmasn gerektirecek ve hatta bu imkanlarn da
kafi gelmeyecei konularla ilgilenmesi arttr.
Akln mevcut haliyle anlayamayaca konulara yneldiinde,
konuyu anlamayaca iin ortaya kacak olan durumlar unlardr.
Anlamak iin tm imkanlarn kullanacaktr. Tm imkanlarn kullandnda akln atl bir alan kalmayacak ve tm bnyesi
harekete getii iin ataletten kurtulacaktr.
Akln baz imkan ve zelliklerinin uzun sre kullanlmamas
halinde atalet hakim olacak ve ilgili konular gndeme geldiinde
de almayacak veya ksmen alacaktr. Akln anlamayaca

123

konulara yneldiinde anlayabilmek iin gsterecei aba tm

imkanlarn ve zelliklerini kullanmasn gerektirecei iin ataletten kurtulacaktr.
Tm imkanlarn kulland takdirde nndeki konuyu anlayacak ve ya yeni bir alan aacak veya anlama imkann bir derece
ykseltecektir.
Akln mevcut haliyle anlamayaca konulara dnk idrak faaliyeti mspet netice verirde konuyu anlarsa konunun niteliine
gre ya alan geniler veya idrak seviyesi ykselir. Bahsi geen
konu akln seviyesinde fakat ilgi alannn dnda olmas durumunda akln alannn genilemesinden, akln seviyesinin stnde
olmas halinde ise akln derinlemesi szkonusu olur.

124

Misal; Felsefeyle hi ilgilenmeyen bir insann periyodik

olarak felsefe metinleri okumas, akl seviyesini ykseltir.
Felsefe ile ilgilenme gerei duymamakla alakas yoktur bunun. Felsefe ile hayat boyunca hi ilgilenmeyecek birisinin dahi periyodik olarak felsefe metinleri okumas halinde kendi hayat alanndaki normal artlarda anlad (yada
anladn dnd) konular daha geni ve daha derin
bir ekilde anlayacak ve farkl alar gelitirebilecektir.
Misal; Sadece meslei ile ilgili olan ve bunun dnda dier hayat alanlaryla ilgilenmeyen bir insan, bir bilim dal
ile popler anlamda da olsa ilgilenir ve bu bilimin metinlerini periyodik olarak okursa, akln alan geniler ve derinleir. Yeni konu yeni kavray formlar ve bak alar
oluturaca iin hayatn anlamlandrlmasnda ve yaanabilmesinde zenginlik kazandracaktr.
Tm imkanlarn kullanmasna ramen konuyu anlamama
ihtimali vardr. Bu durumda akl konuyu anlamasa dahi, kendini
ataletten kurtarma imkann elde etmi olacaktr. Ayn zamanda
hayatta anlayamayaca konularn olduunu farkedecek ve bu
konular anlamad iin nemsememesinin yanl olaca
noktasna ulaacaktr.

"Deer"in idrak imkanlar ile snrl olmadn anlamak akl

iin faydal bir hadisedir. Akl kendi bana brakldnda anlayaca konulara ynelmek gibi hayat alann daraltc bir davran sergiler. Fakat anlamad konularn bulunduunu fark ettiinde hayat alann idrak snrlar ile erevelemeyecek ve daha
geni bir hayat alan imkan olduunu sezecektir. Farkl ihtimallere ak hale gelecek ve kendisi ile beraber insan i dnyasn
snrlandrmaktan vazgeecektir.
*
Akln mevcut bnyesinin anlayamayaca ar metinleri okumak veya konular ile ilgilenmek akl zorlayacaktr. Zorlama akln gelimesine katk salayacaktr. Fakat akl zorlamann snrlarn doru tespit edilemedii takdirde akla zarar verecek gelimelerin olmas mmkndr.
Akln snrlarn zorlayabilmek iin onun snrlarnn bilinmesi gerekir. Akln snrlarn bilmeden zorlamak faydadan daha
ok zararl olabilir.

* Akln anlamayaca konular belirlemek

gerekir
Akln snrlarn tespit etmenin en zor taraf, her insann aklnn snrlarnn farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Akln
bnyesinden kaynaklanan genel snrlarnn olduu dorudur ve
her insan iin geerlidir fakat genel snrlarn iinde her insann
aklnn snrlar olduu da dorudur.
Her insann kendi akl snrlarnn kendisinin tespit etmesi
gerekir. Akl snrlarn tespit etmek iin burada ancak yol gsterme imkan vardr. Akln alann tespit etmek iin uygulanacak
olan AKIL TEST "muhtelif konular" blmnde bulunmaktadr.

125

ANLAM DETRME
* Hayatn anlam
Hayatn bir anlam vardr. nsan farknda olsun ya da olmasn
hayat bir mecrada akar. Hedefi ok zaman fark edilmese de o
mecra hayatn anlamdr veya hayatn anlamn retir.

126

Hayatn anlam bazen nelerden zevk alnd ile ilgilidir bazen

nasl zevk alnd ile ilgilidir. Bazen hayatn anlamn hayat tarz belirler bazen hayatn anlam hayat tarzn belirler. Bazen yce
idealler vardr hayatn anlamn oluturan, bazen uruna can
verilecek deerler oluturur hayatn anlamn
Hayatn bir anlam vardr mutlaka. Hayat anlamszla tahamml edemez ve sahibi hayatn anlamn fark etmedii takdirde o
kadar kt ve gl sonular retir ki, kendi iini de sahibinin
iini de boaltr ve sahibini bunalma srkler.
Hayatn anlam vardr ve hayat "anlamn" sahibine bir ekilde sunar ve sahibinden ona itina gstermesini ister. Muhtevas
tek, ekli sabit deildir ama vardr hayatn anlam. O kadar vardr ve o kadar gereklidir ki, insan drst yapt gibi dolandrc
dahi yapabilir. Doru sylemekte hayatn anlam bulunabilir ama
ayn zamanda yalan ile hayatn anlam retilebilir. Fakat neticede
vardr.
Hayatn anlamnn ne olmas gerektii konusu ayrdr. Kabul
edilebilir olsun veya olmasn her insann hayatnn anlam vardr
veya her insan farknda olsun ya da olmasn bir anlam peindedir. Yahudi soykrm yapmay hayatnn anlam haline getirenler
olmutur veya daha ok erkek veya kadnla beraber olmay

hayatnn anlam yapanlar kmtr. Fakat bir ekilde vardr hayatn anlam. Bu bazen gtr, iktidardr bazen paradr, servettir
bazen sohbettir, muhabbettir bazen idraktir, irfandr bazen aktr,
sevgidir bazen dindir, ideolojidir bazen sanattr, tavrdr bazen
manadr, fikirdir bazen varlktr, maddedir bazen iirdir, mziktir
bazen aydr, sigaradr bazen hepsidir veya bir ksmdr.
Hayatn anlam, yaamay mmkn ve lzumlu klan temel
deerdir. Hayatn varolmasnn gerekesidir ve o olmad zaman
hayatn varl aklanabilir olmaktan uzaklar. Hayatn varl
ve lzumu aklanamaz hale geldiinde onu yaamak zorlar ve
sonuna yaklalm olur.
Zihni gerilik iinde olan insanlar (kltrel bir seviyesi olmayanlar, cahiller, deersizler) iin hayatn anlam gibi bir
konu yoktur. Hayatn anlam dendiinde byk idealler
szkonusu zannederler ve idealist olmann pratikle elien
ynlerine dikkat ekerek aklszlk olarak tanmlarlar. Bunu yaparken kendilerinin bir anlama yaslandklarn fark
etmezler. Yaslandklar anlama ile idealist anlamlarn lzumsuzluunu akladklarnn farkna varmayacak kadar
zeka ve zihni gerilik iindedirler. Dier taraftan yaslandklar anlamn, gnlk pratik iinde ve bedeni (biyolojik)
ihtiyalarla snrl olan hayvanlarla mterek hususiyetlerden ibaret olduunu fark etmezler. Hayatn anlamndan
kaamayacaklarn anlayacak kadar tefekkre bulamadklar iin neticede mahkum olduklar anlama arama girdabnda en basit, en sradan, en adi anlamlarn zerine
oturduklarn dahi kavrayamazlar.

* nsann anlam
Hayatn anlam iinde insann anlam da bulunur. nsann
anlam, sujenin anlam ve dierlerinin anlam olarak farkllar.
nsann kendini anlamlandrmas ile dierlerini anlamlandrmas
her zaman farkldr. O kadar farkldr ki, kendi ile dierleri

127

arasnda neredeyse tr fark vardr. Suje kendini "insan" , dierlerini "insanms" varlklar olarak grmek temaylndedir.
zellikle ahlaki deerleri kazanmam ve buna bal olarak ahsiyetini gerekletirememi insanlarn i dnyalarnda, dier insanlar "obje" olarak yer alrlar. En iyimser
ihtimalle "obje insan" seviyesine kadar karlrlar. "Obje insan" bir anlamda "insanms" varlklardr ve aslnda
ne insandrlar ve nede insan d varlklardr. "Ahlaksz
kavray", insan byle grr.
nsan "insan" olarak grmek ile "obje insan" olarak grmek,
hayatn anlamn ve tarzn tayin eden en nemli yaklamdr.
Hatta denilebilir ki, yalnz bana bu nokta hayatn anlamn ve
tarzn tayin etmede belki de kafidir.

128

nsann hayvan, bitki ve cansz varlklar ile ilikisini dzenlemesi ile insanlarla ilikisini dzenlemesinin mahiyet fark vardr.
nsan, insanlarn dndaki varlklara kar kendini genellikle sorumlu (ahlakl varlk) olarak hissetmez. nsanlar "obje insan"
olarak grmeye balayan bir kii, insanlar hayvan veya bitki ve
hatta cansz varlk seviyesine indirir ve onlara nasl davranyorsa yle davranmaya balar. Davran ekillerinin farkl olmasnn
nemi yoktur. Zira insanlara kar davranlar mecburen insani
zellikler gsterir ama muhteva yle deildir ve nemli olan da
muhtevadr.

* Kendinin anlam
Fert, insan anlamlandrd ereve iinde kendini de anlamlandrmaktadr. Kii, insanlarla ilgili deerlendirme yaparken aslnda kendini deerlendirdiini genellikle fark etmez. nsana
ykledii anlam ve onlar muhatap alma biimi, kendisi ile ilgili
bir tanmlamadr. zellikle ahsiyet tanmlamas, dier insanlar
ile iliki biimlerinde kendini bariz bir ekilde gsterir.
Kii, insan anlamlandrarak ayn zamanda kendini anlamlandrd gibi dier taraftan hayat da anlamlandrmaktadr.

Bu sralama salkl bir sralamadr aslnda. Kiinin nce insan

anlamlandrmas buna bal olarak kendini anlamlandrmas ve
nihayet hayat anlamlandrmas doru bir metottur. Fakat bu sra bilindiinden veya bu sraya uyma gayretinden dolay bu metot kullanlmaz. Hayat kendini byle empoze eder insana ve kii
hayat genellikle karsnda bulduu gibi yaar.
nce insann anlamlandrlmas, kiinin mensubu olduu
tr anlamlandrarak kendine bir alan ama imkan verir.
nce kendini anlamlandrd takdirde dier insanlar
kendine nispetle anlamlandraca iin "ben merkezci"
olacak ve dier insanlar deersiz grebilecektir. Kii, trn anlamlandrmadan kendini anlamlandramaz veya
anlamlandrmamaldr. nk kendi ferdi anlamn "toplam
anlam"dan yani toplum anlamndan alacaktr.
Dehalarn en byk zafiyetlerinden birisi budur. nce
kendilerini anlamlandrrlar genellikle ve dier insanlar
kendi ekseninde bir yerlere yerletirerek onlara anlam deil
fonksiyon yklerler. Bu, insana saygszlktr.
Kii, insan anlamlandrrken, "obje insan" kavrayna varrsa, insanlara sadece fonksiyon ve mkellefiyet ykler. Bu durumda kendinin anlam da aslnda "obje insan" seviyesindedir. Kendini de "obje insan" seviyesinde deerlendiren kiinin varln
muhafaza kaygs insiyaki hale gelir ve insani deil hayvani
(sadece canl refleksi) zellik kazanr.
nsann kendini anlamlandrmas, kainatn anlamlandrlmasdr. Zira anlamlandrma faaliyeti, varl tanzim etmektir. Kii
hangi seviyede ve kapasitede olursa olsun, kendini anlamlandrrken, kendini merkeze alan bir koordinat sistemi kurar. Bu koordinat sistemi, anlam dnyasn oluturur ve idrak ve faaliyetlerinin erevesini belirlemi olur.
Temel konularda anlam deitirme bir bakma koordinat sisteminin deimesidir ki, tm varlk yer deitirir. Akl kavrayn ve faaliyetlerin bu koordinat sisteminde gerekletirdii iin,

129

koordinat sisteminin deimesi ile hem kavray ve hem de

faaliyetleri deiir.

* Varln anlam
Varln bir anlam olmaldr. Fakat varln anlamn aramaktan ziyade varla anlam yklemek daha fazla yaplr. nk bu mmkndr ve pratiktir. Oysa varln anlamn "neyse
o" gerekliinde kefetmek zordur ve insan o abay genellikle
gstermez.
Varln anlam, kiinin, insan, kendini ve hayat anlamlandrmas ile ilgilidir. Tm bu anlamlandrmalar, varln anlamn
tabi bir sonu olarak ortaya koyar.

130

nsan trnn anlamlandrlmas ile fazla i iedir varln

anlamlandrlmas. Zira kainatta insan ve varlk bulunur. Bu iki
varln birincisi, idrak kabiliyeti olan bir tr olduu iin, varlk
bir anlam tamaldr. Aksi halde buna gerek yoktur ve hayvan
iin varln bir anlam olmas gerekmez.
nsan trn "obje insan" biiminde anlayan kiiler iin varln bir anlam olmas gerekmez. nk idrak sahibi olmakla
varln en st derecesine kma imtiyaz olan insan trn
"obje" seviyesinde kavrayan kii iin objenin bir anlam tamas
lzumsuzdur.

* Kk eylerin anlam
Kk eylerin anlam, hayat yaanabilir klan zenginliktir.
Bir cihetten bakldnda hayatn ziynetidir. Hayatn boluunu
dolduran ve onu gzelletiren bir fonksiyonu vardr. Bu meyanda
kk eylerin anlamn ihmal etmemek gerekir.
Kk eylerin anlamn deitirmenin tehlikesi bulunmad
iin ayrca nemlidir. Hayatn ve akln tkand durumlarda deiiklik yaplarak tkankln alabilecei veya hayat katlanlabilir hale getirecei unutulmamaldr.

Temel konularda anlam deitirme, ideoloji deitirmeye kadar uzanabilecek bir ihtimaller alemini insann nne sererken,
kk eyler zerinde anlam deitirme hayatn eitliliini
temin eden ve fakat zeminini kaydrmayan bir imkandr.

* Anlam deitirme
Anlam, bir adan bakldnda "deerdir." Deerler, akln
sabitleridir. Akl bnyesini bunlarla oluturduu gibi faaliyetlerini de bunlara nispetle yapar. nsann, varln ve baka eylerin anlam, akln bnyesini ve faaliyetlerini tayin eden nemli
unsurlardr.
Anlamlandrma yaklam ve anlamlandrma faaliyeti neticesinde retilen veya kabul edilen anlamlar, hayat kavrama ve yaama tarzn ortaya karaca iin, akln faaliyetlerinin istikametini tayin eder. Akln faaliyetleri, bir hedefe dnk olarak kendini gsterir ki, hedefleri "anlamlar" tespit eder. Akl ne kadar gayret ederse etsin, "anlamlar" sabit hedefler olarak faaliyetlerinin
istikametini tayin etmeye devam edecektir.
Akln bnyesinin gelitirilebilmesi mevcut anlamlar istikametinde faaliyette bulunmakla mmkndr mutlaka. Fakat anlamlarn deitirilmesi halinde tm hayatn ve ayn zamanda akln bnyesinin deiecei anlalmaldr. Anlam deitirme, temel konularda olduu takdirde (insann, hayatn ve varln anlam gibi konular) akln bnyesinin radikal biimde deiecei
dorudur. Hatta bu durumda akln bnyesinde ihtilal olacan
sylemek kabildir.
Anlam deitirme, hayat alannn genilii ile ilgili deildir ve
hayat alan sabit kalabilir. Mevcut farkl anlamlandrldnda
farkl bir hayat alannn ortaya kaca zannedilebilir. Bu zann
destekleyen bir ok sebebin olduu dorudur. Fakat hayat alan
deimemekte, ayn hayat alannn farkl boyutlar yaanabilmektedir.

131

Ayn durum hayat tarznda da vardr fakat hayat tarznda deime gerekleebilir. Anlam deitirmeyle hayat tarznn deimesi ihtimali vardr. Fakat her anlam deitirme hayat tarznn
deimesini icbar etmez. Anlam deitirme, hayat tarznn deitirilebilmesi iin uygun bir imkandr fakat bu imkann kullanlmas gerekir. Kullanlmad zaman anlam deitirme otomatik
olarak hayat tarzn deitirmez.

132

Anlam deitirme, akln bnyesi iin fevkalade nemlidir.

Mevcut muhafaza edilerek hayatn tamamen farkl yaanabilecei ihtimal ve imkan ok enteresandr. Akl mevcut ile farkl bir
hayat yaanabileceini anlamakla varlnn en byk manevrasna ahit ve hatta sahip olur. Bu manevra ile hayatn ve ayn zamanda akln, belirli bir alanda skmasn engeller. Akl, hrriyetin snrnn sadece genilik snr olmad, ayn zamanda derinlik snrnn da bulunduu, bu sebeple genileyemediinde derinlemek imkanna sahip olmakla hrriyetini kaybetmeyebileceini anlar.
Farkl anlamlar farkl derinlikleri gsterebilecei gibi farkl
alar veya boyutlar da gsterebilir. Mevcudun farkl boyutlarnn veya alarnn olmas, farkl ihtimallere vcut verir ki, ihtimal saysnn okluu imkan alannn geniliini gsterir. Farkl
boyutlara sahip olabilme imkan akln manevra kabiliyetini artrr.
Anlam deitirme ok nemli bir konudur ve hoyrata kullanlmamaldr. nsann hayatndaki anlamlar doru olabilir. Bu
durumda anlam deitirme yanl bir karar ve faaliyet olur.
Temel konularda anlam deitirmenin ideoloji deitirmeye
kadar varabilecei ihtimali unutulmamaldr. Bu sebeple anlamlandrma faaliyeti ve anlam deitirme gayreti, zerinde uzun
uzun dnlmesi gereken temel kararlardan biridir.

AKLI DNLENDRME
AKLIN YORULMASI
Akln yorgunluu genellikle idrak faaliyeti ile ilgilidir. Akln
idrak faaliyetlerinin zafiyete uramas yorulduunu gsterir.
Akln idrak zafiyeti, ya kendi bnyesinden kaynaklanr ya da
i alemden kaynaklanr. Fakat burada kastedilen kendi bnyesinden kaynaklana idrak zafiyetidir.
Akl ekilde yorulur.

* Anlamakta glk ektii konularla fazla

ilgilenmek
Akl kavramakta zorland konularla fazla ilgilendiinde yorulur. Ayn konular ile srekli ilgilenmek ve fakat onlar anlamakta zorlanmak, akln bnyesinde tkankla yol aar. Akl anlama abas ile bnyesini ve bnyesindeki malzemeleri youn bir
ekilde kullanr. Buna ramen netice alamad veya tatmin edici
neticeler alamad durumda enerjisini kaybetmeye balar.

* Faaliyetlerin mutatlamas
Akln anlamakta zorland konularla fazla ilgilenmesinden
dolay yorulmas anlalabilir ama faaliyetlerinin mutatlamasndan dolay yorulmas biraz garip gelebilir. Yorulmak ve dinlenmek mefhumlarnn aklanmas bu noktadaki gariplii giderecektir. Yorulmak, eitlilik ihtiyacnn karlanmamasdr. eitlilik ihtiyac insandaki nemli ihtiyalardan biridir ve mutlaka
karlanmaldr. Bu anlamda, srekli yatmak dahi insan yorar ve

133

bu durumda dinlenmek iin yrmek veya komak (faaliyette

bulunmak) gerekir. Yorulmay genellikle almakla beraber anlyor olmamz, genellikle bu ekilde yorulduumuz iindir. Bu
yorulma mefhumunun anlalmasndaki kavray kaymasn
gsterir.
Akln faaliyetleri mutat hale geldiinden tekrarlar onu yormaya balar. Bu yorgunluk fazla faaliyet gstermesinden deil az
faaliyet gstermesinden veya faaliyetlerin mutatlamasndan
kaynakland iin ayn zamanda atalete sevkeder. Atalet (tembellik) ok almann neticesi olarak deil, az almann veya
almamann neticesi olarak ortaya kar.

* Hayat sadece aklla yaamak

134

nsan hayat tek bir i alem unsuruna ya da merkezine ayarl

olarak yaamaz. Sadece zeka ile veya sadece akl ile veya sadece
uur ile ya da sadece duygu ile yaanmaz hayat. Hayatn tm yk birisine yklemek doru deildir ve daha nemlisi bir mr
boyu srdrlebilecek derecede mmkn de deildir. Byle bir
ey yaplmaya allrsa hayatn bir devresinde veya bir olayda i
dnya patlar ve darmadan olur.
alem unsurlarnn en gls ve en gelimi olan uurdur
ve hayat yalnz bana tama imkan sadece uurda vardr. Fakat hayat yalnz bana uura dahi teslim etmek veya srekli uurlu bir hayat yaamaya almak ok gtr ve uur dahi ciddi
biimde yorulur ve dinlendirilmesi gerekir.
Akl yalnz bana hayatn ykn tama imkanna sahip
deildir. Hayat srekli makul (rasyonel) yaamaya almak,
akl gereinden fazla zorlamak olur. Makul izgi hayatn izgilerinden biridir ve dorusu kaln bir izgidir. Fakat hayatn tamam veya kendisi deildir. Hayat bu izgiden ibaret grenler veya hayat bu izgiye tamaya alanlar, hayat rasyonel bir ereve iinde yaadklarn zannetmelerinin aksine en irrasyonel
ii yapmaktadrlar.

Akl hayatn tamamna yaymaya almak veya hayatn tamamn akln erevesi iine almaya almak, akl imha etmektir. Zira hayatta ve dolaysyla insanda akln ve akl alannn dnda bir
ok alan vardr ve bu alanlarn mahiyeti akln snrlar dnda olmasdr. Eer akl bu alanlara da yaygnlatrlmaya veya bu alanlar
akln bnyesine alnmaya allrsa iki ihtimalden biri gerekleir.
Ya akl kendi bnyesinin dna karak mahiyetini kaybeder veya
dier alanlar akln bnyesine tanmakla kendi zelliklerini kaybederler. Dier alanlar akln bnyesine tanmakla kendi mahiyetlerini kaybettikleri iin akln alan dnda baka bir alan kalmaz ve
insan saf akl haline gelir ki, akln anlam ve fonksiyonu kalmaz.
Bu iki ihtimalde pratikte mmkn deildir aslnda. Bu ihtimaller teorik olarak incelenmektedir. Zira akl tm hayat kuatacak kadar genileyemez ve derinleemez. Fakat bunu yapmaya
almak akl fevkalade yorar ve ona zarar verir.
135

AKLI DNLENDRME YOLLARI

Akln yorulduu her ihtimalde de dinlendirmek iin farkl
konular ile ilgilenmek gerekir.
Akln anlamakta glk ektii konularda younlamasndan dolay yorulmas halinde dinlenebilmesi iin o konulardaki
faaliyetlerine ara vermek veya younluu azaltmak gerekir.
Bunun yaplabilmesi iinde farkl konular ile dk veya yksek
younlukta ilgilenmek arttr.
Faaliyetlerin mutatlamasyla akln yorulmas halinde, akl
dinlendirmek iin ataletten kurtarmak lzumu vardr. Ataletten
kurtarma veya dinlendirmenin yolu farkl ve yeni konular ile
ilgilenmektir. Buradaki nemli nokta akln faaliyetlerini mutat
olmaktan kurtarmaktr.
Hayat akl merkezinde yaamaya alan insanlarn akllarn
dinlendirmeleri iin farkl konular ile ilgilenmek kafi deildir.

Zira buradaki problem (yorgunluk sebebi) ayn konularda

younlamak veya mutatlamak deildir. Hayat bu ekilde yaayan insanlarn akllarn dinlendirmeleri iin akl dndaki alanlar kabul etmeleri ve yaamalar gerekir.
Hayat bu ekilde yaamaya alan insanlar, akln dndaki
alanlar kabul etmedikleri gibi o alanlarn varln kabul etmek
zorunda kalsalar dahi o alanlardan korkarlar. Bu sebeple akln
alan dndaki alanlara fazla ilgi gstermezler ve ynelmezler. Bu
tr insanlarn yapacaklar ey, zapt altna veya kontrol altna
alnm alanlar oluturarak veya bu alanlar kontrol veya zapt
altna alarak yaamalardr. Bu ekilde akllarn dinlendirme
imkan bulacaklardr.

136

"Bir insann akl, bilgisine

gre deil; bilgi edinme
yeteneine gre llr."
B. Shaw

DNME FORMLARI
Dnce faaliyetinin kelimelerle gerekletii zann insanlarn ounluu tarafndan gerek olarak anlalr ve kabul edilir.
Kelimelerle dnce faaliyetinin gerekleiyor olmas mmkn
ve dorudur ama dnce faaliyeti sadece kelimelerle gerekleen bir zihni faaliyet deildir. Kelimelerle gerekleen dnce
faaliyeti, dnce faaliyetlerinin en basiti ve en alt seviyedeki
biimidir.
Dnce faaliyeti, kelimeler, mefhumlar (kavramlar), sistemler, bilimler ve ideolojilerle (dnya grleriyle) gerekleebilir.
Dnce faaliyetinin kelimelerle gerekletii noktasndaki srarn sebebi, mefhumlarn, sistemlerin, bilimlerin ve ideolojilerin
de birer kelimeyle ifade edilebilmesindendir. Bu anlamda dnce faaliyetinin kelimelerle gerekletii dorudur. Fakat burada
dikkat edilmesi gereken nokta, dnce faaliyetinde bulunurken
kelimeleri en basit lgat anlamnda kullanmak bir dnce biimidir, mefhum (kavram) olarak kullanmak bir dnce biimidir, sistem anlamnda kullanmak bir dnce biimidir vesaire.
Baka bir ifadeyle, kelimelerle dnebilmek bir dnme
formudur, kavramlarla dnmek baka bir dnce formudur,
sistemlerle dnebilmek baka bir dnce formudur vesaire.
Kelimelerle dnme biimi en basit ihtiyalar karlamak
iin kullanlr ve gnlk hayat iin gerekir. Bunun iin insanda
akl bile olmas gerekmez ve "dnce zemini" bu basitlikteki dnceyi sadece mantn yardmyla gerekletirebilir. Bu dnce biimi, anlamay mmkn klmad gibi yeni bir dnce retmeye de kafi deildir. htiyalarn tazyiki ile mantn

137

faaliyeti neticesinde ortaya kabilir. Dnce faaliyeti denmesi dahi belki de doru deildir ve zihni faaliyet olarak tespit
edilmelidir.
Mefhumlarla (kavramlarla) dnme biimi, dnce faaliyetinin ilk basamadr aslnda. Mefhumlarla dnebilmek anlamay mmkn hale getirir. Kelimelerdeki manalar, anlald
zann ile zerinde dnlmedii iin bir idrak faaliyetini ortaya
karmazken, mefhumlardaki manalarn anlalmas gerektiine
dnk ihtiya daha belirgindir. Anlama ihtiyac mefhumlarda
kendini daha ak gsterdii iin zihnin alkanlklar olan kelimelerle dnme biimindeki atalet kaybolur ve idrak faaliyeti
ortaya kar. Mefhumlarla dnebilmek iin akl olmas gereklidir. Akl olmad (ya da kullanlmad) takdirde mefhumlarla
dnlemez fakat mefhumlarn dnce faaliyetinde (zihni
faaliyette) kelime olarak kullanlmas mmkn ve yaygndr.
138

Sistemlerle dnme biimi, terkibe (senteze) ulaabilmektir.

Sistemler (bir anlamda teoriler) belirli bir alandaki varlk ve vakalarn, varolabilme ve cereyan etme kurallarnn btnln tespit
eder. Girift (karmak) grnen hadiselerin toplu aklamas vardr.
Sistemlerle dnme, bir alann anlalm olduu ve o alanda anlalan tm mana yumaklar ile bir konuya ynelmedir.
Herhangi bir teori, ilgili olduu alandaki manalarn dzenli ve
toplu halde bulunmasdr.
Sistemlerle dnmek, mefhumlarn zerine kmaktr.
Dnce faaliyetinde bir merhaledir. Sistemleri (teorileri) dnce faaliyetinde malzeme veya form olarak kullanabilme seviyesi, btne biraz daha yaklaabilmektir.
Bilimlerle dnme biimi, "anlam"a ulaabilmektir. Her bilim dal kendi alanndaki tm anlamlara ulamaya dnk bir faaliyet ve ak iindedir. Her bilim ister banda, ister ortasnda isterse sonunda olsun faaliyet alanna dair bir anlam demetidir.
Her ne kadar bir bilim dal mntehasna (sonuna) ulamadan
kendi alanndaki tm anlamlar toplayamam olsa da, bulunduu

her aamada bir anlam demeti sunma imkanna sahiptir. Bu anlam demeti ayn zamanda birok soruyu muhtevasnda barndryor olsa da (zira mntehasna ulaana kadar hep eksiktir) kendi alanndaki anlam sepetini kendi koluna takmak gibi bir inhisar (tekelcilii) vardr. Bilimlerle dnlmedii takdirde bilimin faaliyet alan ile ilgili dnme imkan yok demektir.
deolojilerle (dnya grleriyle) dnme biimi, "hayat"a
ulaabilmektir. Her dnya gr hayat ve varl farkl bir ekilde anlamlandrd gibi, ayn zamanda farkl bir hayat tarz da
teklif eder. Farkl bir hayat tarz, farkl bir hayattr. Hayat tarzlarn "canl formlar" seviyesine indiren ve bunu da beden formlar biiminde anlayanlarn konuya bakndaki biyolojik teklik, insan skalayan bir kavraytr. nsanlar, canllklarn bedenleriyle
deil zihinleriyle (daha doru bir ifadeyle ruhlaryla) rettikleri
iin farkl hayatlar yaayabilmenin imkanna sahiptirler.
nsana ve hayata bakarken farkl dnya grleri ile dnebilmek, dnya gr saysnca hayat olduu ve her hayatn gerekten insan ve varl farkl anlad ve anlamlandrd grlecektir. nsann kendi hayatna ulaabilmesi ile insanln hayatna ulaabilmesi arasndaki fark, ancak dnya grleriyle
dnmeyi gerekletirenler tarafndan anlalabilir.
*
Akl gelitirmenin en nemli yollarndan birisi burada ortaya
kar. Sadece kelimelerle dnmek, akln faaliyetini dahi gerektirmedii iin akln gelimesi mmkn deildir. Kelimelerden
balayarak, mefhumlarla, sistemlerle, bilimlerle ve ideolojilerle
dnmeye balamak gerekir.
Akl ne kadar fazla malzeme ve vasta kullanabiliyorsa o kadar gelimi ve glenmi demektir. Sadece kelimelerle dnen
akl, kavramlara, sistemlere, bilimlere ve dnya grlerine kar kendini koruma kaygsna decek ve iine kapanacaktr.
Gnlk ihtiyalarn karlayacak kelime saysna kadar indirdii
hayata kar srekli endie ve korku iinde bakacaktr.

139

Trkiye'de niversite mezunlarnn dahi hayatlarn birka yz

kelimeye sktrarak yaamasnn altnda yatan bu problemdir.
Akl zerinde alma yaplmamas ve insanlarn akl ile ilgili
bilgi sahibi olmamas, kendilerini birka mantk formuna
teslim etmeleri ve bunun tabii neticesi olarak zihni ve hayat
daraltmalar, cahillikle beraber gericilii de retmektedir.
Akl aina olduu konuda daha fazla mukavemet edebilir.
*
Akl, sadece kelimelerle dnd srece gelimi bir bnyeye sahip olamayacaktr. Kelimelerin lgat manas, en dar mana alann oluturur. Dilin mana alanlar, kelimeler, mefhumlar,
sistemler, bilimler ve ideolojiler sralamasna gre en kkten en
bye doru uzanr. Kullanlan kelime saysnn birka yz adette kalmas, insanlarn kelimelerden mefhumlara geemediini
gsterir.
140

Vahim olan nokta, mefhumlarn, sistemlerin (teorilerin),

bilimlerin ve ideolojilerin de bir kelime ile ifade ediliyor
olmasdr. Bunlarn bir kelime ile ifade edilmesi, insanlarn
bu kelimeleri kullanmas, onlardaki mana demetini anladklar (bildikleri) vehmini oluturur.
Din kelimesini kullanan kii, ideolojilerle dnebilme seviyesinde deilse, din ile ilgili bildii birka bilgiyi kastediyordur. Din ile ilgisiz bir evrede byten ve dinsiz bir eitim alan kii, din ile ilgili bir bilgiye sahip olamayacak ve
din adna cemiyette sahip olduu birka vakay din olarak
anlayacaktr. Din kelimesini kullandnda mesela evresinde grd kadnlarn aalara aput balamasn
kastedecektir.
Herhangi bir dnya grn ifade eden kelime, ideolojilerle dnme formuna sahip olmayan insanlar iin aslnda manaszdr. deolojilerle dnebilen bir insan iin
dnya grn ifade eden kelime, muhtevasnda tm alt

sistemleri (devlet, siyaset, hukuk, ahlak, iktisat, eitim,

hayat vesaire) tamaktadr. Kelimelerle dnme geriliine sahip olan kii ideolojinin ismi getiinde bunlarn
hibirini anlamaz.
Hayat en basit haliyle yaayan ve zellikle de hayat idrak etmeye almayan kiilerin, hayat kelimeler seviyesinde yaayacaklar vakadr. Bunlarn idrak seviyeleri iptidai (ilkel) ve ayn
zamanda geridir. Akln gelitirilmesi iin zerinde durulmas
gereken en nemli noktalardan birisi budur.

141

"Akl, dnyay yerinden

oynatmaya yarayan
bir kaldratr."
H. Balzac

AKIL TEST
AKIL TEST
Akl testinin iki hedefi vardr. Biri akln alann tespit etmek
dieri akln seviyesini lmektir. Akln seviyesi nemli grlr
ama akln alan pek ilgilenilen konu deildir. Akln seviyesi
derinliini gsterdii gibi alan da geniliini gsterir ki, seviyesi
kadar deilse de ona yakn derecede nemlidir.
142

Akl testi; zeka testi, istidat testi ve uur testinin iinde en zor
olandr. Gelime andan sonra akl zekadan ayrmak ve olgunluk
anda ise akl uurdan ayrmak ok zordur ve daha zor olan
her ada akl istidattan ayrabilmektir.
uurun teekkl ettii insanlarda akl uurdan tefrik etmek
gerekten ok zordur. uur akln stnde yer alr ve onun zerinde tasarrufta bulunur. Akln faaliyetlerinin bir ksm (yarsndan ou) uurun tesirleriyle meydana gelir ki, bu durumda akln test edilmesi veya yaplacak test ile tespit edilenin akl m uur mu olduunu anlamak ok zor olacaktr. Mesela uurun ilgi
alannda olan bir konuda akl test etmek kabil olmayacaktr. Zira bu konularda akln mstakil faaliyette bulunabilmesi mmkn olmayaca iin yaplacak testin neticeleri akl deil uuru
verebilecektir. Ne var ki test, uur testi deil de akl testi olduu
iin uuru test etmi olmayacak ve elde edilecek neticeler hibir
ie yaramayacaktr.

uurun teekkl ettii insanlarda akl testi gibi zeka ve istidat

testi de problemlidir. Zekann ve istidadn uurdan tefrik edilmesi ok zordur. uurdaki keskin idrak, zekay perdeleyecek ve
zekay saf haliyle bulmak gleecektir. Ayn ekilde uurdaki
derinlik hayata (test konularna) vukufiyeti daha gl hale
getirecei iin uur istidatlar da perdeleyebilecektir.
uurun olduu insanda akl, zeka ve istidat uurun ekseninde
bulunduu ve uurun bunlar birer malzeme ve imkan olarak
kulland anlalrsa, sadece uur testinin yaplmas kafidir.
Dier testlerin yaplmasna ihtiya olmayacaktr.
Akl testi ile zeka testi arasndaki temel farkllk, akl testinin,
insann bilgilendii alanlarda yaplmas, zeka testinin ise insann
bilgilendii alanlarn dnda yaplmasdr. nk zeka insanda
hazr halde vardr ve bilgilenmeden ncede faaliyette olduu iin
bilgilenme alanlar dnda saf halde bulunabilir ve test edilebilir.
Akl ise insanda hazr halde bulunmad ve bnyesinin teekkl
etmesi gerektii iin insann bilgilenme alanlarnda mevcuttur
ve bilgilenme alanlar dnda akl test etmek salkl neticeler
vermeyecektir.
Zeka testini, insann bilgilendii alanlarda yapmak yanlna
denler zeka yerine akl test etmektedirler. Fakat uyguladklar test akl testi olmad iin aldklar neticeler akl testi neticeleri de olmayacak ve ie yaramayacaktr.
stidat, insann baz konulara dnk doutan sahip olduu
temayldr. Bilgilenme ncesinde bulunduu iin zekann faaliyetlerini ynlendirmek imkanna sahiptir. Akln teekklnde
katks vardr ve akln bnyesini tayin eden temel faktrlerden
birisidir. Akl ve zeka istidatlarn bulunduu alanlarda dier
alanlardan daha fazla ve keskin bir kavraya sahiptir. Akl test
edebilmek iin istidatlardan arndrlm alanlarda uygulama
yapmak gerekir. stidatlarn bulunduu alanlarda yaplacak bir
testin neticesi insandaki akln ok zerinde bir netice verecektir.

143

* Akl testinin lzumu

Akl testinin yaplmad veya akl testi diye bir testin bulunmad bilinir. Akl testi psikolojide gelitirilebilmi bir test deildir. Akl testi gelitirilebilmi olsayd eer, eitimretimden, i
hayatna kadar bir ok alanda kullanma imkan vard.
Akl testinin gelitirilememesinin sebepleri bir tarafa, bu testin gelitirilememesinin zeka testi ve istidat testleri iin bir zafiyet oluturduu aktr. Akl testi ayr bir konu haline getirilemeyince zeka veya istidat testleri ile kartrlmakta ve bunlarn da
shhatli yaplabilmesi kabil olmamaktadr.

144

Hayata, eyaya ve cemiyete intibak mahareti akldadr. Akl

bu anlamda mesela zekadan daha az nemli deildir. Zekann
doutan varolmas onun artrlmas veya eksiltilmesini en-gelledii iin zeki olmak bir imtiyaz anlamna gelebilmekte ve bundan
dolay nem arzetmektedir. Fakat akln gelitirilmesi mmkn
olduuna gre zekann aklarn (eksikliklerini) giderme imkan
bulunduu iin ou zaman zekadan daha az nemli deildir.
zellikle zekann verimlerinin de akl tarafndan deerlendirildii gz nne alnrsa, aklsz zekann bir anlam olmayacaktr.
Bu noktada akl zekadan daha nemlidir hi phesiz.
Zekann plak haliyle yapc olduunu sylemek kabil deildir. Akln rettii veya muhafaza ettii formlar olmasa zekay
zapt etmek kabil olmayacaktr. Geri akln rettii ve kulland
formlar da her zaman zekay zapt altnda tutamaz ama faaliyetlerini ynlendirici bir etkisi olduu ve retimlerini ve-rimlendirme
imkan olduu dorudur.
Eitimde zekann imkanlarn ortaya karmak ve bundan
faydalanmak kabilken, buna karlk akln retilebilmesi szkonusudur. Bu anlamda akl insanda belirleyici ve ekillendirici bir
fonksiyona sahiptir. Dolaysyla eitimin zeka zerinde fazla bir
ereveleyici ve zaptedici etkisi ve zellii olmamasna ramen
akl belirleyici etkisini unutmamak gerekir.

Eitim-retimin zekay ynlendirici olmas fakat akl oluturmas gerekir. Bunun iin akln ne olduunun tespit edilmesi
ile beraber akl testinin gelitirilmesi ve periyodik olarak uygulanmas arttr. Eitim-retimde imtihanlarn bilgiyi lmek
iin deil akln geliimini lmek iin yaplmas gerekir. Akln
geliiminin llmesi ise akl testi ile mmkndr.
hayatnn yzde doksannda zeki insan deil akll insan gereklidir. Zekann zaptedilemez olan mahiyeti intibak fonksiyonunun gerektii noktalarda ykc neticeler dourabilir. hayatnda intibak maharetinin gerektii noktalar ounluktadr ve
ynetici ve planlayc kadrolarn dndaki tm kadrolarn projeleri yrtmekte ihtiyac olan akldr.
Akln intibak maharetini, teslim olmak eklinde anlamak
doru deildir. ntibak mahareti, emirlerin en uygun ekilde yerine getirilmesini ihtiva ettii gibi ekip almasn da mmkn
hale getirir. Zeka kendi kendine yeterli olduu kanaatine sahiptir ve sahibine eletirme ve isyan etme gcn verir. Zeki insanlarn planlama ve ynetim kadrolarnda bulunmasnda azami
fayda varken, alt kadrolarn akll olmas (gerizekal olmamas
artyla) kafidir.
Akll insan ile zeki insann birbirine alternatif olduu biimindeki anlay yanltr. Burada akll insan ile zeki insan arasnda yaptmz mukayese aslnda akl ile zeka arasndaki mukayesedir. Yoksa zeki insann zekasna paralel derecede ve gelimilikte bir akl sahibi olmas gerekir. Fakat zeki bir insan zekas ile mtenasip bir akl sahibi deilse, o zeki insan hibir deere sahip deildir. Zeka seviyesine uygun bir akl bnyesine sahip olan kii ise
ne sadece zeki insandr ne de sadece akll insan, o hem zeki ve
hem de akll insandr ki, salkl bir i alem ancak byle kurulur.
Sosyal alanda akl testinin lzumu baka bir nem kazanr.
nsani mnasebetlerin eitlilii ve younluu akl ile dorudan
ilgilidir. Baka bir ok sebepten bahsetmek kabilse de akl bu
noktada nemli bir faktrdr.

145

nsani mnasebetlerin mahiyetini, ynn, eitliliini ve seviyesini tayin etmede akl n sralarda yer alr. nsann tercih ettii insani mnasebet biimleri akln bnyesi ve alan ile yakndan ilgilidir. Akl testi, nasl bir sosyal evrenin uygun olduunu
ve sosyal ilikilerin tarznn ne olacana dair ciddi verileri ortaya
karr.
Psikolojik problemlerin bir ounun temelinde, karlalan
hadiseleri aklamakta ve tavr gelitirmekte akln bnyesinin
yeterince gelimemi ve glenmemi olmas vardr. Yaanacak
hadiseleri insann seme imkan olmad ve istemedii hadiseleri yaamak zorunda kald hatrlanacak olursa, akln yeterince
geni ve derin bir hacme sahip olmas gerei anlalr. Akln hacminin bykl ok dalgalarnn emilmesini ve etkinin zayflamasn mmkn hale getirir.

* Uygulama problemi
146

Akl testinin uygulanabilmesinin artlar; akln teekkl etmi olmas, zekadan tefrik edilmesi, istidat alanlar dnda yaplmas ve nihayet uurdan tefrik edilmesi ile kabildir. uurdan tefrik edilmesi pek mmkn olmad iin akl testi uurun teekkl ettii insanlarda uygulanmamaldr zira shhatli neticeler
vermeyecektir.
Akl testinin uygulanabilmesi iin akl zeka ve istidattan tefrik etmek n art ve en nemli problemdir. nsan bu ikisinden
tecrit edebilme imkan bulunmadna gre nce bu testlerin uygulanmas gerekir. Zeka testinin ve istidat testinin yaplarak bunlarn alanlarnn ve zelliklerinin tespit edilmesi ve dier alanlarda akl testinin uygulanmas gerekmektedir. Zeka testinin salkl yaplabilmesi iin ilgi testinin yaplmas gerektii fark edilirse,
akl testi iin ilgi testinin de yaplm olmas gerekir.
uur, akl, istidat ve zeka testlerini yapmann asl anlam insann (ferdin) i dnyasnn haritasn karmaktr. Daha do-rusu bu hedefe dnk olarak yaplmas gerekir. Bu testlerden her

hangi birini dierinden bamsz olarak yapabilmek kabil olmad iin, insann akln veya zekasn lmek gibi bir hadise
szkonusu deildir. nsan toplam olarak ele alp bir program
dahilinde testlerin uygulanmas ile neticeye ulalabilecei
unutulmamaldr.
Gereklik hissi akln bnyesini ve zellikle de alann tespit
etmek bakmndan ok nemlidir. Gereklik hissi akln alann en belirgin bir ekilde tespit eden gstergedir. Bir hadiseyi
gerekletirilebilme derecesi, gereklik hissi ile tespit edilir.
Gereklik hissi, objenin i dnyaya tanabilmesi ile ilgilidir.
Varlk ve vakalarn insan i dnyasna tanabilme derecesi, insandaki gereklik zeminini oluturduuna gre, gereklik hissi,
insann konu ile ilgili i dnyasndaki imkanlarn gsterir.

* Akl testinin hedefleri unlardr.

* Akln kaynaklarn
* Akln bnyesini oluturan kurallar ve bu kurallarn dzenini
* Akln hacmini
* Akln dier i alem unsurlar ile ilikilerini
* Akln derinliini
* Akln kavray biimini
* Akln intibak maharetini
* Akln "deer"lerini

"Akll olmayan insan

mutlu da olamaz."
A. Schopenhauer

147