Professional Documents
Culture Documents
Doğan Cüceloğlu - İnsan İnsana
Doğan Cüceloğlu - İnsan İnsana
Doğan Cüceloğlu - İnsan İnsana
NSAN NSANA
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Psikoloji
Blm'nden lisans diplomas alan Doan Ccelolu,
ABD'de Univesity of Illinois'de Dil Psikolojisi
(Psikolinguistik) alannda doktora yapmtr.
Daha sonra stanbul niversitesi, Hacettepe
niversitesi ve Boazii niversitesi'nde retim
yesi olarak grev yapan Ccelolu; bu
arada bir yl sreyle Fulbight bursuyla ziyareti
profesr olarak University of California, Berkeley'de
aratrma yapmtr.
Doan Ccelolu'nun uzmanlk alan alglama,
renme ve dil psikolojisidir. Bilimsel yaynlarnn
birounu iletiim konusunda yapmtr; bu
yaynlar, ayn toplumda yetimi insanlar arasndaki
iletiim ilikilerini olduu kadar, farkl toplum
ve kltrlerde yetimi kiilerin iletiim ilikilerini
de kapsar.
Halen California State University, Fullerton'da
Office of International Education and Exchange'de
(ABD) direktr yardmcs olarak grev
yapan Doan Ccelolu, renme Psikolojisi,
Eletirel Dnme, Alglama Psikolojisi, Bilisel
Psikoloji vc Kltrler Aras letiim alanlarnda
dersler vermektedir.
:::::::::::::::::
Doan Ccelolu
Yeniden
nsan nsana
8. Basm
:::::::::::::::::
SUNU
Gzden geirilerek geniletilmi bu bask iki ksmdan oluuyor.
Birinci ksmda insan ilikilerinin temelini oluturan iletiim
sreleri, bizim topluma zg gzlemlerle ayrntl olarak; sunuluyor.
kinci ksmda, iletiim ilikilerinin temelinde yatan kltrel
varsaymlar erevesinde, toplumumuzda yer alan baz iletiim
olaylar inceleniyor.
nsan nsana daha nceki basklarnda byk ilgi grm ve
toplumun deiik kesimlerinden olumlu eletiriler almtr. Kitabn
daha nceki basksnda ele alnan bireysel ilikilerin tesinde,
toplum ve kltr sorununa da deinildii iin, imdiki geniletilmi yeni
basksnn daha da ilgi ekeceini umuyorum.
Deerli karikatrist Erdoan Bozok'un izgileri; iletiim gcn
arttrmakta ve kitaba dilin tesinde ayr bir anlatm zenginlii
YAAMI
ZENGNLETREN
YA DA
FAKRLETREN
SHRL OLAY :
BREYLER ARASI
LETM SREC
:::::::::::::::::
Birinci Ksmda, bireyler arasndaki iletiim
sreci incelenecek. Bireyler arasndaki iletiim
sreci, insan olarak bizi sosyal varlk yapan,
yaam zenginletiren ya da fakirletiren
nemli bir olaydr.
Bireyler arasndaki iletiim, belirli bir toplumsal
ve kltrel ortamda yer alr. Bu nedenle,
sk sk toplumumuzdan rnekler vermeye
altk; ayrca, kitapta yer alan Erdoan Bozok'un
izgileri ve Aziz Nesin'in ykleri de,
insanmzn psikolojik ve kltrel renklerini
gz nne seriyor.
:::::::::::::::::
1
Bir iir ve Dndrdkleri
--Yola knca her sabah;
Bulutlara selam ver.
Talara, kulara,
Atlara, otlara,
nsanlara selam ver.
Ne grrsen selam ver.
Sonra karp cebinden aynan
Bir selam da kendine ver.
Hatrn kalmasn el gn yannda
Bu dnyada sen de varsn!
letir dostluunu varla,
Bir ksm seni de sarsn.--
stn Dkmen
Gle yzl, sakin bir renciydi stn Dkmen. Hacettepe niversitesi
Psikoloji Blm retim yeleri ve rencileri tarafndan sevilen
bu gen, bir gn retmekte olduum --Kiiler Aras letiim
Psikolojisi' dersinden sonra bana yaklam ve her zamanki sklgan
tavryla, --Hocam bir iir yazdm, ok zamannz almazsa sizin okumanz
istiyorum;' diyerek yukardaki iirini bana vermiti.
Her gen belirli devrelerde ak olmu, iir yazmak hevesine kaplm
ve kendini dinleyecek anlayl birini aramtr. Byle bir air
olma heveslisiyle kar karya olduumu dndm. imden, --stn,
iini dkecek baka adam bulamadn m?-- duygusunu geirirken,
onu incitmemeye zen gstererek, --Evde okuyaym, daha sonra
konuuruz,' dedim.
iir ilk okuyuta beni kucaklad; yaamla olan bamn glendiini,
kendimle olan ilikimin arttn hissettim; sevgi dnyamn kaplar
ald. Gle yznn ve sklganlnn arkasnda, stn Dkmen'in
gnl zenginliini grebildim. O aylarda, nsan nsana kafamda
son eklini alyordu. Kitabma, sevgi kaplarn aan bu iirle balamaya
karar verdim.
nsan nsana'nn ilk basmndan 10 yl sonra stn'le konutuumda
rendim ki, bu iir, kitabn basmndan sonra defalarca
Trk radyo ve televizyonunda okunmu. stn, benimki gibi, okuyucunun
da gnl kapsn am; Trkiye'nin sevgi okyanusuna
kendi katksn yapm.
Neden Bu iir?
Evet, ilgin bir sorudur bu: Bu iir neden bu kadar sevildi? Sorunun
cevabn iirin iki zelliinde buluyorum: (1) nsann kendine deer
vermesi ve sevecenlikle, hogryle kendini kabullenmesi. (2) Yaltlm,
kopuk, kaybolmu insan deil; kendiyle, toplumuyla, doayla
ve evrenle iliki kurmu bir insan dile getirmesi. liki iinde olan
insan yalnz deildir; gnl cokun, yaam anlaml, umutlu bir kiidir.
letiim gerei
erii ne olursa olsun, bir sorunu zmek iin insanlarn dnce
alveriinde bulunmalar, bir baka deyile, iletiim kurmalar gerekir.
Uygarca konuma ve tartma becerisinin gelitirilmemi olduu
toplumda, bir sorunu zmek amacyla balatlan etkileim, ksa srede
srtme ve atmaya dnr. Bylece, varolan zmek yle
dursun, soruna yenileri eklenir; dnyann birok lkesinde grlen
kanl atmalarn kkeninde,.bilinsiz koullar altnda yaratlan sosyal
ortamdaki iletiim dzensizlii yatar.
Toplumsal sorunlarn demokratik zm iin karlkl, iki ynl
iletiim gereklidir. Byle bir iletiim gerekletirilmedii srece,
sorunlarn zmnne ulalamaz. Gc o anda elinde bulunduran
otorite emir vererek, toplumsal soruna bir zm getireceine inanabilir.
Ancak iletiim kurmadan ortaya atlan ve zorla kabul ettirilen
bu tr --zm-- biimlerinin mr, emri veren iktidarn mr kadar
olur; iktidar deiince, yeni otorite eski emri ortadan kaldrr ve ou
kere, ncekine taban tabana zt, yeni emirler verir. Zamanla srtmeler
oalr, bu tr keyfi emirler daha derin toplumsal buhranlara
yol aar. Trk eitim, ekonomi ve ynetim tarihi, bu tr keyfi --emir-rnekleriyle doludur.
balayalm.
Trkiye'nin trafik dzeninin bozukluundan sz edildiini iitmeyen
kalmamtr. Trafik kazalaryla ilgili haberler, ou kez, gazetelerin
ilk sayfalarnda yer alr. Yln belirli bir haftas --Trafik Haftas-olarak adlandrlarak ister src, isterse yaya olsun, vatandan
trafik bilgisi artrlmaya allr. Yurt dnda, daha gelimi lkelerde
bir sre bulunmu kimseler, o lkelerdeki trafik dzeniyle yurdumuzdaki
trafik dzenini karlatrarak --Bizde niin onlar gibi dzenli
bir trafik yok?-- diye yaknr.
Ksacas, Trkiye'nin trafik dzeninin karmakark, babozuk
olduu sylenir. Avrupa ya da Amerika toplumunun anlay iinde
deerlendirilirse, trafiimizin gerekten byk bir babozukluk
iinde olduu grlr. Ne var ki, Trk toplumunun yaamn ynlendiren
geleneksel kltr anlay erevesinde baklrsa, Trk trafiinde
tutarl bir dzen gzlenir.
Trkiye'deki trafiin temelinde bulunan ve onu biimlendiren
kurallar, toplum yaamn yneten temel anlaytan kaynaklanr. Bu
nedenle, gnlk trafik yaammzda uygulanan kurallar, Batl lkelerin
trafik kurallarndan doal olarak farkldr. Kitapta yazl olan trafik
yasas Batl lkelerin kurallarna yakn der; ama, sokakta uygulanan
trafik yasas Trk toplumuna zgdr ve insan ilikilerini yneten
temel anlay yanstr. rnein, --byk aracn gei stnl
(vardr)-- kural bize zg, trafik yasasnda bulunmayan, oysa uygulamada
geerlii olan bir kuraldr. Yine, --erkek src kadn srcden
stndr; kadn src erkek srcye yol vermeli ve onun
nne gememelidir-- kural, toplumumuza zg, trafik yasasnda
olmayan bir kuraldr.
Trafik yasasnda bulunmayan, ama Trkiye'de uygulamada kullanlan
yukardaki rneklere benzer daha birok --gizli kural-- gsterilebilir:
--Duruma gre krmz kta durulmayabilir--, --Trafik polisi
tandksa ceza yazmaz--, --Taksi ofr, zel ara kullananlardan daha
ayrcalkldr--, --Resmi aralara ceza yazlmaz-- v.b.
Yukarda da belirtildii gibi, trafik, aral insanlarn ilikisi olarak
tanmlanabilir. Ne var ki bu iliki, snrlar ve kullan biimleri iyice
belirlenmi yerlerde, yani yollarda yer alr. Bu snrlandrmaya ramen,
yol zerinde trafik ilikileri iinde olan kimselerin davranlaryla,
yz yze konuan insanlarn iletiim ilikileri arasnda byk
benzerlikler bulunur.
Baz kimselerin, konutuklar kiilerin szlerini srekli olarak
kestiklerini gzlemisinizdir. Bu kiiler szlerini kestikleri kimselerden
sosyal mevki, prestij ya da ya ynnden, byk bir olaslkla,
daha --byk--trler. Sosyal itibar ynnden --byk-- olan bu kiiler,
karsndaki sanki konumuyormu gibi, istedikleri anda sze
balar. Bu davran biimiyle, trafikte byk aralarn kendilerinden
daha kk olan aralarn yollarn kesmeleri, sanki kk
aralar yokmu gibi davranmalar arasndaki benzerlik ne denli arpc,
deil mi?
Bir aracn srcs, yolda kendinden baka ara yokmu gibi
davranrsa, trafik kazas olur. Bir kii konuurken, karsndakini nasl
etkilediini dnmeden, kendi bildii ynde istediini sylerse,
ayn trafikte olduu gibi, --iletiim kazalar-- ortaya kar. nsan
ilikileriyle ilgili bu kazalarn sonucunda da --yaralananlar-- ve --lenler-vardr: Ksenler, ayrlanlar ve gcenenler --yarallar--, kendi iine
bilincinde olmaldr. Aksi halde, daha nce sz edilen --iletiim kazalar-ortaya kar.
Bu varsaym, toplumsal dzeyde de geerlidir. Trkiye'de yaayan
bir kimse, --Ben kendi bildiim biimde ve kendi inandm deerler
erevesinde yaayacam, halkn neye, niin inand beni ilgilendirmez!-diyemez. Toplum deerleri, yaam felsefesi, etkileim
biimi trafikte, bakkalda, yolda, okulda o kiiyi kuatr; farknda olsun
ya da olmasn, kii toplumla srekli iliki iindedir. ,
Toplumumuz, --iletiim kazalar-- sonucu --yaralanan--; --sakatlanan-ve --lenler--le dolu bir toplumdur. Yukarda szn ettiimiz
ift iletiim konusunda bilinlenmezse, --yaralananlar-- listesine eklenir,
zamanla ya iletiim konusunda bilinlenerek --yaralarn-- tedavi
ederler, ya da --umut yok, lme mahkum-- grubuna girerler.
imdiye kadar sylenenler bir cmleyle zetlenirse, ayn sosyal ortam
iinde yer alan kiiler, birbiriyle srekli iletiim iindedir; bu kiilerin
iletiim kuramamalar olanakszdr.
letiimin iliki ve ierik dzeyleri vardr
Watzlawick, Beavin ve Jackson'n nerdikleri ikinci temel varsaym,
iletiimin iki dzeyi olduunu vurgular. kinci temel varsaym udur:
Her iletiim faaliyetinin bir ierik bir de iliki olmak zere iki dzeyi
vardr; iliki dzeyi ierik dzeyine anlam veren ereveyi oluturur ve bu
nedenle daha st aamadadr.
(1) Sen okula gidecek misin?
(2) Siz okula gidecek misiniz?
(3) Okula gitmeyi dnyor musunuz?
cmleleri ayn ierii, fakat farkl ilikileri ifade eder. Birinci cmlede,
konuann kendini dier kimseyle ya eit, ya da ondan daha gl
grdn anlarsnz. kinci cmlede konuann dierine eit ama
resmi bir iliki iinde, ya da ondan daha gsz olduunu dnebilirsiniz.
nc cmlede ise, konuan, dierinin karar verme zgrlne
saygl olduunu belirtiyor; bu durumda, kardakinin, konuandan
daha gl olduunu tahmin edebilirsiniz.
Grld gibi, ayn ierik, iletiim kuran kiilerin ilikilerinin
trne gre, farkl biimlerde ifade edilebilir. liki iinde bulunan
kiiler, iletiim yoluyla, durumlarn srekli olarak karlkl tanmlarlar;
bu tanmlamada hemfikir olduklar srece, iletiimde aksaklk
olmaz. Kiilerin birbirlerini tanmlamalarnda farkllk bagsterdii
anda, iletiimde aksaklklar balar.
Bir renci hocasna, --Sen okula gidecek misin?-- diye sorarsa,
kendisini hocasna ya eit ya da ondan stn grd izlenimini verir:
Bu tr bir iliki, hem aydnn hem de halkn paylat Trk kltr
deerlerine ters der. Bu ilikiye hocann tepkide bulunmas
beklenir; rencinin --terbiyesiz-- --mnasebetsiz-- ya da --saygsz-- olduu
dnlr. Bu renci, --Hocann okula gidip gitmeyeceini
renmek istedim; soru sormak su mu?-- gibi bir savunmayla iin
iinden kamaz. nk, iledii su, ierik dzeyinde deildir, iliki
dzeyindedir.
Yukardaki rnekte de grld gibi, iletiim iindeki taraflar
devam etti:
--Vay ocag batas vay... Vay goca drz vay... Baban olacak
hergle ne ediyo?---Eyidir emice.---Yusuf emicen ne ediyo? O goca deyysten bir haber var m?---Eyidir emice. Selam etti.-Bizim hemeri, kylden bir delikanl grdne sevinli, boyuna
glyor.
--Vay eek zpas vay... Len deve gadar olmusun be... kih kih
kih... Maallah maallah... Heh heh he... rait dayn ne ediyo? O eolu
eek de iyi ya... Heh heh he...---Eyidir emice. Mahsus selamleri var.---Eleykm selam. Kih kih kih... Vay goca herf vay. Len elimde
bydn, uncacktn be. Daha ne var ne yoh be? Koye varanda o
drz bubana syle, severim o deyusu, dooru bana gelsin. Hemi?---Bastne emice.---Pek memnun oldum. Hatrm sayp geldiniz dimek. Eferim len
goca gavat. Memi ne ediyo, Memi... Goca daldaban. O herhut da
eyi ya...---Eyidir Allah sayesinde.---Eyi ossun drz...-Bizim hemeri kyden gelen delikanlnn srtn okuyor.
--Hele u alaa bah...-Yalcas, --Bize gayri misade emice,-- dedi. --Biz bi de gayfeye gidek.
Hemeriler var, hal hatr sorak.---Oldu mu ya... rahat bi zamanda gelin.---Bu olana bi i araydydk. Bildiin bi i var m, emice?---Bu ay gadar herf imdiyecek boda m gezdi yatt?---Hapisten dneyin ht emice.---Heleee... Gemi olsun. Vah vah... Dama niye girdiydi?---Cinayet.---Nams ii mi?---Yoh...---Besbelli kot bi ey.-Delikanlya sordu:
--Bi irezillik iten mi yoksa?---Deil emice.-Bizim hemireler haysiyetlerine pek dkndrler, kendilerine
ar sz syletmezler. Namus bir, haysiyet ii iki. Bizim kylerde
hrszlktan, ekiyalktan sulanan hi grlmemitir. Delikanl cinayeti
anlatt:
--Gayfede kahat oynuyorduk. Herifin biri oyunda sd.---Sd m?---Hee, sd.---Ne diyerek sd?---oh ar sd emice.---Ne didi canm?---Huzurunda haya iderim emice.-Yals sze kart:
--Buna 'Len' dimi.-Bahvan hemerimin yz kzgnlktan pancar gibi kzard:
--Nee? Len, sana nasl len dir? Yaban, sen de ses itmedin mi?---Etmem olur mu?---Temizledin mi?---Ba vurdum ya, lmemi yaraland.---Temizleseydin. Eferm len. Eyi etmisin.---Emice bu olana bi i var m?---imcik mi? Bi soruturalm Yarntesi bi uran hele.---Olur emice.---Dimek sana Len didi ha?---Bize misade emice.---Gle gle... Pek memnun oldum. Eferim len goca eek, ayu gadar
olmusun be... Kih kih kih... Vay goca zpa vay. Ne abh geti zaman
heyy... t en gadard be... Buban olcak drzye selam et. Memi
emicen gavatna da, rat dayn olacak deyyusa da selam.---Bastne emice. Hadi Allaha emanet ol.---Gle gle...-Onlar gittikten sonra bahvan hemerim bana, --Ne are temizleyememi...--
dedi.
Siz kelimelerin szlkteki anlamna bakmayn. Kelimelere verdiimiz
anlam, bizim niyetimize gre deiir. Sergilerde, resimden
ok iyi anlayanlarn:
--Vay eeolu eek, amma da yapm!...-- diye ressamlar
deerlendirdiklerini ok duymusunuzdur.-- (Nesin, 1968a).
Bu hikaye, birka ynden incelenmeye deer. Kltrn zellii
asndan hikaye deerlendirildiinde, gelenekseI kltrn bir --iliki-kltr olduunu ve bireylerin ve onlarn davranlarnn anlamnn,
kiisel ilikilerden kaynakland grlr. letiim asndan
deerlendirildiinde, iliki ve ierik dzeylerini aka grmek
mmkndr; ilikinin tr ieriin, yani kullanlan kelimelerin, anlamn
tanmlar.
Grld gibi, --Kim, kiminle, nerede, nasl konumaldr?-- konusunda
uyulmas gereken kat kurallar bulunmaktadr. Bu kurallar
her toplumda vardr, ancak baz toplumlarda bireye biraz daha zgrlk
ve farkl olma olana verilir, baz toplumlarda ise kurallar
katdr, bireyler arasnda bir farkllamaya olanak vermez. Bu toplumsal
kurallardan dolay, bazlar --kstah--, bazlar --kendine gvenli--,
bazlar --psrk-- olarak adlandrlr.
Kendinden sosyal mevki ve ya bakmndan stn olan biriyle,
sanki ona eitmi ya da stnm gibi konuanlara --kstah--, --haddini
bilmez--, bunun tam tersini yapanlara da --ezik-- ya da --psrk-denir. Kendini ezdirmeden, karsndaki kiiye gerek deerini vererek
iletiim kurabilen kimse ise, --kendine gveni olan kii-- diye nitelenir.
Bizim toplum iin --kstah-- olan bir kii, baka bir toplumda
--kendine gveni olan kii' olarak deerlendirilebilir. Baka bir toplumda
--psrk-- bir kiinin davran olarak deerlendirilen bir davransa,
toplumumuzda --saygl bir davran-- olarak nitelendirilebilir.
Bir kiinin iletiimine bakarak, bu tr kararlar verebilmesi, toplumda
herkes tarafndan deiik derecelerde paylalan ortak sosyal
ve kltrel deerler sayesinde olur.
letiimin iinde olutuu ortamn sosyal zellikleri
letiim nerede yer alyor? ki kiinin birbirine yakn bulunabilecei
samimi bir sosyal ortam m sz konusudur, yoksa belirlenmi kurallar
olan resmi bir ortam m? Her iletiim belirli bir sosyal ortam iinde
yer alr ve bu ortamla ilgili birok sosyal norm, deer ve beklentiler
vardr. Bu sosyal normlarn, deerlerin ve beklentilerin, ou kere
kii farknda deildir, ne var ki, gelen mesajlar bu norm ve beklentiler
erevesi iinde yorumlanr. Bir baka deyile; bir mesaj yorumlarken
mutlaka o mesajn iinde olutuu sosyal ortam hesaba katlr.
--Bayram deil, seyran deil, enitem beni niye pt?-- diyen baldz,
ortam uygun olsayd, bu pckten kukulanmayacan belirtmektedir.-inde bulunulan sosyal ortamn uyard beklentiler, iletiimde
bir aksakla yol amazsa, farkedilemez. retmen snfta ark sylemeye
ya da sanat sahnede ders vermeye kalkarsa, snfta retme,
sahnede elendirme beklentilerinin farkna varlr. Bu beklentiler,
konuan ve dinleyen arasnda ortaksa, ortaya kan aksaklklar
kolayca giderilir. Konuanlarn sosyal ortamdan beklentileri farklysa
ve onlar bu deiik beklentilerinin farknda deillerse, ite o zaman,
temel iletiim aksaklklar ortaya kar. Bu tr iletiim aksaklklarnn
kaynan bulmak ve iletiimi verimli bir zemine oturtmak zordur.
bizim gibi akn akn bir oraya bir buraya gidip geliyorlar. Resim
sergisindeymi gibiyiz. Mteriler bu ar, ciddi havay bozmamak
iin birbirlerinin kulaklarna fsldyorlar. Bu derin sessizlii ara sra,
kasadaki kzla olann akalar, sevimli kahkahalar bozuyor.
Mterilerden orta yal bir erkek, etrafndakilere duyurmak isteyerek,
--Acaba sat yaplyor mu?...-- diye soruyor.
Yalca bir kadn, --Galiba fi alnacak...-- diyor.
Bir gen hanm soruyor:
--Fi mi, nerden alnacak?---Herhalde Umum Mdrlkten...-Artk herkes bir ey sylyor.
--Evvela muhtarlktan temiz kad getireceksiniz.---Temiz kad deil teyze... yi hal kad. Yani Demokrat Partiye
kaytl msnz? Yoksa bir sabkan filan var m diye...---Arkada, vatandalar arasna nifak sokma... Basma ile partinin
ne alverii var?---Amma da yaptn birader, sen hi gazete okumuyor musun? Boyuna
basna bask yaplyor diye...---O basma baka, bu basma baka.---Kmr tevzi messesinden beyannamesi olana, burada istediini
veriyorlar.---Kmr tevziinle bunun imdi mnasebeti var m?---Var tabii... Kmr de hkmatn, pazen de, Amerikan bezi de...---Ben ocua pabu alacaktm.---Pabu da hkmatn...---Canm, imdi hkmat ne kartryorsun?---Kartrrm elbet...---Kartrrsn, ama ben seni imdi gider, bu adam ajanstr diyerek
polise ihbar ederim. Adli tptan rapor alnca, akln bana gelir.---Nfus kadnz yannzda m?---Hayr...---Nfus kadnzla alt vesikalk resminiz yoksa vermiyorlar.---ofrlk ehliyeti olmaz m?-Baktm olacak gibi deil... Kahvesini itikten sonra solumdaki tezgahtarla
tatl bir muhabbete dalan adama yanatm.
--ocuklara pijama yapacaz.---yi, paalarn biraz ksa yapn... Zaten bu sene ksa moda...-Bizi beklemekten sinirleniyor:
--Baym, insan oyalamayn, bu kadar millet al veri edecek...
Hangisini istiyorsanz syleyin!-aresiz bay tezgahtarn kendisinin beenip de ilk kard siyah
pazenden be metre kestiriyoruz. Baka yerde --gle gle kullann!-diye kuma keserler ya, bizim Yerli Mallarn ba tezgahtar sanki iki
parman azmza sokmu gibi, kuma kzgnlkla --carrrt!...-- diye
yrtyor. Bize kat uzatyor.
--Karya!...-Kars pembe kada bir mhr vuruyor. Yandakine!... Yandaki
damgalyor. Bir hanm pembe kad ikiye paralyor, bir paray bize
uzatyor. Veznedeki bayana o kat parasn gtryoruz.
--Saat l2 oldu, paydos,-- diyor. --leden sonra.---Aman bayan, taa Rami'den geldik.-Cevap bile vermiyor. oluu ocuu otobse bindirip gnderiyorum.
Saat ikide kapda kuyruk oluyoruz.
Sram gelince, pembe kat parasn kesiyor, bayana uzatyoruz:
--On lira altm be kuru...-On iki buuk lira veriyorum.
--Bozuk verin!...---Bozuk yok...---Bozdurun efendim, buras sarraf dkkan deil...-Maazadan ktm. Ttnc bozmaz. Gazeteci bozmaz. 90 kuruluk
bir ukulata aldm, bozdular. Kasiyer hanma paray verdim. Bir
pusula uzatt. Tekrar damgaladlar. Damgal pusulay baka birine
verdim, paketi verdiler.
Kapdan karken, maaza memurlarndan soba bandaki:
--Buradan ucuza alp, gtrp karaborsada satyorlar,-- diyordu.
--Bu halka iyilik yaramaz zati... Ben hkmetin yerinde olsam...-Kapdan ktm iin, lafnn gerisini duyamadm.
Eve geldim. oluk ocuk sevinle paketi atlar. alacak ey... Bizim
paket bakasnnkiyle karmam m? Be metre pazen yerine,
metre tlbent almz...-- (Nesin, 1968b).
Yukardaki hikayeyi, 2. Blmn banda verilen --Etkileim inde
Benlik ve Dierinin Tanm-- bal altnda tanmlanan --kabullenme--,
-Neelendirecek.
-Gururlandracak.
-Sulu hissettirecek.
-zecek.
-Korkutacak.
5. Onun arkadalar konusunda neler dnyorsunuz? Ayn arkadalara
m sahipsiniz, yoksa onun ve sizin kendi arkadalarnz m
var? Ortak arkadalarn kskanr msnz? Sizin arkadalarnz konusunda
onun duygularnn ne olduunu biliyor musunuz?
6. Yorucu bir gn geirdiinizi ve eve gidip dinlenmeye can attnz
varsayn. Ama bir yere gitmek iin daha nceden sz verdiinizi,
o size hatrlatyor. Ya da, kendi banza kalmak, dinlenmek isterken,
srekli aka yapma ve sizi rahat brakmama gibi bir huyu olduunu
dnn. Bu tr atmalar nasl zerdiniz? Bir orta yol
bulmaya m alrdnz? Kavga m ederdiniz? Yoksa sizin grnz
kabul etmesi iin onu inandrmaya m alrdnz? Aranzda kan
atmalar ele al tarznzdan honut musunuz?
7. Onun yaamnn temel amacn ve nem verdii ilgilerini biliyor
musunuz? Bu amalar ve ilgiler konusunda duygularnz ne? Sizin
temel amacnz ve ilgilerinizle bunlar uyuuyor mu? Eer uyumuyorsa,
onun sizin ama ve ilgilerinizi kabul etmesini ister misiniz?
8. Hounuza giden ynlerini biliyor musunuz? En gl ynlerinin
farknda msnz? Bu konuda dndklerinizi onunla paylatnz m?
9. Bir gece sizi uyandrarak sizinle konumak istediini dnn.
Ne yapardnz? --Peki, konualm!-- m derdiniz, yoksa, --Sabaha kadar
bekleyemez misin? Sabah konusak olmaz m?-- diye ertelemek
mi isterdiniz? Siz onu uyandrsaydnz, acaba o size nasl davranrd?
10. Onunla olan ilikinizden tr, kendi kendinizden uzaklam
olduunuzu hissettiiniz anlar oldu mu? Sizinle olan ilikisinden
tr, onun kendi kendinden uzaklam olduunu hissettiini
dndnz oldu mu?
Yukardaki sorulara verdiiniz cevaplar bir gzden geirin. Sorulara
itenlikle cevap verdiinizden emin misiniz? Bu cevaplar sizin
iin nemli olan kimseyle paylamak ister misiniz? Yoksa, bu cevaplarn
onun tarafndan renilmesinden rahatsz m olursunuz?
sterseniz cevaplarnz saklayn ve kitabn deiik blmlerini
okuduktan sonra yeniden gzden geirin. letiimle ilgili yeni kavramlar
rendike, bu kavramlarn sizin ilikiniz iinde ne anlama
geldiklerini verdiiniz cevaplardan anlayabilirsiniz.
:::::::::::::::::
4
letiim ve Alglama
Ahlakn Tarifi
veya evrenin zellii (konut, iyeri, okul, tren yeri gibi), konumalar
farknda olunsa da olunmasa da etkiler.
letiim ortamnn, bir de sosyo-kltrel yn vardr. Sosyo-kltrel
ynyle iletiim ortamna bakldnda, toplum yaamnda
nemli olan deerler asndan, kiilerin nasl bir ereve iinde iliki
kurduklaryla ilgilenilir. rnein, bir erkek, yakn olan bir kimsenin
karsyla konuurken, ona ou kez, --yenge-- der. Bu konuma biimi,
toplum deerlerinin etkisi altnda oluur. Ayrca, konuulan kimsenin
ya, meslei, renim dzeyi de, onunla nasl konuulacan
belirler. Kitabn ikinci ksmnda sosyo-kltrel ortamn iletiim davrann
lkemizde nasl etkilediini gsteren rnekler verilmitir.
TEMEL LETM SRELER
Kod: Mesajn iaret haline dnmesinde kullanlan simgeler ve bunlar
arasndaki ilikileri dzenleyen kurallarn tmne --kod-- ad verilir.
Bu anlamda, insan dilleri birer koddur.
u anda bu kitab Trke kodunu kullanarak yazyorum. Kitab
baka bir dille yazsaydm, farkl bir kod kullanm olacaktm. Karlkl
konuurken ayn anda deiik trden kodlar kullanlr: Kullanlan
dil bu kodlardan ancak biridir. Yz ifadeleri, syleyi tarz, el ve
kollarn hareketleri de, ayr ayr kodlarla aktarlan mesajlardr. Bugne
kadar zerinde en ok allan, incelenen kod dildir. Yz ifadeleri,
ses tonu, kelimeler arasndaki sessizlikler, el kol hareketleri
de, kiiler aras iletiimde kullanlan kodlar olarak, gnmzde inceleme
alanna girmeye balamtr.
Kodlama: Mesajn ieriinin kod simgelerine dntrlmesine --kodlama-denir. Belirli bir niyet ya da duygunun, deiik kodlarla ifade
edilebileceini yukarda belirtmitik. rnein, kzgnlk duygusu,
kullanlan kelimelerle (--yle yapma, beni sinirlendiriyorsun!-- gibi
szlk anlam kzgnlk ifade eden kelimelerle), syleyi tarzyla (yani
kelimelerin szlk anlam kzgnlk belirtmedii halde: --Hemen
gitsem iyi olacak!-- gibi bir ifade biimiyle kzgnlmz belirterek),
ya da yz ifadesiyle (ka yukar kaldrp, dik dik bakarken, soluu
hrtl bir sesle dar brakarak) belirtilebilir.
Kod ama: Kodlanarak gelen mesajn ieriini yeniden elde etmek iin
yaplan zmleme srecine --kod ama-- denir. Kod ama ve yorumlama
birbirlerinden farkl iki ilemdir. Kod ama srecinden sonra yorumlama
balar.
Yorumlama: Yorumlama, yeniden bir deerlendirmeyi gerektirir.
Kod alarak elde edilen mesaj ieriine, o andaki btn ilikiler ve
dier koullar erevesi iinde, yeniden anlam verilmesine --yorumlama-denir.
Baz durumlarda kod alarak elde edilen anlamla, yorumlama
sonucunda elde edilen anlam arasnda, bir fark yoktur. Baz durumlarda
ise, yorumlama sonucunda elde edilen anlam, kod ama dzeyindeki
anlamdan farkldr. Bu tr durumlar herkesin bana gelir:
Kardaki asl sylemek istediinden farkl bir ey syler, ama biz,
yine de, onun ne demek istediini anlarz.
rnein, faklteden yeni mezun olmu gen bir ziraat mhendisi,
yal bir ziraat teknisyeninin amiri olarak atanmtr. Uzun yllar
Devlet retme iftlikleri'nde grev yapm yal teknisyen, --Siz faklte
bitirmi bir mhendissiniz, tabii ki benden daha iyi bilirsiniz.
kt
4
9
16
ve imek gibi bir hzla yerden ald tula ile adamn kafasna vurdu.
Adam yere yld. Korkun bir ey!---Kocan anszn ne gibi bir ey yle kskan yapt?-Omuzlarn silkti. --Syledim ya, erkekler komik.---Hoakal,-- deyip ktm, kede kocasyla karlatm.
--Merhaba,-- dedim. --nsanlarn kafalarn krmaya baladn
duydum.-Glmeye balad. --Anlald, karmla konutun. ok anslydm.
O tula hemen elime geldi. Yoksa bir dn: Cebimde bin be yz
ruble vard ve karm elmas kpelerini takmt.---Seni soymak istediini mi zannettin?---Karanlk bir kede adamn biri sana yanayor. Daha ne beklersin?-akn, ondan ayrldm ve yrumeye devam ettim.
--Sana bugn yetimek imkansz,-- diye bir ses duyup dndm
baktm ve haftadr grmediim bir arkadam grdm --Aman
Tanrm, senin bana ne geldi?-Hafife glmsedi. --Birtakm delilerin babo dolatndan haberin
var m? hafta nce biri bana saldrd. Hastaneden bugn ktm.-Ani bir ilgiyle sordum: -- hafta nce mi? Alanda m duruyordun?---Evet. ok sama bir ey. Alanda oturuyordum, canm ok sigara
imek istiyordu. Kibrit yok. On dakika filan sonra, bir bey yannda
yal bir kadnla sigara ierek geiyordu. Yanna gittim, koluna dokundum
ve en kibar tavrmla; --Ateinizi verebilir misiniz?-- diye sordum.
Sonra ne oldu dnebiliyor musun? Deli yere eildi, bir eyi
kapt, bir dakika sonra ben kafam kanar halde, kendimden gemi,
yerde yatyordum. Herhalde gazetede okudun?--`
Ona baktm ve itenlikle sordum: --Gerekten bir deliyle karlatna
inanyor musun?---Eminim.-Bir saat sonra kent gazetesinin eski saylarn merakla kartryordum.
En sonunda aradm buldum, kaza stununda ksa bir not:
kinin etkisi altnda
Dn sabah, alann bekileri, bir bankn zerinde kimliinden iyi bir
aileden olduu anlalan bir gen adam bulmutur. Ar ikili olmann
sonucunda, yere dp kafasn yakndaki tulaya vurarak yaraladna
inanlmaktadr. Haar gencin ana-babasnn znts derin olmal.-(Averchenko, 1966.)
SZN KISASI
Konuurken ve dinlerken her ey o denli hzl olur ki, konumann
ve dinlemenin temelinde yatan fizyolojik ve psikolojik srelerin farkna
varlamaz. Bir ey sylemek iin azn ald an dnn: Bu
noktaya gelmeden nce, algsal btn ilemlerin yaplarak iinde bulunulan
ortamn anlamlandrlmas ve neyin syleneceinin --bilinmesi-gerekir. Bir baka deyile, alglama erevesi iinde, nemli
olan (teknik alglama terimi ile --ekli--) bulup karmak gerekiyor.
Sinir sisteminde olumu bu mesaj dil, dudak, damak, grtlak ve cierlerde
uygulanan Trke dil kurallaryla syleniyor (teknik terimiyle
kodlanyor--). Buna ek olarak, konuan, kardaki kiinin hal
ve tavrlarna bakarak, nasl anlaldn srekli denetleme durumundadr.
Dinleyenin ii de konuannki kadar karmaktr: Kulaa, hava
titreimleri halinde gelen fiziksel uyarclar, sinirsel titreimler
biiminde beyne ular. Beyin, dinleyenin alglama erevesi iinde
anlamlandrarak yorumlar. Yorumlanan mesajla, gnderilen ilk mesaj,
ou kez birbirinden farkldr; nk araya birok fiziksel, fizyolojik
ve psikolojik etken girer.
Bu kadar deikenin iin iine girdii iletiim srecinde, kiilerin
birbirleriyle anlaabilmeleri alacak bir baar olarak grnyor.
Bu karmak srecin rn olan iletiim, zd kadar getirdii sorunlarla
da gnlk yaamn byk bir blmn doldurarak srp
gider. Bu sorunlar, kiiler arasndaki anlay, yorumlay ve duyu
farknn doal ve kanlmaz olduunu kabullenmeden doan hogryle
byk lde giderilebilir.
:::::::::::::::::
5
letiim Benimle Balar:
Kendini Tanma
Benim iin ok nemli bir karar devresinde, hangi ynde karar vereceimi
bilemez durumdayken, William Schutz'un Here Comes Everybody
adl yazsn okudum. Schutz'un bu makalesinden aaya aldm
ksm, belirli bir ynde karar vermeme yardm etti! Mevcut iki
alternatif karardan her birini --sanki kesinlemi bir karar olarak-dnerek, her bir alternatife bedenimin nasl tepkide bulunduunu
gzledim. Bu deneyimden sonra duygu ve dncelerimi bedenimin
nasl ifade ettiine daha ok dikkat etmeye baladm.
--... Her dnce, her jest, kas gerginlii, duygu, midenin gaz yapmas,
burunu kama, sa kartrma, hmlayarak melodi mrldanma,
dil srmesi, ba armas gibi her eyin u anda olup bitenlerle anlaml
bir ilikisi vardr.
Eer bedenimin bana sylediklerini anlarsam, en derin duygularm
bilirim ve ne yapacama o zaman karar verebilirim... Kendimi tam
anlamyla tanyorsam, yaamm kendim ynetebilirim. Bu bilin olmadan,
ou kez d etkenler tarafndan ynetiliyorum... Verimsiz,
zc, kark bir zihinle ve istemediim bir biimde...-- (Amerikal
klinik psikolog Schutz, 1975.)
nsan kendini tanmaz m? Bu blmn baln okuduunuzda,
aklnza gelen ilk soru bu olabilir. Evet, insan kendi bedeninin farkndadr,
fakat bu olduka btnsel bir farknda olutur. inde bulunulan
durumla ilgili olarak, bedenin eitli blmlerinin gergin ya
da gevek olduu, elin titreyip titremedii, kalbin hzl ya da yava
att ou kez pek farkedilmez. Bu, bedensel belirtilerin farknda
olunsa bile, iinde bulunulan durumla hissedilen duygular arasndaki
iliki zerinde pek durulmaz.
Her ekyann az ok, bir iki seveni bulunur. Hi deilse yakn hsmlar
sever. Zengo'yu bir tek kii, z kardei bile sevmiyordu. Onun
iin, bir an nce aslmasn en isteyenler, kendi kylleri, yakn
hsmlaryd.
En azgn, en azl ekiyann bile, uydurma da olsa birka iyilii
anlatlr, ekiyann en canavar bile masallatrlr. --Zengini soyar,
yoksula verir,-- derler. --ksz kzlara dn dernek yapar,-- derler.
Ne de olsa bir iyiliini sylerler. Zengo iin hi kimse iyi bir ey
sylemiyordu. Bu Zengo, ocukluundan beri canavard. Adam ldrmekten,
ama hi yoktan cana kymaktan zevk alyordu. ldrecei
adamn zengin ya da yoksul, kadn ya da erkek, yal ya da gen olmas
onun iin hi nemli deildi. Yllarca dalarda bir bana gezmiti.
Yanna kimse sokulamazd ki onunla arkada olsun.
Yakaland zaman stnde be liraya yakn bozuk para kmt.
Oysa ldrd her adamdan onar lira alm olsayd, ceplerinin altnla
dolu olmas gerekirdi. Paras yoktu. nk para iin adam
ldrmyordu. O, ldrmek iin ldryordu. Belki de btn insanlar
ldrp, bu koca yeryznde bir bana rahata yaamak istiyordu.
Daha dorusu niin adam ldrd belli deildi, bunu, belki
kendisi de bilmiyordu.
ocukluunda yakalad tavuklarn ban dileriyle koparrm.
Sonra kedilerin gzlerini oymaya, kpeklerin karnn demeye balam.
Daa ilk k, evliliinin ilk gecesi olmu. Zengo, kynn en
zengini. Yalnz kendi kynn deil, btn bura kylerinin en zengini.
Byle olduu iin de ok gzel bir kzla evlendi. Kzn babasna
yz koyunluk bir sryle yz de altn verdi. Kz ald. Kz, gerdee
girecekleri geceye kadar Zengo'nun yzn grmemiti. lk o
gece grd. Grmesiyle de bir lk atp, iki elini yzne kapayarak
kamas bir oldu. Ama kaacak yer yoktu. Zengo, kapy tutmutu.
Kz iki avucu yzne kapal, lk la duvara srtn verip keye
bzld. Parmaklarnn arasndan Zengo'ya bakp l basyordu.
Zengo'yu grp de korkmamak olanakszd. Boyu iki metreyi aknd.
Elleri krek kadar iriydi. Ya hele yz... Doduu zaman, katr
bal bir ocuk dodu diye btn kyl armt. Bu ba, yalnz katr
bana da benzemiyordu. Biraz katr, biraz domuz, biraz manda... alas
bir ba. Btn hayvanlara benziyor, yalnz insana benzemiyordu.
Anasnn bu ocua bir aydan gebe kaldn syleyenler bile vard.
Zengo bydke daha korkunlat. Tepegzl, fincan iriliindeki
iki gznn biri alnnda, biri de yan aadayd. ri burnu, suratna
saplanm bir ban sap gibi duruyordu. Yanpiri, kocaman az
vard. i pirzola gibi alt duda sarkk, iri dileri de grnrd.
Btn yz kllarla kaplyd.
Gzel gelin, Zengo'yu byle grnce korkudan titreyerek keye
bzld. ki eliyle yzn kapad. Parmaklarnn arasndan Zengo'ya
baktka l basyordu. Zengo glmsemeye alt. Ama beceremedi.
nk, nasl glndn hi bilmiyordu. Geline doru,
ellerini aarak yrd. Maksad geline glmsemek, --Korkma, korkma
benden,-- diye ona yalvarmakt.
Ona yalvaracak, insan olduunu syleyecek, --Barma, istersen
vazgeelim. Yarn sabah babann evine git!...-- diyecekti.
Ama gelin, bunu anlayamad. Zengo'nun ellerini ap zerine
ne ya da arkaya dm m?(...)
Soluk alnz kontrol ederken byk bir olaslkla grtlak
ve boyun ksmnzn farkna vardnz. Grtlanz rahat m,
yoksa srekli yutkunma duygusu veren bir yumak m var orada?(...)
Boynunuz nasl?(...) Boynunuzun banzn arln
tadn hissedebiliyor musunuz?(...) Belki de banz yava
yava bir yandan br yana hafife kprdatarak boynunuzdaki
kaslarn farkna daha abuk varabilirsiniz.(...) Boynunuz ve
omuzlarnzda bir gerginlik hissedebiliyor musunuz?(...)
imdi yznze geelim. Yznzde ne gibi bir ifade tayorsunuz?(...)
Yznzn kaslar gergin mi, yoksa rahat ve
gevemi bir durumda m? Hangi kaslar? Aznz, kanz, eneniz,
akaklarnz?(...) Dikkatinizi yznzn bu ksmlar
zerinde toplayn ve farkna varmaya an.(...)
imdi yolculuunuz ieriye doru yneliyor. Zihninizde
ne olup bittiini gzleyin.(...) Sakin ve karanlk m, yoksa baz
olaylar oluyor mu?(...) Ne gibi olaylar?(...) Zihninizden geenler
ho mu?(...) Yoksa sizi rahatsz eden eyler var m?(...)
Aadan yukarya btn vcudunuzu gezmi ve gzlemi
durumdasnz.
imdi vcudunuzu bir btn olarak hissetmeye aln.(...)
Yeni baz eylerin farkna vardnz hissediyor musunuz?(...)
Dikkatinizi imdi eken baz blmler var m?(...)
Buralardan ne gibi duyumlar aldnzn farkna varmaya
aln.(...)
imdi vcudunuzun bir baka nemli yerine dikkatinizi evirelim.
zntl veya mutlu olduunuz ya da korktuunuz
zamanlarda, vcudunuzun belli bir blgesinde, duygularn
bedensel belirtilerini hissedersiniz. (Baz kimselerde bu karn,
baz kimselerde grtlak, daha bakalarnda ise gs olabilir.
Herkese gre deien bu blge, belirgin ya da belirsiz her insanda
vardr.) Bir sre bu noktay bulmaya an.(...) imdi
oras nasl hissediyor?(...) --imdi naslm, imdi ne hissediyorum?-sorusunu sorduunuzda ne oluyor, onu gzlemeye aln.(...)
imdi de, son zamanlarda sizin cannz skan bir kiisel sorununuzu
dnn ve bunu dnrken o duyarl yerde ne
olup bittiini gzlemeye aln. Dndnz sorunun, bugn
yaamnzda nemli bir yeri omas gerekir.(...) Bu sorunu
btn arlyla, duygularyla bir noktada hissedebiliyor musunuz?(...)
Bu duyguyu tmyle yaamaya aln, deitirmeye
kalkmayn.(...) Eer siz dikkatinizi verince duygunuz deiiyorsa,
brakn deisin, siz sadece olup bitenleri gzleyin.(...)
Olup bitenlerle birlikte seyahat edin, onlar ynlendirmeden
beraber olun.(...) Duygularnzda imdi yeni bir ey kefettiniz mi?
Bir fark var m?(...) Bu farkn ne olduunu hissedebiliyor musunuz?(...)
imdi kendinizi serbest brakn ve zihniniz sizi nereye gtrrse
oraya gidin.(...) ki dakika kadar, gzleriniz kapalyken
zihninizi serbest brakn, aklnza ne gelirse onu gzleyin.
Bu iki dakikann sonunda yava yava gzlerinizi an.
Sonu
dndnz m?
() u andaki benliinizle, ideal benliiniz arasndaki fark sizi
memnun etti mi, yoksa rahatsz m oldunuz?
(d) Size verilen aklamada, aralarnda sadece 2 basamak fark
bulunan ifadeleri kaydetmeniz istendi. Acaba niin aralarnda
bir basamak fark olan ifadeler zerinde dnmeniz istenmedi?
(e) Zamannz ve isteiniz varsa, sizin yaptnz ilemleri bir
baka arkadanza kendisi iin yaptrabilir ve aranzda ne gibi
benzerlik ve farkllklar bulunduunu tartabilirsiniz.
10. Bu altrmann ilgin bir uygulamas da, sizi iyi tanyan bir
yaknnza bu kartlar, sizi grd biimde gruplatmaktr. Bu
yolla sizin grnen benliinizi alglaynzla, arkadanzn
alglay arasnda bir karlatrma yapma olana doar. Arkadanzn
sizi hangi ynlerden farkl grdn birlikte tartabilmeniz
size kendinizi tanmada yeni pencereler aabilir...
Kartlara Yazlacak fadeler
1: Birisiyle konuurken kendimi rahatsz hissederim.
2. Dnce ve duygularm kendime saklar, karmdakine sylemem.
3. Rekabetten holanan bir insanm.
4. Kendimden baarlmas kolay olmayan zor eyler isterim.
5. Yapm olduum eylerden ou kez pimanlk duyarm.
6. ncindiim, krldm duygusuna sk sk kaplrm.
7. Cinsel gcm hakknda kukularm var.
8. Kar cinsle ok benzer ynlerim var.
9. Bakalaryla olduka scak ilikileri olan bir insanm.
10. Pek konumayan, ie kapank bir insanm.
11. Kendi yaammdan kendim sorumluyum.
12. Sorumluluk duygusu gl olan bir insanm.
13. Gelecekle ilgili hibir umudum yok.
14. Dier insanlarn deer llerine ve normlarna uyarak yaarm.
15. Hemen hemen btn sosyal deer ve normlar kabul edebilirim.
16. Kendime ait yalnz birka deer ve normum var.
17. Cinsel arzularm kontrol etmekte glk ekerim.
18. Saldrganlk duygularm kontrol etmek benim iin zordur.
19. Kendimi kontrol etmek benim iin bir sorun deildir.
Ben...
Fakat, inanmayn bana,
Ltfen!..
...
Her ey dta dzgn ve cilal,
Hi ypranmayan, her zaman saklayan
O maske!..
Altta ne gven, ne de rahatlk...
Altta,
Karklk, korku ve yalnzlk iinde bocalayan
Gerek ben!..
Ama saklarm bu gerei savunuculukla...
Kimsenin bilmesini istemem...
Zayf taraflarm dndke,
Titrer ve sararrm...
Ya bakalar grrse i dnyam...
Gerek ben ve yalnzlm!
te,
Maskelerimi onun iin takarm...
...
Onun iin, arkalarna saklanacak
Maskeler yaratrm...
Onlar,
Gsterite kullanabileceim
Parlatlm yzlerim.
Beni korur, bakan gzlerden...
Beni olduum gibi kabul edecek,
Sevecek
Baklar bulamazsam,
Solacak kuruyacak gerek ben...
Ve,
Ben bunu biliyorum.
Beni kendi maskelerimden kurtaracak,
Kurduum hapishaneden karacak
Diktiim engellerden aracak,
Beni seven,
Beni anlayan.
Baklar olacak.
Bana,
--Sen deerlisin-- diyecek,
--Maskesizken, daha bir insansn---Daha yakn, daha bir dostsun-Diyecek bir baka
Beni gren bir baka
Muhtacm...
...
Benim yanma sokulman kolay olmayacaktr!..
Uyarrm seni dost!..
Uzun yllar kendini yetersiz hissetmi ben,
Sana kendini kolayca aamayacaktr...
Btn gcmle tutunacam maskelerime,
Ne kadar sokulursan yaknma,
O denli iddetli geri iteceim seni...
Kim olduumu merak ediyor musun?
Hi merak etme...
Ben evrendeki
Her erkek ve kadnm....
Maske takan her insanm.
(eviren D. C.)
Siz hangi tr maskeler takyorsunuz? --Sylemediklerimi itin
aman Tanrm
ilk defa imdi anladm
bu otobsteki herkesin
elbiselerinin altnda
rlplak olduunu
:::::::::::::::::
SZN MASKELERNZ
Toplum yaamnda insann srekli kendisi olmas mmkn deildir
kukusuz. Ancak bu, kiinin srekli olarak maskeli gezmesi gerektii
anlamna gelmez.
imdi yine kendimize dnelim. Siz ne tr maskeler takyor, nasl
bir grnm vererek kendinizi bakalarna sunmak istiyorsunuz? Bu
konuyu irdelemenize yardmc olacak, yol gsterici birka soru ve
yntem sunalm size:
nnzdeki iki gn sresince, gerekten kendinizi deil de, bakalarn
memnun etmek iin yaptnz davranlarn farkna varmaya aln...
Gnlk iletiiminizde ne denli sk maske takyorsunuz?
Bu kadar maske takmaktan honut musunuz? Bunlar hangi koullarda
kullanyorsunuz? Bu davranlarnzdan memnun musunuz?
Maske takmak size (doyum, sknt vb. gibi) ne tr duygular veriyor?
Yukardaki incelemeden sonra bulduunuz sonutan honut musunuz?
Deilseniz acaba ne yapabilirsiniz? Vardnz sonular ve
gzlemlerinizi yakn bir dostunuzla tartrsanz daha fazla bilgi
edinebilirsiniz.
BENLK BLNC TEHDT EDLDNDE
ORTAYA IKABLECEK DAVRANI TRLER
nsan yaamnda yle anlar vardr ki, kendisini mutlaka korumas
gerektiinden, savunucu bir iletiim iine girmesi zorunludur. nk
karda, benliine sayg gstermeyen, kendisini korumazsa onu
ezip geecek olan kiiler vardr. Saldrganln bulunduu byle durumlarda
kii, btn gcyle kendini savunur. Bu durumda kalan
sadece kiinin kendi olmayabilir; yaknlarnn, sevdii kimselerin
zor durumda kaldklarn grd zaman da onlar savunma gereini
duyar.
Saldrgan davran, ister ak bir biimde isterse rtk bir biimde
olsun, iletiimde savunmay dourur. Konuan kii saldrgan
davrannn farknda olmayabilir; ancak onun farknda olmay sonucu
pek deitirmez. nk dinleyen, davranlarn onun farknda
olu ya da olmayna gre deil, kendi i dnyas erevesinde deerlendirir.
rnein, bir kimseye, --Keke bir saat nce gelebilseydin, o zaman
ilerimiz ok kolaylam olurdu!-- dendiinde, bu kii kendini
ge geldiinden dolay zaten sulu hissediyorsa, birdenbire savunuculuu
artacak ve:
(A) --Kabahat sende. Ben nereden bileyim bu iin bu kadar nemli
olduunu. Bana daha nce syleyemez miydin?-- gibi bir cevap verecektir.
Ama sz konusu kii, kendini sulu hissetmiyorsa, o zaman daha
rahat konuabilir ve kendini savunma ihtiyacn o denli hissetmez
ve:
(B) --Yaa, keke gelebilseydim. Neyse, imdi biraz daha hzl alr,
ge gelmemi telafi ederim,-- eklinde cevap verebilecektir.
Bir insan ge geldiinden tr niin kendini sulu hisseder ya
da hissetmez? Bu sorunun cevab, o kiinin benlik anlaynda yatar.
Daha nce de grld gibi, iki dzeyde benlik anlayndan sz
edilebilir: 1. Grnen benlik; 2. deal (yani olmas istenen) benlik.
Grnen benlik dzeyinde kii ge kalma davrann gstermitir. Fakat
ideal benlik dzeyinde --ge kalmak-- istenmeyen bir davrantr. stenmeyen
bu davran, kii benlik kavramnn bir paras olarak rahatlkla
kabul edemez... --Ben szm tutmayan, tembel ve gvenilmez bir adamm-tanmn benlik kavramnn bir paras olarak grmek,
kiiye zor geleceinden, bu davrana baka nedenler arar. Bir
baka deyile, benlik kavramn savunacak, hatay kendinde grecek
yerde, kendisinin dnda arar.
Yukardaki rnekte, --Kabahat sende...-- biiminde konuan kiinin,
zamannda iinin bana gelme konusunda grnen benliiyle,
ideal benlii arasnda bir boluk, bir eliki vardr. Ruhsal gerginliklerin
birou gerek ve ideal benlik arasndaki bu elikiden kaynaklanr.
Belirli bir konuda bireyin yaptyla, yapmak istedii ayn deilse,
bu konuyla ilikili olarak savunucu davran daha sk ortaya
kar. Grnen benlikle, ideal benlik arasndaki elikilerden doan
bu boluklara, duyarllk noktalar ad verilir. Yukarda verilen rnekte,
(A) bireyi iin ge kalma davran bir duyarllk noktas oluturduu
halde, (B) bireyi iin byle bir ey sz konusu deildir.
Duyarllk noktalar sz konusu olunca, kiiler psikolojik savunmaya
geerler. Psikolojik savunma, kendilik anlayn olduu gibi srdrebilmek
iin, d dnyay biraz deitirerek davran akla yakn gsterebilme
abasdr. Davrann akla yatkn gsterebilme abas iinde olan
kii, gerekleri saptrr; bylece, --arptlm-- dnyada grnen eyler
ile, kiinin ideal benlii tutarl gzkr.
Psikolojik savunma mekanizmalarna gemeden u noktay ksaca
belirtmekte yarar var: Savunucu olmak her zaman zararl ve kt
deildir. Savunma, ruhsal salk asndan bazen gerekli ve yararl
bir davrantr. Fakat savunma, kendini sk gsteren bir davran haline
gelir ve ar derecelere ularsa, sosyal ilikileri gereki bir zeminde
srdrmeyi engeller ve uyumsuz bir davran kayna haline gelir.
PSKOLOJK SAVUNMA MEKANZMALARI
Manta brme: Kii, manta uygun, ama, gerekte var olmayan
nedenler bularak kendilik kavramn korur, gerekler karsnda
incinmesini nler.
rnein, kopya eken bir renci, kopya ekme davranyla ilgili
bir sr neden bulur: Snavdaki sorular o kadar zordur ki, eer kopya
ekilmese kimse iyi not alamaz... retmenler de renciyken
kopya ekmilerdir, vb.
Telafi (Giderim): nsann kendi eksikliini gidermek amacyla
kulland bir savunma mekanizmasdr. Kii yetersiz olduu bir
burada bizimle kalayd olumuz-- diyorlar!-Olu : --Ama baba, Vural' rnek gstererek bana engel olmanz
aklma yatmyor. Ayrca, Trkiye'de i hayatnn gelimesini istiyorum.
Trkiye iyi i adam karamad iin, yabanclar i alanlarn
kapyor. Ayrca i hayatndan zevk alyorum. Geen yaz Abidin Amca'nn
yannda alrken bunu ne kadar sevdiimi anladm.-Baba : --Abidin Bey'in babas zenginmi, sermaye vermi oluna.
Benim sana verecek bir eyim yok. Ben sana ancak t verebilirim,
yol gsterebilirim. Sen gel benim szm dinle. Sonraki pimanlk
fayda etmez. Sen tp fakltesine gir ve doktor ol, yavrum. Babann szn
dinle. Biliyorsun, ben her zaman senin iyiliini isterim.-Olu : --Babacm, ben senden para istemiyorum ki!.. Ben iyi bir
i yneticisi olduktan sonra zamanla kendi iimi kurarm. Kusura
bakmayn ama, ben tp fakltesine gitmeyeceim. Bu meslekte yaayacak
olan benim, siz deilsiniz... Bana yle geliyor ki, --Olum doktor-demek iin, beni istemediim bir meslee itmeye alyorsunuz.-Baba : --Sana tatl sz yaramyor galiba!.. Kaln kafal!.. Eek herif!..
Yazklar olsun sana verdiim emeklere. Ben senin iyiliini dnyorum.
Sen kalkm burada bir de bana kar geliyorsun. Git, defol
karmdan. Ne halt edersen et. Bir daha bana gelip hibir konuda akl
danma... Anlald m? Git, gzm grmesin seni!-Delikanl darya karken, kapy sert bir ekilde kapatr.
Ayn kiiler soruna ynelik bir tutum iinde konutuklarnda ortaya
farkl bir iletiim kar:
Baba : --Olum, biliyorsun ben bir memurum. Sizleri okutmak
iin annen ve ben birok fedakarlklarda bulunduk. Allaha kr, sizler de
altnz ve hibir takntsz bu aamaya geldiniz. Seecein
meslekle ilgili olarak bugn seninle konumak istiyorum. Ne dnyorsun
olum, hangi meslekleri aklndan geiriyorsun? Benimle bu
konuda konumak ister ve hangi faklteye gideceine dair dndklerini
paylarsan memnun olurum-Olu : --Babacm ben de ayn eyi dnyordum. Benim sizin
dncelerinize ne kadar nem verdiimi bilirsiniz. letme fakltesine
gitmek istiyorum. Geen yl Abidin Amca'nn yannda alrken i
hayatn sevdiimi farkettim. letme fakltesini bitirdikten sonra da
iki yl kadar darya gidip ayn konuda uzmanlk derecesi almak istiyorum-Baba : --Olum, Abidin Bey'in babas zengindi. adam olmak
herhalde houna gitti. Ama sen kendi iinde mi alacaksn? Yoksa
zengin bir iadamnn yannda ynetici olarak m alacaksn?.. Bu
ikisi arasnda bir fark gryor musun?..-Olu : --Grmez olur muyum baba!... Haklsn! Ben iadam olmak
istiyorum. Baka birinin yannda maal olarak almak istemiyorum-Baba : --Bu noktada bir ey sylemek istiyorum, olum. Biliyorsun,
ben varlkl bir kimse deilim. Hem annen, hem ben varlkl ailelerden
gelmedik. En byk zenginliimiz sizlersiniz, sizlerle iftihar
ediyoruz. Servetim olsa sana byk gvenim olduu iin hi tereddtsz
veririm. Fakat yok. adam olmak istiyorsan, iini kurman
iin gereken sermayeyi nereden bulacan konusunu da rastlantya
brakmaman gerekir. Yoksa ilerde bunalm geirirsin. imdi sana sorum u:
daha sk kullanrz.
Kii, yalnz bakalarnca m beenilmek ister? Hayr, kii kendi
tarafndan da beenilmek, onaylanmak ister. Bu nedenle de ho olmayan,
can skc, aklszca baz davranlarn, kendine ve bakalarna
--akla yatkn-- gsterebilmek iin giderim, tepki oluturma, yanstma
ve zdeim gibi birok psikolojik savunma mekanizmalar kullanr.
Bu tr psikolojik savunma mekanizmalar sayesinde yle bir alglama
erevesi oluturur ki, bu ereve iinde davranlar aptalca olmaktan
kar, akla yatkn, anlaml davranlar grnmne brnr.
letiim kurulan kiinin konuma biimi de savunuculuk davrann
etkiler. Yarglayc, denetleyici, stnlk belirten bir tutum iinde,
kesin bir tavrla konuan kiilere kar daha savunucu olunur. Bu
kiilere i dnya kapatlr, onlardan uzak durulur. te yandan kardaki,
eit gren bir tutum iinde, soruna ynelik, denemeci yaklamla,
anlay gstererek konuursa; bu kiiye daha rahat alr, daha
az savunucu oluruz. Bu tr iliki kurabilen kiileri kendimize --dost-ediniriz.
ALITIRMA
ki Benliimi Tanmliyorum
1. Bir kat ve kalem aln.
2. Kada ikiye ayracak ekilde yukardan aa dikey bir izgi
izin. Bu blmlerden solda kalann stne BENLM, dierine
SOSYAL BENLM balklarn yazn.
3. Sizi i benliinizle en iyi tanyan yine kendinizsiniz. benliinizi
en iyi temsil edecek sekiz sfat yaznz. Bu sfatlarn sizce
nemli olmas gerekir; dorusu yanl yoktur. rnein utanga,
korkak, pasif, delidolu, verdii sz mutlaka tutan ve buna
benzer nitelendirmeler seebilirsiniz. benliinizi yanstacak
sfatlar verdikten sonra bu kez sosyal benliinizi yanstacak
sizce nemli sekiz sfat yazn.
4. Sizi yakndan tanyan bir dostunuzdan sizin iin aynsn yapmasn
isteyin: Bir baka deyile, dostunuz sizin i benliinizi,
sosyal benliinizi nasl gryor, her biri iin sekiz sfat yazarak
belirtsin.
5. Sizin yazdklarnzla, yakn arkadanzn yazdklar arasnda
bir benzerlik var m? Farklar ve benzerlikleri aranzda tartn.
Bu tartmann sonunda, --Kendim hakkmda yeni bir eyler
rendim mi?-- sorusuna cevap vermeye aln.
:::::::::::::::::
7
itmek ve Dinlemek
Trl nedenlerle iletiimde meydana gelen kopukluklar, insan ilikilerini
olumsuz ynde etkiler. letiimde kopukluklara yol aan nedenlerin
bazs, farknda olarak, bazs da farknda olmadan yaplan
davranlarn sonucudur.
Sk sk gzlemlemiimdir: Benim iin nemli bir konuyu anlatrken
her syleneni kendine ynelmi bir saldr sayar ve hemen kar savunmaya
geer. Siz tm iyi niyetinizle, bir gn nce gittiiniz yerde
yediiniz nefis pastadan sz ederken, karnzdakinin size tuhaf tuhaf
baktn grrsnz. Bir sre sonra arkadanzn, --kendi yapt
pastay beenmediinizi dolambal yollardan deil de, dorudan
doruya yzne sylemediiniz iin-- krldn renebilirsiniz.
Bir baka tr dinleyici de, tuzak kurucu olarak tanmlanabilir. Bu
tr dinleyiciler hi seslerini karmadan dinlerler, nk bunlar
dinledikleri bilgilerden yararlanarak karsndakini zor duruma sokacak
frsatlar yakalamaya alrlar. Siz bir konuda banzdan geeni anlatrken,
bir anda karnzdakinin, --Geen gn bana tatly sevmediini
sylemitin, imdi de arkadalarnla grup halinde baklavacya
gittiini sylyorsun!-- gibi szleriyle karlaabilirsiniz. Oysa konu
askere giden bir retmenin uurlan srasnda yaplan bir sohbetle
ilgilidir; sizin tatl yeme alkanlnzla deil.
Baz dinleyiciler de, yzeysel dinleyen olarak adlandrlabilir. Bu
tr dinleme zelliine sahip kiiler, konuann kulland kelimelerin
yzeyinde kalr ve asl altta yatan anlama ulaamazlar. rnein,
bir niversite rencisi, yeni geldii byk kentte uzaktan akrabalar
olan kimseleri ziyarete gider. Ayrlrken ev sahipleri, --Sk sk bekleriz;-der. te yandan, sk sk gitmeye baladnda, renci bir tuhaflk
sezer. Ne zaman gitse ev sahibi kimseler balarnn ardndan;
rahatsz olduklarndan ya da bir yere gitmek iin sz verdiklerinden
dem vururlar. Daha nce kendisine, --sk sk bekleriz,-- dedikleri halde,
sonraki geliinde hi de memnun olmua benzemezler.
Toplumun geleneksel kesimlerinde, ak seik dorudan iletiim
kurmak genellikle --ayp-- sayldndan, kelimelerin altnda yatan
anlamlarn anlalmas beklenir; sylenenleri yzeysel dzeyde anlayan
kii, --saf-- biri olarak alglanr.
Nasl bir dinleyiciyim?
Kimse mkemmel deildir. Fakat insann hatalarn bilmesi onun en
gl yanlarndan birini oluturur. Aadaki altrmay yaparsanz
ne kadar gerekten dinliyorsunuz, ne kadar dinlermi gibi yapyorsunuz
konusunda kendi davrannz hakknda daha doru bir fikir
elde edebilirsiniz.
1. Be gn sreyle dinleme davranna dikkat edin. Davrannz
deitirmeye kalkmayn, sadece kendizi gzleyin: Dinlediiniz
zaman ka kez gerekten dinliyorsunuz ya da daha nce
sz konusu ettiimiz dinlememe davranlarndan hangisini
gsteriyorsunuz? Bunlarn farkna varmaya aln. --Gerekten
dinliyor muyum?--; diye kendi kendinize sorun. Bu soruyu,
deiik durumlarda ve deiik kimselerle birlikteyken,
kendinize sorun. Bu ekilde, ne zaman ve kiminle konuurken
gerekten dinlediinizi, anlayabilirsiniz.
2. zet halinde bir gnlk tutarak gzlemlerinizi kaydedebilirsiniz.
Aada bir rnek verilmitir:
Gn ve zaman : 12 Ocak, akam zeri.
Kii(ler) : Kardeim.
Konuma konusu : Liseyi bitirince hangi faklteye girecek.
--Peki, nasl yardm edelim yleyse?-- diye bir soru belirebilir kafanzda.
Burada, deer verdiiniz, yakn hissettiiniz bir kimse bir
sorunun zm iinde kvranrken, --kendisi bulsun zm,-- diye
ondan uzak durmanz salk vermiyorum. Arkadanzn sorununu
zmn kendisinin bulmasna, onun iin iyi bir dinleyici olarak
yardm edebileceinizi gstermek amacndaym.
--Nasl bir dinleme davranyla yardmc olunabilir?-- konusunun
ayrntlarna gemeden nce, ilk aamada, u andaki yardm davranlarnzn
farkna varmanza yardmc olacak bir altrmayla balayalm ie.
Acaba Ne Sylerdiniz?
1. Aada baz sorunlar verilmi ve bir dostunuzun bu sorunlara
zm aramak iin size bavurduu varsaylmtr. Sorunuyla size
gelen bu kimseye nasl tepkide bulunurdunuz? Her bir sorun iin
nerdiiniz cevaplar mmkn olduu kadar ayrntl yazmaya aln.
2. Sorunlar:
Annem ve babamla ilikimi nasl dzenleyeceimi bilemiyorum.
Beni hi anlamyorlar. Benim holandm hibir eyi onaylamyorlar.
Onlarn deerine, yaam biimine uymuyor bunlar. Benim
duygularm ve dncelerimin benim iin doru olacan kabul
edemiyorlar. Beni sevmediklerini sylemek istemiyorum. Beni seviyorlar,
fakat benim onlardan farkl bir insan olduumu gremiyorlar.
Son zamanlarda cesaretim iyice krld. Hibir kz arkadam
olmayacak galiba benim... Yani itenlikle sevdiim bir kz demek istiyorum.
Konutuum birok kz var, ama hibiriyle duygusal bir
ilikim yok. Gelirler bana dertlerini aarlar, beni arkada olarak grp
yakn davranrlar, ama hepsi bu kadar. Beni bir erkek olarak grp
bir duygusal iliki iine girmiyorlar. Sadece bir arkada olmann
tesinde ilikiler istiyorum.
Ne yapacam bilmez bir haldeyim. Okula gitmek istemiyor
canm, fakat evrede yapacak pek i yok, ayrca henz askere gitmek
de istemiyorum. Belki bir yl falan okula gitmesem iyi olur, ama ondan
sonra ne yapacam bilemiyorum.
Son gnlerde evliliimden memnun deilim. Kavga ettiimiz
falan yok. Fakat l bir iliki iindeyiz, bir canllk yok. Sanki can skc
bir hapishaneye beraberce kapandk ve her gn hapishanenin
pencerelerinden biri daha duvarla kapanyor.
Mdr bey galiba bana kzgn! Eskiden akalar yapard, imdi
son derece ciddi. Son haftadr yaptm i hakknda bana hibir
ey sylemedi.
3. Verdiiniz cevaplar saklayn. ki yakn arkadanzdan, yukardaki
sorunlara verdikleri cevaplar yazmalarn isteyin ve onlar da
sizin cevaplarnzla birlikte saklayn.
4. Bu aamada, her biriniz her sorun iin verdiiniz cevab okuyup
hangisinin daha yararl olacan aranzda tartabilirsiniz. Bu
tartmay yaparken, biriniz sorun sahibi olsun ve dierlerinin verdikleri
cevaplarn, sorunun zmnde kendisine ne denli yararl olduunu
sylesin.
bir duruma geer. Bu tutum, --ben senden daha iyi bilirim-- anlam
ima edeceinden, karnzdaki farknda olmadan savunucu bir tutum
iine girer. Byle bir tutum iine girince de, birok baka etken,
kiinin kendi sorununa yaklamn bulandrr. Dolaysyla, o kiinin
kendi sorununa kendisinin eilmesini nlemi ve onu kendi sorunlarn
grebilme olanandan daha da uzaklatrm olursunuz.
Soru Sorma
stanbul'da ynetmi olduum iletiim gruplarndan birinde, iki
hanm ye arasnda geen konuma soru sormaya iyi bir rnek oluturur:
M : --Senin hakknda ne dndm ve ne hissettiimi zannediyorsun?-Z : (Soruyu kendi kendine yineler.) --Benim hakkmda ne dnyorsun?
Ne hissediyorsun? Fakat, benim hakkmdaki hislerini sen bana
zaten syledin!-M : --Olsun, sen yine de syle.-Z : --Peki. Bir gn bana, bana yakn hissettiini, benimle konumak
istediini beni beendiini syledin. Sylediin buydu. Ben de
senin sylediklerine inandm-M : --Peki, sen ne dnyorsun? Senin hakkndaki hislerim ve
dncelerim nedir acaba?-Z : --Ayn eyleri.-M : --Benim sylediklerimi unut.-Z : --Ayn eyleri.-M : --Peki, ben bunlar sana niin syledim, zannediyorsun?-Z : (Soruyu yineler.)... --Niin... bana syledin... Beni beendiini
niin syledin?..-- (arm ve skntl bir grn vardr.)
M : --Evet.-Z : --Hmm... Bilmiyorum... Belki de yakn hissettin...-- (Sessizlik)
M : --Niin yakn hissettiimi biliyor musun?-Z : --Hayr, bilmiyorum...-- (Sessizlik.)
M : --Peki, benim hakkmdaki hislerin ne?-Z : --Daha nce sylediim gibi, kendimi sana yakn hissediyorum..-(Sessizlik.)
M : --Sana sylediklerimin tam tersini sylemi olsaydm, benim
hakkmda ne hissederdin?-(Konuma uzadka Z'nin sknts artar ve bu tr konumaya son vermek
ister.)
Soru sormak kardakinin ne dndn anlamak iin sk sk
kullanlan bir yoldur. Fakat soru sormann, ou kez, kardakinin
dncelerini ynlendirmek iin kullanld da bir gerektir. Hepimiz
zmleme ...
Rahatlatma ...
Soru sorma ...
2. Bir baka arkadanzdan ayn sorunlar sizin yaptnz gibi
cevaplandrmasn isteyin. Cevaplarnz karlatrn.
3. Her rnek iin sizin yapmaya yatkn olduunuz bir dinleme
davran sein ve bunu karnzdakine bir rol oynar gibi anlatn.
Sonra karnzdakinin ne hissettiini renmeye aln.
4. Sizce bu tr dinleme davranlar yararl oluyor mu? Karnzdaki
kii sorununuza bu tr davranlarla yaklasa, size bir yarar
olabilir mi?
BR BAKA TR DNLEME
Daha yararl olabilecek bir baka tr dinleme davran vardr. Bu
tr dinlemeye aktif dinleme adn vermitik, nk bu tr dinlemede,
dinleyen geri-iletim srecini devaml olarak kullanr. Aktif dinleme,
tutumu iindeki dinleyici bu davranyla konuana, anlattyla kendisinin
ilgilendiini, onun sorununu gerekten duyduu izlenimini
verir. Bu tekniin, ou kez, konuana dier dinleme davranlarndan
daha yararl olduu, onun kendi sorunlarn daha iyi anlamasna
yol at gzlemlenmitir. Bu tr aktif dinleyen insanlarla siz de
karlamsnzdr. Eer karlamsanz, ansl saylrsnz. nk,
pek az bir kii bu tr dinleme davran gsterir.
Daha nce Yaln ile Sacit arasnda geen konumay imdi aktif
dinleme davran iinde verelim:
Yaln : --Bende bir bozukluk olmal. Hangi kzla konusam, benimle
ancak bir kez bir yere gidiyor, ikinci sefer kmyor. Dn de ayn
ey oldu. Hlya ile beraber pastanede ay itik. nmzdeki hafta
birlikte sinemaya gitmeyi teklif ettim, reddetti!..-Sacit : --Arkadalk kurmak iin bulutuun kzlarla, daha srekli
iliki kuramadn iin kafan bozuluyor!-Yaln : --Evet ve neyim eksik onu da bir trl karamyorum!
Ahmak olmadm biliyorum. Onlar iyi yerlere gtryorum, kendimi
bilmez hareketler yapmamaya, onlar rahatsz etmemeye dikkat
ediyorum. Fakat, benimle ikinci kez bulumak isteyen bir kza henz
rastlamadm.-Sacit : --Demek ki, gerekten bir centilmen olmaya ve her eyin
dorusunu yapmaya alyorsun; fakat btn bunlar bir ie yaramyor.-Yaln : --Evet. Bir kz arkadam olmasn o kadar istiyorum ki,
belki bundan dolay ar dikkatli ve kibar olmaya zen gsteriyorum.
Doal davranamyorum. Bu davranm bir ie yaramad m, gelecek
sefere daha dikkatli olaym diyorum, o zaman daha da skc oluyorum,
herhalde. Byle bir ksr dng iindeyim. Galiba kzlar bunu skc
buluyorlar.-Sacit : --Demek skntl, tedirgin halinin seni baarszla gtrdn
dnyorsun? yi bir erkek arkada olamayacandan korktuun,
Anne : --Top oyununu gerekten ok seviyorsun, demek?-ocuk : --niversiteye gitmek zorunda mym?-- (En byk aabeyi
liseyi bitirmek ve niversiteye gitmek durumundadr ve aile iinde
bundan ok sz edilmektedir.)
Anne : --Hayr.-ocuk : --Daha ne kadar okula gitmem gerekiyor?-Anne : --Liseyi bitirinceye kadar!-ocuk : --Yani niversiteye gitmek zonnda deilim, yle mi?-Anne : --Evet, deilsin.-ocuk : --yi, hep top oynayacam yleyse.-Anne : --Top oynamaktan ok zevk alyorsun, herhalde...-ocuk : --Tab.-- (Tmyle sakinlemi durumda, rahat bir ekilde konuur.)
Anne : --yi geceler.-ocuk : --Biraz daha benim yanmda oturur musun?-Anne : --Hh h.-ocuk : (Daha nce ayayla ittii yorgan eker, annesinin dizlerini
rter ve okar.) --Rahat msn?-Anne : --Evet, teekkr ederim.-ocuk : --Bir ey deil.-- (Bir sessizlik sresi geer, daha sonra Timur
burnundan horultular kararak, hrltl soluklar almaya balar, abartlm
bir ekilde burnunu ve boazn temizleme sesleri karr. Timur'un burnu
kapal olduu zaman soluk almakta zorluk eker, ama annesi onun hi bu
ekilde horultulu ve hrltl soluunu duymamtr.)
Anne : --Burnun seni rahatsz m ediyor?-ocuk : --Evet, burnum tkal. Acaba burnuma damla damlatmam
gerekir mi?-Anne : --Faydas olur mu dersin?-ocuk : --Hayr.-- (Horultulu hrltl soluklar devam etmektedir.)
Anne : --Burnundan gerekten rahatszsn...-ocuk : --Evet.-- (Hrltl, rahatszlk betirten sesler.) --Keke uyurken
burnumuzdan soluk olma zorunluu olmasayd.-Anne : (Bu sze ok am bir durumda; bu fikrin nereden geldiini
sormak arzusu duyar.) --Uyurken burnundan soluk almak zorunda olduunu
mu sanyorsun?-ocuk : --Burnumdan soluk almak zorunda olduumu biliyorum!--
Anne : --Pek de emin grnyorsun!-ocuk : --nk biliyorum. Uzun zaman nce Kemal syledi bana.
(Hayran olduu, kendisinden iki ya byk arkadadr, Kemal.) --Burnundan
solumak zorundasn, uyurken azndan nefes alamazsn--, dedi.-Anne : --Yani azndan soluk almasan daha iyi olur mu demek istiyorsun?-ocuk : --Azdan soluk almak mmkn deil!-- (Horultu, hrlt.)
--Anne bu doru mu? Yani uyurken mutlaka burnundan soluk alp
vermek gerekir, deil mi?-- (Uzun aklamalar, birok soru, hayran olduu
arkada hakknda, --Bana yalan sylemez o deil mi?-- trnden
sorular.)
Anne : (Arkadann kendisine yardmc olmaya altn, fakat ocuklarn
bazen yanl bilgiler edindiini syler. Anne uyurken birok kimsenin
azndan soluk ald zerinde srarla durur.)
ocuk : (ok rahatlam grnmektedir.) --Peki, iyi geceler.-Anne : --yi geceler.-- (Timur kolaylkta azndan soluk alabilmektedir.)
ocuk : (Birdenbire yine burnundan hrlt karr.)
Anne : --Azndan soluk almaya hala ekiniyor musun?-ocuk : --Hh h. Anne, azmdan soluk alrken uyursam... burnum da
dolu... ve eer geceyars uyurken... azm kapanrsa ne olur?-Anne : (Olunun yllardr uykuya dalmaktan korktuunun imdi farkna
varr; Timur gece yars nefessiz kalarak boulmaktan korkmaktadr ve
annenin ii szlar. --Benim zavall ocuum,-- der iinden.) --Nefessiz kalarak
belki boulurum diye mi korkuyorsun?-ocuk : --Hh h. Soluk almak zorundaym-- (--lebilirim-- demeye
cesaret edemez.)
Anne : (Daha ayrntl olarak aklar.) --Bunun olmas imkansz. Azn
kendiliinden alr... ayn kalbin kendiliinden atmas ve gzlerin
kendiliinden krplmas gibi.-ocuk : --Emin misin?-Anne : --Evet, ok eminim!-ocuk : --Peki, iyi geceler.-Anne : --yi geceler, tatlm-- (per, ocuk iki dakika iinde derin bir
uykuya dalmtr.) (Gordon, 1970.)
AKTF DNLEMENN STNL NEREDE?
Dier dinleme davranlarna oranla aktif dinlemenin daha yararl
oluunun nedenleri noktada toplanabilir. Her eyden nce, bir yakn
olarak, doru yolu gstermek zorunluu duymakszn, onu gerekten
anlamak amacyla, karnzdaki kiiyi btn dikkatinizle dinlemeniz,
ona byk bir huzur ve gven salar. Bu huzur ve gven
ortam iinde, kafasndakini olduu gibi ortaya koymaktan ekinmez.
Konuan kendini rahatsz eden her eyi rahatlkla ortaya koyabilecek
duruma gelince, kendi sorunlarna daha bir i rahatlyla bakabilir
ilemler srdrlr.
6. Yukarda anlatlan sreci her biriniz ya da drt ifade zerinde
denerseniz, geri-iletim konusunda duyarlnz gerekten
arttrm olursunuz.
7. imdi aadaki sorular cevaplandrmaya alnz:
-Bir dinleyici olarak karnzdakinin ilk ifadesini anlamanz
ne kadar doruydu?
-Burada yapm olduunuz dinleme davranyla, her gn
alkanlk sonucu yaptnz dinleme davran arasnda bir
fark var m? Hangisi daha fazla zaman ve enerji alyor? Hangisi
sonunda daha yararl oluyor?
-Karnzdaki sizi gerekten anlamak iin dinlerken, neler
hissettiniz? Bu duygu dier zamanlarda konuurken sizi dinleyenlerin
karsnda hissettiklerinizden farkl myd?
:::::::::::::::::
8
Srtme ve atmalar
--Kiiler iyi niyetli olur ve birbirleriyle nasl konuacaklarn bilirlerse;
aralarnda tartma, atma kmaz;-- kans yaygndr. Ayn dnceye
bir baka ynden baklrsa, --Aralarnda srtme kan kimseler,
iyi niyetli olmayan ya da birbirleriyle nasl konuacan bilmeyen
kimselerdir,-- sonucuyla karlalr. Bu ifadeler, baz iyi niyetli
zlemleri dile getiriyor olabilir, ama gerekleri ifade etmez. nk
insanlar bir arada yaadklar srece, ne kadar iyi niyetli ve anlayl
olurlarsa olsunlar, aralarnda srtmelerin, atmalarn kmas
kanlmazdr.
Srtmenin kmasn nlemek, ancak kzgnlk ve krgnlk
duygularna aldrmayarak ya da bunlar yadsyarak mmkndr.
benliin doal bir paras olan bu duygulara srt evirerek, aralarnda
atma kmasn nlemeye alan bir ift dnn: Birbirlerine
syleyemedikleri eyleri ilerinde biriktirince, birbirlerine yabanclama
ve uzaklama nce kendi ilerinde ba gsterir; kendi i benliklerinin
bir paras olan kzgnlk duygularn bastrarak, bunlar
yadsyarak kendilerine yabanclamaya balarlar.
Kendine gittike yabanclaan bir kadn ya da erkek bir sre sonra
eine de yabanclar. Bir kimse kiiliinin nemli yanlarn bastrarak
onlar yok varsayarsa, kendi gerekliini yitirir ve onunla yakn
bir iliki kurma olana kalmaz. Yakn ilikilerin, dostluklarn
doabilmesi iin kiilerin i benlikleriyle kendilerini ortaya koyabilmeleri
gerekir.
Birlikte i gren, beraber yaayan kiilerin aralarnda atma ve
srtme kmas doaldr. te yandan gnlk gzlemlerden biliriz
ki, tartmalar sonucu kiiler birbirlerine krlrlar, hatta ilikilerini
keserler. nsanlarn tartarak birbirlerini krdklar, arkadalklarn
sona erdirdikleri bilindii iin, kzgnlk duygularn aa vurmaktan
ve bir atmaya girmekten kanlr; nk arkada ve yaknlar
gcendirilerek kaybedilmek istenmez.
birbirlerini krmak iin yaran iki kii ortaya kar. Ama, insanlarn
birbirlerini krmak iin etkili yollar aramasysa, 'tedirgin'etme' yntemi
en uygun yollardan biridir.
11. akaya bomak: Baz kiiler kendilerine ciddi bir duygu yneltildiinde,
ii hemen akaya dkmek ve bu yolla ciddi duygulardan
kurtulmak isterler. zellikle bunlar kzgnlk, krgnlk ve darlma
gibi ciddi duygular olursa, bu akaya boma davran daha da
belirgin olarak kendini gstermeye balar. Okuyuculardan bazlar,
--Oh ne gzel, akac bir adam, insana hi kavga etme frsat bile vermez,
srekli neeli tutar karsndakini-- diye dnebilir.
Bir an iin, uzun sre --akac biriyle-- birlikte yaadnz dnn.
Mutlaka iitilmek, mutlaka anlalmak ve sizi rahatsz eden sorununuzla
uramak istediiniz durumlarda, karnzdaki kii akalar
yapmakta ve bu davranyla sizin sorununuzu, dolaysyla sizi,
ciddiye almadn ortaya koymaktadr. --akaya boucu tip--ler, yakn
ve samimi ilikiler gelitirmekte zorluk ekerler.
12. --Yaraya-- dokunmak: Herkesin, psikolojik anlamda, son derece
duyarl olduu, --yaral-- yerleri vardr. Buralara dokunduunuz
zaman karnzdakiyle aranzdaki ilikinin bozulma olasl ykselir.
nsanlarn duyarl olduklar bu --yaral-- yerleri grnleriyle, zihinsel
g ve yetenekleriyle, gemite yapm olduklar davranlaryla
ya da kiiliklerinin belirli bir yanyla ilgili olabilir. Kiinin bu
noktalarn ancak ona yakn olan kimseler bilir. Bu yakn kimseler,
kzgnlklarn, kiiyi bu duyarl noktalarndan yakalayarak belirtiyor
ve alyorlarsa, bu hastalkl bir ilikidir ve srekli hrpalanr.
13. Deimeye izin vermemek: Deimeye izin vermeyenler, bir
kiiyle daha nce kurduklar ilikinin hep yle kalmasn isterler.
Oysa, yaam akp gitmekte, bu ak iinde kiiler yeni yaantlara sahip
olmakta ve deimektedirler. Deimek kiilerin olaylara ve kendilerine
yeni alardan bakabilmeleri demektir. nsann deien, gelien
ynn kabul etmemek, onun en nemli bir niteliini grmezlikten
gelmek demektir.
Deimeye izin vermeyenler, yllar nce kendi aralarnda konutuklar,
anlatklar bir konuda en ufak bir dnce ve duygu deiiklii
bile istemeyenlerdir. Biliyorsunuz, Nasreddin Hoca'ya ya
sorulduunda, --Otuz sekiz;-- demi. evredeki biri, --Nasl olur Hoca,
on sene nce de sen otuz sekiz yanda olduunu sylemitin!-diye hatrlatnca, Hoca, --Ben erkek adamm, sylediim szden geri
dnmem!-- diye cevap verir. Kii istese de istemese de deimek zorundadr.
Yaamn deiim getirdiini grememek, Hoca'nn hikayesindeki
gibi kiiyi sadece gln duruma sokmakla kalmaz, onun
ilikileri ynnden de byk zorluklar yaratr.
Kadn kocasna, --Ne olur ev iinde bana biraz yardm et. ki ocuun
bakm, ev idaresi, ite almak! Artk yetitiremiyorum, ok yoruluyorum!-dediinde, koca, --Evlenmeden nce ben seninle konumutum,
ben ev ilerinden holanmam ve sana bu konuda yardm
edemem. Sen de bunu kabul etmitin!-- diye cevap verirse, deimeye
izin vermeme sz konusudur. Yaam koullar deitii halde, koca
dnceseni deitirmez, karsna yardm elini uzatmaz. Byle bir
tutum sonucu, bu iftin evlilik ilikilerinin nasl olacan tahmin
etmek herhalde zor olmasa gerek.
14. Yoksun brakmak: Karsndakine kzd ya da krld zaman
baz kimseler bu duygularn olduu gibi belli edecek yerde,
( ) 8. ma etmek
( ) 9. Barda tarmak
( ) 10. Tedirgin etmek
( ) 11. akaya bomak
( ) 12. --Yaraya-- dokunmak
( ) 13. Deimeye izin vermemek
( ) 14. Yoksun brakmak
( ) 15. Yardm esirgemek
1. Sizin yakndan tandnz bir kimseye bu blm okutun ve
sizin davrannz yukardaki akland biimde deerlendirmesini
isteyin. Sizin ve yakn dostunuzun deerlendirmeleri birbirini
tutuyor mu?
2. Bir hafta sreyle, kzgn olduunuz zaman nasl davrandnz
gzleyin. Kendinizi deitirmeye zorlamadan, ne yaptnz sadece
gzlemeye aln.
3. Kzdnz zaman yaptnz davran, karnzdaki kimseyle
aranzdaki ilikiyi nasl etkiliyor? Gelitirip glendiriyor mu? Yoksa
zayflatyor mu?
YAPICI TARTIMA
Yapc tartma, ou kimsenin eski alkanlklarna ters den bir
anlay ve davran biimini ierir. Bu farkl anlay ve davran baarl
bir biimde uygulayabilmek iin, yapc tartmann temel aamalarn
titizlikle uygulamak gerekir. Tartmann yapclk amacna
ulaabilmesi iin, yapc tartmann her aamas gereklidir. Bu aamalardan
biri atlanrsa, asl ama olan yapclk yerine, ykclk ortaya kar.
Yapc tartma yntemi, birok kez denendikten sonra, alkanlk
haline getirilebilir. Byle bir tartma alkanln elde eden kimse,
gerekli grd zaman baz aamalar atlayabilir.
Yapc tartma, sizin iin nemli bir kiiye kar duyduunuz
kzma, krlma, rahatsz olma gibi duygularnz, onunla paylaarak
birbirinizi daha iyi anlama, birbirinizi daha gereki biimde tanma
amacyla kullanlr. Birbirlerine kar duyduklar kzgnl, krgnl
ve rahatszl belirtmeyen kimseler, genellikle iki nedenden tr
bunu yapamazlar.
1. Kaybetne korkusu: Kii, krgnlk ve kzgnlk gibi olumsuz
duygularn karsndakine belirttii zaman, kendisi iin nemli olan
bu kimseyi kaybedeceinden korkar. Bu korkunun altnda u anlay
yatar: Birbirleri iin nemli olan ve yakn ilikiler iinde bulunan
kimselerin, birbirlerine krlma ve kzgnlk gibi olumsuz duygular
duymamalar gerekir. Byle duygularn varl, ilikinin sonu demek
olduundan, u, veya bu nedenle gelise bile kardakine gsterilmemelidir.
2. Kt insan olma korkusu: Bu korkunun temelinde yle bir
inan yatar: yi ve olgun bir insan kzmaz ve krlmaz. Kzan ve krlan
insan kt ve zayf bir insandr.
bir yaam birimi kabul edilirse, bu elli bin yllk sre sekiz yz yaam
birimiyle ifade edilebilr. Bu sekiz yz yaam biriminin en sonuncusu
iinde meydana gelen bilimsel ve teknik deiiklikler, icatlar,
keifler, kendinden nceki btn yaam birimlerinde meydana
gelen deiikliklere denktir. nsanlk alt yz elli yaam birimi boyunca
maaralarda yaam, yalnz son yetmi birim boyunca yazy
kullanr hale gelmitir. Basm makineleri, ancak son alt birim iinde
kullanlmtr. Elektrik motoru, son iki yaam birimi boyunca
kullanlmaktadr.
nsanlk, ancak sekiz yznc yaam biriminde ilk kez tarmdan
daha ok sanayiye arlk veren bir toplum kurmutur. nceleri, nfusunun
yzde yetmi ya da sekseni tarmla urat zaman ancak
doyabilen uluslar, imdi, nfusunun ancak yzde on beini tarm
sektrne ayryor; nfusun geri kalan yzde seksen bei endstri,
ticaret, eitim ve ynetimle urat halde, beslenme konusunda
herhangi bir sorun kmyor. Bylece insanlar, doal gereksinimlerini
karlamak iin, btn gnlerini bedensel almaya ayrma zorunluundan
artk kurtulmu ve ticaret, endstri, eitim, sanat ve bilimle
urama olana bulabilmilerdir. Bu ura alanlarndaki ilerlemeler,
iletiim olanaklarn gelitirmi, iletiim ara ve gerelerindeki
gelimeler de bilim, eitim, sanat ve ticaret alanlarndaki etkililiin
snrlarn bytmtr. letiim olanaklarndaki bu geliim, en
belirgin olarak kitle iletiiminde kendini gstermi ve toplumsal yaama
yepyeni boyutlar eklemitir. imdi kiiler aras iletiimle, kitle
iletiimi arasndaki farklara ksaca bir gz atalm.
KLER ARASI LETM VE KTLE LETM
Kiiler aras iletiim, kiilerin (kaynak ve hedef birimlerin) yz yze
karlkl konutuklar durumlarda olur. Kitle iletiiminde kaynak ve
hedef birimler kar karya gelmezler; gazeteler, dergiler, film, radyo
ve televizyon kitle iletiiminin kanallarn olutururlar ve bu kanallar
araclyla bir tek kaynak ok sayda hedefe geni bir alan ve
zaman iinde ulaabilir. Yukarda belirtilenlerin dnda, kitle iletiimi,
geri-iletim, iletiim ortam, ulam snrlamas ve etki ynlerinden,
kiiler aras iletiimden farkllklar gsterir.
Geri-iletim
Kiilerin yz yze yaptklar konumalarda geri-iletim dorudan ve
annda vardr: Kardakinin sylediklerinden, yz ifadesinden, sesinin
tonundan, bedeninin duruundan, sylediklerimize nasl bir tepkide
bulunduu anlalr. Ne var ki, kitle iletiiminde geri-iletim dolayl
ve gecikmeli olarak vardr; baz durumlardaysa hi yoktur. Gazete
ya da dergide yazs yaynlanan yazar, televizyondan konumas
sunulan konumac, ancak kendisine gelen mektuplar, telefonlar ya
da benzeri mesajlarla tepki alabilir. Filim yapcs, filim eletirmenlerinin
yorumlar kadar, filmine gelen seyirci saysn da bir geri-iletim
olarak deerlendirebilir. Bir baka deyile, kiiler aras iletiimde ift
ynl olma zorunluu vardr, kitle iletiiminde bu zorunluk yoktur;
sadece iletim olarak, tek ynl kalabilir.
letiim ortam
Kiiler aras iletiimde iletiim ortam, yakn ilikilerin ortaya
kabilecei zel, mahrem durumlardan, olduka yaplam resmi durumlara
kadar geni bir yelpaze iinde deiiklik gsterebilir. rnek olarak,
iki sevgilinin baa baa kalabilecei samimi bir ortamla, iki resmi
kurulu arasndaki i grmelerinin yapld biimsel ortam verilebilir.
...
--Alain'in yle byk bir doallkla kendini kucaklayvermesi Aysel'i
hi irkiltmedi. Tek dnce: Alain'le arkada olmam ne gzel.
Gzleri kollarn, bacaklarn yemiyordu. Gzleri, --Sen bir ey anlamazsn-da demiyordu. Alain oysa, henz yirmi yanda. Neden sanki
tekiler, kendi lkesinin genleri de byle deillerdl? Acaba neden
Aydn, Alain gibi olamyordu? rnein, bir Tan Olay'n karlkl
oturup sakin sakin, btn dorular ve yanllar tarta bie
deerlendirmeleri, birbirini bylece oaltmalar iin ne eksikti? Eksik
olanlar ortaya karmak ve deerlendirmek iin neden ille yabanc bir
lkede bulunmak gerekiyordu. Mantk kitaplarnda onlar da dnme
yntemlerini, doruyu saptama yntemlerini renmilerdi...-KTLE LETM VE TOPLUMSAL KALKINMA
Dnya lkelerinde Toplumsal Kalknma
Toplumsal kalknma, gnmz uluslarnn en belirgin ortak amacn
oluturur. Birok corafi blgede, deiik ynetim iinde, farkl rklardan
ve dinlerden olumu uluslar, ekonomik ve sosyal gelimeyi
en hzl biimde gerekletirmek uras iindedirler. Dnya uluslarndan
--gelimiler-- ve --gelimekte olanlar-- biiminde sz etmek,
ekonomi ve sosyoloji alanlarnda alkanlk haline gelmitir. Gelimi
lkeler, u ya da bu biimde sanayi devrimini geirmiler, gelimemi
lkelerse byle bir olguyu yaamamlardr.
Bat Avrupa'da sanayi devriminin yolu Rnesans'la balayan ortamdan
geer; bu ortam iinde siyasal inanlarn ifade zgrl
olumu, okur yazar oran ve eitimin nitelii ykselmi, ticaret ve
sermaye art gereklemitir. Bilim ve teknoloji byle bir ortam
iinde nem kazanm, icatlar ve keifler birbirini izlemitir. Avrupa'dan
Kuzey Amerika'ya g eden Avrupallar sanayi devrimini bu
lkeye getirmilerdir. Daha sonra Japonya ve Sovyet Rusya kendi sanayi
devrimlerini gerekletirmilerdir.
Dnyann te ikisini oluturan uluslar imdi sanayi devriminin
dnda kalm olmann kaybn gidermek zere youn bir kalknma
hamlesi iine girmilerdir. Bu uluslarn ou neden daha nce bir
kalknma abasna girmemilerdir? Neden imdi toplumsal kalknma
uluslarn en nemli sorunlarndan biri olmutur?
letiim ve ulam olanaklarndaki gelime, nedenlerden biridir.
Uluslarn ynetici ve aydnlar, iletiim ve ulam olanaklarnn gelimesi
sonucu, kalknm lkelerle youn bir ilikiye girebildiler. Radyo,
telefon, televizyon teknolojisindeki gelimelerin yan sra, ulam
alannda kendini gsteren kolaylklar, gelimi lkelerin yaam biimlerini
gzler nne sermitir. Ynetici ve aydn kolayca gidip grebildii
modern toplum yaamndan etkilenirken, kendi lkesindeki
yurtta da, benzeri bir sre iinde yaplan yollar sayesinde kyden
kente kolayca gelmeye ve kent yaamn grp renmeye balamtr.
Dier bir neden de, bloklaan dnya siyasal ortamnda her bir
blokun kendine yanda bulma abasdr; bulduu yandalarn ekonomik
ynden glendirecek blok ii ticari ve kltrel balarn artmas,
karlkl bamlln olumas lider durumunda olan devletin
glenmesi demektir. Gelimi lkelerin oluturduklar bloklar gelimemilere
kalknmalarnda yardm edecek bilimsel ve teknolojik kapasiteye
erimilerdir. Sanayilemeyi yaratabilecek byle bir bilimsel
ve teknolojik gcn kendilerinde olmas, lider devletlerin yarmasn
Kltr ve letiim
Kzlderili ve bat uygarl
ABD tarihinde yazarl, bulular ve siyasal grleriyle nl Benjamin
Franklin, Virginia Eyaleti Hkmeti temsilcileriyle, alt Kzlderili
kabilenin temsilcilerinin Lancaster Antlamas olarak bilinen szlemeyi
yapmak iin 1744'te biraraya geldiklerinde, iki taraf arasnda
u tr bir etkileimin yer aldn yazar:
--Virginia delegeleri, her bir kabile reisinin olunu Williamsburg
niversitesi'nde burslu olarak okutmay, btn masraflar Virginia
Eyaleti'nce karlamay Kzlderili reislere teklif ederler. Kabile
reislerinin oullarnn her trl masraflarnn karlanacan, onlarn
eitimi iin elden gelenin arkaya konmayacan sylerler. Bylece,
Kzlderili genlerin beyaz insann bilgisini elde edebileceini, daha
sonra bu genlerin kendi kabilelerinin yelerini eitebileceini ifade
ederler.
Bu teklif zerine en yal Kzlderili temsilci u cevab verir. --Sizler
kendi toplumunuzun akll kiilerisiniz. Hikmet sahibi kiiler olarak
bilirsiniz ki; ayn eyler hakknda insanlarn deiik fikirleri vardr.
Bu nedenle, sizin teklif ettiiniz trden bir eitimle ilgili bizim
farkl dncelerimiz olmas umarm tuhafnza gitmez. Bahsettiiniz
trden eitimi olduka yakndan tanm bulunuyoruz. Birok Kzlderili
genler, Kuzey Eyaletlerde sizin niversitelerinize gittiler. Orada
sizin bilimlerinizi rendiler. Dndklerinde, komay unutmulard,
ormanda yaamay beceremez hale gelmilerdi: soua ve ala
dayanamyor, bir kulbe yapmay beceremiyorlard. Bir ceylan
avlama ve bir dman ldrme becerilerini kaybetmilerdi. Kendi
dillerini unutmulard, ne iyi bir avc olabilirlerdi ne de iyi
bir sava. Szn ksas, hibir ie yaramaz hale gelmilerdi.
Sizin iyi niyetli teklifiniz iin teekkr ederlz, ama kabul edemeyeceiz.
Size olan minnettarlmz kantlamak iin bizim de size bir
teklifimiz var: Virginia'nn asil delegelerinin gnderecekleri bir
dzine delikanly eiterek onlara btn bilgilerimizi reteceiz ve
onlar gerek anlamnda birer yiit olarak yetitirecegiz.-Franklin yukardaki satrlar 1784 dolaylarnda --Remarks Concerning
the Savage of North America-- adl brornde yaynlamtr.
Virginia delegeleri ile Kzlderili kabile reisleri arasndaki yukardaki
etkileim, farkl kltrlere sahip toplumlarn birbirleriyle kurduklar
iletiimin tipik bir rneidir. Bu tipik etkileimin baz temel
zelliklerini hemen belirtelim:
1. Beyaz toplum, bilim ve teknolojiye dayal bir uygarl temsil
ettii iin kendisini Kzlderililerden daha gl ve stn grr.
Kzlderililerin beyaz insann uygarln renmesinin, beyaz insan gibi
eitim grmesinin, iyi bir ey olacana inanr; niversiteye renci
almak teklifiyle bu dncelerini belirtir.
2. Bilim ve teknolojinin ne olduunu anlayacak bir algsal hazrl
olmayan Kzlderili reisler, her normal insan gibi, kendi uygarlklar
ve yaam felsefeleriyle gurur duyar, kardakileri kendi dnya
grleri iinde deerlendirirler. --Bizim sizden reneceimiz bir
ey yok! Sizin genler snepe olarak yetiiyorlar, bizimkiler ise cengaver
olarak! sterseniz, nasl gl ve becerekli 'yiit erkek' yetitirilir,
size retelim!-- derler.
Sayn baimama gre bir Trk iisi bir Almanla ahbaplk eder de
onu severse, kafir olacak ve yeniden Mslman saylabilmesi iin,
imanyla nikahn tazelemesi gerekecektir.
Almanya'da almaya gidenlerin, Alman toplumunda sevilip benimsenmelerini
kolaylatracak, kl uyarlardr bunlar.
Sayn baimam, yazsnda daha baka ince noktalara da dokunuyor
ve --Kafirlerin bana giydii kfr alameti olan gayyar giyme-nin, --Ha takma'nn kfr olduunu belirttikten sonra yle diyor:
Kfre rza kfrdr. Bu bir akaid kaidesidir ki, herhangi bir kfr
icap eden eyi bir kimse iler, dier bir Mslman da onu hogrr,
rza gsterirse kafir olur. Neuzibillah. Bu noktann inceliini bilmeyip
kfre giden, imandan kan nice Mslmanlar vardr.-Bu uyarya gre Almanya'ya i bulmaya giden iiler, Almanlarn
apka giyip boyunlarna ha takmalarna rza gsterirlerse kafir olacaklardr.
Kafir olmamak iin de herhalde konuk gidilen lkedeki Almanlarn
apkalarn kafalarndan, halarn da boyunlarndan karttrmalar
gerekecektir.
Birka bin kiiyi gemeyen Trkiye'deki Alman kolonisi de kendi
arasnda bir Protestan dergi yaynlayarak, bizim hocalarn balarndaki
sarklar, srtlarndaki cbbeleri karttrp ellerinden tesbihlerini
almay nermeye kalkarsa, bilmem tepkimiz ne olur?
D dnyada bizden yana kmayanlara, bizlere scaklk gstermeyenlere,
bizleri yeterince benimsemeyenlere fkelenip duruyoruz.
Bunun nedenlerine ise sanrm yeterince eilmiyoruz.
Hem elalemin lkesine almaya gidecek, hem de onlarn yaam
biimleriyle inanlarma kar dmanl krkleyecek ve onlarla
dostluk kurmay, dinden imandan kma sayacaksn.
Kusura bakmayn ama insaf diye de bir ey vardr.
Laik bir cumhuriyetin resmi grevlileri, gittikleri yabanc lkelerde
kendi vatandalarnn dinsel donatmn gelitirirken, toplumlararas
yaknlamalar glendirecek bir ynetimi benimsemeli ve
Trkleri kendi dinlerinden olmayanlara --dman olmazlarsa
Mslmanlklarndan olacakm-- inancndaki kiiler gibi gstermemelidirler.
Bunun gizli ak yanklar byk dalgalar halinde gelmektedir
stmze.
Ayetlerin yorumlarn ok geni ve insancl alardan yapmakta
ve Bakara Suresindeki --slam'da zorlama yoktur-- ayetini de sk sk
anmsamakta yararlar vardr.
Yine --Anadolu-- gazetesine, baz vatandalarmz, iinden kamadklar
sorunlarn zmek iin, ilgin eyler soruyorlar. te baz
rnekler:
1. Bir kadnn, yannda sahibi olmad halde yalnz bana ka
kilometreye kadar yolculuk yapmas caizdir?
2. Avrupa'da yaplan ekmeklerde phe olduu syleniyor. Maya
sakncalar vardr.
8. Din ve devlet ilikisi: Din; kiinin sadece i dnyasna ait bir olgu
deildir; din bireyin yaamnn tmn belirlemeli ve ona yn
vermelidir.
etin Altan'n yazsna sz konusu olan Trkler ne ahmaktr, ne
de kt; onlar, kendi bildikleri dzen iinde anlaml, iyi ve tutarl bir
yaam dzeni oluturma abas iindedirler.
Burada u noktay da belirtelim: Geleneksel otoriter kltr zellikleri,
sadece slam dininden kaynaklanan bir dnya gr deildir.
Hemen hemen btn dnya dinleri, bu dini temsil eden kiiler
byk kudretler ele geirdii zaman yozlam ve ilk kaynandaki
amacndan saptrlmtr.
--Yobaz-- kelimesi, dinin kaynandaki temel anlam sistemini bilmeden,
dini yorumlar darlatran ve dini kudret kazanma mekanizmas
haline getiren kimselere verilen addr. Her dinde yobaz vardr.
Her din, kendi tarihi iinde belirli devrelerde yozlatrlm ve yobazlarn
hakimiyeti altnda kalmtr. Dinler tarihini inceleyenler,
yozlatrmann ve kudret elde etmek iin dini kullanmann her dinin
tarihinde yer aldn bilirler.
Bu anlamda, yukarda yazlanlar slamiyet'e kar alnm bir tavr
olarak yorumlamak yanltr; burada, belirli bir dnya grnn,
bir dizi kltr deerlerinin tartlmas yaplyor.
Daha nce sz edilen Kzlderili Reislerin kendi eitimlerinin,
kendi yaam nizamlarnn daha stn olduuna inandklar gibi, halkmz da,
doal olarak, kendilerininkinin Almanlarn yaam nizamndan
daha stn olduuna inanr. Kzlderili --Niin ben beyaz
adamn karsnda srekli yenik dyorum?-- sorusunu sormaz.
Byle bir soruyu sorabilmek, dnyay ve kendini sistematik biimde
gzlemeyi gerektirir. Kzlderili kltrnde, bu tr bir eletirisel dnce
yetenei gelitirme olana yoktu; bu nedenle, bu tr sorunlar
nemsenmemi ve zerinde durulmamtr.
Ayn nedenle, geleneksel kltr anlay iinde yetimi kiiler,
--Neden Trkiye ekonomisi bana i verecek, rahat bir yaam salayacak
gte deil, niin Almanya'ya gelmek zorunda kaldm?-- sorusuna
pek ilgi duymazlar. Bu tr soru sorabilme, eletirici dnceyi benimsemi
bir kafa gerektirir.
i, byle bir eitimden nasibini alamamtr. Onun ada deerler
iinde dnmesini beklemek, insafszlk olur. Geleneksel kltr
deerlerini en iyi temsil eden imam, bilimsel dncenin rn
olan otomobili, radyoyu; TV'yi tereddtsz kullanr, hasta olunca
doktora gider, ameliyat masasna yatar, ne var ki sz edilen Kzlderililer
gibi, soruturma aamasna gelemez.
Yeniden Bak
Onuncu Blmde --letiim Manzaralar-- bal altnda sz edilen
olaylara, imdi yeniden bir gz atalm. Hava alanndaki koridorlarn
asker klas gibi gri renkte olmas, polislerin sulu ararcasna, --ask
suratl-- olarak yolcular gzden geirmesi, hava yollarnda grevli
bayann --tandn-- pasaport ilemleri iin kuyruun bana almas,
hamaln gmrk ilemine getirdii kolaylk, bara ara aralarnda
konuan taksi ofrnn, park edilmeyecek yere park etme izni veren
:::::::::::::::::