T.C.

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
TEFSR BLM DALI

KUR'N-I KERM'E GRE HTLF

Doktora Tezi

Halil ALDEMR

STANBUL, 2007

T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
TEFSR BLM DALI

KUR'N-I KERM'E GRE HTLF

Doktora Tezi

Halil ALDEMR

Danman
Prof. Dr. Sadrettin GM

STANBUL, 2007

NDEKLER
NDEKLER............................................................................................................... I
KISALTMALAR ......................................................................................................... VI

GR
ARATIRMANIN KONUSU AMACI NEM VE YNTEM
I- ARATIRMANIN KONUSU AMACI VE NEM..............................................2
A) KONUSU.................................................................................................................................... 2
B) AMACI VE NEM ................................................................................................................. 4

II- ARATIRMA YNTEM ....................................................................................6

A) HTLAF LTERATRNN GENEL DEERLENDRLMES................................... 6
B) ARATIRMANIN KAYNAKLARI ...................................................................................... 11

BRNC BLM
HTLAFIN KAVRAMSAL EREVES KAYNAI NTEL VE
NEDENLER
I- KAVRAMSAL EREVE ...................................................................................14
A) HTLAF KAVRAMI ............................................................................................................. 14
B) HTLAFLA ANLAM YAKINLII OLAN KAVRAMLAR ............................................ 16
1- 'And ( ) .............................................................................................................................. 16
2- 'Ard () ............................................................................................................................ 17
3- Cdl (

)............................................................................................................................... 19

4- Frk ( ) ................................................................................................................................ 20
5- Hcc (

) ............................................................................................................................... 22

6- Hdd ( ) ............................................................................................................................... 23
7- Hsm (

) ........................................................................................................................... 23

8- Kt'a (

) ............................................................................................................................... 24

9- Nz (

) ................................................................................................................................ 26

10- Nz'a ( ) ............................................................................................................................. 27

11- Rdd (
) ............................................................................................................................... 29
12- cr (

) ............................................................................................................................. 30

13- kk ( ) .............................................................................................................................. 31
14- ks ( ) ........................................................................................................................... 32

15- Vly ( ).............................................................................................................................. 32

II- HTLAFIN KAYNAI VE NTEL.............................................................34

A) HTLAFIN KAYNAI ......................................................................................................... 34
1- htilaf-Ftrat likisi ............................................................................................................. 34
2- nsann Sosyal Bir Varlk Oluu ....................................................................................... 37
B) HTLAFIN NTEL........................................................................................................... 40
1- htilafn Balangc .............................................................................................................. 40
2- htilafn Sreklilii .............................................................................................................. 41
3- htilafta ounluk-Aznlk Meselesi ................................................................................ 45
4- Genel Olarak htilaf Trleri............................................................................................... 47
a) Dn Alanlarda htilaf..................................................................................................... 48
b) Dier Alanlarda htilaf................................................................................................... 49
5- htilaf-Vahiy likisi ............................................................................................................ 51
a) Vahiyle ttifakn Salanmas ......................................................................................... 51
b) Vahiyden Sonraki Durum............................................................................................. 52
c) Deerlendirme................................................................................................................. 54
6- htilaf ve nsanlarn Tek mmet Oluu.......................................................................... 55
a) mmet Kavram ............................................................................................................. 56
c) Tek mmetle lgili Yaklamlar ................................................................................... 59
(1) mmet-i Hidyet ................................................................................................................. 60
(2) mmet-i Dallet................................................................................................................... 63
(3) mmet-i Akl......................................................................................................................... 64
(4) Hz. dem veya Hz. dem ile Havv................................................................................. 65
(5) Hz. Musa'ya man Eden Toplum....................................................................................... 66
(6) Tevakkuf Edenlerin Gr ............................................................................................... 67
(7) Tr Birlii:............................................................................................................................. 67

d) Deerlendirme ................................................................................................................ 70

III- HTLAFIN NEDENLER ................................................................................71

A) PSKOLOJK NEDENLER................................................................................................... 72
1- Farkl Alglama .................................................................................................................... 72
2- Korku..................................................................................................................................... 75
3- zenti .................................................................................................................................... 78
4- atma............................................................................................................................. 82
B) SOSYOLOJK NEDENLER .................................................................................................. 84
1- Taklit ..................................................................................................................................... 84
2- Statkoyu Koruma Endiesi .............................................................................................. 89
3- Cehlet .................................................................................................................................. 91
4- Baarszlk............................................................................................................................ 92
5- Asabiyet................................................................................................................................. 95
6- Sorumluluk hmali.............................................................................................................. 99
7- Kltr atmas................................................................................................................ 101

II

C) AHLK NEDENLER ........................................................................................................ 103

1- Hevaya Uymak .................................................................................................................. 103
2- Kskanlk ........................................................................................................................... 106
3- Menfaat ve Mala Dknlk........................................................................................... 109
D) SYS NEDENLER ........................................................................................................... 110
1- Antlamay Bozmak .......................................................................................................... 110
2- Siys Hakimiyeti Kaybetme Korkusu........................................................................... 114

KNC BLM
HTLAF ALANLARI
I- DNYADA HTLAF .......................................................................................119
A) LE HTLAF ............................................................................................................... 119
1- Eler Aras htilaf............................................................................................................... 119
a) Genel Olarak Eler Aras htilaf ................................................................................. 119
b) Kurnda Zikredilen Eler Aras htilaflar............................................................... 120
(1) Hz. Nh'un Eiyle Olan htilaf........................................................................................ 120
(2) Hz. Lt'un Eiyle Olan htilaf.......................................................................................... 122
(3) Hz. Eyyb'un Eiyle Olan htilaf..................................................................................... 124
(4) Firavunun Eiyle Olan htilaf ......................................................................................... 127
(5) Zeyd ile Zeyneb'in htilaf ................................................................................................. 129
(6) Hz. Peygamber'in Eleriyle Olan htilaf......................................................................... 131

2) Baba-Oul htilaf.............................................................................................................. 133

a) Hz. Nh ile Olunun htilaf ...................................................................................... 133
b) Hz. brahim ile Babasnn htilaf .............................................................................. 135
c) Hz. Yakb ile Oullarnn htilaf ............................................................................. 138
d) Hz. Dvd ile Hz. Sleyman'n htilaf..................................................................... 139
3- Kardeler Aras htilaf ...................................................................................................... 141
a) Hz. dem'in ocuklar Arasnda Meydana Gelen htilaf ..................................... 141
b) Hz. Musa ile Hz. Hrn Arasndaki htilaf.............................................................. 143
c) Hz. Yakb'un ocuklar Arasndaki htilaf............................................................. 145
d) Bahe Sahibi Kardelerin htilaf ............................................................................... 147
B) DEVLETLER ARASI HTLAF .......................................................................................... 148
1- Tlt ile Clt'un htilaf.................................................................................................. 148
2- Hz. Sleyman ile Sebe' Melikesinin htilaf .................................................................. 150
C) DN HTLAF................................................................................................................. 152
1- Yahudilerin Kendi Aralarndaki htilaf........................................................................ 153
a) Tevrt Hakknda ........................................................................................................... 153
b) Cumartesi Hakknda.................................................................................................... 155
c) Mslmanlara Kar Strateji Gelitirme Hakknda ................................................ 157
2- Hristiyanlarn Kendi Aralarndaki htilaf.................................................................... 158
a) Hz. sa Hakknda .......................................................................................................... 159
b) Meryem Hakknda ....................................................................................................... 160
c) Ashb- Kehf Hakknda ............................................................................................... 162
3- Mriklerin Kendi Aralarndaki htilaf........................................................................ 165
4- Mslmanlarn Kendi Aralarndaki htilaf ................................................................. 166
5- Mslmanlarla Mnafklarn htilaf............................................................................. 167
D) DNLER ARASI HTLAF .................................................................................................. 169
1- Yahudilerle Hristiyanlarn htilaf................................................................................. 170
a) Hz. brahim Hakknda................................................................................................. 171

III

b) Kble Hakknda............................................................................................................. 173

c) Bir Asla Dayanma Hakknda ...................................................................................... 176
d) Cennete Girme Hakknda........................................................................................... 178
e) Hz. sa Hakknda .......................................................................................................... 179
2- Mslmanlarla Ehl-i Kitbn htilaf ............................................................................. 181
a) Mslmanlarla Yahudilerin htilaf........................................................................... 181
b) Mslmanlarla Hristiyanlarn htilaf ..................................................................... 190
3- Mslmanlarla Mriklerin htilaf ............................................................................... 195
4- Mslmanlarla Dier Dinlere Mensup nsanlar Arasndaki htilaf......................... 198

II- METAFZK ALEMDE HTLAF ...................................................................200

A) MELE- ALDAK HTLAF........................................................................................... 200
B) MAHERDE MEYDANA GELECEK HTLAF ............................................................. 203
C) CEHENNEM EHLNN HTLAFI................................................................................... 205

NC BLM
HTLAFIN BOYUTLARI OLUMLU VE OLUMSUZ YANLARI
I- HTLAFIN BOYUTLARI ................................................................................208
A) SZL OLANLAR............................................................................................................... 208
1- phe Uyandrma ............................................................................................................. 208
2- Bahane Uydurma .............................................................................................................. 210
3- Tartma.............................................................................................................................. 212
4- Karlkl Sulama.............................................................................................................. 213
5- Tehdit .................................................................................................................................. 215
B) FL OLANLAR.................................................................................................................... 217
1- Alternatif Gelitirme......................................................................................................... 217
2- Tecrid .................................................................................................................................. 219
3- Olduundan Farkl Grnme ......................................................................................... 220
4- Srgn ................................................................................................................................. 222
5- Hicret................................................................................................................................... 224
6- Adam ldrme.................................................................................................................. 225
7- Sava .................................................................................................................................... 227
C) SZL VE FL OLANLAR.............................................................................................. 229
1- Dmana Kar ttifak Kurma......................................................................................... 229
2- arptma ............................................................................................................................. 231
3- Hakikati Gizleme............................................................................................................... 234
4- Ez........................................................................................................................................ 236

II- HTLAFIN OLUMLU VE OLUMSUZ YANLARI ........................................238

A) OLUMLU YANLARI ........................................................................................................... 238
1- Tevhid nancnn Delillerinden Olmas ........................................................................ 239
2- nsan Yaamn Kolaylatrmas ve lerlemeye Vesile Olmas .................................. 242
3- Alternatifler erisinde En dealine Ulatrmas .......................................................... 244
4- nsana radeli Bir Varlk Olduunu Gstermesi ......................................................... 245
5- htilafn Rahmet Oluu..................................................................................................... 246
B) OLUMSUZ YANLARI ......................................................................................................... 247
1- Dinin Hakikatinden Uzaklatrmas .............................................................................. 248
2- Toplumsal Birlii Bozmas .............................................................................................. 249

IV

DRDNC BLM
HTLAFIN ZMNDE BAVURULAN TEMEL KAYNAKLAR VE
ZM YOLLARI
I- TEMEL KAYNAKLAR ......................................................................................252
A) KUR'N.................................................................................................................................. 252
B) SNNET ................................................................................................................................. 253

II- ZM YOLLARI ..........................................................................................255

A) AYRILMA .............................................................................................................................. 255
B) BARI VE ANTLAMA....................................................................................................... 257
C) BEDEL KARILIINDA SERBEST BIRAKMA.............................................................. 259
D) DYALOG .............................................................................................................................. 261
1- Bireyleraras htilaflarn zmlenmesinde Diyalog.................................................. 262
2- Dinleraras htilaflarn zmlenmesinde Diyalog .................................................... 263
E) G KULLANMA ............................................................................................................... 267
1- Hkim Kararna Bal Yaptrmlar................................................................................. 267
2- Hkim Kararna Bal Olmayan Yaptrmlar ............................................................... 268
F) HAKEME VE BLRKYE MRACAAT ...................................................................... 269
G) STARE ............................................................................................................................... 271
H) KARI TARAFIN DDALARINI RTMEK ........................................................... 272
I) KURA ...................................................................................................................................... 274
J) MEYDAN OKUMA............................................................................................................... 277
K) PEYGAMBER GNDERP VAHY NDRMEK........................................................... 279
L) SULH ....................................................................................................................................... 280
M) HTLK ............................................................................................................................. 282
N) UZLAMA ............................................................................................................................. 283
O) YARGIYA MRACAAT .................................................................................................... 285
P) YEMN .................................................................................................................................... 287
1- Tek Tarafl Yemin ............................................................................................................. 287
2- ift Tarafl Yemin ............................................................................................................. 289
a) Mbhale........................................................................................................................ 289
b) Lin ................................................................................................................................. 293

SONU...................................................................................................................295
BBLYOGRAFYA ................................................................................................300

KISALTMALAR
a.g.e.

: Ad geen eser

a.g.m.

: Ad geen makale

bk.

: Baknz

bt.

: Bint

DA

: T.C. Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

h.

: Hicr

Hz.

: Hazreti

FAV

: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar

m.

: Mild

nr.

: Neir

s.

: Sayfa

(s.a.v)

: Sallallahu aleyhi ve sellem

trc.

: Tercme

ts. :

: Tarihsiz

vb.

: ve benzeri

yy.

: Bask yeri yok

GR
ARATIRMANIN KONUSU AMACI NEM VE YNTEM

I- ARATIRMANIN KONUSU AMACI VE NEM

A) KONUSU
nsanlar, toplumlar, milletler ve devletler birbirleriyle srekli iletiim
halindedirler. nsanlar iin iletiim kurmak bir zorunluluktur. Zira insan sosyal bir
varlk olarak yaratlmtr. Onun bu zellii bakalaryla birlikte yaamasn ve ilikiler
a kurmasn beraberinde getirmektedir. Bu alar rlrken insanlarn ftratlar,
eilimleri, eitimleri ve arzular belirleyici olmaktadr. Neticede yaamn, herkesin
dieri ile ayn dnp benzer davran sergilemedii bir yan ortaya kmaktadr. Bir
baka ifade ile farkllklar ve atmalar meydana gelmektedir. te bu durum, ihtilaf
kavram ile ifade edilmektedir.
Bu aratrmada Kur'n erevesinde insanlar arasnda meydana gelen ve Bir
kiinin sz ve davranlarnda dier kimselerden farkl bir yol izlemesi.1 eklinde tarif
edilen ihtilaf incelenmitir. htilaf kavram sosyoloji ve sosyal psikolojideki conflict
(atma) kavram ile yakndan alakaldr. Farkl atma tarifleri dikkate alnd
zaman, ihtilaf kavramnn atmadan daha kapsaml olduu anlalmaktadr.2

sfehn, Rb Ebul-Ksm Hseyin bn Muhammed (. 502/1108), Mfredtu elfzil-Kurn

(nr. Adnn Dvd), Dru-miyye-Drul-kalem, Birinci Bask, Beyrut-Dmak 1992, s. 294;
Semn Haleb, Ahmed bn Ysuf (. 756/1355), Umdetul-huffz f tefsri erafil-elfz (nr.
Muhammed et-Tunc), I-IV, lemul-ktb, Birinci Bask, Beyrut 1993, I, 603; Frzbd,
Mecduddin Muhammed bn Yakb (. 817/1414), Basiru zevit-temyz fi latifil-Kitbil-Azz
(nr. Muhammed Ali el-Bahhr), I-VI, Mektebetul-ird, Birinci Bask, stanbul 1996, II, 562; ls,
Ebus-Sen ihbuddin Mahmud bn Abdullah (. 1270/1854), Rhu'l-man f tefsril-Kur'nilazm ves-sebil-mesn (nr. Ali Abdulbari Atiyye), I-XV, Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask,
Beyrut 1994, IX, 415; Tantv, Muhammed, et-Tefsrul-vast lil-Kurnil-Kerm, Drun-nehda,
Kahire 1998, X, 161; Muhammed Avvme, Edebul-ihtilf f mesilil-ilm ved-dn, Drulbeiril-slmiyye, Beyrut 1997, s. 8; Ceml Fruk Cibrl Mahmd, Ehemmiyyetu murti edebilihtilf f mesilil-ilm ved-dn, Havliyye Kulliyyetid-davetil-slmiyye, Merkezul-havl, Nasr
1998, 12/569; Bedr Elmas, el-htilf esbbuhu ve davbidutuhu, Havliyye Kulliyyetidavetilslmiyye, (2002), 16/1, 361; Mecd Abdulaffr Habb, el-Hilf beyned-dut ve mazhiruhu ve
esbbuhu ve lcuhu, Havliyye Kulliyeti uslid-dn (2005), ts., yy, 22/2, 1880.

Farkl atma tariflerinden bir kan u ekilde vermek mmkndr:

Her bir blm mstakil bir almay gerektirecek kadar geni olan bu
konunun snrlarn bir kavram belirlemektedir ki, o da Kur'ndr. Bu kavramlardan
biri Kur'n, dieri ise ihtilaftr. Kur'n kelimesi, aratrmann erevesini belirlemekte
ve ihtilaf olgusunun alann tayin etmektedir. Bu sebeple aratrmada, neden, alan,
boyut ve zm yollar ile sadece vahye konu olan ihtilaflar ele alnmtr. Bundan
dolaydr ki, ihtilafn btn nedenlerini, alanlarn, boyutlarn ve zm yollarn bu
aratrmada inceleme imkn olmamtr. htilaf ise slm literatrnde farkl
ekillerde alglanp tarif edilebilmektedir.3 Ancak yukarda esas alnan tarif, hem aktif
atmaya dnmeyen dnce farkllklarn hem de aktif atmaya dnen
ihtilaflar kapsamaktadr. Bundan dolay bu aratrmada, Kur'n erevesinde fertler
aras ihtilaflardan uluslararas ihtilaflara varncaya kadar yukardaki tarife uyan
ihtilaflar ele alnp incelenmitir.
Kur'n- Kermde ihtilaf, farkl kavramlarla ifade edilmitir. Hem bu
kavramlardan yola klarak hem de bu tr kavramlarn dnda yetlerin akna
baklarak ihtilaf olgusu tespit edilmeye allmtr. Bu yzden aratrma, kavramlarn
yan sra balamlara gre de ekillenmitir. Ancak unu belirtmek gerekir ki, Kur'n-
Kermde baz tasvirler aratrmann temel iki kavramndan biri olan ihtilaf kelimesi

a) atma: Ulalmaya allan amacn yerine bir baka amacn ikme edilmesi ve bu sebeple
sosyal ilikilerin deimesidir (Arslantrk, Zeki, Amman, Tayfun, Sosyoloji, amlca
Yaynlar, Drdnc Bask, stanbul, 2001).
b) atma: Kiiler aras ilikilerin zel bir durumu olup, ok farkl nedenlerden
kaynaklanabilecek bir gerilim durumudur (Bilgin, Nuri, Sosyal Psikoloji Szl Kavramlar,
Yaklamlar, Balam Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 2003, s. 72).
c)

atma: Bir kiinin rakibini kendisine boyun edirmeye abalad bir yarma biimidir
(Mutlu, Erol, letiim Szl, Ark Yaynevi, kinci Bask, Ankara 1995, s. 79).

d) atma: Bireyler, gruplar ve toplum arasnda meydana gelen fikir ayrl, toplumdaki kii ya
da gruplar arasndaki kartlktr (Arda, Erhan, Klgedik, Necla, Bakan, Selahattin, Bakan,
smail, Kemer, Barbaros, Sosyal Bilimler El Szl, Alfa Yaynlar, Birinci Bask, stanbul
2003, s. 113).
3

slam literatrnde ortaya kan ihtilaf tanmlarndan birkan rnek kabilinden u ekilde
sralayabiliriz:
a) htilaf: Bir szn ba taraf ile son tarafnn fesahat bakmndan birbirine benzememesi, slup
ve nazm asndan farkl olmasdr.
b) htilaf: Gayenin bir, yntemlerin farkl olmasdr.
c)

htilaf: Delile dayanan gr farklldr. Ebul-Bek, Eyyb bn Musa el-Kefev (.

1094/1683), el-Kulliyyt mucem fil-mustalaht vel-furkl-luaviyye (nr. Adnn Derv,
Muhammed Msr), Messesetur-risle, kinci Bask, Beyrut 1993, s. 60-61.

ile yaplmtr. Fakat bu tasvirler, bir kiinin sz ve davranlarnda dier kimselerden

farkl bir yol izlemesi eklinde bir manaya sahip olmayp aksine kelimenin szlk
anlamna uygun olarak farkll ifade etmektedir. Kur'nda geni biimde yer alan ve
ihtilafla ifade edilen bu tasvirlere de aratrma kapsamnda temas edilmesi uygun
grlmtr. Dolaysyla bu aratrma insanlarn birbirinden farkl sz ve davranlara
sahip olmalar eklinde tezhr eden ilikiler an ele almakla birlikte, ihtilaf
kavramyla ifade edilen bir takm tasvirleri de iermekte olup bir giri, drt blm ve
bir sonutan meydana gelmektedir.

B) AMACI VE NEM
Bu aratrmann temel gayesi, insanlar arasnda meydana gelen ihtilaflarn,
Kur'n erevesinde incelenmesidir. Bu vesileyle bireysel, toplumsal ve kurumsal
ilikilerde her zaman karlalan ve srekli bir olgu olduu grlen ihtilafa, Kur'nn
yaklamn tespit etmek hedeflenmitir. Burada gdlen bir dier ama ise ihtilafn
ifade edildii kavramlar Arap dilindeki ve Kur'ndaki kullanmlar ile birlikte ele
almak, ihtilafn niteliini, nedenlerini, alanlarn, boyutlarn ve zm yollarn tespit
etmektir.
Aratrmann ismi ilk etapta slm literatrndeki muazzam ihtilaf kaynaklarn
artrmaktadr. Ancak aratrma konusu ile bu kaynaklarn ihtilaf ele al tarzlar
arasnda byk fark vardr. Bu farkn anlalmas, konunun erevesinin ve neminin
belli olmas iin genel olarak slm literatrndeki ihtilafla ilgili almalarn bir
tasvirini yapmak yerinde olacaktr: slam literatr incelendii zaman ihtilaf
sahasnda pek ok eserin telif edildii grlmektedir. Hicri II. asrdan itibaren limler
tarafndan bu konu ele alnm ve eitli boyutlarda aratrlmtr. Mesel mam Eb
Hanfe (. 150/767) ile bn Eb Leylnn (. 148/765), Hz. Ali (. 40/660) ile Hz.
Abdullah bn Mes'dun (. 32/653), mam Mlik (. 179/795) ile mam finin (.
204/820) dini konulardaki ihtilaflar ayrntl biimde ele alnmtr.4 Yine hicr II.
asrda ilk rnekleri grlen Red edebiyatna ilikin eserleri de, ihtilafla ilgili teliflerin
ilkleri arasnda saymak gerekmektedir. Sz gelimi, mam Muhammedin (. 189/805)
Kitbul-hucce al ehlil-Medne adl eserini bu tr eserlere rnek olarak gstermek

bk. fi, Muhammed bn drs (. 204/820), Kitbul-mm (nr. Ahmed Bedruddin Hassn), Dru
Kuteybe, Birinci Bask, Beyrut 1996, XIV.

mmkndr.5 Gnmzde de hl bu hususta eserler telif edilmeye6 devam edilmekte

ve makaleler yazlmaktadr.7
slm ktphanelerini dolduran muazzam literatre bakld zaman ihtilafla
ilgili bir ok eserin telif edilmi olduu hemen fark edilmektedir. zellikle de fkh ve
hadis alannda, konusu ihtilaf olan bir ok eser telif edilmitir. Ne var ki, bu eserlerde
ele alnan ihtilaf, Kur'n erevesinde bir olgu olmayp, aksine sz konusu
disiplinlerin i meseleleri ile alakal bir olgudur.
Tefsir ilminde ise ihtilaf, XX. yzyln sonlarna kadar fkh ve hadis ilimlerinde
mstakil eser konusu olmada grd ilgiyi grmemitir. Daha ak ifadeyle ne
Kurnn ihtilafa bak mstakil bir alma olarak yaplm ne de mfessirlerin
ihtilaflar bamsz bir telif konusu olmutur. Tespit edebildiimiz kadaryla son
zamanlarda mfessirlerin ihtilaflar, ihtilaflarnn nedenleri ve etkisi zerine eitli
almalar yaplmaya balanmtr. Mesel mam Muhammed bn Sud niversitesi
retim yelerinden Dr. Sud bn Abdillah el-Fensnn htilful-mfessirn
esbbuh ve eseruh adl aratrmas bunlardan biridir.8 Bu alandaki yeni bir alma
da Eseru ihtilfil-kre fil-ahkmil-fkhiyye bal ile Abdullah bn Brces edDusr tarafndan yaplmtr.9 Ancak, bu eserler Kur'ndaki ihtilaf olgusunu
yanstmaktan uzaktr. Kurnn ihtilafa bak konusunda tespit edebildiimiz
kadaryla hem lkemizde hem de slam leminde herhangi bir alma yaplmamtr.
Sahasnda bir ilk olmas ve Kurnn ihtilafa bak ile ihtilaf annda nerdii
zm yollarn ortaya koymas bu aratrmay nemli klan etkenlerin banda
gelmektedir.

bk. eybn, mam Muhammed Eb Abdullah (. 189/805), Kitbul-hucce al ehli-l-Medne (nr.

Mehdi Hasan Keyln), I-IV, lemul-ktb, Beyrut 1983.

bk. Ali Haff, Muhdart fi esbbi ihtilfil-fukah, Cmiatud-duvelil-Arabiyye maheduddirstil-arabiyye el-liyye, yy., 1956; Muhammed Avvme, a.g.e.; elik, Mustafa, htilaf Ahlak,
Misak Yaynlar, Ankara 1996.

bk. Ceml Fruk Cibrl Mahmd, a.g.m.; Bedr Elmas, a.g.m.; Mecd Abdulaffr Habb, a.g.m..

Bu konuda tespit ettiimiz bir dier eser iin bk. Muhammed bn Abdurrahman bn Slih, Esbbu
ihtilfil-mfessirin, Mektebetul-ubeykn, Birinci Bask, Riyad 1995.

bk. Dusr, Abdullah bn Brces Ali Zafr, Eseru ihtilfil-kre fil-ahkmil-fkhiyye, Drulhedyin-Nebev, Birinci Bask, Msr 2005.

Aratrma konu bakmndan sosyalpsikoloji, sosyoloji, ynetim ve organizasyon

ile irtibatldr. Bu ilimlerde atma kavram ile ifade edilen durumlar, daha nce
verilen ihtilaf tarifinin kapsamna girmektedir. atmann anlalmas, bu ilimler
asndan son derece nem tamaktadr. Szgelimi ynetim ve organizasyon
asndan atmay anlamak, nedenlerini ve srelerini ortaya karmak; gerek kurum
baznda gerekse gruplar aras ve kiiler aras dinamikleri ortaya kararak yneticilere
etkin ynetim; dier bir deyile kurumsal hedeflere ulama, alanlara ise kiisel
geliim sahalarnn kaplarn amaktr. Ancak yaplan aratrma ve karlatrma
sonucunda ihtilaf olgusunun Kur'nda bu bilimlerde ele alnd ve tasnife tbi
tutulduu

ekliyle

ilenmedii

anlalmtr.

Bu

yzden

aratrmann

ilgili

blmlerinde bu bilimlerin verilerinden istifade edilmekle birlikte ar ve zorlama

yorumlardan kanlmtr.
Bu aratrma, ihtilaf konusunun alt balklarnda derinlemek isteyenlere
yardmc olacaktr. Ayrca atma olgusunun ele alnd ilimlerde alma yapacak
aratrmaclar iin slm referanslara dayal bir ihtilaf tablosu sunacaktr.

II- ARATIRMA YNTEM

A) HTLAF LTERATRNN GENEL DEERLENDRLMES
slm literatrnde ihtilaf konu edinen bir ok eser mevcuttur. zellikle de
mezheplerin ortaya kp kurumsallamasndan sonra ihtilaf literatr nem
kazanmtr. Aratrmann bu safhasnda slm literatrnde ihtilafla ilgili eserlerin
genel bir deerlendirilmesi yaplacaktr.
Daha nce ifade edildii gibi ihtilaf olgusunu bu aratrmada ele alnd tarzda
inceleyen bir esere rastlanlmamtr. Mevcut ihtilafla ilgili eserlerin ou fakihlerin
fkh ilminin fur ksm hakknda sahip olduklar farkl grleri konu edinmitir.10

10

Ayrntl bilgi iin bk. Taber, bn Cerr Eb Cafer (. 310/922), htilful-fukah, Drul-ktbillmiyye, Beyrut ts.; Cesss, Eb Bekr Ahmed bn Ali Rz (. 370/981), Muhtasaru htilfil-ulem
lit-Tahv (nr. Abdullah Nezr Ahmed), I-V, Drul-beiril-slmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1995;
bl, Ahmed bn Ferah el-Lahm (. 699/1300), Muhtasaru hilfiyytil-Beyhak (nr. Ziyb
Abdulkerim Akl), I-V, Mektebetur-rd, Birinci Bask, Riyd 1997; Kaffl, Seyfuddin Eb Bekr e (. 507/1114), Hilyetul-ulem f marifeti mezhibil-fukah (Ysn Ahmed brahim
Derdeke), I-VIII, Drul-Bz, Birinci Bask, Mekke 1988.

Bunun yan sra genel olarak fakihlerin ihtilaf nedenlerini,11 zel olarak da bu
nedenler arasnda mctehidlerin ihtilafnda dilin roln,12 fakihlerin ihtilaf
hususunda kll kaidelerdeki ihtilaflarn etkisini13 ve hadislerin fakihlerin ihtilafndaki
yerini14 inceleyen eserler telif edilmitir. Ayrca fakihlerin ihtilafnn slam Hukukuna
tesirini15 ve ihtilaf kurallarn Snnet asndan inceleyen16 eserler de mevcuttur.
Ksacas fkh alanndaki ihtilaf literatr olduka kapsamldr. Burada bahsedilen
alanlar fkh ilminde ihtilafn ne kadar nemli bir yer bulduunu gstermesi
bakmndan yeterlidir.
htilafn slm literatrnde yer bulduu bir dier alan hadis ilmidir. Bu
ilimdeki ihtilafa, hadislerde sz konusu edilen ihtilaf ile hadis usulndeki muhtelifulhadis asndan olmak zere iki ynden bakmak gerekmektedir. Hadislere bakld
zaman ihtilafn yerildiini grlmektedir. Hatta Hz. Peygamber, bizden nceki
mmetlerin ihtilafa dtklerini ve bu yzden helak olduklarn beyan etmitir.17
slm ilimlerin gelimesi ile birlikte hadis ilmi de gelime gstermi ve kendi
iinde eitli dallara ayrlmtr. Bunlardan biri de, hadis literatrnde rivayetlerin
birbirleri ile ilikisinden doan ve makbul bir hadisin ayn konuda kendisi gibi
makbul bir veya bir ok hadise, yahut teki delillere, grnrde veya gerekte manen
muhlif olmasndan ve bu muhalefetin giderilmesi yollarndan bahseden Muhtelifulhads ilmidir.18 Bu ilim baz kitaplarn bir blmn olutururken19, baz kitaplarn
11

bk. Dihlev, Eb Abdulaziz ah Veliyullah (. 1176/1763), el-nsf f beyni sebebil-ihtilf (nr.

Abdulfetth Eb udde), Drun-nefis, Birinci Bask, Beyrut 1997.

12

bk. Abdulvehhb bn Abdusselm, Eserul-la f ihtilfil-mctehidn, Drus-selm, Birinci

Bask, Kahire 2000.

13

bk. el-Hn, Mustafa Sad, Eserul-ihtilf f kavidil-usliyye f ihtilfil-fukah, Messeseturrisle, Birinci Bask, Beyrut 1998.

14

bk. Muhammed Avvme, Eserul-hadsi-erf fi ihtilfil-eimmetil-fukah, Drul-beirilslmiyye, Beyrut 1997.

15

bk. Ahmed Muhammed mer el-Ensr, Eseru ihtilfil-fukah fi-era, Mektebetur-rd,

Birinci Bask, Riyad 1996.

16

Abdullah abn, Davbitul-ihtilf f mznis-snne, Drul-hads, Birinci Bask, Kahire 1997.

17

Buhr, Husumt, 1, Ehdsul-enbiy, 54; Ahmed bn Hanbel, I, 393.

18

akan, smail L., Hadislerde Grlen htilaflar ve zm Yollar, slami limler Aratrma Vakf
Neriyat, Birinci Bask, stanbul 1982, s. 34; Genel olarak ayn anlam ifade eden ancak aralarnda
lafz bakmndan kk farklarn bulunduu dier tarifler iin bk. Hkim en-Nsbr, Eb
Abdullah Muhammed bn Abdullah (. 405/1015), Marifetu ulmil-hads (nr. es-Seyyid
Huseyn), Dru ihyil-ulm, Birinci Bask, Beyrut 1997; bn Hacer, Ahmed el-Askaln (.

da mstakil konusu olmutur.20 Mstakil olarak bu konuyu ileyen kitaplar ihtilaf

literatrndeki yerini almtr.
htilaf, akid kitaplarnda da yer bulmutur. Mesel Tahv akidesinde Cemaati
hak ve doru, tefrikay sapklk ve azap olarak grrz.21 ifadesi bu konunun selef
tarafndan itikd konularla birlikte ele alnacak kadar nemli grldn
gstermektedir. Nitekim sz konusu akide kitabnn en tannm erhinde birlie
aran yetlere ve hadislere yer verilmi ve kanlmaz olan ihtilaf anlarnda
izlenilmesi gereken tavra deinilmitir. Daha sonra ihtilaf, eitlilik arz eden ve
tezatlk ifade eden olmak zere ikiye ayrlmtr.22 htilafn meydana geldii her
konuda kitap ve snnete mracaatn gereklilii de Maricul-kablde yer
almaktadr.23
Kelam kitaplarnda ihtilaf bir olgu olarak deerlendirilmese de limlerin kelam
ilminin konusundan24 inanla ile ilgili eitli konulardaki gr ayrlklarna kadar var
olan ihtilaflarna yer verilmitir. Bylece ihtilafn meydana geldii alanlara iaret
edilmitir.25 Zamann hakikati gibi dorudan akideyle ilgili olmayan meselelerde bile
kelamclarla felsefeciler arasnda mevcut olan ihtilafa deinilmitir.26 Netice olarak
852/1254), erhu Nuhbetil-fiker f mustalahi ehlil-eser (nr. Muhammed es-Sabb),
Mektebetul-azzl, nc Bask, Dmak 1992, s. 58-59.
19

bn Hacer, erhu Nuhbetil-fiker, s. 58-59.

20

bk. akan, smail, a.g.e.; Haldn el-Ahdeb, Esbbu ihtilfil-muhaddisn, I-II, ed-Drus-sudiyye,
Cidde 1987.

21

bn Ebil-zz, Ali bn Ali Muhammed ed-Dmak (. 792/1390), el-Akdetut-Tahviyye ve erhi

(trc. M. Beir Eryarsoy), Guraba Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 2002, s. 526.

22

bn Ebil-zz, a.g.e., s. 526-533.

23

Hakem, Hfz bn Ahmed (. 1377/1957), Maricul-kabl bi erhi Sllemil-vusl il lmil-usl,

I-III, Dru bn Kayyim, Birinci Bask, Beyrut 1997, III, 1224-1237.

24

Taftzn, Saduddn Mes'd bn mer (. 792/1390), erhul-Maksd (nr. Abdurrahman

Umeyra), I-V, lemul-ktb, yy., ts., I, 178.

25

Ear, Ebul-Hasen bn Eb Bir (. 324/936), el-bne an uslid-diyne (nr. Abbs Sabb),

Drul-beyn, Beyrut 1994, s. 61-63, 107-116; Taftzn, a.g.e., V, 88, 98, 100, IV, 196-198, II, 323,
325; el-c, Adududdin Abdurrahman bn Ahmed (. 756/1355), Kitbul-mevkf (nr.
Abdurrahman Umeyra), I-III, Drul-Cl, Birinci Bask, Beyrut 1998, III, 480; Nesef, Ebul-Mun
Meymn bn Muhammed el-Hanef (. 508/1115), Tebsratul-edille f uslid-dn al tarkatilimm Eb Mansr el-Mturd (nr. Keld Selme), el-Mahedul-ilm el-Frans, Birinci Bask,
Dmak 1993, s. 160, 177, 205, 256, 261.

26

Taftzn, a.g.e., II, 187; Crcn, Seyyid erf Ali bn Ahmed (. 816/1413), erhul-Mevkf
(Abdurrahman Umeyra), I-III, Drul-Cl, Birinci Bask, Beyrut 1998, III, 474.

denebilir ki, kelam kitaplarn inceleyen bir aratrmac, deiik kelam ekollerine
mensup limlerin gr ayrlklarndan ve onlarla felsefeciler arasndaki baz
ihtilaflardan haberdar olma imkn vardr.
htilafla ilgili tp ilminde de eser verilmitir. Nitekim bnul-Lebbd (.
670/1272) slm literatrnde tp alannda ihtilafla ilgili bir eser telif etmitir. Onun
Tedkkul-mebhisit-tbbiyye f tahkkil-mesilil-hilfiyye al tark mesili hilfilfukah adl eseri, fkh hilaf tekniini tp alanna uyarlamas asndan ilgin bir
almadr.27
htilafla ilgili eserlerin yazld alanlardan biri de nahiv ilmidir. kr zene
gre muhtemelen fkh hilfiyatnn etkisiyle VI. yzyldan sonra nahiv ekolleri ve
mehur dilciler arasndaki gr farkllklarn konu alan eserler kaleme alnmtr.28
Bu eserlerden en nemlilerinden biri, Ebul-Berekt bnul-Enbrnin (. 577/1181)
el-nsf f mesilil-hilf beynen-nahviyyn el-Basriyyn vel-Kfiyyn adl eseridir.
Enbr ad geen eserin mukaddimesinde belirttiine gre, bu kitab, Nizmiye
medresesinde grevli edebiyat fakihlerle, fakih olan edebiyatlarn kendisinden,
nahiv ilminde, fkh ilminde mam Eb Hanfe ile mam afiinin ihtilaflarn konu
alan kitaplarn tertibine uygun bir ekilde Basra ve Kfe ekolleri arasndaki ihtilaf
kapsayan ve trnn ilk rnei olacak bir kitap telif etmesini teklif etmeleri sonucu
yazmtr.29 Sz konusu eser zerinde byk gayretler sarf eden ve buna el-ntisf
minel-insf adnda bir erh yazan Muhammed Muhyiddin Abdulhamidin de ifade
ettii gibi bu eserden nce de nahivcilerin ihtilafyla ilgili eserler verilmitir. Mesel
Mberrid (. 286/899), Zeccc (. 311/923) ve Ahfe-i sarin (. 315/927) rencisi
Eb Cafer en-Nahhsn (. 338/950) el-Mbhic adl eseri bunlardan biridir.30
Netice olarak denilebilir ki, nahivciler arasndaki ihtilaflar hem nahiv kitaplarnda ele
alnm hem de yukarda temas ettiimiz mstakil eserlerde ilenmitir. Nehhsn

27

Katip elebi, Hac Halife Mustafa bn Abdullah (. 1067/1657), Kefuz-zunn an esmil-ktb

vel-funn, I-VI, Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1992, I, 220; zen, kr, Hilf,
DA, XVII, 538.

28

zen, kr, Hilf, XVII, 538.

29

bn Enbr, Ebul-Berakt Abdurrahmn bn Muhammed bn Eb Sad (. 577/1181), el-nsf f

mesilil-hilf beynen-nahviyyn el-Basriyyn vel-Kfiyyn (Muhyiddin Abdulhamd), I-II,
Matbaatut-ticriyye, Msr 1961, I, 5.

30

bnul-Enbr, a.g.e., I, 3-5.

vefat tarihi dikkate alndnda, bu sahadaki ihtilaf literatrnn balangcn IV.

asrn balarna kadar gtrmek mmkndr.
htilaf; sosyoloji, sosyal psikoloji, ynetim ve organizasyon kitaplarnda ele
alnan atma konusu ile irtibatldr.31 Zira atmann gereklemesi iin ihtilafn
olmas gerekmektedir. Erol Gngr (. 1404/1984) Psikolojinin bir ok ana meseleleri
arasnda ihtilaf problemine gsterilen alakann olduka yeni olduunu belirtmi ve
bilhassa kinci Dnya Savandan bu yana youn bir aratrma konusu olduunu
ifade etmitir.32
Son dnemlerde Mslmanlarn ihtilaflarn konu edinen baz eserler telif
edilmitir. Bu eserleri incelendii zaman srekli bir olgu olan ihtilafn, slm
toplumunda ayrlklara neden olmadan mer bir zeminde tutulmas gerektii
dncesinin n plana kt grlmektedir. Bir yandan ihtilafn kanlmaz bir olgu
olduuna vurgu yaplrken, dier yandan bu olgunun rahmet ve ilerleme vesilesi
olduuna iaret edilmitir. Hepsinden nemlisi de ihtilaflarn slm toplumunun
paralanmasna, ac ve zdrap ekmesine neden olmamas iin gerekli ilm, fikr ve
ahlk esaslara deinilmitir.33
Tefsr ilminde ise ihtilaf olgusunu mstakil olarak ele alan almalar bizim
tespitimize gre yaplmamtr. Ancak ihtilafla ilgili yetlerin yorumlarnda tefsr
kaynaklarna

serpitirilmi

malumatlar

mevcuttur.

Yine

ayn

kaynaklarda

mfessirlerin veya mezhep temsilcilerinin gr ayrlklarnn ihtilaf kavram ile

anlatlmas da baka bir hakikattir. Son zamanlarda mfessirlerin ihtilaflar ve bu
ihtilaflarn etkileri zerine eitli almalar yaplmaya balanmtr.34 Ancak ihtilaf
bir olgu olarak ele alan bir alma henz yaplmamtr.

31

bk. Kln, Tanl, Tekarslan, Erdal, Baysal, Can, encan, Hner, Sosyalpsikoloji, Filiz Kitapevi,
stanbul 1989.

32

Gngr, Erol (. 1404/1984), ahslararas htilaflarn zmnde Lisann Rol, tken

Yaynlar, stanbul 1998, s. 9.

33

rnek olarak u eserlere bk. Muhammed Avvme, a.g.e.; Th Cbir, Edebul-ihtilaf fil-slm, elMahedul-lem lil-fikril-islm, Riyad 1992; Ysuf el-Kardv, htilaflar Karsnda slm Tavr
(trc. Osman Arpaukuru), lke Yaynclk, kinci Bask, stanbul 1996; elik, Mustafa, htilaf Ahlak.

34

bk. Fensn, Sud bn Abdullah, htilful-mfessirn esbbuh ve eseruh, Dru biliye, Birinci
Bask, Riyad 1997; Muhammed bn Abdurrahman, a.g.e..

10

B) ARATIRMANIN KAYNAKLARI
Yukarda ihtilaf literatrn genel bir tasviri yaplmaya allmtr. Grnen
tabloya bakld zaman yukardaki ihtilaf literatrnn kendi alanlarnda son derece
gerekli, kapsaml ve fonksiyonel olmasna ramen aratrmay kolaylatracak veya
nn aacak trde ve nitelikte olmad anlalmtr. Burada ele alnan tarzda slm
literatrnde ihtilaf olgusunu ele alan, inceleyen ve zm yollarn sunan mstakil
bir almaya ne yazk ki rastlayamadk. Bu durum aratrmann bir ilk olmasn
zorunlu hale getirdii gibi kaynaklarn da mecbr olarak geni bir yelpazeye
yaymtr.
Aratrma aslnda bir konulu tefsr almasdr. Bu bakmdan en temel referans
Kur'n- Kerm olmutur. ncelikle bu kaynak batan sona okunarak ihtilafla ilgili
yet-i kermeler tespit edilmitir. Bu faaliyet srdrlrken yetin iinde bulunduu
balamn ve Kurn btnlnn dikkate alnmasna zen gsterilmi, sadece ihtilaf
kavram ve bu kavramla anlam yaknl bulunan szcklerle yetinilmemitir.
Tespit edilen ihtilafla ilgili yetler tasnife tbi tutulmu ve yorumlar hakknda
ilgili tefsr kaynaklarna mracaat edilmitir. almann konulu tefsr olmas
hasebiyle yetlere olduka ok ba vurulmutur. Bu yzden ok sayda yet meli
referans olarak kullanlmtr. Meller konusunda Ali zek, Hayrettin Karaman, Ali
Turgut, Mustafa arc, brahim Kfi Dnmez ve Sadrettin Gm Beyler tarafndan
hazrlanan Kurn- Kerm ve Trke Aklamal Meli esas alnmtr. Ancak baz
yetlerin evirisinde yaygn olan dier meallerden de istifade edilmitir.
Aratrmann kavram ksm incelenirken temel Arapa lgatlerden ve arbulKurn almalarndan byk lde yararlanlmtr. Rb el-sfehnnin (.
502/1109) Mfredt ile Semn Halebnin (. 756/1355) Umdetul-huffz ihtilafla
ilgili kavramlarn Kur'ndaki kullanmlar bakmndan temel kaynak olmutur.
Aratrma boyunca temel rivayet ve dirayet tefsirlerinden istifade edilmitir.
Rivayet tefsirlerinden mam Tabernin (. 310/922) Cmiul-beyn an tevili yilKur'n, mam Suytnin (. 911/1505) ed-Durrul-mensr ft-tefsril-mesru;
dirayet tefsirlerinden Mturdnin (. 333/945) Te'vltul-Kur'n, Zemahernin
(. 538/1144) Kef, Rznin (. 606/1210) Mefthul-ayb, Beydvnin (.

11

681/1282) Envrut-tenzli ve Nesefnin (. 710/1310) Medrikut-tenzli ana

kaynaklar arasnda yer almaktadr.
Aratrmann fkh boyutu ile ilgili olarak fkh tefsirlerden, zellikle de
Kurtubnin (. 671/1273) el-Cmi li ahkmil-Kurnndan yararlanlmtr.
Modern tefsirlerden ise Menr Tefsirinin yan sra, Seyyid Kutubun (. 1386/1966)
f Zllinden, Thir bn run (. 1393/1973) et-Tahrr vet-tenvrinden,
Mevddnin (. 1399/1979) Tefhminden ve Hayrettin Karaman, Mustafa Carc,
brahim Kfi Dnmez ve Sadrettin Gm Beyler tarafndan telif edilen Kur'n
Yolundun istifade edilmitir.
Aratrma devam ederken tahkiki tamamlanarak neredilen eserler ile nceden
tahkik edilmi ve bize yeni ulam tefsr kaynaklar, tahkiksiz nshalara
ncelenmitir. Bu yzden Beavnin (. 516/1122) Malimut-tenzl adl tefsirinde
olduu gibi baz kitaplarn iki nshas birden kullanlm ve her ikisi birden
bibliyografyada zikredilmitir.
Aratrmada imknlar lsnde ve konu ile ilgili ksmlar bakmndan
sosyoloji ve sosyal psikoloji ilimlerine dair kaynaklar ile ihtilaf ahlk alannda
yazlm eserlerden istifade etme cihetine gidilmitir. Ayrca konunun kssalarla ilgili
blmleri Tevrt ve ncile mracaat edilerek ilenmitir.

12

BRNC BLM
HTLAFIN KAVRAMSAL EREVES KAYNAI
NTEL VE NEDENLER

I- KAVRAMSAL EREVE
Kur'n- Kermde ihtilaf olgusu ile ilgili ok sayda kavram bulunmaktadr.
Bunlar ihtilaf kavram ve ihtilaf kavram ile anlam yaknl olan kavramlar eklinde
iki blme ayrarak incelemek mmkndr.

A) HTLAF KAVRAMI
htilaf

kknden tremi bir kelimedir.

lgatte orulunun aznn

kt kokmas, yemein tadnn veya kokusunun deimesi, ocuun kendisi hakknda

beslenen hsn zann boa karmas, ocuun babasnn ahlakndan sapmas,
hastalktan yemek yiyememek, geride kalmak, birinin yerine gemek, halife olmak,
elbiseyi yamamak, arkadan yaklamak, ahmak olmak, devenin geme olmas, amansz
muhalif olmak gibi anlamlara gelir.1
Gr ayrl ve anlamazlklarla ilgili en temel kavram olan ihtilaf, bu kkten
tremitir. Farkl kullanmlar dikkate alndnda bu kkten tremi kelimelerin, iyi
ve ideal olann ya da bir asln gerisinde kalmak anlamnda birletii grlr.
Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi pek ok kelime bulunmaktadr.
Bunlardan

fiili, nceki kuaklarn yerini almak2, gyabnda bir bakasnn yerine

bn Abbd, Ebul-Ksm smail (. 385/995), el-Muht fil-Lua (nr. Muhammed Hasen Al Yasin),
I-XI, leml-ktb lil-melyin, Birinci Bask, Beyrut 1994, IV, 345-350; Cevher, Eb Nasr smail
bn Hammd (. 400/1009), es-Shh tcul-la ve shhil-arabiyye (nr. Ahmed Abdulafr
Atr), I-VII, Drul-lm lil-melyin, Birinci Bask, Beyrut 1990, IV, 1353-1358; bn Manzr, EbulFadl Cemaluddin Muhammed bn Mukrim (. 711/1311), Lisnul-Arap, I-XV, Drul-fikr, Birinci
Bask, Beyrut, ts. IX, 82-97; Zebd, Muhubbiddin Ebul-Feyd Seyyid Muhammed Murtez (.
1205/1790), Tcul-ars min cevhiril-kms (nr. Ali eyri), I-XX, Drul-fikr, Birinci Bask,
Beyrut 1994, XII, 184-202; Asm Efendi, Seyyid Ahmed (. 1235/1820), Kmus Tercmesi, I-IV,
Matbaa-i Bahriyye, stanbul 1304, III, 570-572; Kerm, Hasen Sad, el-Hd il lugatil-Arap, I-IV,
Dru Lbnan, Birinci Bask, Beyrut 1991, I, 661.

el-A'rf 7/169; Meryem 19/59.

gemek,3 alternatif olarak bir bakasnn yerine gemek,4 birine halife/vekil olmak,5 bu

ve kelimeleri savatan geri kalanlar,

"ism-i mefl sigasyla savaa katlmaktan geri
6 fiili, mechul formu ve "
braklmak,7
fiili, muhalefet etmek,8
fiili, verilen szden dnmek,9 bir eyin

kkn slsisinden tretilmi

yerine baka bir eyi getirmek,10

fiili, otorite etrafnda beklenmekten

fiili, ayrla dmek,12 gr ayrl yznden kararlatrlan

zamanda buluamamak,13
fiili, egemen klmak,14 birini bakasnn yerine
geirmek,15 anlamlarna gelir. Bu kkten tretilmi
kelimesi, arpraz16 ve sonra
kelimesi, birbiri ard sra dnml gelmek,18
manasna zarf17,
kelimesi bir
kanmak,11

bakasnn yerine geen kimse,

19

ve

kelimesi egemen olan kimse,20

tutarszlk,21 dnm,22 eitlilik,23 kelimesi, nceki neslin yerine geen

kt nesil24 ve ska geen kelimesi ise ism-i mekn olarak kullanlmtr.25

el-A'rf 7/150,

ez-Zuhruf 43/60.

el-A'rf 7/142.

et-Tevbe 9/83, 87, 93.

et-Tevbe 9/118; el-Feth 48/11, 15, 16.

Hd 11/88; Nr 24/63.

el-Bakara 2/80; l-i mrn 3/9; er-Ra'd 13/31; Th 20/86, 87; el-Hac 22/47.

10

Sebe' 34/39.

11

et-Tevbe 9/120

12

el-Bakara 2/176, 213, 253; l-i mrn 3/19, 105; en-Nis 4/157; Ynus 10/19, 93; en-Nahl 16/ 64,
124; Meryem 19/37; ez-Zuhruf 43/65; el-Csiye 45/17; e-r 42/10;

13

el-Enfl 8/42.

14

el-'rf 7/129; en-Nr 24/55.

15

el-En'm 6/132; Hd 11/57.

16

el-Mide 5/33; el-A'rf 7/124; et-Tevbe 9/81; Th 20/71; e-uar 26/49.

17

el-sr 17/76.

18

el-Furkn 25/62.

19

el-Bakara 2/30; Sd 38/26,

20

el-A'rf 7/69; el-En'm 6/165.

21

en-Nis 4/82.

22

el-Bakara 2/164; l-i mrn 3/190; Ynus 10/6; el-M'minn 23/80.

15

Bu kullanmlardan aratrmamza da ismini verdiimiz ihtilaf kelimesi insanlar

aras mnasebetlerde kullanld zaman dima menf anlamda kullanlmtr. nk
atma ve ayrl ifade etmitir. Szgelimi Kitap hakknda ayrla denler dorusu
derin bir kmazdadrlar.26 yeti ehl-i kitbn kendilerine gnderilmi vahiy hakknda
ihtilaf etmelerini tasvip etmemektedir.
Bu kkten tremi ve evrenle ilgili tasvirleri yanstmak iin tercih edilmi
kelimeler ise olumlu anlamda kullanlmtr. nk bu kelimeler atma ve ayrl
deil, eitlilii ve farkll ifade etmektedir. Mesel u yette byle bir durum sz
konusudur: Grmedin mi Allah gkten su indirdi. Onunla renkleri eit eit meyveler
kardk. Dalardan (geen) beyaz, krmz, deiik renklerde ve simsiyah yollar
(yaptk).27

B) HTLAFLA ANLAM YAKINLII OLAN KAVRAMLAR

1- 'And ()
Kk itibari ile

, haktan, yoldan ya da herhangi bir eyden sapmak, dnmek,

yana kaymak, meyletmek, kann durmadan akmas, devenin dier develerden ayr
otlamas, insann haddi amas, taknlk ve tuyanda bulunmas, hakka muhalefet
edip bile bile onu inkr etmesi, birinin arkadalarn yalnz brakp onlara zulmetmesi,
yolculuk annda arkadalarnn yolunu brakp baka yola sapmas, gruba katlmayp
tek bana hareket etmesi gibi anlamlara gelir.28
Lgat limlerinin aktard bilgiler nda, bu kkn ifade ettii farkl
anlamlarn "bir asldan ayrlmak" paydasnda birletiini sylemek mmkndr.

23

er-Rm 30/22.

24

el-A'rf 7/169; Meryem 19/59.

25

sfehn, a.g.e., 162-163; Semn Haleb, Umdetu'l-huffz, II, 602-606.

26

el-Bakara 2/176.

27

Ftr 35/27.

28

bn Abbd, a.g.e., I, 425-426; Cevher, a.g.e., II, 512-513; bn Manzr, a.g.e., III, 307-310; Zebd,
a.g.e., V, 129-130; Asm Efendi, a.g.e., I, 1221; Kerm, a.g.e., III, 277.

16

Kur'an- Kerm'de bu maddeden tretilmi

kelimesi zarf- mekn olarak

olduka sk kullanlmtr.29 Ayrca yine bu kkten tretilmi olan

kelimesi ise

bbrlenerek hakka amanszca muhalefet edenleri ifade eder.30 Trke meallerde

genellikle bu kelime "inat" eklinde tercme edilmitir.31 Bu balamda u yet-i
kerimeyi rnek olarak zikretmek mmkndr: "Ve [bylece] hakkn o inat ve zorba
dmanlarnn hepsi sonunda yok olup gittiler."32
Dilciler, Arapa'da bu kelimeyle ayn anlam ifade eden

ve

arasnda bir takm ince farklar tespit etmilerdir. Buna gre

kelimeleri
szc,

dierlerinden farkl olarak cemaatten ayrlmann yan sra muhalefeti de ifade eder.33
Ayrca, bu kelimenin ifade ettii ayrlk, hkm bir ayrlk olup fizik bir ayrl
gerektirmemektedir.34
2- 'Ard ()

lgatte, karsna kmak, grnmek, aklna gelmek, sunmak, sergilemek,

beklenmedik bir hastala maruz kalmak, ldrmek, vurmak, deve damgalamak, teklif
etmek, snamak, asker birlikleri tefti etmek, bir eyi enine koymak gibi anlamalara
gelir.35

29

el-Bakara 2/54, 62, 76; l-i mrn 3/7, 15, 19, 37; en-Nis 4/78, 82, 94; el-Mide 5/60.

30

Hd 11/59; brhm 14/15; Kf 50/34; el-Mddessir 74/16.

31

Elmall, Muhammed Hamdi Yazr (. 1361/1942), Hak Dini Kurn Dili (Sadeletirme: smail
Karaam, Emin Ik, Nusrettin Boleli, Abdullah Ycel), I-X, Zehraveyn, stanbul ts., IV, 2789; zek,
Ali, Karaman, Hayrettin, Turgut, Ali, arc, Mustafa, Dnmez, brahim Kfi, Gm, Sadrettin,
Kurn- Kerm ve Trke Aklamal Meli, (Hd 11/19); Ate, Sleyman, Kurn- Kerm ve
Yce Meli, (Hd 11/19); Esed, Muhammed (. 1413/1992), Kurn Mesaj Meal-Tefsr (trc. Cahit
Koytak, Ahmet Ertrk), I-III, kinci Bask, aret Yaynlar, stanbul 1997, I, 435 (Hd 11/19);
Zeyneb Gazali, Kurn'a Baklar (trc. Ali Akpnar), Uysal Kitabevi, Birinci Bask, Konya 2003, s.
229 (Hd 11/19).

32

brhm 14/15.

33

sfehn, a.g.e., s. 353; Semin Haleb, Umdetul-huffz, III, 157; Frzbd, a.g.e., IV, 44. Bu
kelimenin muhalefet anlam iin bk. Sicistn, Eb Bekr Muhammed bn Azz (. 330/942),
arbul-Kur'n (nr. Muhammed Edb Abdulvhd Cemrn), Birinci Bask, Dru Kuteybe, yy.,
1995, s. 334; Rz, Zeynuddn Eb Abdillah Muhammed bn Eb Bekr (. 666/1267), Tefsru
arbil-Kur'nil-azm (nr. Hseyin Elmal), Birinci Bask, Ankara 1997, s. 175.

34

sfehn, a.g.e., s. 353; Semin Haleb, Umdetul-huffz, III, 157.

35

bn Abbd, a.g.e., I, 305-311; Cevher, a.g.e., III, 1083; bn Manzr, a.g.e., VII, 165-187; Zebd,
a.g.e., 74-98; Asm Efendi, a.g.e., II, 1266-1267; Kerm, a.g.e., III, 192.

17

Lgatlerdeki verilerden hareketle bu kkn esas anlamnn "bir eyin sonradan

tam olarak belirmesi, enine boyuna ortaya kmas" olduu sylenebilir. Bu kkten
tremi kelimeler asl itibariyle somut nesneler hakknda kullanlr. Ancak kimi
zaman soyut nesneler iin de kullanld grlr.36
Kur'an- Kerm'de bu kkten tretilmi ok sayda kelime kullanlmtr.
Bunlardan

fiili, bir eyi grlebilecek bir yere getirmek,37 teklif etmek,38 nne

koymak,39 hesaba ekilecek hale getirmek,40 cehennem azabna maruz brakmak,41

fiili st kapal bir ekilde niyet hissettirmek,42 fiili, yz evirmek,43 hi

bahsetmemek,44 ilgilenmemek,45 ilimemek,46 kelimesi genilik,47 kelimesi

51
kelimesi ok,49 kelimesi bulut,50
kelimesi,
engel
anlamnda
mal,48

kullanlmtr. Bunlar ierisinde sadece konumuzla ilgilidir. nk Kurn-

Kermde, mminlerle inkrclar arasndaki ihtilafn sessiz tezhrn anlatmak iin
bu kelime kullanlmtr. Mesel "Kendisine Rabbinin yetleri hatrlatldktan sonra
onlardan yz evirenden daha zalim kim olabilir!"52 yetinde grld zere baz

36

sfehn, a.g.e., s. 333; Ayrca bk. Fusslet 41/51.

37

el-Kehf 18/100.

38

el-Ahzb 33/72.

39

el-Bakara 2/31; Sd 38/31.

40

el-Hkka 69/18.

41

el-Ahkf 46/20.

42

el-Bakara 2/235.

43

el-sr 17/83; el-Kehf 18/57; Th 20/100, 124; es-Secde 32/22; Fusslet 41/4.

44

et-Tahrm 66/3.

45

en-Nis 4/128.

46

en-Nis 4/16.

47

l-i mrn 3/133; el-Kehf 18/100; el-Hadd 57/21.

48

en-Nis 4/94; el-A'rf 7/169; el-Enfl 8/67; et-Tevbe 9/42; en-Nr 24/33.

49

Fusslet 41/51.

50

el-Ahkf 46/24.

51

el-Bakara 2/224.

52

es-Secde 32/22.

18

yetlerde inkrclarn ilh mesajdan yz evirmelerinden bahsedilirken;53 "Onlar

Allah'n, kalplerindekini bildii kimselerdir; onlara aldrma, kendilerine t ver ve
onlara, kendileri hakknda tesirli sz syle!"54 yetinde grld zere baz yetlerde
Hz. Peygamberin inkr edenleri kendi hallerine brakmas tlenirken55 bu kelime
ve trevleri tercih edilmitir. Bylece Mslmanlar ile onlarla ihtilaf halinde olan
dier inan sahipleri arasnda iddete varmadan bir ayrmla snr ekildii grlr. Bu
kelime ile bir nev "sessiz muhalefet" ifade edilmitir.
3- Cdl ()
Lgatte, salam ip rmek, muhkem bkmek, sa rmek, husumete dkn
olmak, kat olmak, hayvan yavrusunun geliip glenerek annesine tabi olmas
(taklit), baaktaki danenin gelierek bir hacme brnmesi, ocuun geliip serpilmesi
gibi anlamlara gelir.56 Bu anlamlar gz nnde bulundurulduu zaman

kknn

temelinde gelierek glenmek anlamnn olduu grlr.

Kur'an- Kerm'de iki yerde geen, ilkinde insann en fazla tartmaya dkn
varlk olduun belirten57 dierinde ise, tartma yoluyla stn gelmek58 anlamna
kullanlan

ifadesi hari, bu kkten gelen kelimeler mfale bbnda olup tartma

anlamnda kullanlmtr.59 Asl itibariyle salam ip rmek anlamna gelen bu kelime,

tartan taraflardan birinin dierini grnden vaz geirerek kendi grn kabul
ettirmek iin giritii abay ifade eder. Ancak bu kelimenin asl itibariyle kuvvet
anlamna geldiini syleyenler de vardr. Bu durumda kelime, tartan taraflardan her
birinin kendi grn glendirerek dierininkini rtme abasn ifade eder.60
Dn terminolojide, tercihe daha layk ve doruya daha yakn olann ortaya kmas

53

el-Kehf 18/57; es-Secde 32/22; Fusslet 41/4; e-r 42/48.

54

en-Nis 4/63.

55

en-Nis 4/63, 81; el-A'rf 7/189.

56

bn Abbd, a.g.e., VII, 42-44; Cevher, a.g.e., IV, 1653-1654; bn Manzr, a.g.e., XI, 103-106; Zebd,
a.g.e., XIV, 100-103; Asm Efendi, a.g.e., III, 1205-1206; Kerm, a.g.e., I, 311-312.

57

el-Kehf 18/54.

58

ez-Zuhruf 43/58.

59

en-Nis 4/109; Hd 11/32; fir 40/5.

60

sfehn, a.g.e., s. 97; es-Semn Haleb, Umdet'l-huffz, I, 359.

19

iin delilleri birbiriyle karlatrmak anlamnda kullanlmtr ki, bu anlamyla

olumlu bir kavramdr. Bu kkten treyen cedel ise, hakk ortaya karma endiesi
tamakszn husumette kat davranmak anlamn ifade eder. Daha sonralar bu kelime
doruyu elde etmek iin diyalog anlamnda kullanlmtr.61
Her halkrda bu kelime, tartan iki taraftan her birinin, kendi grn
glendirmek ve kar tarafn grn rterek stn gelme mcadelesini ifade
eder. Kurn- Kerm'de, son derece ak konulardaki tartmalar iin kullanld
zaman menf62, hakk ortaya karmak iin yaplan mcadeleler hakknda kullanld
zaman ise mspet bir anlam tamaktadr.63 "nkar edenler mstesna, hi kimse Allah'n
yetleri hakknda tartmaz!"64 yetini olumsuz anlamdaki kullanmna, "onlarla en
gzel ekilde mcadele et!"65 yetini ise olumlu anlamdaki kullanmna rnek olarak
vermek mmkndr. Hasl bu kelime, farkl grlere mensup kimselerin ister hak
olsun, ister btl, kendi dncelerini savunmak maksadyla giritikleri mcadeleyi
anlatmak iin kullanlmtr.
4- Frk ()
Lgatte birbirinden ayrmak, tarakla salar ayrmak, hakk batldan ayrarak her
birini aklamak, yarmak, ikiye blmek, hayvanlarn kamas, bulutun tek bana
kalmas, korkmak, endielenmek, yolun belli olmas, dilerin ayrk olmas, horoz vb.
hayvanlarn ibiinin ayrk olmas anlamlarna gelir.66
Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi ok sayda kelime vardr. Bunlardan,

aralarnda mesafe kalacak ekilde ayrmak,67 blm blm aklamak,68 korkudan

61

Kerm, a.g.e., I, 312.

62

fir 40/4,5.

63

en-Nahl 16/125; el-Ankebt 29/46.

64

fir 40/4.

65

en-Nahl 16/125.

66

bn Abbd, a.g.e., V, 395-398; Cevher, a.g.e., IV, 1541-1543; bn Manzr, a.g.e., X, 299-307; Zebd,
a.g.e., XIII, 391-195; Asm Efendi, a.g.e., III, 983-984; Kerm, a.g.e., III, 404.

67

el-Bakara 2/50.

68

el-sr 17/106.

20

dolay kalbin ayrlmas,69 iki toplum arasn ayrmak,70 belirlendii iin ayr ayr
olma,71

bir toplumu ikiye blmek,72 gr ayrl sonucu inan btnln

bozmak,73 bir zmre arasnda ayrmclk yapmak,74 iki kiinin arasn bozmak,75
boamak,76

iki kiinin77 ya da bir toplumun ayrlmas,78 farkl olmak79

anlamlarnda kullanlmtr.
Konumuz asndan bu kkten tremi bir kelimenin ihtilafa dellet ettiini
gstermek iin, ehl-i kitbn aralarnda kan gr ayrlklar anlatan u yeti rnek
olarak verebiliriz: Kendilerine apak deliller geldikten sonra paralanp ayrla
denler gibi olmayn.80
Lgat manalar ile Kurn'daki kullanmlar gz nnde bulundurulduunda bu
kkten tremi kelimelerin, genel olarak bir btnden ayrlmak anlamna geldii
grlr. Asl itibariyle bu kkten tremi kelimeler iki nesne arasndaki ayrl ifade
eder, ancak bazen zaman iki soyut eyin birbirinden ayrlmas hakknda da
kullanlr.81

69

et-Tevbe 9/56;

fiilinin bu anlamnn dilimize "dleri patlar" eklinde tercmesi iin bk. Elmall,

a.g.e.,, IV, 2571.

70

el-Mide 5/25.

71

ed-Duhn 44/4.

72

Th 20/94.

73

el-En'm 6/159; er-Rm 30/32.

74

el-Bakara 2/136, 285; l-i mrn 3/84.

75

el-Bakara 2/102.

76

et-Talk 65/2.

77

en-Nis 3/130.

78

l-i mrn 3/103, 105; e-r 42/13; el-Beyyine 98/4.

79

Ysuf 12/39, 67.

80

l-i mrn 3/105.

81

Semn Haleb, Umdet'l-huffz, III, 264.

21

5- Hcc ()
Lgatte herhangi bir yere ya da bir kiiye ynelmek, toplumun bir ahsa sk
aralklarla gidip gelmesi, hasmlk edip tartmada galip gelmek, kar tarafa delil ile
stn gelmek, bir mil ile yaray yoklamak, bir eyin derinliini lmek gibi anlamlara
gelir. Daha sonra istire yoluyla eitli ibadetleri ve farzlar yerine getirmek iin
Mekke'ye yaplan dn ziyaret iin kullanlmtr.82
Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi pek ok kelime yer almaktadr.
Bunlardan hac ibadeti iin Ka'be'ye gitmek,83
delille muhlif taraf malup

etmeye almak,84
iki tarafn birbiriyle tartmas,85 hac ibadeti,86 hac,87

seneler,88

89
muhalif tarafn grn rtecek delil anlamna gelmektedir.

Farkl gr benimsemi insanlar arasndaki tartmay ifade etmek iin kullanlan

kelimesi, delillerle kar taraf susturma abasn anlatmak iin kullanlr. Bir

baka ifadeyle ihtilaf halindeki taraflardan her biri, dierini delillerle destekledii
grnden veya dayand delillerinden vazgeirme istek ve abasn ifade eder.90
Bundan dolay bu kelimenin gr ayrl halindeki taraflarn dncelerini delillerle
glendirerek yaptklar tartmay ifade etmek iin kullanld sylenebilir.
Metafizik lemde cehennem ehli arasnda meydana gelecek ihtilaf ve buna bal
olarak yaanacak tartma bu kkten tremi bir kelime ile ifade edilmitir: (Kfirler)
atein iinde birbirleriyle ekiirlerken zayf olanlar, o byklk taslayanlara: Biz size
uymutuk. imdi atein birazn bizden savabilir misiniz? derler.91

82

bn Abbd, a.g.e., II, 291-292; Cevher, a.g.e., I, 303-304; bn Manzr, a.g.e., II, 226-230; Zebd,
a.g.e., III, 314-318; Asm Efendi, a.g.e., I, 716; Kerm, a.g.e., I, 416.

83

el-Bakara 2/158.

84

el-Bakara 2/76,258; l-i mrn 3/61, 65; el-En'm 6/80.

85

fir 40/47.

86

el-Bakara 2/189, 196, 197; l-i mrn 3/97.

87

et-Tevbe 9/19.

88

el-Kasas 28/27.

89

el-Bakara 2/150; el-En'm 6/83.

90

sfehn, a.g.e., s. 115; Semn Haleb, Umdet'l-huffz, I, 432.

91

fir 40/47.

22

6- Hdd ()
Lgatte, engellemek, bir eyin snrlarn belirlemek, bertaraf etmek, had cezasn
tatbik etmek, tarif etmek, keskinlemek, keskin olmak, kzmak, parlamak, yas tutmak,
mahrum etmek gibi anlamlara gelir.92

93
Bu kkten Kurn- Kerm'de geen
, muhalefet edip dmanlk beslemek,
belirli emir ve yasaklar,94 dilin sfat olarak sivri,95
demir96 ve keskin97

manalarnda kullanlmtr.
Bu kelime asl itibariyle, iki eyin birbirine karmasna mani olmak anlamna
gelir. Allah'n emir ve yasaklar, nleyici olduu iin

olarak isimlendirilmitir.

Muhalefet edip dmanca davranmak, engelleyici ya da demirden yaplm harp

letlerini kullanmaya yol at iin
fiili ile ifade edilmitir.98 Bu fiil Kurn-

Kerm'de getii btn yerlerde Allah ve Raslne kar koymay ifade etmektedir.
Mesel u yeti buna rnek olarak vermek mmkndr: (Hla) bilmediler mi ki, kim
Allah ve Reslne kar koyarsa elbette onun iin, iinde ebed kalaca cehennem atei
vardr.99
7- Hsm ()
Lgatte ekime ve ihtilaf annda kar tarafa stnlk salamak, mcadele ve
hilafta dier taraf alt etmek, delillerle kar tarafa stn gelmek manalarna gelir.100

92

bn Abbd, a.g.e., II, 305-306; Cevher, a.g.e., II, 462-453; bn Manzr, a.g.e., III, 140-144; Zebd,
a.g.e., 410-414; Asm Efendi, a.g.e., I, 1114-115; Kerm, a.g.e., I, 426/427.

93

et-Tevbe 9/63; el-Mcdele 58/5, 20, 22.

94

el-Bakara 2/187, 229, 230; en-Nis 4/13.

95

el-Ahzb 33/19.

96

el-Kehf 18/96; el-Hadd 57/25.

97

Kf 50/22.

98

sfehn, a.g.e., s.116-117; Semn Haleb, Umdetul-huffz, I, 439-441.

99

et-Tevbe 9/63.

100

bn Abbd, a.g.e., IV, 255; Cevher, a.g.e., V, 1912-1913; bn Manzr, a.g.e., XII, 180-182; Zebd,
a.g.e., XVI, 215-217; Asm Efendi, a.g.e., IV, 266-267; Kerm, a.g.e., I, 630.

23

Kurn- Kerm'de
Bunlardan
ekimek,102

birbiriyle tartma ve atma iinde olma,101

karlkl

ve kelimeleri ekime iinde olan taraflar,

tartmac insanlar,
itibariyle

kknden tremi pek ok kelime yer almaktadr.

kar kan ve tartan103 anlamlarnda kullanlmtr. Asl

kk yan ve taraf anlamlarna gelir. ekien insanlardan her biri

dierinin bir tarafndan tutup ektii iin104 ihtilaf annda taraflardan birinin dierini
grnden vaz geirmek gayesiyle girdii mcadeleyi ifade etmek zere
kullanlmtr.
Kurn- Kerm'de yeryznde insanlar aras mnasebetlerde meydana gelen
anlamazlklar,105 dinler aras ihtilaf106 ile mele-i l'da vuku bulmu tartmay
andran konumalar107 ve hirette cehennem ehli arasnda gerekleecek ekimeler108
ifade edilirken bu kkten tretilmi kelimeler tercih edilmitir. Mesel srailoullar
arasnda Hz. Meryem'i kimin himaye edecei hususunda meydana gelen ihtilaf
anlatan u yet-i kermede bu kavram kullanlmtr: "Hangisinin Meryem'in hmisi
olacan kur'a ile belirlediklerinde sen onlarla birlikte deildin ve [o konuda]
birbirleriyle ekitiklerinde yanlarnda yoktun."109
8- Kt'a ()
Lgatte, ipin rgsn zmek, bir mesafeyi batan sona kat etmek, meyve
toplamak, bir eyi yarda brakmak, yol kesmek, babann oluna bir miktar mal

101

el-Hac 22/19; Kf 50/28; ez-Zmer 39/31.

102

Sd 38/64.

103

en-Nis 4/105; en-Nahl 16/4; Ysn 36/77.

104

sfehn, a.g.e., s. 155; Semn Halebi, Umdet'l-huffz, I, 585.

105

l-i mrn 3/44; Sd 38/21.

106

el-Hac 22/19.

107

Sd 38/69.

108

Sd 38/64.

109

l-i mrn 3/44.

24

ayrmas, soykrmda bulunmak, kesin konumak, engel olmak, ldrmek,

engellemek, gemek gibi anlamlara gelir.110
Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi bir ok kelime bulunmaktadr.
Bunlardan,

aa kesmek,111 el kesmek,112 tamamen yok etmek,113 yol kesmek,114

helak etmek,115 gzetilmesi gereken balara riyet etmemek,116 yol katetmek,117 meyve
toplamak,118 kesin karara varmak,119

paralamak,120 bakla yaralamak,121

ayrmak,122 eitli gruplara ayrmak,123 kesmek,124

aradaki balarn kesilmesi,125

mevcut birlii bozmak,126 yaamn sona ermesi127

kara paras128 ve gecenin bir

ksm,129 gecenin bir blm130 anlamna gelmektedir.

110

bn Abbd, a.g.e., I, 142-146; Cevher, a.g.e., III, 1266-1269; bn Manzr, a.g.e., VIII, 276- 286;
Zebd, a.g.e., XI, 378-389; Asm Efendi, a.g.e., III, 376-377; Kerm, a.g.e., III, 538.

111

el-Har 59/5.

112

el-Mide 5/38.

113

el-En'm 6/45; el-A'rf 7/72.

114

el-Ankebt 29/29.

115

l-i mrn 3/127.

116

el-Bakara 2/27; er-Ra'd 13/25.

117

et-Tevbe 9/121.

118

el-Vka 56/33.

119

en-Neml 27/32.

120

Muhammed 47/15.

121

Ysuf 12/31, 50.

122

el-A'rf 7/160.

123

el-A'rf 7/168.

124

Th 20/71; e-uar 26/49.

125

el-Bakara 2/166; el-En'm 6/94.

126

el-Enbiy 21/93; el-M'minn 23/53.

127

et-Tevbe 9/110.

128

er-Ra'd 13/4.

129

Ynus 10/27.

130

Hd 11/81; el-Hicr 15/65.

25

asl itibariyle bir eyi ayrmay ifade eder. Kimi zaman bu, cisimlerde
olduu gibi gz ile grlr, kimi zaman ise sadece idrak edilir. Nitekim Kurn-
Kerm'de her iki kullanmn da rneklerini bulabiliriz. Mesel, "O ikisinin elini
kesin"131 yetinde cisimlerde, "Allah'n birletirilmesini emrettii eyi koparp
ayrrlar"132 yetinde ise soyut meseleler hakknda kullanlmtr.133
Kurn- Kerm'deki kullanmlar arasnda geen

fiili iki yet-i kermede

insanlar arasnda dini konularda kan ihtilaf anlatmak iin kullanlmtr. Bununla
ihtilaf yznden birbirinden ayrlan gruplardan bahsedilmitir. Mesel bu kavram,
son ilh mesajdan nce vahy teblilerden birine muhatap olmu, ama zaman
ierisinde tevhid inancndan saparak eitli isimler altnda hizb bir taassup iine
kapanp katlaan ve her biri kendi dogmalarna sk sk balanan gruplar haline
gelen kimselerden bahseden u yet-i kermede bu manada kullanlmtr:
"Aralarndaki birlii bozup para para oldular. Her bir hizip sahip olduklaryla
honutluk duyar oldu."134
9- Nz ()
Lgatte ykselmek, tepeye kmak, bir yerde yukar oturmak, bir kimseyi
kaldrp yere almak, zhir olmak, damarn kabarmas, zayflktan kemiin ortaya
kmas, korkudan nefesin tkanmas, kadnn kocasna isyan etmesi, ona boyun
ememesi, erkein eine kat davranmas, kalbin iddetle atmas gibi anlamlara
gelir.135
Kurn- Kerm'de kalkmak,136 birbiri zerine koyarak terkip etmek,137 kt
muamelede bulunmak,138 isyan etmek139 anlamlarn ifade etmek iin bu kkten
tretilmi fiiller kullanlmtr.

131

el-Mide 5/38.

132

el-Bakara 2/27.

133

sfehn, a.g.e., s. 408; Semn Haleb, Umdet'l-huffz, III, 378; Frzbd, a.g.e., IV, 282.

134

el-M'minn 23/53.

135

bn Abbd, a.g.e., VII, 287-288; Cevher, a.g.e., III, 899; bn Manzr, a.g.e., V, 418-419; Zebd, a.g.e.,
VIII, 159-160; Asm Efendi, a.g.e., II, 859; Kerm, a.g.e., IV, 298-299.

136

el-Mcdele 58/11.

26

Bu kkten tremi kelimeler ykseklik anlamnda birlemektedir.140 Bundan

dolay beer mnasebetlerde taraflardan birinin, kendisini dierinden stn grmesi
sonucu sergiledii davran biimini ifade etmek iin kullanlmtr. Aratrma konusu
asndan bakldnda Kurn- Kerm'de bu kelimenin eler arasnda meydana gelen
aile ii ihtilaflar ifade etmek zere kullanld grlmektedir. Bu fiil hem erkeklerin
hem de kadnlarn sergiledii olumsuz davranlar anlatmak iin tercih edilmitir.
Buradan hareketle diyebiliriz ki, aile ii ihtilaf sadece elerden birinden
kaynaklanmaz. Aksine hem kadndan hem de erkekten kaynaklanr.
Bu kavramn Kurn'da ihtilaf iin kullanlmasna rnek olarak erkein ilgisizlii
ve zerine den nafaka gibi grevleri yerine getirmemesi sonucu kabilecek aile ii
atmalara141 deinen u yet-i kerme zikredilebilir: "Eer bir kadn kocasnn
geimsizliinden yahut kendisinden yz evirmesinden endie ederse, aralarnda bir sulh
yapmalarnda onlara gnah yoktur."142
10- Nz'a ()
Szlkte bir eyi kknden skmek, koparp ekmek, kaldrmak, eli cepten
karmak, oku yaydan frlatmak, mirin memuru iten atmas, okunun yayn kiriini
germesi, kuyudan kova ekmek, metinden anlam karmak, itaatten kmak, silah
brakmak, elbise karmak, hastann lme yaklamas, ocuun ana-babadan birine
ekmesi, nefsin bir eye meyletmesi, insann vatann zlemesi, bo eylerden yz

137

el-Bakara 2/259.

138

en-Nis 4/128.

139

en-Nis 4/34.

140

bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah bn Mslim (. 276/889), arbul-Kur'n (nr. Seyyid

Ahmed Sakar), Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut 1978, s. 126; Sicistn, a.g.e., s. 472; sfehan, a.g.e., s.
495; Semn Haleb, Umdet'l-huffz, IV, 206; Frzbd, a.g.e., V, 56; bn Mlakkn, Sircuddn
Eb Hafs (. 804/1401), Tefsrul-arbil-Kur'n (nr. Semir Th Meczb), Birinci Bask,
lemul-ktb, Beyrut 1978, s. 107.

141

Zemaher, Eb Kasm Mahmud bn mer (. 538/1144), el-Kef an hakkik avmidit-tenzl

ve uynil-aqvl fi vuchit-tevl (nr. Muhammed Abdusselm hn), I-IV, Drul-ktbillmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1995, I, 559; Nesef, Abdullah bn Ahmed (. 710/1310), Medrikuttenzl ve hakikut-tevl (nr. Mervn Muhammed e-ar), I-IV, Drun-nefis, Birinci Bask,
Beyrut 1996, I, 369.

142

en-Nis 4/128.

27

evirmek, san alnn iki tarafndan ve tepeden dklmesi, ocuun yaramazlktan

vazgemesi gibi anlamlara gelir.143
Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi kelimelerin kullanmna bakldnda,

fiilinin eli ekip karmak,144 gnllerdeki kini gidermek,145 bir toplumdan birini
hid olarak getirmek,146 verilmi bir nimeti geri almak,147 insanlar yerlerinden
savurup atmak,148 bir grubu ayrp ne karmak,149 elbise karmak,150 fiilinin

tartmaya srklemek,151

fiilinin kadeh gezdirmek152 ve ihtilaf yznden

ekimek153 anlamlarna geldiini grlr.

Bu kkten tremi kelimeler asl itibariyle cisimlerin ekilip karlmas
anlamnda kullanlrken daha sonralar anlam genilemesine urayarak soyut eyler
iin de kullanlr olmutur. Bu genileme sayesinde gr ayrlklar yznden
insanlarn birbirleriyle tartmas ve mcadelesi bu kkten tremi kelimelerle ifade
edilmitir.154 Mesel ihtilaf annda Mslmanlara ne ekilde hareket etmeleri
gerektiini tleyen ve bu konuda onlara emsalsiz bir prensip getiren u yet-i
kerme de bu kkten tremi bir kelime bulunmaktadr: "Ey iman edenler! Allah'a,
Peygamber'e ve aranzda kendilerine otorite emanet edilmi olanlara itaat edin; ve her
hangi bir konuda anlamazla derseniz onu Allah'a ve Peygamber'ine gtrn."155

143

bn Abbd, a.g.e., I, 388-389; Cevher, a.g.e., III, 1289-1290; bn Manzr, a.g.e., VIII, 349-352;
Zebd, a.g.e., XI, 472-477; Asm Efendi, a.g.e., III, 430-431; Kerm, a.g.e., IV, 281.

144

el-A'rf 7/108; e-uar 26/33.

145

el-A'rf 7/43; el-Hicr 15/47.

146

el-Kasas 27/75.

147

l-i mrn 3/26; Hd 11/9.

148

el-Kamer 54/20.

149

Meryem 19/69.

150

el-A'rf 7/27.

151

el-Hac 22/67.

152

et-Tr 52/23.

153

l-i mrn 3/152; en-Nis 4/59; el-Enfl 8/43; el-Kehf 18/21.

154

Semn Haleb, Umdet'l-huffz, IV, 186.

155

en-Nis 4/59.

28

11- Rdd ()
Lgatte geldii yere gndermek, iade etmek, yanstmak, hocann dzeltip
dorusunu telaffuz etmesi iin rencisine hatasn sylemesi, cevap vermek,
reddetmek, kapy kilitlemeden kapatmak, bir halden bir baka hale evirmek, vmek,
boamak gibi anlamlara gelir.156
Kurn- Kerm'de bu kkten bir ok kelime bulunmaktadr. Bunlardan
eli
bo gndermek,157 tekrarlamak,158 geri dndrmek,159 durumunu deitirmek,160
nlemek,161 gtrmek,162 dntrmek,163 dinden dndrmek,164 meseleyi ehline
gtrmek,165 iade etmek,166 geri vermek,167 engel olmak,168

aknlk iinde

olmak,169 eski haline dnmek,170 geri dnmek,171 dinden dnmek,172 anlamlarna

gelir.
Kurn- Kerm'de insanlar arasnda ortaya kan ve din deitirmeye kadar
varan ihtilaf anlatmak iin
ve fiileri tercih edilmitir. Asl itibariyle bu fiiller,

156

bn Abbd, a.g.e., IX, 257-258; Cevher, a.g.e., II, 473-474; bn Manzr, a.g.e., III, 172-175; Zebd,
a.g.e., IV, 450-453; Asm Efendi, a.g.e., I, 1140-1141; Kerm, a.g.e., II, 151.

157

el-Ahzb 33/25.

158

el-sr 17/6.

159

el-Kasas 28/13.

160

et-Tn 95/5.

161

el-Enbiy 21/40; Sd 38/33.

162

brhm 14/9.

163

en-Nis 4/47.

164

el-Bakara 2/217; l-i mrn 3/100, 149.

165

en-Nis 4/59, 83.

166

en-Nis 4/86.

167

Ysuf 12/65.

168

el-Enbiy 21/40.

169

et-Tevbe 9/45.

170

Ysuf 12/96.

171

el-Kehf 18/64.

172

el-Bakara 2/217; el-Mide 5/54.

29

gidilen yoldan geri dnmeyi ifade etmek iin kullanlr.173 Ancak Kur'n, herhangi
bir dn inantan vaz gemeyi irtidat olarak grmez. Ona gre dier dinlerden slm'a
geiler hidyete ermektir. Ancak slm'dan dnp baka dinleri kabul etmek ise
menf bir kavram haline dnen irtidattr. Mesel u yet-i kermede bu durumu net
bir ekilde yanstlmaktadr: "Ey iman edenler! Sizden kim dininden dnerse (bilsin ki)
Allah, sevdii ve kendisini seven mminlere kar alak gnll (efkatli), kfirlere kar
onurlu ve zorlu bir toplum getirecektir."174
12- cr ()
Lgatte, birini bir eyden men etmek, uzaklatrmak, bir ubuk vastasyla az
genie amak, stunlarla tavan oluturmak, dizginlerle hayvan kontrol altna almak,
mzrakla ar yaralamak, hayvan aaca balamak, aacn dallarna dike vermek,
birbirine girmek, ihtilaf etmek, ekimek, bir blgedeki aalarn oalmas gibi
anlamlara gelir.175
Kurn- Kerm'de bu kkten gelen kelimelere bakldnda,
anlamazla dmek anlamnda176

ve

fiilinin

kelimelerinin ise gvdesi, yapra ve

glgesi olan bitkiler iin kullanldn grrz.177 Bu tr bitkilere, dallar birbirinden

ayr olduu iin bu ad verilmitir.178 Buradan hareketle bu kelimenin asl anlamnn
ayrlk olduunu sylemek mmkndr.
Kur'an'n nzul srecinde meydana gelen anlamazlklarn zmnde Hz.
Peygambere mracaat gerekli gren u yet-i kerme, bu kavramn ahslar aras
ihtilaflar iin kullanldn gsterir: "Hayr, Rabbine andolsun ki onlar, aralarnda
anlamazla dtkleri her konuda seni hakem yapmadklar srece ve sonra da senin

173

sfehn, a.g.e., s. 199; Semn Haleb, Umdet'l-huffz, II, 90.

174

el-Mide 5/54.

175

bn Abbd, a.g.e., VI, 426-427; Cevher, a.g.e., II, 693-694; bn Manzr, a.g.e., IV, 394-398; Zebd,
a.g.e., VII, 8-13; Asm Efendi, a.g.e., II, 422-425; Kerm, a.g.e., II, 430.

176

en-Nis 4/65.

177

en-Nahl 16/10, 68; el-Hac 22/18; Ysn 36/80; er-Rahmn 55/6; el-Vka 56/52.

178

Semn Haleb, Umdet'l-huffz, II, 290.

30

kararna kalplerinde hibir burukluk duymakszn tam bir teslimiyetle tbi olmadka
inanm olmazlar."179
13- kk (
)
Szlkte elbiseyi birbirinden ayrlaca yerden yrtmak, yarmak, datmak,
toplumun birlik ve btnln bozmak, safa dalp datmak, geminin suyu yararak
ilerlemesi, saban srmek, ameliyat iin yarmak, boylamasna gemek, ocuun az
diinin kmas, atn saa sola komas, bir eyin zor olmas, yolculuun uzak olmas,
dikkatle bakmak, ziyaret etmek gibi anlamlara gelir.180
Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi yarmak,181 iini gletirmek,182

kar gelmek,183 , ve yarlmak,184 uzun mesafe,185 ihtilaf ve

dmanlk186 anlamnda kullanlmtr.
Kur'an'da eitli kesimler arasndaki ihtilaf, taraflarn duru ekillerinin farkl
olmasndan dolay bu kavramla ifade edilmitir. nk, farkl durular farkl
sonulara neden olmaktadr. Araplarn detine istinaden taraflar arasndaki ihtilafn
bu kelimeyle ifade edildii de sylenmektedir. Nitekim rivyete gre Araplar,
birbirleriyle ilikilerini kesmek istedikleri zaman bir sopa alp onu ortadan ikiye
blerlerdi, sonra her biri onun bir parasn alp birbirlerine sopa birleinceye kadar
bir araya gelmeyeceklerini syleyerek ayrlrlard. Bundan dolay gr ayrlklarnn
bu tr dmanla dnmesi olarak adlandrlmtr.187 Nitekim Kur'n-
Kermde Hz. Peygamber mmetinin nceki peygamberler hakknda benimsedii

179

en-Nis 4/65. Ayrca bk. bn Kuteybe, a.g.e., s. 130; Rz, a.g.e., s. 218; bnul-Mlakkn, a.g.e., s. 110.

180

bn Abbd, a.g.e., V, 181-183; Cevher, a.g.e., IV, 1502-1503; bn Manzr, a.g.e., X, 181-186; Zebd,
a.g.e., XIII, 245-252; Asm Efendi, a.g.e., III, 906-909; Kerm, a.g.e., II, 486.

181

Abese 80/26.

182

el-Kasas 28/27.

183

el-Enfl 8/13; Muhammed 47/32; el-Har 59/4.

184

el-Bakara 2/74; Kf 50/44, er-Rahmn 55 37.

185

et-Tevbe 9/42.

186

el-Bakara 2/137, 176; en-Nis 4/35; Hd 11/105; Sd 38/2; Fusslet 41/52.

187

sfehn, a.g.e., s. 267; Semn Haleb, Umdet'l-huffz, II, 322; Frzbd, a.g.e., III, 331.

31

inanc gsteren ve zmnen daha nceden vahye muhatap olmu toplumlar da benzer
inanca sahip olmaya davet eden u yette, toplum iinde dinler arasnda meydana
gelen ihtilaf bu kavramla ifade edilmitir: "Eer onlar da sizin inandnz gibi
inanrlarsa doru yolu bulmu olurlar, yz evirirlerse mutlaka anlamazlk iine
dm olurlar."188
14- ks ()
Lgatte, geimsiz olmak, kat olmak, kt huylu olmak, gece ile gndzn bir
arada bulunmamas gibi anlamlara gelir.189
Kurn- Kerm'de sadece bir yerde bu kkten tremi bir kelime gemekte190 ve
kt huylar yznden ittifak edemeyen srekli ihtilaf ve atma halinde olan
kimseler iin kullanlmtr.191 Bir ok puta tapan ile Allah' birleyenin durumunun
gzel bir misal ile anlatld sz konusu yet u ekildedir: "Allah, ekiip duran birok
ortaklarn sahip olduu bir adam (kle) ile yalnz bir kiiye bal olan bir adam misal
olarak verir."192
15- Vly ()
Birinin yannda yer alp sra bakmndan ondan sonra gelmek, ikinci kez
yamur yamas, bir eyi tamamen kontrol altna almak, lke ynetmek, prensin
padiah olmas, birine samimiyetle balanmak, birinin yannda yer alp onu
desteklemek gibi anlamlara gelir.193

188

el-Bakara 2/137.

189

bn Abbd, a.g.e., VI, 159; bn Manzr, a.g.e., VI, 112; Zebd, a.g.e., VIII, 327-328; Asm Efendi,
a.g.e., II, 942; Kerm, a.g.e., II, 489.

190

ez-Zmer 39/29.

191

bn Kuteybe, a.g.e., s. 383; ulmu Saleb, Eb Umer Muhammed bn Abdilvhid (. 345/956),

Yktetus-srt f tefsr arbil-Kur'n (nr. Muhammed bn Yakb et-Turkistn), Mektebetululm vel-hkem, Birinci Bask, Medne 2002, s. 446; sfehn, a.g.e., s. 269; Rz, a.g.e., s. 263; Semn
Haleb, Umdet'l-huffz, II, 328; bnul-Mlakkn, a.g.e., s. 342.

192

ez-Zmer 39/29.

193

bn Abbd, a.g.e., 379-382; Cevher, a.g.e., VI, 2528-2531; bn Manzr, a.g.e., XV, 406-415; Zebd,
a.g.e., XX, 310-317; Asm Efendi, a.g.e., IV, 1223-1225; Kerm, a.g.e., IV, 539.

32

Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi ok sayda kelime vardr. Bunlardan

yaknda olmak,194

arka dnmek,195 yz evirmek,196 dndrmek,197 ynelmek,198

geri dnmek,199 birbirine musallat klmak,200

uzaklamak,201 verilen szden

dnmek,202 ilh mesajdan yz evirmek,203 ilh mesaja muhalif olanlardan yz

evirmek,204 birinden yz evirmek,205 ayrlmak,206 ba ekmek,207 geri dnmek,208 veli

bir kimsenin iini stlenip onu koruyan,210

edinmek veya velisi olmak,209
derece yakn,211
dostluk,213

son

miras hakkn stlenmek veya yardmc olmak,212 yardm ve

yannda olduu kimseye yardm edip ihsanda bulunan,214 arkadan

gelen nesil,215 anlamal kimseler,216 efendi217 gibi anlamlara gelir.218

194

et-Tevbe 9/123.

195

en-Neml 27/10; el-Kasas 28/31.

196

Lokmn 31/7.

197

el-Bakara 2/142.

198

et-Tevbe 9/57.

199

el-Ahkf 46/29.

200

el-En'm 6/129.

201

el-Bakara 2/205.

202

l-i mrn 3/82.

203

en-Nis 4/80; et-Tevbe 9/129; en-Nahl 16/82.

204

el-A'rf 7/79, 93.

205

Ysuf 12/84.

206

Th 20/60.

207

en-Nr 24/11.

208

el-Feth 48/16.

209

el-Mide 5/56.

210

er-Ra'd 13/11.

211

el-Bakara 2/257.

212

el-Enfl 8/72.

213

el-Kehf 18/44.

214

l-i mrn 3/150; el-Enfl 8/40.

215

Meryem 19/5.

216

en-Nis 4/33.

217

en-Nahl 16/76.

33

Bu kkten tretilmi kelimeler genelde yaknlk, yardmlama ve birlik ifade

etmektedir. Ancak bunlar arasnda

ve

fiilleri, zaman zaman anlamazlk

yznden taraflarn birbirinden yz evirmesini anlatmak iin kullanlmtr. Ayrca

bu ifadeler "pasif muhalefet" diye nitelendirebileceimiz kar tarafa ynelik eyleme
dnmeyen gr ayrlklarn ifade eder. Mesel Mekkelilerin Kurn vahyine kar
tahammlszlklerini gsteren u yet-i kermede mriklerin Hz. Peygamber'e kar
takndklar olumsuz tavr bu kavramla anlatlmtr: "Kur'an okurken ne zaman
Rabbinden Tek Tanr olarak sz etsen nefretle srtlarn dnp giderler."219 Allah Tel
Hz. Peygamberin kendisine ve vahye kar olur olmaz iddialarda bulunan mriklere
kar izlemesi gereken tavr belirlerken de bu kkten tremi bir kelimeyi tercih
etmitir: "O halde onlardan yz evir."220

II- HTLAFIN KAYNAI VE NTEL

htilafn

meydana

gelebilmesi

iin

bir

takm

nedenlerin

bulunmas

gerekmektedir. Ancak bu nedenlerin ihtilafa sebebiyet vermesinin iki temel nedeni

vardr. htilaf olgusunun nitelii de son derece nemlidir. htilaf olgusunun btn
ynleri ile anlalmas ve uygun zm yollarnn retilmesi iin asl kaynann ve
niteliinin bilinmesi gerekmektedir.

A) HTLAFIN KAYNAI
1- htilaf-Ftrat likisi
Her bir insan dierinden ayran ve doutan gelen bir takm zellikleri vardr
ki, buna ftrat ad verilmektedir.221 Ftrat bakmndan insanlar birbirinden farkldr.
nk Allah Tel insanlar beden bakmndan farkl yaratt gibi, akl, dnce ve
ruh bakmndan da farkl yaratmtr. Grnts, ses tonu ve parmak iziyle insanlar

218

sfehn, a.g.e., s. 547-549; Semn Haleb, Umdet'l-huffz, IV, 393-396.

219

el-sr 17/46.

220

ez-Zriyt 51/54.

221

Ftrat hakknda ayrntl bilgi iin bk. Hkelekli, Hayati, Ftrat, DA, XIII, 47-48.

34

nasl birbirlerinden ayrlyorlarsa, ayn ekilde dnce biimi, eilimleri, zevkleri,

eya ve olaylara baklaryla da birbirlerinden ayrlrlar.222
Ftrat ile dnme, eyalar alglama ve davranlar arasnda derin bir iliki
vardr. nk her birey doutan getirdii yapnn zelliklerini tamakta ve bu
zellikler onun sz ve davranlarnda etkili olmaktadr. Bundan dolay insanlarn
alglama, dnme ve davran farkllklar gstermeleri normaldir. te bu noktada
ftrat ile ihtilaf arasndaki iliki ortaya kmaktadr. Daha ak ifade ile sosyal bir varlk
olan insann bakalaryla iliki kurmaya balamasyla birlikte farkl ynleri zuhur eder
ve birbirleri tarafndan alglanr. Farkl akla, farkl dnce yaplarna bir de farkl
eitim ve kltr zellikleri eklenince insanlar aras mnasebetlerde ihtilaflar
kanlmaz hale gelmektedir.
Beer mnasebetlerde ihtilafn gereklemesinin en temel koulu, insanlarn
farkl ftrata sahip olmalar ve iletiim kurarken bu zelliklerinin ortaya kmasdr.
nk insanlarn ftratlarna bal olarak arzu ve istekleri ak bir farkllk arz
etmektedir. Herkes olaylar kendi yapsna ve kiisel eilimlerine gre kavramaktadr.
Nitekim bu konuda Spinoza yle demitir: "Bize eyay gzel gsteren, grmz
deil, eilimlerimizdir." O halde eilim, eya ve dncelerde "gzellik-irkinlik
lsne" hkimdir. Bu konuda William James de unlar sylemitir: "Felsefe tarihi,
gerekte beer mizalarn atmasnn tarihidir. Mizalar arasndaki bu atma
edebiyat, fen ve hikmet alanlarnda da ayn durumu ortaya koyar."223
Bir an iin doal farkllklardan soyutlanm, btn alardan eit olan
insanlardan meydana gelen bir toplum dnelim. Byle bir toplumda yaamak
imknsz hale gelir ve sosyal ilikiler kurulamaz. te bu yzden Allah Tel insanlar
birbirinden farkl ve birbirine muhta yaratmtr.224

222

bk. Rasilu hvni's-Saf (nr. rif Tmir), I-V, Menrtu Uveydt, Beyrut-Pris 1995, III, 333;
Ysuf el-Kardv, a.g.e.,, s. 83; Th Cbir, a.g.e.,, s. 11, 24.

223

Muhammed Eb Zehra, bn Ahmed bn Mustafa (. 1394/1974), slmda tikad, Siyas ve Fkh

Mezhepler Tarihi (trc. Sbatullah Kaya), Yeni afak Yaynlar, stanbul ts. s. 18.

224

Th Cbir, a.g.e.,, s. 11.

35

Birey veya gruplarn belirli olay ve geliimleri farkl ekilde alglamalar,

muhtemel bir atmaya neden olabilir. Alglama ile davran arasndaki sk balant
gz nne alndnda eitli kaynaklardan doan alg farkllklarnn kiileri ve
gruplar zt durumlara drebilecekleri grlmektedir. Bu eitli kaynaklar arasnda
bilgi edinme ve gnderme, ama, deer yargs ve zaman algsndaki farkllklar
saylabilir.225
Gr ayrl tabi bir olgu olup insann yararland dnce ve deerlendirme
melekesinin bir sonucudur. Bu zellik, her ferde zg dnce ve deerlendirme
melekelerin deiikliine ve farkllna gre, kiinin deiik ve farkl grler ileri
srmesine sebep olur. Sz konusu bu melekeler, Yaratcnn insanlara verdii
nimetlerdendir. yleyse, insann akl, dnce ve grn aklama melekelerini
kullanmaktan mahrum edilmesi aklen ve eran makbul deildir. Aklen ve eran
makbul olan, gr ayrln rgtlemektir ki, bylelikle insann enerjisi ekime ve
atmada paralanmasn ve tkenmesin.226
Kur'n- Kermde ftratn insan davranlar zerindeki etkisine iaret eden
yetler vardr. Bunlardan biri konumuzla yakndan alakaldr. Sz konusu yetin

metni u ekildedir:227

Bu yette

kelimesi yol, nhiye, tabiat, niyet ve cibilliyet gibi manalarla izh

geen
edilmitir.228 Rb el-sfehn (. 502/1109) bu kelimeyi insan kuatan karakter
olarak aklam ve karakterin insan zerinde etkili olduunu ifade etmitir.229
Batalyevs (. 521/1127) de "Onlar, Allah len bir kimseyi diriltemez. diye olanca
gleriyle Allah'a and itiler. Aksine, bu O'nun bizzat kendisini ettii gerek bir vadidir.
225

Eren, Erol, Ynetim ve Organizasyon, Beta Yaynlar, Beinci Bask, stanbul 2001, s. 544;
Evcimen, Tun, "atma Ynetimi", Ynetim Bilimi almalar,
http://www.evcimen.com/wht004.htm, (25 Eyll 2005), s. 6.

226

Nevin A. Mustafa, slm Siys Dncesinde Muhalefet (trc. Vecdi Akyz), z Yaynclk, Birinci
Bask, stanbul 1990, s. 81.

227

el-sr 17/84. yetin meli u ekildedir: De ki: Herkes, kendi miza ve merebine gre i yapar. Bu
durumda kimin doru bir yol tuttuunu Rabbiniz en iyi bilendir.

228

bn Kutebye, a.g.e., s. 260; Sicistn, a.g.e.,, s. 287-288; bn Mlakkn, a.g.e., s. 222; evkn, Eb
Abdullah Muhammed bn Ali (. 1250/1834), Fethul-Kadr el-cmi beyne fenneyir-rivye veddirye, I-V, Drul-hayr, Dmak 1992, III, 351.

229

sfehn, a.g.e., s. 462.

36

Ancak insanlarn ou bilmez. Hakknda ihtilaf ettikleri eyi onlara aklamas ve kafir
olanlarn

da

kendilerinin

yalanc

olduklarn

bilmeleri

iin

(Allah

onlar

diriltecektir).230 yetine dayanarak ihtilafn ftratmzn bir paras olduunu

sylemitir. Ona gre yaratlmz bu yapdadr. htilaf, ancak sz konusu yapmzn
ortadan kalkmas ve baka bir yaratla dnmesiyle giderilir.231
htilaf, farkllklarn ortaya kmas iin gerekli koullarn var olmasyla balar.
Bu koullarn banda da bakalarndan ayr alglama yeteneine sahip ve farkl yapda
yaratlm bir varln bulunmas gerekir. Bu temel koul, insanolunda mevcuttur.
te onun bu zellii ihtilafa alan ilk kap mesbesindedir.
2- nsann Sosyal Bir Varlk Oluu
nsanlarn dima topluluk halinde yaad, alar ncesinden beri bilinen ve
inkr mmkn olmayan bir gerektir. Beeriyet tarihinin ne kadar eski devirlerine
gidersek gidelim, insanlar birlikte yaayan gruplar halinde buluruz. nk insan
trnn ilki tek deil, cemiyet halindedir. Zira insanlarn yeryz serveni iki kii ile
balamtr. Nitekim bu husus, Kur'n- Kermde u ekilde ifade edilmitir: "Ey
insanlar! Sizi bir tek canldan yaratan, ondan da eini yaratan ve her ikisinden pek ok
kadn ve erkek meydana getiren Rabbinize kar sorumluluunuzun bilincinde olun."232
Ayrca "nin! [Bundan byle] kiminiz kiminize dman olarak yaayn ve yeryznde
bir mddet iin mesken edinip orada geiminizi salayn!"233 yeti de insanolunun
yeryzndeki yaamnn toplu halde baladn daha ak bir ekilde gsterir. Grup
kavram, akla gelecek her trl kmelemeyi ifade edecek ekilde geni manasyla
kullanlrsa, bu iki kiinin bir grup olduu sylenebilir.234
Yeryznde varlk gstermeye balad ilk andan itibaren insan, yalnz bana
yaamaktan holanmam, ftraten sosyal olmu ve dierine ihtiya duymutur. Onun
230

en-Nahl 16/38-39.

231

Batalyevs, Eb Muhammed Abdullah bn Muhammed (. 521/1127), el-nsf fit-tenbh alelmeni vel-esbbil-leti evcebet (nr. Muhammed Rdvn ed-Dye), Darul-fikr, Dmak 1983, s.
27.

232

en-Nis 4/1.

233

el-Bakara 2/36.

234

Sezen, Ymni, Sosyoloji ve Din Sosyolojide Temel Bilgiler ve Tartmalar, FAV, s. 15.

37

sosyal bir varlk olmas ile kastedilen de budur. nsanlarn bireysel ihtiyalar olduu
gibi toplumsal ihtiyalar da vardr. htiyalarn bir ksm sosyal, kltrel, iktisd ve
siys nitelikte olan ortak ihtiyalar eklinde ortaya kar. nsanlarn ihtiyalarnn bir
ksm da madd ve manev ihtiyalar eklinde gruplandrlabilir. Neticede bu ihtiyalar
ftr ve psikolojik faktrlerle birleerek tesadf olmayan gruplar meydana getirir.235
Bylece hem bireyler hem gruplar arasnda sosyal ilikiler kurulur.
nsann sosyal bir varlk oluu slm literatrnde

( nsan

tabiat itibariyle sosyal bir varlktr)236 eklinde ifade edilmitir. Kendisinden "kltr
tarihisi", "tarih felsefecisi", "sosyolog", "ekonomist", "siyaset kuramcs" ve benzeri
sfatlarla sz edilen, yerli ve yabanc birok bilim adam tarafndan "sosyolojinin
kurucusu" olarak kabul edilen bn Haldun237 (. 808/1406), insann mutlaka sosyal bir
yaam srmesi gerektiini ve hayatn idme ettirmesinin buna bal bulunduunu
belirtmitir.238 bn Kayyim de (. 751/1350), insanlarn sosyal bir yaam srmesinin
zorunlu olduunu belirttikten sonra onlarn bu zelliine bal olarak farkl dnce
ve iradeye sahip insanlar arasnda meydana gelebilecek atmalara iaret etmitir.239

235

Sezen, a.g.e., s. 15. Ayrca bk. bn Kayyim, Eb Abdullah emsuddin el-Cevziyye (. 751/1350), esSavikul-mrsele alel-cehmiyye vel-muattla, I-IV, Drul-sme, Riyd ty., II, 641; bn Haldn,
Abdurrahman bn Muhammed (. 808/1406), Mukaddime (nr. Dervi el-Cveyd), elMektebetul-asriyye, Birinci Bask, Beyrut 1995, s. 46-48; Crcn, erhu'l-Mevkf, III, 337; Red
Rz (. 1354/1935), Tefsrul-Menr, I-XII, el-Heyetul-Msriyyetil-mme lil-kitb, yy. 1983.II,
224.

236

sfehn, a.g.e., s. 94; Rz, Fahruddin Eb Abdillah Muhammed bn mer (. 606/1209),

Mefthul-ayb, I-XXXII, Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1990, VI, 162, XXVI, 174,
XXIX, 211; bn Teymiyye, Ebul-Abbs Takyyuddn Ahmed (. 1328/728), Minhcus-sunnetinnebeviyye, I-IV, el-Mektebetul-lmiyye, Beyrut ts., VI, 382; bn Kayyim, Eb Abdullah emsuddin
el-Cevziyye (. 751/1350), Zdu'l-mad fi heydi hayril-bd (nr. uayb Arnvt), I-VI,
Messesetur-risle, Beyrut 1987, III, 15, es-Savik, I, 342, II, 641; bn Haldn, a.g.e.,, s. 46; Crcn,
erhu'l-Mevkf, III, 337, 366; Zebd, Ebul-Feyz Murtaza Muhammed bn Muhammed (.
1205/1790), thfu's-sdetil-mttakn bi erhi hyi ulmid-dn, I-X, yy., ts., I, 333; Mnv,
Zeynuddin Muhammed (. 1031/1622), Feydul-kadr erhu Cmiis-sar (nr. Ahmed
Abdusselam), I-VI, Drul-sme, Riyad h. 1409, VI, 328; ls, a.g.e. I, 145; bn Abidinzde,
Aluddin Muhammed bn Muhammed ed-Dmak (. 1306/1889), Kurretu uynil-ahyr li
tekmileti Reddil-muhtr, I-VIII, mire, stanbul 1307, II, 17. Red Rz, a.g.e., II, 224; Mer,
Ahmed Mustafa (. 1364/1945), Tefsrul-Mer, I-X, Drul-fikr. ys. ts., II, 122.

237

Arslantrk-Amman, a.g.e., s. 115. bn Haldun hakknda bilgi iin bk. Uluda, Sleyman, bn
Haldun DA, XIX, 538-555, XX, 1-12.

238

bn Haldn, a.g.e., s. 46.

239

bn Kayyim, Zdu'l-mad, III, 15.

38

nsanlar arasnda ihtilaflarn meydana gelebilmesi, insann sosyal bir varlk

olmasyla dorudan balantldr. Bu gerek, slm mezheplerinden ia tarafndan
kendi grlerine delil gsterilmitir. yle ki; Hz. Peygamber'den sonra Hz. Ali'nin
(. 40/660) halife olmas gerektiini savunan sz konusu mezhep, bu grn
insann sosyal bir varlk olmas ile desteklemek istemitir. Onlara gre, bu zellik
yznden insanlar aras ilikilerde hakszlklar ve aldatmalar kanlmazdr. Zira
birbiriyle iliki kuran kimselerden biri, dierinin imknlarn elinden almak
isteyecektir. Hal byle olunca insanlar zulmden alkoyacak masum bir imamn
tayini gerekir.240
Byk Trk mfessiri Elmall Hamdi Yazr da (. 1361/1942), insann
bidyetten itibaren dinsiz ve cemiyetsiz yaamadn belirttikten sonra hayvanlar
dnyasnda bile toplumsuz bir yaamn bulunmadn ifade etmitir.241
Buraya kadar anlatlanlardan slm limlerinin insann sosyal bir varlk
olduunun bilincinde hareket ettikleri ve onun bu zelliinin ihtilafa zemin
hazrladn dndkleri bilgisi ortaya kmaktadr.
Sonu olarak diyebiliriz ki, sosyal bir varlk olan insan, bu zelliinin zorunlu
bir sonucu olarak bir takm ihtiyalarn karlamak zere dierleriyle iliki kurar. Bir
baka ifadeyle fert ve gruplar bir amaca ulamaya gayret ederken dier fert ve
gruplarla temasa geer, bylece ilikiler sistemi doar.242 Bu ilikiler, belirli srelerde
gerekleir. Sz konusu sreleri, "birletirici" ve "ayrc" sreler olmak zere iki ana
balk altnda toplamak mmkndr. Birletirici sreler, ibirlii, uyuma ve
btnleme;

ayrc

sreler

de,

rekabet-atma,

farkllama

srelerinden

olumaktadr.243 Bunlarn temelinde ise farkl yapda ve ihtiyata olan insanlarn

birbirleriyle iletiim kurmalar bulunmaktadr.

240

bn Teymiyye, Minhc, VI, 382-383.

241

Elmall, a.g.e.,, II, 741.

242

Arslantrk, Zeki-Amman, Tayfun, a.g.e., s. 337.

243

Arslantrk, Zeki-Amman, Tayfun, a.g.e., s. 339.

39

nsanlar, gruplar, toplumlar ve devletler aras ilikilerde ihtilafn meydana

gelebilmesi iin iki temel koul gerekmektedir. Bunlardan biri bir nceki balkta
belirtildii gibi ftrata bal olarak farkl alglama zelliine sahip insanolunun
varl, dieri de bu zellikteki bireylerin sosyal ilikiler kurmasdr. htilaf, ancak
toplumsal bir zeminde meydana gelir. nsan toplumsal bir varlk olmasayd, farkl
alglama zellii karlkl ihtilafa neden olmazd.

B) HTLAFIN NTEL
1- htilafn Balangc
htilafn balangc hakknda tarih vermek mmkn deildir. Ancak, insann
yapsna bakld zaman ihtilafn insanlk tarihi kadar eski olduunu sylemek hi de
zor deildir. Birden ok birey ya da tarafn var olduu her durumda, birey ya da
taraflar arasnda gerek veya alglanan farkllklarn bulunmas her zaman iin
mmkndr. zellikle, taraflarn karlarnn kendileri asndan son derece nem
tayp, dier taraf gz ard ettii durumlarda, yani taraflardan birinin kendi amacna
dieri pahasna ulat ya da taraflarn deerlerinin farkl olduu durumlarda, taraflar
arasndaki sosyal etkileimin sonucunda atmann ortaya kmas iin yeterli
potansiyelin hazr olduu sylenebilir. Bir baka ifadeyle ihtilaf bir kiinin dieri ile
iletiime gemesi ile zeminini bulur. Dier taraftan, bireyin kendi iinde bir atma
yaamas iin, bir baka kii ya da tarafn mevcudiyetinin de gerekli olmayaca
aktr.244
Daha nce insanlarn farkl ftratlarda yaratldn, sosyal varlk olarak
yaadklarn ve bu zelliklerinin ihtilafa neden olduunu belirtmitik. Farkl alglama
ve dnme zelliine sahip insanlarn farkl sonulara ulamalar pek tabiidir. Hal
byle olunca insan trnn ilk rnei olan Hz. dem'in ailesinde grlen ihtilaflarn,
kyamete kadar srecek olan ihtilaflarn balangcn tekil ettii rahatlkla
sylenebilir. Ancak Kurn- Kerm'de, o dnemde meydana gelen btn ihtilaf
rneklerine rastlamak mmkn deildir. Zaten byle bir beklenti hem realite hem de
Kur'n'n temel amacyla badamaz.

244

Kln, a.g.e., s. 203-204.

40

nsanln ilk dneminden Kur'n- Kerim'e yansyan ihtilaf, Hz. dem'in

ocuklar arasnda meydana gelen ve yeryznde ilk defa kan dklmesine neden
olan hadisedir.245 Nitekim baz sosyal psikoloji limlerinin, insanlar aras ihtilafn
Hbil'in bir kskanlk annda Kbil'i ldrmesiyle balayp, o zamandan gnmze
kadar gittike artan bir hz ve boyutta devam ettii kanaatinde oluu Kurn ile
paralellik arz etmektedir.246
Aratrmamzn ilerleyen safhalarnda grlecei zere mfessirlerin insanlarn
ilk dnemine ilikin ihtilaf anlaylarnn inan etrafnda meydana gelen ayrlklar
zerinde ekillendii, bireyler aras farkllklardan ileri gelen ve sosyal boyut kazanan
dier ihtilaf trlerini kapsamad gereiyle karlalmaktadr. htilaf olgusunu dar
anlamyla ele alan bu anlaya gre de ihtilaf, insanln bidyetine kadar
uzanmaktadr. htilaf farkl dnce ve davran ekli olarak ele aldmz zaman
ise, bu olgunun insann dnya serveni ile birlikte baladn sylememiz daha
kolaydr. Netice olarak diyebiliriz ki, ihtilaf olgusu, gerek dn adan gerekse dier
alardan ele alnsn insanlk tarihi kadar eski bir olgudur.
2- htilafn Sreklilii
Beeriyet tarihi boyunca deiim, insan hayatnn vazgeilmez bir paras
olmutur. Daha nceki anlatlanlardan ihtilafn, birey ve toplum asndan insanln
ilk evresine kadar uzanan bir sosyal olgu olduu sonucu ortaya kmaktadr.
nsanlarn farkl yaratllara sahip olmalar, toplumsal bir yaam srmelerinin
zorunlu oluu ve sonradan kazandklar bir takm zellikler nedeniyle birbirlerinden
farkl olmalar sz konusudur. Bu durum, reddedilemeyecek ekilde insan tr ile
ihtilaf arasnda zorunlu olarak arm yapmaktadr. Daha ak bir ifade ile insan
nesli varsa, ihtilaf da vardr. lerleme ve deiim, ihtilaf olgusunu tamamen ortadan
kaldrmak yerine, farkl boyutlarda devamna neden olmutur.
nsanlar yeryznde yaamlarn srerken bilgi ve donanm bakmndan
ilerleme kaydetmektedirler. Basit hayat tarzndan daha karmak ve ok ilikili bir
hayat tarzna doru ilerlemektedirler. Bu durum toplumdan topluma farkllk
245

el-Mide, 5/27-31.

246

Kln, a.g.e., s. 204.

41

gstermekle birlikte deimeyen bir hakikat var ki; o da srekli bir deiimdir. Eitim
ve bilgi de bireylerde ve toplumlarda hissedilen deiimlerde nemli rol oynayan
faktrlerdendir. nsanlar, farkl yaplarn bilgi ile donatrlar. Ancak onlar bilgi
edinme bakmndan da farkl kabiliyetlerde yaratlmlardr. Bu yzden herkes bilgiye
ulatracak nesneleri ayn ekilde alglayamaz. Ortak alglamalarda bile, bilginin
pratie aktarlmas konusunda insanlarn aralarnda ayrlklar meydana gelir.247 Bu da
ihtilafn insann yeryznde srd yaamn sadeliine ve giriftliine paralel olarak
eitlilik arz edeceini, ama hep devam edeceini gstermektedir.
htilafn srekli bir olgu olmasna ramen Allah Tel Kurn- Kerm'de
insanlar arasndaki ihtilaf zmlemek iin peygamberler gnderip kitaplar
indirdiinden bahsetmitir. Mesel bu durum u yet-i kermede gyet net bir ekilde
ifade edilmitir: "nsanlar arasnda, anlamazla dtkleri hususlarda hkm
vermeleri iin, peygamberlerle beraber hak yolu gsteren kitaplar da gnderdi."248 Bu ve
buna benzer yetler ihtilafn sosyal bir olgu olmas gerei ile elimez. nk bu tr
Kur'n pasajlarndan insanlarn tek tip dnp ayn davranlar sergilemelerinin
istendii sonucuna ulalamaz. Bylesi bir karm son derece yanl olur. Zira, Allah
Tel vahiy ile insanlarn iine dtkleri inan ihtilafna son vererek tevhid
ekseninde birlemeleri iin uygun zemin hazrlam, ihtilaflarn zmlenmesi iin
temel kstaslar gndermitir. Ne var ki; ihtilaf zmlemek iin indirilen ilh
kitaplar, bir mddet sonra ihtilafn en byk kayna hline gelmitir.249 Buradan
hareketle tevhid izgisinden sapma eklinde grlen ihtilafn giderilmesi iin
gnderilen ilh kitaplardan sonra da ihtilafn varln koruduunu sylemek
mmkndr. Bu da gstermektedir ki, inan merkezli ihtilaflarn giderilmesinde bile
ittifak salamak mmkn deildir. Aksine insanlk tarihinin bidyetinden gnmze
kadar tevhid ve kfr merkezli ihtilaf ve mcadele srmektedir.
Kurn- Kerm'in bir ok yet-i kerimesinde insanlarn ihtilafa dtkleri
hususlar hakknda nih hkm, "kyamet gn" Allah Tel'nn verecei

247

Red Rz, a.g.e., VI, 281.

248

el-Bakara 2/213.

249

Red Rz, a.g.e., II, 87.

42

bildirilmektedir.250 Bu tr yetler, insanlar arasndaki ihtilafn hibir zaman ortadan

kalkmayacan ve hkm gnne kadar sreceini gsteren en nemli delildir. Her
ne kadar, yetlerde dinin sahasna giren konulardaki ihtilaflardan bahsedilse de,
hayatn dier alanlarndaki ihtilaflar da ayn konumdadr. Bu husus, "Ayrla
dtnz btn konularda (doru) hkm Allah'a aittir"251 yetine ilikin yorumlara
bakldnda daha iyi anlalmaktadr. Mfessirler tarafndan ileri srlen bir yoruma
gre bu yete konu olan ihtilaf ile, mminler ve mrikler arasndaki inan ve fikir
ayrlklar kastedilmektedir.252 Bir baka yoruma gre ise, burada btn insanlar
kapsamna alan bir ifade bulunmakta, dn konularda insanlar arasnda kan her
trl ayrln, ancak Allah tarafndan sonuca balanaca, Allah Tel'nn kyamet
gn hakk btldan ak biimde ayrt edecei anlatlmaktadr.253 Bu iki yoruma gre
vahye dayanan din mensuplar ile bu dini kabul etmeyen insanlar arasndaki ihtilafn
srecei sonucu kmaktadr. zellikle de yetin alternatif yorumlarndan birinin
sahibi i mfessir Tabers'nin (. 548/1153), buradaki ihtilaf daha geni bir ereveye
oturtarak, hem dn hem de dnyev meselelerde meydana gelen ihtilaflar yetin
kapsamna sokmas konumuz asndan nemlidir.254 nk bu yoruma gre insanlar
250

el-Bakara, 2/113; l-i mrn, 3/55; el-Mide, 5/48; el-En'm, 6/164; en-Nahl, 16/124.

251

e-r 42/10.

252

Kurtub, Eb Abdillah Muhammed bn Ahmed (. 671/1273), el-Cmi li ahkmil-Kuran, I-XXI,

Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut 1993, XVI, 7; Nesef, a.g.e., IV, 147; bn dil, Eb Hafs mer bn
Ali ed-Dmak (. 880/1475), el-Lbb f ulmil-Kitb (nr. Adil Ahmed Abdulmevcd, Ali
Muhammed Muavvd), I-XX, Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut 1998, XVII, 170; Ebu's-Sud,
Muhammed bn Muhammed (. 982/1574), rdul-aklis-selm il mezyal-Kurnil-Kerm, IIX, Dru ihyit-tursil-Arab, Beyrut 1994, VIII, 24; ls, a.g.e., XIII, 17; Ksm, Muhammed
Cemaluddin (. 1332/1914), Mahsinut-tevil (nr. Muhammed Fuad Abdulbaki), I-XVII, Dru
ihyail-ktbil-Arbiyye, ys. ts. XIV, 5224; Elmall, Hak Dini, VI, 4224; Tabtab, Muhammed
Hseyn (1401/1981), el-Mzn f tefsril-Kurn, I-XXI, Messesetl-al, Beyrut 1998, XVIII, 2223; Mer, a.g.e.,, IX, 20-21; bn r, Muhammed Tahir (. 1394/1973), Tefsrut-tahrr vettenvr, I-XXX, Dru Suhnn, Tunus, ts., XXV, 41; Karaman, Hayrettin, arc, Mustafa, Dnmez,
brahim Kfi, Gm, Sadrettin, Kurn Yolu Trke Mel ve Tefsir, I-V, Diyanet leri Bakanl,
Ankara 2003, IV, 631.

253

bn Atyye, Eb Muhammed Abdulhak (. 541/1147), el-Muharrarul-vecz fi tefsril-KitbilAzz, I-XVI, el-Mektebett-ticariyye Mustafa Ahmed el-Baz, Mekke 1975, XIV, 206; evkn, a.g.e.,
IV, 603; Knc, Sddk Hasan Han Ebut-Tayyib Sddk bn Hasen bn Ali el-Buhr (. 1307/1890),
Fethul-beyn fi maksidil-Kurn, I-XV, el-Mektebetl-asriyye, Sayda-Beyrut, 1992. XII, 279;
Heyet, Kurn Yolu, IV, 631; Bu yetteki ihtilaftan maksadn, dnyevi meselelerdeki ihtilaflar
olabileceine dair alternatif bir yorum da mevcuttur. bk. Tabtab, a.g.e., XVIII, 24.

254

Tabers, Eb Ali el-Fadl bn el-Hasen (. 548/1153), Mecmaul-beyn, f tefsril-Kuran, Dru

mektebetil-hayt, Beyrut ts. XV, 39.

43

arasnda taraflarn sz ve davranlarnda birbirlerinden ayr yntem izlemesi eklinde

grlen btn ihtilaf trleri bu yetin kapsamna girmektedir.
Bir baka yette ise, Allah Tel'nn insanlarn hakknda ayrla dt
konular btn akl ile onlara gstermek iin lleri diriltecei belirtilmektedir:
"[Oysa, Allah lleri diriltecektir] ki, bylece Allah, hakknda ihtilaf ettikleri eyi onlara
aklamay ve inkr edenlerin, yalanc olduklarn kendilerinin anlamalarn murat
etmitir."255 Bu yette aklanaca belirtilen ihtilaf, klasik tefsirlerde Allah'n hak ehli
ile btl ehlini birbirinden ayrp, her gruba layk olduu muameleyi yapmas eklinde
tefsir edilmitir.256 Ancak bunu, Allah'n zel olarak kyameti ve hiretteki
yarglamay, genel olarak da btn tarih boyunca insanolunun zihninin megul
eden, eitli grlere ve tartmalara sebep olan fiziktesiyle ilgili gerekleri
gstermesi ve bu suretle bunlarn mahiyetinin ak seik anlalmas eklinde
yorumlayanlar da vardr.257 Nitekim bu hususta tbin dnemi mfessirlerinden
Katde'den (. 118/736) nakledilen ve ihtilafa den kimselerden maksadn genel
olarak insanlar olduu dorultusundaki yorum da bunu destekler niteliktedir.258
nsan, toplumsal ilikiler a iinde yaar. Anlamazlklar onun hayatnn bir
parasdr. Bir baka ifadeyle kiiler ve gruplar aras atma evrensel bir olgudur.
Sosyal bir varlk olan insann iinde bulunduu ortam itibariyle kstl kaynak ve
olanaklar da gz nne alndnda dier birey ve gruplarla atmaya girmemesi
imknszdr.259 Ayrca bireylerin bilgi ve tecrbeleri, ilgi alanlar ve yetenekleri
birbirinden olduka farkldr.260 Bu durum, insanlar arasnda grlen ihtilaflar srekli
hle getirmektedir.

255

en-Nahl 16/39.

256

bk. Rz, a.g.e., XX, 26; Nesef, a.g.e., II, 413; Ebu's-Sud, a.g.e., V, 114.

257

Muhammed Esed, a.g.e., II, 536; Heyet, Kurn Yolu, III, 354.

258

Taber, Eb Cafer Muhammed bn Cerr (. 310/922), Cmiul-beyn an tevili yil-Kur'n, IXXX, Drul-fikr, Beyrut 1988, XVI, 106; Suyt, Celluddn (. 911/1505), ed-Durrul-mensr fittefsril-mesr, Drul-fikr, Beyrut 1993, V, 130.

259

Evcimen, a.g.e.,, s. 1.

260

Eren, a.g.e.,, s. 540.

44

Netice olarak diyebiliriz ki, insanolunun mevcut ftr yaps ve sosyal varlk
olma zellii devam ettii srece bireyler aras ihtilaf da kanlmaz olacaktr. nsanlk
tarihi kadar eski olan ihtilaf olgusu, ayn zamanda insanlar var olduu srece eksik
olmayacaktr.
3- htilafta ounluk-Aznlk Meselesi
ounluk ve aznlk kavramlar gnmzde, zellikle de siys hayatmzda
meriyetin mihenk ta olmutur. Hi phesiz tarihte de ounluun byle bir
fonksiyon icra ettii dnem ve corafyalar olmutur. slm literatrnde de, icm'
ve ittifak kavramlar ile ounluun meruiyet ifade ettii alanlar mevcuttur.
ounluk ve aznlk, Kur'n asndan bakldnda bir taraf veya bir inanc ya
da bir dnceyi hakl klar m? ounluun kabul ettii, mutlak doru; aznln
savunduu da yanl olur mu? ounluun temsil ettii inan ve dncelere kar
gelenler, menf manada ihtilaf eden kesim olur mu? te aratrmann bu ksmnda bu
sorularn yant aranacaktr.
Daha nce de ifade edildii gibi Kurn- Kermde, ihtilaf sosyal bir olgu olarak
tannmtr. htilaf ve bu szckle yakn anlaml kelimelerle ifade edilen ayrlklar hep
yerilmitir.261 Mesel, Kitap hakknda ayrla denler dorusu derin bir
kmazdadrlar.262 yetinde bu durum gyet net biimde grlmektedir. Ancak baz
muhalefet trleri var ki, Kur'nda bunlardan asla ayrlk birer hareket olarak sz
edilmemitir. Mesel iyilii emredip ktl yasaklamak haddi zatnda bir muhalefet
hareketidir. Toplumda belli davranlar temsil eden kesime kar bir tavr altr.
Buna ramen bu prensip, ihtilaf nedeni olarak grlmemi, aksine ilh otorite
tarafndan rgtlenmitir. yiliin emredilip ktln yasakland yetlerde, ilh
mesajn ruhuna aykr davranan kimselere kar muhalefet, uyar ve yasaklama tevik
edilmi ve vlmtr.263 Hatta bu prensibin trih derinliinden bile sz etmek
mmkndr. Nitekim Hz. Lokmnn oluna yapt nasihatte bu trih derinlik ak

261

el-Bakara, 2/176, 213; l-i mrn, 3/55; Ynus, 10/19; Hd, 11/110.

262

el-Bakara 2/176.

263

l-i mrn 3/104, 110, 114; el-A'rf 7/157; et-Tevbe 9/71; el-Hac 22/41.

45

seik grlmektedir: "Yavrucuum! Namaznda kararllk gster, doru ve yararl olan

emret, kt ve eriden vazgeir!"264
Buradan hareketle son ilh mesajn ounlukaznlk asndan ihtilaf
karsndaki duruu u ekilde izh edilebilir:
Kurn- Kermde ihtilaf hususunda hak esas alnm, ounlua itimat
edilmemi, hatta cehennemin, cin ve insanlardan bir ou iin yaratld
bildirilerek,265 yeryznde bulunanlarn ouna uymann Allah yolundan saptrlmak
olaca ifade edilmitir.266 Birok yet-i kerimede ounluktan menf zelliklerle
bahsedilmitir. Mesel ounluun, kretmedii, bilmedii, iman etmedii ve inkrc
olduu ifade edilmitir.267 Btn bunlar, ounluun esas olmad ve ounlua
aykr hareket edenlerin muhalif kabul edilemeyecei, ounluk ve aznln ihtilafl
taraflardan birinin hakl veya haksz olmas konusunda bir deer ifade etmedii
anlamna gelmektedir.
Kur'an'a gre "gerek", vahiyden ibarettir. nsanlarn gr ve aklamalar
zandan ileri geemez. nsanlar ancak vahiyden beslendii srece gerei
syleyebilirler. Son ilh mesaj Hz. Peygamber'i, mriklerin kendi kendilerine
nerdikleri eyler hususunda ounluk da olsa onlara uymamaya armtr:
"Yeryznde bulunanlarn ouna uyacak olursan, seni Allah'n yolundan saptrrlar."268
Dn ile bugn kyaslayan Seyyid Kutup (. 1386/1966) bu hususta unlar
sylemektedir:
"Yeryznde bulunan insanlarn ou dn olduu gibi bugn de chiliye ehlindendir. Btn
ilerinde Allah' hakem olarak tanmamaktadrlar. Allah'n kitabnda anlatlan dini, hayat nizam
olarak kabul etmemektedirler. Dnce ve dnce yntemlerini Allah'n ynlendirmesi
erevesinde biimlendirmemektedirler. Bu yzden insanlar, chiliye sapknl iindedirler.
Bundan dolaydr ki, onlar, hakka dayanan veya haktan beslenen bir hkm, gr ve

264

Lukmn 31/17.

265

'rf 7/179.

266

el-En'm 6/116.

267

el-Bakara 2/243; Ysuf 12/21, 103; en-Nahl 16/83; e-uar 26/8; en-Neml 27/61.

268

el-En'm 6/116.

46

dnceye ynlendiremezler. Kendilerine itaat edenleri ise sapkla srklerler. Gerek ilmi bir
kenara iterek zanna ve sezgiye tbi olurlar."269

Peygamberlerin Allah'tan aldklar vahyi teblie balamalar esasnda bir

muhalefet hareketinin balangcdr. Ancak ilh vahiy bunu tevik edip desteklemi
ve rgtlemitir. Asla toplumsal dzeni bozan aykr bir hareket olarak grmemi,
aksine, toplumdaki inan ve ahlak alan bata olmak zere bir takm bozukluklar
gidermek iin byle bir hareketin gerekli olduuna iaret etmitir. Ayrca vahiy tarihi
boyunca iyilii emredip ktl yasaklama prensibi ile peygamberlere iman eden
toplum iinde de bir muhalefet rgtlenmi ve bu prensibi yerine getirenler ayrlk
insanlar olarak grlmemitir. O halde, Kurn adan ihtilaf hususunda ounluun,
meruiyet kazandrmas sz konusu deildir. Kurn'a gre, ilah mesaja uygunluk
esas olup, bunun dndaki tm dnce, inan ve davranlar geree muhaliftir. Bu
hususta kemiyet deil, keyfiyet nemlidir.
4- Genel Olarak htilaf Trleri
nsanlar aras ilikilerde grlen ihtilaf, toplumsal yaamdaki yaygnl gz
nne alnarak snflandrlabilecei gibi ihtilafa muhatap olan grup ya da sistemlere
gre de snflandrlabilir. Ancak din faktrn gz nne alarak ihtilaf trlerini dn
alanda grlen ve dn konularn dnda kalan ihtilaflar eklinde iki kategoride
incelemek mmkndr.270 Yine meseleye din asndan yaklaldnda ihtilaf u
ekilde de ikiye ayrmak mmkndr:
1- Bir inancn snrlar iindeki ihtilaf. Bylesi bir ihtilafta taraflarn deimez
ortak inanlar vardr. Sz konusu ihtilaf yorum dzeyindedir. Bir tek metinden farkl
anlamlar ortaya kar. Fakihlerin ve kelamclarn ihtilaf bu trdendir.
2- nanlar aras ihtilaf.271 Bu tr ihtilafta taraflarn ortak inanlar yoktur.
Herkes kendi inancna baldr ve sahip olduu inancn gereini yapar. Bugn
yeryznde yaayan ve asl itibariyle bir kutsal kitaba ve peygambere dayanan

269

Seyyid Kutub (. 1386/1966), f Zllil-Kurn, Dru-urk, Yirmi kinci Bask, Beyrut 1994, III,
1195. Benzer ifadeler iin bk. Red Rz, a.g.e., VIII, 14; Mer, a.g.e., VIII, 13.

270

Byle bir ayrm iin bk. Tabtab, a.g.e., II, 113, X, 29-30.

271

Ali Umlil, f eriyyetil-ihtilf, Drut-tala, Beyrut 1993, s. 3, 12.

47

Mslmanlk, Yahudilik ve Hristiyanlk dinlerine mensup insanlar arasndaki

ihtilaflar bu trdendir.
Subk (. 756/1355) de ihtilaflar slm dini erevesinde ele alp u ekilde
ksma ayrmtr:
1- nan esaslarnda meydana gelen ihtilaf. Subk bu tr ihtilaflar bidat ve
dallet olarak grm, Kurn ve snnette yerilen ihtilaflarn bu kabil ihtilaflar
olduunu belirtmitir.
2- Neticesi sava gibi iddete varan ihtilaf. Ona gre bu tr ihtilaflar haramdr.
nk insanlarn maslahatna byk zarar vermektedir.
3- Furuattaki ihtilaf. Subkye gre bu meselelerde ittifak etmek ihtilaf etmekten
daha iyidir. Ancak yine de bu tr meselelerde ihtilaf rahmettir.272
htilaf, daha deiik alardan da tasnife tbi tutabilir. Ancak konumuz, Kur'n
erevesinde ihtilaf incelemek olduu iin, ihtilaf dn alanda ihtilaf ve dier
alanlarda ihtilaf eklinde ikiye ayrmak uygun grlm ve bunun daha isabetli ve
kuatc olduu dnlmtr.
a) Dn Alanlarda htilaf
Allah Tel insanlar arasnda var olan anlamazlklar gideren, onlara hem
dnyada hem de hirette saadet yollarn gsteren mesajlarn, ilerinden setii
peygamberler araclyla kendilerine iletmitir. Ancak zamanla bu mesajn bir takm
zellikleri kaybolmaya balamtr. Hatta insanlar arasndaki ihtilaf gidermek iin
inen vahiy, bir mddet sonra ihtilafa konu olmutur. Kurn- Kerm'de bu durumun
en byk nedeni olarak kskanlk gsterilmitir.273 Bir dier ifadeyle Kurn bu tr
ihtilaflar insanlarn ftratndan ileri gelen ve doal olan ihtilaftan farkl
deerlendirmi ve yermitir..274

272

Subk, Ali bn Abdulkf es-Subk (. 756/1355), el-bhc f erhil-Minhc al Minhcil-vusl il

lmil-usl lil-Beydv, I-III, Drulktbul-lmiyye, Beyrut 1995, III, 19.

273

el-Bakara 2/90, 213; l-i mrn 3/19; e-r 42/14; el-Csiye 45/17.

274

bk. Tabtab, a.g.e., II, 113.

48

Kur'nda ihtilaf kavram ile genellikle dn alanda meydana gelen ayrlklar

kastedilmi ve bunlar yerilmitir. Mesel Kendilerine apak deliller geldikten sonra
paralanp ayrla denler gibi olmayn!275 yeti ile Andolsun biz Musa'ya Kitb'
verdik; fakat onda ihtilaf edildi.276 yeti aka bunu ifade etmektedir. Hatta son yet,
kutsal bir kitap hakknda ihtilaf edildiini belirtir ki, bu durum, dn alanlardaki
ihtilafn mevcudiyetine son derece ak biimde dellet eder.
Hadislerde de ihtilaf olgusuna ve ihtilaf rneklerine rastlamak mmkndr.
Ktb-i Sitte'de yer alan ve ihtilaf kavramyla ifade edilen ayrlklar yasaklayan
hadisler incelendii zaman istisnasz tamamnn dn konulara ilikin olduu
grlr.277 Bu durum, Kur'n'n ihtilaf olgusuna bak asyla paralellik arz eder. Zira
Kurn, ihtilaf yererken veya yasaklarken dini konulardaki ihtilaflar kastetmitir.
Buradan hareketle slm dininin temel iki kaynanda dn konulardaki ihtilafn ho
grlmediini sylemek mmkndr.
b) Dier Alanlarda htilaf
Daha nce ifade edildii gibi insan, sosyal bir varlktr. Tabiat icab, birlikte
yaamaya ve yardmlamaya mecburdur. Bu zellikleri tayan insan trnn
balangc, gyet sde ve tek toplum halinde idi. Kur'n- Kermde insanlarn
yeryznde yaamaya kk bir aile olarak baladklarn gsteren yetler vardr.278
nsanlarn, her zaman birbirleriyle ayn dnp ayn davran sergileyemeyecei ise
bir hakikattir. Zaten iki kiinin bir araya gelmesi ihtilaf iin yeterlidir. Dolaysyla
insan trnn ilk ailesinde, dn konular dnda kurulan sosyal ilikilerde farkl
dnce ve davranlarn ortaya kmas son derece normaldir. te bu ekilde
meydana gelmi ihtilaflar din d alanlarda meydana gelen ihtilaflarn ilk rnekleri
olarak kabul etmek mmkndr.

275

l-i mrn 3/105.

276

Hd 11/110; Fusslet 41/45.

277

Buhr, Ehdsu'l-enbiy, 54; Husmt, 1; Ezn, 74; Mslim, Salt, 122; Tirmiz, Salt, 54;
Nes, mme, 23, 26; Eb Dvd, Salt, 94, 96; bn Mce, kmetu's-salt, 45; Ahmed bn
Hanbel, I, 393; I, 401; I, 411-412; I, 412; I, 456; I, 457; II, 314; IV, 122; IV, 276; IV, 285; IV, 285; V,
164-165; Malik, Salt, 57; Drim, Salt, 44; 51; Salt, 51.

278

el-Bakara 2/36; en-Nis 4/1.

49

Kur'n- Kermde o dnemde din d konularda meydana gelmi ihtilaflar

bulmak mmkn deildir. Ancak bir takm yetlerin iaretinden ve insann temel
zelliklerinden yola karak insanlarn yeryznde ilk kez bir araya geldikleri
dnemde bile din d konularda ihtilafn kt sylenebilir. Nitekim Kur'nda
insanlarn dnyada grup olarak yaamaya balad bize haber verilmektedir.279 Bu
kanaate ularken referans aldmz yetlerden biri u ekildedir: "nin! [Bundan
byle] kiminiz kiminize dman olarak yaayn ve yeryznde bir mddet iin mesken
edinip orada geiminizi salayn!"280
Bu yette hem insanlarn yeryzndeki serveninin grup halinde balad hem
de birbirleriyle ayrla dp atmaya ak olduklar grlmektedir. ki kiinin bir
arada olmas, ayn zamanda iki farkl dnce demektir, iki farkl dnce de bazen
iki farkl davrana neden olur. Dolaysyla kiilerin eya ve olaylar farkl alglayp
farkl yorumlamalarndan kaynaklanan ihtilafa Kur'nda iaret edildiini sylemek
mmkndr.
Kur'n- Kermde bir baka ihtilaftan daha sz edilmektedir. Mesel gece ile
gndzn birbirini takip etmesi,281 dillerin282 ve renklerin283 farkll ihtilaf kavram
ile ifade edilmitir. Nitekim u yet-i kermede bu durum aka grlmektedir:

( Gklerin

ve yerin yaratlmas, renklerinizin ve dillerinizin farkl farkl olmas O'nun

alametlerindendir.)284 Bu husustaki dier yetlerde de grlecei gibi ihtilaf kavram,

Kur'n- Kermde bir ibret vesilesi olmakta veya Allah'n varlna, gcne ve
aknlna delalet etmektedir.
Netice olarak diyebiliriz ki, Kurn'da, din alanlarn dndaki ihtilaflara yer
verilmitir.

Bu

ihtilaflar,

insanlarn

eyay

ve

279

Ayrntl bilgi iin aratrmann ilgili blmne bk. s. 37.

280

el-Bakara 2/36.

281

el-Bakara 2/164; l-i mrn 3/190; Ynus 10/6; el-M'minn 23/80.

282

er-Rm30/22.

283

en-Nahl 16/69; er-Rm 30/22; Ftr 35/27; ez-Zmer 39/21.

284

er-Rm 30/22.

50

olaylar

farkl

alglayp

yorumlamasndan kaynaklanan ve sosyalpsikoloji ilminin konusu olan atma ve bir

ibret vesilesi olarak anlatlan evrendeki farkllklar olmak zere ikiye ayrmak
mmkndr. Ancak Kurn- Kerm'de ihtilaf olgusunun, toplumsal yaamdaki
yaygnl gz nne alnarak aile kavgalar, sportif msabakalar, rk ayrm vb. ihtilaf
trleri veya ihtilafa muhatap olan kii ya da grup dikkate alnarak sistematik bir
snflandrmaya gidilmemitir. Ayrca insanlar arasnda mevcut olan btn ihtilaf
rnekleri de Kurn'da yer almamaktadr. Kurn, ihtilaf olgusuna, meseleleri
kendisine zg ele al yntemine uygun olarak temas etmi, zellikle de dn sahadaki
ihtilaflara odaklanmtr.
5- htilaf-Vahiy likisi
a) Vahiyle ttifakn Salanmas
Kurn- Kermde, ilh kitaplarn ihtilaf annda hkmne mracaat edilen
kaynak olma zelliinden bahsedilmitir. Szgelimi "Allah, anlamazla dtkleri
hususlarda insanlar arasnda hkm vermeleri iin, peygamberlerle beraber hak yolu
gsteren kitaplar da gnderdi."285 yeti bunu gsterir. nsanst yce bir varlktan
gelen vahiy, insanlarn ihtilafa dtkleri bir takm meselelere zmler getirmitir.
Vahyin btn ynleriyle ihtilaf tamamen ortadan kaldrmas dnlemez.
Byle bir ey, zaten vkaya da aykrdr. Ancak, vahyin gnderildii blgedeki belli
bir kitle ierisinde birlii salad muhakkaktr. Bu birlik de inan merkezli bir
birliktir. Mesel Kur'nda geni yer ayrlm isriloullar tarihine baktmz zaman,
Yahudiler arasnda meydana gelen ihtilaflarn gnderilen peygamberler ve indirilen
kitaplarla

zmlenmesinin

hedeflendii

grlmektedir.

Nitekim

gnderilen

peygamber ve indirilen kitaplara iman eden insanlar, daha nce inan konusunda
toplumdaki kargaa ve ihtilaftan kurtulup vahyin aydnlna km kimselerdir.
Hz. Peygamber'in Mekke ve Medine dnemlerine bakldnda bu durum daha
iyi anlalr. yle ki, Mekke'de son ilh mesajla birlikte tam bir birliktelik hsl
olmam, aksine bir ok aile iinde inan farkllndan kaynaklanan ihtilaflar ve
paralanmalar sz konusu olmutur. Medine'de de durum farkl deildi. Dier
taraftan hem Mekke'de hem de Medine'de inan bakmndan birlik oluturmu bir
285

el-Bakara, 2/213.

51

toplum meydana gelmiti. Fakat kendilerini tamamen Allah'a ve Raslne teslim

eden bu toplumun btn fertlerinin tpa tp ayn dnp birlikte hareket ettiklerini
iddia edemeyiz. lk dnem Mslmanlar arasnda zek, yetime, kltr, birikim ve
bak as gibi nedenlerden kaynaklanan gr ayrlklar eksik olmamtr. Ama sz
konusu ihtilaflar, Kurn tarafndan normal karlanm ve kabul edilen tevhid eksenli
ittifak bozar nitelikte grlmemitir.
lh mesajlar inan konusunda insanlarn iine saplandklar ihtilaflar
amalarna yardmc nitelikte olup onlarn ftratlarndan, eitimlerinden ve daha
baka nedenlerden kaynaklanan farkllklarn tevhid ilkesine zarar vermedii srece
normal karlar. Bu yzden Kur'n- Kermde bu tr ihtilaflar yerilmemi ve bunlarla
mcadele edilmesi istenmemitir.
b) Vahiyden Sonraki Durum
Biraz nce de ifade ettiimiz gibi Kur'n- Kermde Allah Tel'nn insanlarn
dn konularda iine dt ihtilafa zm olmas iin peygamberler gnderip
kitaplar indirdiinden bahsedilmitir.286 Ancak baz yet-i kermelerde, hatta bu
bilginin aktarld yetin devamnda bile insanlarn ihtilaf zmleyici olarak
gnderilen vahiy hakknda ihtilafa dtklerinden bahsedilmekte ve bu kimselerin
derin bir ayrlk iinde olduklar ifade edilmektedir. Mesel u yet-i kermede bu
durum u ekilde ifade edilmitir: Kitap hakknda ayrla denler dorusu derin bir
kmazdadrlar.287
htilafn tabi bir olgu olmas, onun vahye mazhar olmu toplumlarda da zuhur
edecei anlamna gelir. Bu yzden vahiy ile derin ihtilaflardan kurtulmu toplumlarda
daha sonra grlen ihtilaflar yadrganamaz. Her toplumda ihtilafn eitli
tezhrlerine rastlamak mmkndr. Bu yzden ihtilaf giderici zellie sahip ilh
mesajlar hakknda da ihtilafa dlmesi gyet doaldr. Ancak bu ihtilafn
krklenmesi ve zme kavuturulmamas ayrla neden olur. Bu yzden Allah'n
mesajlar hakknda ihtilafa dld vakit yaplmas gereken, kitap ve snnet
tarafndan ne srlen zm yollarna mracaat etmektir. Daha ak bir ifade ile
286

el-Bakara 2/213.

287

el-Bakara 2/176.

52

ihtilaf konusunda kutsal referanslarda gsterilen iaretlere tbi olmak ve ihtilafla

birlikte yaamay renmek gerekmektedir.
Her hangi bir dinin ballar arasnda meydana gelen ihtilaf, balangta anlay
ve yaklam farkna dayanr. Sz konusu anlay farklar uygun zeminlerde dinin
ngrd

ekilde

zme

kavuturulmad

takdirde

giderek

derinleir,

sistematikleir ve kurumsallar. slam tarihinde bunun rnekleri ile karlamak

mmkndr. mamlarn farkl ictihadlar sonucu ortaya kan mezheplere bal baz
limlerin birbirlerine kar takndklar tavr ve kullandklar ifadelerde bu durum
grlmektedir. Szgelimi mam Cesss (. 370/981) Ahkmul-Kurn adl eserinde
mam fi iin ok ar ifadeler kullanmtr.288 Onun bu tavrna yaklak bir asr
sonra fi mezhebinden el-Kiy el-Herras (. 505/1112) tarafndan ayn ekilde
karlk verilmitir. O da mam Cesss, mam finin szlerini anlamamakla
sulam ve onun hakknda ar szler sylemitir.289 Bu iki limin birbirlerine kar
bu ekilde davranmalarnn en nemli nedeni, mezheb taassuptur.
Vahiy insanlara ulatktan sonra onu anlama abalar balar. Bu abalar bazen
insanlar doruya bazen de yanla gtrr. Bylece insanlar arasnda gnderilen
vahyi anlama konusunda ihtilaflar meydana gelir. Bu ihtilaflar, byklenme, yanltan
dnme erdemliliini gsterememe, taklit gibi nedenlerden dolay giderek derinleir ve
nihayet kkleir ve zme kavuturulmas olduka zor hale gelir. Alman filozof
Schilicmacher'in de ifade ettii gibi zaman tnelinde ilerleyen nassn anlalmaktan
ok anlalmamaya daha yaklamas290 gerei de buna eklenince ihtilaflar daha da
byk boyutlara ular. te slm mezhepleri arasnda grlen ihtilaflarn birou
byledir. Bazen bir mezhebe mensup bir liminin dier mezheplerden birinin
grlerinden delil bakmndan gl olanlar tercih ettiine ahit olunmaktadr.
Ancak ounlukla, bu durum baz limler arasnda kalm, geni halk kitleleri bu
gelimeden istifade edememitir. Hatta mezhepler aras yaknlama faaliyetlerinin,

288

Zeheb, Muhammed Huseyin (. , et-Tefsr vel-mfessirn, I-III, Drul-kalem, Birinci Bask, Beyrut
ts., II, 482-483.

289

Zeheb, a.g.e.,, II, 488.

290

Nasr Hmid Eb Zeyd, kliyytul-krae ve liyytut-tevl, el-Merkezus-sekf el-Arab,

Drdnc Bask, Beyrut 1996, s. 20.

53

mezheplerin kendi grlerini ifade etme faaliyetleriyle kyasland zaman nemli bir
deer ifade etmedii grlmektedir.
Vahye mazhar olmu toplumlarda yaanan ayrlklar esasnda naslar anlama ve
yorumlama noktasnda balayan gr farkllklarnn bir uzantsdr. Daha sonra
farkl alglama ve yorumlamalar, sistemlemi ve kurumsal bir yapya brnmtr.
Neticede nas gibi alglanan mezhep doktrinleri temel kriter kabul edilmeye
balanmtr. Menr tefsirinde slm toplumundaki ihtilafn, taklidin bir sonucu
olduu belirtilmi, taklidin olmamas durumunda mctehidlerin grlerinin kitap ve
snnete mracaat ile tek gre indirilecei ifade edilmitir.291 Btnyle bu gre
katlmamz mmkn deildir. Ancak taklit bata olmak zere bir takm engellerin
kaldrlmasnn birok konuda ihtilaflarn zmlenebilecei anlamna geldii
kanaatini tamaktayz. Bir baka ifade ile vahiyden sonra ihtilaf engellemek asla
mmkn deildir, ancak ihtilaf kontrol altnda tutmak ve ynetmek mmkndr.
c) Deerlendirme
htilaf olgusunu konu edinen yetlere bakld zaman, ihtilaf-vahiy ilikisinin
dn konularda ele alnd gerei ile karlalr. Bir baka deyi ile insanlarn dn
alanlara girmeyen farkl dnceleri ve fikir ayrlklar Kur'n- Kermde ihtilaf-vahiy
ilikisi ierisinde ele alnmamtr.
Kur'na gre insanlarn tevhid inancndan sapmalar, daha ak ifade ile tevhid
inanc konusunda ihtilafa dmeleri yeni bir vahyin gnderilmesine neden olmutur.
Ancak insanlar, aralarnda kan bu ihtilaf gidermek iin gnderilen vahiy
konusunda da ihtilafa dmlerdir. htilaf gidermek iin gnderilen kitaplar, bir
mddet sonra ihtilafn kayna olmutur. Kanaatimize gre buradaki ihtilaf iki ekilde
tezhr etmitir. Birincisi yeni gnderilen vahyi kabul ve red eklinde toplumda
tezhr eden ayrlk; ikincisi ise vahyi kabul eden insanlar arasnda meydana gelen
yorum farkllklardr. Bu iki ihtilaf trn dinleraras ve din ii ihtilaf eklinde ikiye
ayrmak mmkndr. htilaflar zmlemek zere gnderilen vahiy hakknda
insanlarn iine dtkleri ayrlklarn derinlemesi ve dinin znden uzaklamaya
neden olmas ise, yeni bir vahyin gnderilmesine sebep olmutur.
291

Red Rz, a.g.e., II, 87-88.

54

Buraya kadar anlatlanlar Kur'nda en iyi zetleyen, u yet-i kermedir:

Allah, mjdeleyici ve uyarc olarak peygamberleri gnderdi. nsanlar arasnda,
anlamazla dtkleri hususlarda hkm vermeleri iin, onlarla beraber hak yolu
gsteren kitaplar da gnderdi. Ancak kendilerine kitap verilenler, apak deliller
geldikten sonra, aralarndaki kskanlktan tr dinde anlamazla dtler. Bunun
zerine Allah iman edenlere, zerinde ihtilafa dtkleri gerei izniyle gsterdi...292
Vahiy gnderildikten sonra insanlarn ihtilafa dtklerinin belirtilmesi, son
derece hayret ve ibret vericidir. Ayn zamanda bu, vahiy ve ilh ter tarihinin bir
hakikatidir. Bu hakikate temas edilmek suretiyle Mslmanlar, byle bir hataya
dmekten uyarlm ve sakndrlmtr.293 Bu bakmdan ihtilaf ve vahiy arasnda
birbirine zemin hazrlama olarak grlen bu iliki, son vahyin muhatab biz insanlar
asndan nem arz etmektedir. nk Kur'n- Kerm, Mutlak radenin yeryz ile
kurduu son irtibattr. Dolaysyla bundan sonra yaanacak ihtilaflarda zm olarak
peygamber gnderilmesi ve vahiy indirilmesi sz konusu deildir. O halde, temelde
Kur'nn anlalmas ve yorumlanmas sadedinde slm toplumunda meydana
gelecek ihtilaf ve buna bal olarak kutuplama ve atmalarda takip edilmesi gereken
yntem yeniden Kur'nn zne mracaat etmektir.
6- htilaf ve nsanlarn Tek mmet Oluu
Bundan nce ihtilafn insan ftratyla olan ilikisi, balangc ve srekli bir sosyal
olgu oluundan bahsedildi. Bununla birlikte Kurn- Kerm'de insanlarn tek mmet
olduundan da sz edilmekte294 ve bu tabir, farkl balamlarda kullanlmaktadr.295
htilaf srekli bir olgu olduuna gre "tek mmet" ile kastedilen acaba nedir? Bu
tamlama ile ihtilaf ve atmalarn hi grlmedii bir toplum mu kastedilmitir?
Yoksa bu terkipte baka bir mana m vardr? te aratrmann bu ksmnda bu
sorularn yant aranacak ve bu tamlama ile neyin kastedildiini ortaya koymak iin
mmet kavram ile tek mmetle ilgili yaklamlara temas edilecektir.
292

el-Bakara 2/213.

293

bn r, a.g.e., II, 309.

294

el-Bakara 2/213.

295

el-Bakara 2/213; Ynus 10/19; en-Nahl 16/93; el-Enbiy 21/92; el-Mminn 23/52.

55

a) mmet Kavram
Arapa'da ynelmek, ne gemek, nder olmak, imam olmak ve ana olmak gibi
anlamlara gelen kknden tretilmi olan

kelimesi, ana, bir devletin ya da bir

lkenin vatandalar, zellikle Medine dneminin ilk yllarndan itibaren Hz.

Peygamber'e tbi olan insanlar, Allah'n mahlkt, cemaat, tr, takip edilen yol,
benimsenen kurallar btn, din, toplum, zaman dilimi, ayn dnemde yaayan
insanlar, sadece bir mmette bulunabilecek faziletleri ve stn zellikleri bir arada
bulunduran kii, yzn ekli, boy gibi muhtelif anlamlara gelir.296
Farkl anlamlarda kullanmna bakld zaman, bu kelimenin ortak bir payda
etrafnda birlemeyi ifade ettii grlmektedir. Etrafnda birleilen bu ortak payda
bazen din ve mekan rneinde olduu gibi kiinin ihtiyarnn etkili olduu bir unsur
iken, bazen de tr rneinde olduu gibi kiinin ihtiyarnn sz konusu olmad bir
unsurdur.297

mmet kelimesi Kurn- Kerm'de farkl anlamlarda kullanlmtr. Mesel

( Yer yznde hareket eden

hayvanlar ve (gklerde) kanatlaryla uan kulardan ne varsa hepsi ancak sizin gibi
mmetlerdir.)298 yetinde

kelimesinin oulu olan

szc tr anlamna

gelmektedir. Nitekim baz mfessirler, bu kelimeyi tr olarak tefsr etmilerdir.299

Ebus-Sudun (. 982/1574) bu ifadeyi birbirinden farkl tifeler eklinde izh
etmesi kanaatimize gre bunu ifade etmektedir.300
Kurn- Kermde mmet kelimesi akid ve dinin esaslar anlamnda

( Hakikaten bu bir tek mmet olarak sizin

kullanlmtr. Mesel

296

Cevher, a.g.e., V, 1863-1868; bn Manzr, a.g.e., XII, 22-37; Zebd, a.g.e., XVI, 26-37; Kerm, a.g.e.,
I, 88-89.

297

bk. sfehnn, a.g.e., s. 33; Semn Haleb, Umdetul-huffz, I, 133-134.

298

el-En'm 6/38.

299

Mturd, Eb Mansr Muhammed bn Muhammed (. 333/945) Te'vltu ehlis-snne (nr.

Ftma Ysuf el-Haym), I-V, Messesetur-risle, Birinci Bask, Beyrut 2004, II, 115; bn Cevz,
Ebul-Ferec Abdurrahman (. 597/1201), Nzhetul-ayunin-nevzr f ilmil-vch ven-nezir
(nr. Muhammed Abdulkerim er-Rd), Messesetur-Risle, yy., ts., s. 143; bnul-Mlakkn, a.g.e.,
s. 129; Ksm, a.g.e., IV, 350; Seyyid Kutub, a.g.e., II, 1084; bn r, a.g.e., VII, 213.

300

Ebus-Sud, a.g.e., II, 360.

56

mmetinizdir.)301 yetinde

kelimesi, inan esaslar anlamna gelmektedir. nk

bu yet, peygamberler topluluundan bahsedildikten sonra zikredilmitir. Nitekim bu

kelime u yette de bu anlamda kullanlmtr:

( Ey Peygamber! Temiz

olan eylerden yiyin, gzel iler yapn. Ben sizin yaptklarnz hakkyla bilmekteyim.
phesiz, bu bir tek mmet olarak sizin mmetinizdir, Ben de sizin Rabbinizim.)302
Tefsir bilginleri, yukardaki yetlerde geen kelimesinin akid ve dinin esaslar
anlamna gelen millet kelimesi ile izh etmilerdir.303 Buna gre btn peygamberler
ayn din zerinedir. Zaten Kurn, Allah'n elilerinin hepsinin zamann ihtiyalarna
ve hitap ettikleri toplumlarn tbi olduu izf artlara bal olarak getirdikleri
uygulamaya ilikin ilke ve kurallar arasndaki hric ve biimsel farkllklar ne olursa
olsun, btn peygamberlerin ayn temel gereklerle gnderildiklerine, ayn temel

301

el-Enbiy 21/92.

302

el-Mminn 23/51-52.

303

Muktil bn Sleyman, Ebul-Hasen . 150/767), Tefsru Muktil (nr. Abdullah Mahmd

ahhte), I-V, el-Heyetul-Msriyye el-mme, Kahire 1989, III, 92; Hd bn Muhakkem, el-Huvvr
(. ?), Tefsru Kitbillhil-azz, I-IV, Drul-arbil-slm, Birinci Bask, Beyrut 1990, III, 90;
Taber, Cmiul-beyn, XVII, 85, XVIII, 29; Semerkand, Ebul-Leys Nasr bn Muhammed bn
Ahmed bn brahim (. 373/983), Bahrul-ulm (nr. Ali Muhammed Muavvd, Adil Ahmed
Abdulmevcd, Zekeriya Abdulmecid en-Nt), I-III, Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut 1993, II, 378,
II, 415; Zemaher, a.g.e., III, 130; et-Tabers, a.g.e., XVII, 57; Rz, a.g.e., XXII, 189-190; Nesef,
a.g.e., III, 135, III, 182; bn dil, a.g.e., XIII, 590, XIV, 227; e-evkn, a.g.e., III, 478; Red Rz,
a.g.e., II, 220.
Ayrca mmet kelimesinin tr olarak aklanmas hakknda bk. bnul-Cevz, Nzhetul-ayun,
s144.
mmet kelimesi ile dinin ifade edilmesi nzl srecinin ncesine dayanr. Nitekim mehur
chiliye iri Nbia ez-Zbyn (. m. 604), Hre kral Numn vd, Ben Kurayn kendisi
hakknda ona sylediklerinden uzak olduunu belittii ve kendisine onun yannda iftira atan
hicvettii iirinde bu kelimeyi bu anlamda kullanmtr:

Yemin ettim, gnlnde hibir phe brakmadm

Dini olan itaat ettii halde hi gnah iler mi?
bk. Nbia ez-Zbyn (m. 604), Dvn (nr. Muhammed Thir bn r), e-eriketut-Tnsiyye,
Hayfa 1976, s. 161, 166.
Ebu Ubeyde bu beyitte geen

kelimesini din olarak aklamtr. bk. Eb Ubeyde Mamer bn el-

Msenn (. 210/825), Meczul-Kur'n (nr. Fuat Sezgin), I-II, Mektebetul-hanc, Kahire, ts., I,
100.

57

gerekleri tebli ettiklerine ska vurgu yapmaktadr.304 Nitekim Allah Tel bu

hususta yle buyurmutur. "Dini ayakta tutun ve onda ayrla dmeyin diye Nh'a
tavsiye ettiini, sana vahyettiimizi, brahim'e, Musa'ya ve sa'ya tavsiye ettiimizi
Allah size de din kld."305
Kurn- Kerm'de her hangi bir kutsal kitaba dayanmayan dini inanlar da " "

( Biz
kavramyla ifade edilmitir. Mesel

atalarmz bir inan (mmet) zerinde bulduk, ancak onlarn izinden gideriz)306
yetinde bu durum aka grlmektedir. nk mriklerin atalarn taklit edip irk
komalar vahye dayanmamaktadr. Zaten bu yet de, mriklerin irk inancnn
vahye dayanmadn, sadece kr krne taklitten kaynaklandn belirtmek iin
nzil olmutur.307
Kur'nda inanlarn insanlar birletiren ortak bir nokta olduu dikkate alnm,
hem tarihin farkl devirlerinde birbirinden farkl ibadet ekilleri ve hukk
uygulamalarla ortaya kan tevhid merkezli inan sistemi, hem de bunun muhlifi
inan sistemleri "mmet" kavramyla ifade edilmitir.
Arapa'da bir topluluun yapaca ileri tek bana yapma kabiliyetine sahip
olma gibi bir takm stn zellikler tayan kimselere mmet denir.308 Arap dilindeki
bu kullanmn,
( brahim, gerekten Hakk'a ynelen,
Allah'a itaat eden bir nder (mmet) idi.)309 yetine yansd grlmektedir.

mmet kelimesi Arapa'da bazen zaman anlamn ifade eder. Nitekim bu

kelime
[( Zindandaki] iki kiiden kurtulmu olan, uzun

bir zaman (mmet) sonra (Yusuf'u) hatrlayarak dedi ki:)310 yetinde bu anlamda
304

el-A'rf 7/59, 65, 73, 85; el-Enbiy 21/25. Ayrca bk. Muhammed Esed, a.g.e., II, 696.

305

e-r 42/13.

306

ez-Zuhruf 43/22.

307

bk. Hd bn Muhakkem, a.g.e., IV, 111; Taber, Cmiul-beyn, XXV, 59-60; Zemaher, a.g.e., IV,
239; et-Tabers, a.g.e., XXV, 78; en-Nesef, a.g.e., IV, 170.

308

Zebd, a.g.e.,, XVI, 26.

309

en-Nahl, 16/120.

310

Ysuf 12/45.

58

kullanlmtr.311 Kur'n- Kermde mmet kelimesi herhangi bir sre snrlamas

olmadan zaman anlamnda kullanld sonucuna ulamak mmkndr. Taber,
zaman anlamnda kullanlan

kelimesini, bir din veya mezhep zerinde birleen

grup ile ilikilendirerek izh etmitir. Ona gre dn gayelerle bir araya gelen
gruplarn, iinde yaamasndan dolay zamana

denmitir.312

Kur'nda mmet kelimesi grup anlamna da gelir.313 Nitekim u yet-i

kermelerde bu anlamda kullanlmtr:

( Sizden hayra aran, iyilii emredip ktl meneden bir grup

bulunsun.)314

c) Tek mmetle lgili Yaklamlar

mmet kelimesinin lgat anlam ve Kurn'daki kullanmlarn verildikten
sonra "insanlarn tek mmet" olduunu belirten yette bu kelimenin hangi anlamda
kullanldna bakmak gerekir. Aratrmann bu blmnde, sz konusu ifadenin
anlam hakknda birok tefsir bilgini tarafndan ileri srlen ittifakn hangi dnemde,
kimler arasnda ve ne ekilde meydana geldiine ilikin farkl grlere de temas
edilecektir.

311

bk. Taber, Cmi'l-beyn, XII, 6; Zemaher, a.g.e., II, 367; Beydv, Nasruddin Eb Said Abdullah
bn mer e-irz (. 685/1286), Envrut-tenzl ve esrrut-tevil, I-II, Dersaadet, stanbul ts., I,
451; en-Nesef, a.g.e., II, 260; Ksim, a.g.e., VI, 76. Ayrca bk. Ayrca bk. bnul-Cevz, Nzhetulayun, s. 144.

312

Taber, Cmiul-beyn, XII, 6.

313

bk. bnul-Cevz, Nzhetul-ayun, s. 144.

314

l-i mrn 3/104. Bu yetin metninde geen

ibaresindeki

harf-i cerrinin "teb'd" manasn

ifade ettii belirtilmitir (Zemaher, a.g.e., I, 388; Beydv, a.g.e., I, 183; en-Nesef, a.g.e., I, 262;
Semn Haleb, Ahmed bn Ysuf (. 856/1452), ed-Durrul-masn fi ulmil-kitbil-meknn
(nr. Ahmed Muhammed el-Harrt), I-XI, Drul-kalem, Birinci Bask, Dmak 1986, III, 339; eevkn, a.g.e., I, 605.). Bu da yetin, yukarda verdiimiz eviriye yansyan anlam ile
rtmektedir. Buna gre yetteki mmet szc, Mslmanlar ierisinde nitelikli bir grubu ifade
etmektedir. Nitekim baz mfessirler bu yette sradan bir topluluun kastedilmediini, aksine,
bireylerini dierlerinden ayran zelliklere sahip bir topluluun kastedildiini sylemilerdir (bn
dil, a.g.e., III, 501; Red Rz, a.g.e., II, 220, Mer, a.g.e., II, 121.). Bu da, bu kelimeye bizim
verdiimiz anlam desteklemektedir. mmet kelimesinin grup anlamnda kullanm hakknda
ayrca bk. l-i mrn 3/113.

59

(1) mmet-i Hidyet

Mfessirlerin byk ounluu Bakara Sresinde geen tek mmet ifadesini,
hidyete erip hak dinde birlemi toplum olarak aklamlardr. mam Taber, bn
Abbs (68/688) ve Katdeden bu dorultuda yorumlar aktarmtr.315 Onlarn bu
yorumunu benimseyen daha sonraki tefsr limleri, grlerini bir takm akl ve nakl
delillerle glendirmilerdir.316
bn Mes'd kratnda

ifadesinden sonra gelen

ilavesi317 ile

Ynus Sresinde yer alan ve "nsanlar bir tek mmetti, sonradan ayrla dtler."318
eklinde yorumladklar yet, bu grte olanlarn nakl delilleri arasnda
zikredilmektedir.319 Akl deliller arasnda ise insanlarn tek mmet olduunu ifade
eden yetin devamnda gelen "Sonra Allah mjdeleyici ve uyarc olarak
peygamberlerini gnderdi. nsanlar arasnda, anlamazla dtkleri hususlarda
hkm vermeleri iin, onlarla beraber hak yolu gsteren kitaplar da gnderdi."320
ksmnn peygamberlerin hilaf annda gnderildii eklinde yorumlanmas yer
almaktadr. Buna gre hak zere ittifak eden insanlardan bir ksmnn haktan sapmas
sonucu meydana gelen ihtilaf, peygamberlerin gnderilmesine neden olmutur.

315

Taber, Cmiul-beyn, II, 335.

316

Taber, Cmiul-beyn, II, 334; Zemaher, a.g.e., I, 253; Nesef, a.g.e., I, 169; Elmall, a.g.e., II, 741;
bn r, a.g.e., II, 299.

317

Zemaher, a.g.e., I, 253; Nesef, a.g.e., I, 169; Elmall, a.g.e., II, 741; bn r, a.g.e., II, 301. Elmall
bu kratin mtevatir deil de mehur olduunu ifade eder. Ancak devamnda bu kraat gereince
amel etmenin vacip olduunu belirtir (Elmall, a.g.e., II; 741). Ancak burada hemen unu belirtmek
gerekmektedir: Fazlalk bulunan kraatlerin Kurn olarak saylp saylmayaca konusu ihtilafldr.
Baz ilim adamlar bunlar Kurn'dan bir vecih sayarken, bir ksm da bunlarn Kurn'dan olmayp
sadece tefsir kabilinden aklamalar olduunu ve daha sonra gelenlerin bunlar Kurn'dan
sandklarn savunmulardr. Zeheb'ye gre doru olan gr de budur (Zeheb, Muhammed
Hseyin, et-Tefsr ve'mfessirn, I-III, Daru'l-kalem, Beyrut ts., I, 43; Gm, Sadreddin, Kurn
Tefsirinin Kaynaklar, Kayhan Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 1990, s. 44). Biz de bu konuda
Zeheb gibi dnmekteyiz. Dolaysyla bn Mes'da nispet edilen kratin bir tefsr olduu
kanaatindeyiz.

318

Ynus 10/19.

319

bn r, a.g.e., II, 301.

320

el-Bakara 2/213.

60

yleyse insanlar, peygamberlerin gnderilmesine neden olan ihtilaflarn zuhrundan

nce hak zere ittifak etmilerdir.321
nsanlarn tevhid inanc zere tek mmet olduklar grn benimseyen
mfessirler, sz konusu birliin ne zaman gerekletii hakknda ise ihtilaf
etmilerdir. Baz mfessirlere gre sz konusu ittifak, Hz. dem dneminde hsl
olmutur. Zira o dnemde yaayan insanlar, Mslman olup Allah'a itaat eden
kimselerden meydana geliyordu. Din konusunda aralarnda ihtilaf yoktu. Ne zaman
ki, kskanlk ve kin yznden Kbil, Habil'i ldrd o zaman ihtilaf balamtr.322
Hz. dem dneminde balayan tevhid merkezli ittifakn Hz. Nhun peygamber
olarak gnderildii dneme kadar srdn iddia eden mfessirler de vardr.323
Mesel Katde hak din zere gerekleen ittifakn, Hz. Nh dnemine kadar srd
kanaatindedir.324 Kelb (. 142/759) gibi dier baz mfessirlere gre ise, sz konusu
ittifak Tfan'dan sonra gereklemitir. nk, Nh'un gemisine binenler hak zere
bulunan slih kimselerdi. Daha sonra ise aralarnda ihtilaf kmtr. Kald ki
insanlarn kfr zere birletiklerine dair bir delil de yoktur.325 Sz konusu ittifakn ne
surette gerekletii hususunda daha baka grler de vardr. Mesel bey bn Ka'b
(. 30/650) ve Zeyd bn Eslemin (. 136/753) babasna nisbet edilen bir rivyete gre
bu ittifak, "bezm-i elest"te326 gereklemitir.327 Bu durum, insanlarn ftratnda

321

Rz, a.g.e., VI, 11; Elmall, a.g.e., II, 743-744;

322

Rz, a.g.e., VI, 11; bn dil, a.g.e., III, 501.

323

Haddd, Eb Bekr el-Yemen (. 800/1398), Kefut-tenzl f tahkkil-mebhis vet-tevl (nr.

Muhammed brahim Yahya), I-VII, Beyrut 2003, I, 308.

324

Taber, Cmiul-beyn, II, 334-335.

325

Rz, a.g.e., VI, 11; Kurtub, a.g.e., II, 22; bn dil, a.g.e., III, 502.

326

Bezm-i elest: Allah ile yaratllar srasnda insanlar arasnda yapld kabul edilen szleme iin
kullanlan bir tabirdir. Ayrntl bilgi iin bk. Yavuz, Ysuf evki, "Bezm-i elest", DA, VI, 106.

327

bn Vehb, Eb Muhammed Abdullah bn Mslim (. 197/813), el-Cmi tefsrul-Kur'n, I-III,

Drul-arbil-slm, Beyrut 2003, I, 149; Taber, Cmiul-beyn, II, 335; bn Eb Htim,
Abdurrahman bn Muhammed bn dris Rz (. 327/939), Tefsrul-Kurnil-Azm (nr. Esad
Muhammed et-Tayyib), I-X, Mektebet Nezar Mustafa el-Bz, Mekke 1998, II, 376; bn Atyye,
a.g.e., II, 151; Beav, Eb Muhammed el-Huseyn bn Mesud el-Ferr (. 516/1122), MalimutTenzl fit-tefsr vet-tevil, Drul-fikr, Beyrut, 1985, I, 173-274; Rz, a.g.e., VI, 12; Kurtub,
Cmiul-beyn, II, 22; bn dil, a.g.e., III, 502; bn r, a.g.e., II, 302.

61

bulunan hak dine, doru inan ve yaaya yatknlkla izh edilmitir.328

Mfessirlerin bu ittifakn ne zaman gerekletii konusundaki grleri
birbirinden olduka farkldr. Hatta sz konusu ittifakn, Amr b. Luhay'n Hz.
brahim'e tbi olan insanlarn dinini deitirdii ana kadar Araplar arasnda
srdn syleyenler bile vardr.329
nsanlarn hak din zere ne zaman ittifak ettii hususunda ileri srlen
yorumlara bakldnda hak dinde ittifakn ne zaman gerekletii hususundaki
grlerin, insanlarn dnya serveninin balamasndan nce var olan ve itikad
kitaplarnda

inanlacak

konular

arasnda

zikredilen330

bezm-i

elestten

Hz.

Muhammed'in (s.a.v) zuhurundan ksa bir dnem ncesine kadar eitlilik arz ettii
grlmektedir. Aralarnda en tutarl saylabilecek gr, sz konusu birlikteliin Hz.
dem dneminde tevhid inanc ekseninde olduunu ve bu durumun Hz. dem
neslinden kfre meyledenlerin kmasna kadar srdn ileri sren gr ile
Tfanda Nh'un gemisine binen insanlar arasndaki meydana gelen iman birliktelii
eklindeki grtr. Dikkat edilecek olursa, tefsir limleri tarafndan gelitirilen bu
yorumlar, ihtilaf ve ittifak olgusunun tevhid inanc erevesinde ele alnmasna gre
ekillenmitir. Bu dorultuda yorum yapan mfessirler, yetin inan dnda insanlar
arasnda meydana gelen ihtilaflarla ilgisini kurmamlardr. Ayrca sadece inan
konusunda gerekletiini iddia ettikleri ittifak, insanlk tarihinin bidyetine inerek
izh etmeye almalar bir olgu olarak ihtilaf tandklarn ve ona gre hareket
ettiklerini gstermektedir. Bir baka ifade ile, bu yorumlara bakarak tefsr
bilginlerinin, ihtilaf olgusunun insanlk tarihi kadar eski ve yeryznde insanlarn
yaamn srdrecei ana kadar da srekli bir olgu olduunun bilincinde hareket
ettiklerini sylemek mmkndr. Bu da aratrmann banda belirtildii gibi ihtilafn
ok eski ve srekli bir olgu olduuna dair tezimizi desteklemektedir.

328

Heyet, Kurn Yolu, I, 223.

329

Tabers, a.g.e., XI, 27; bn dil, a.g.e., III, 502; Muzhr, Muhammed Senullah el-Usmn enNakibend (. 1125/1713), Tefsrul-Muzhir (nr. Ahmed nyet), I-VIII, Dru ihyit-tursilArab, Beyrut 2004, I, 283; Tabtab, a.g.e., X, 30-31.

330

bk. bn Ebi'l-zz, a.g.e., s. 214; Eb sm, Him bn Abdilkdir bn Muhammed el-Ukde,

Muhtasaru'l-Maric bi erhi Sullemil-vusl il lmil-usl fit-tevhd, Drus-saffe, Kahire 1992,
s. 12.

62

(2) mmet-i Dallet

Sahabeden bn Abbs ve tbin mfessirlerinden krime (. 107/725), Hasan-
Basr (. 110/728), At (. 114/732) ve Katde (. 118/736) bata olmak zere baz
mfessirlere isnd edilen gre gre yette geen tek mmetten maksat, tevhid
inancndan uzak, hak dine gre yaam tarz srmeyen, bir baka ifadeyle dallet zere
birlemi toplumdur.331 Bu kanaatte olan mfessirler, grlerini yette yer alan
insanlar tek bir mmet idi ibaresinden yola karak ve

kraatini reddederek

temellendirmilerdir. yle ki, bu yette peygamber gnderilmesi, insanlarn tek bir

mmet olmasna balanmtr. O halde, sz konusu birliin batlda meydana gelmi
olmas gerekir ki, neticede hak onun yerine kim olsun. Eer sz konusu birlik
hidyet ve hakka tbi olmada meydana gelmi olsayd, bu durumda peygamber
gndermenin bir anlam kalmazd.
Grlerini bu ekilde desteklemelerine ramen bu yorumu benimseyen
mfessirler, yine de eletiriden kurtulamamlardr. Hz. dem'den sonra onun
yolunda ilerleyen dima imanl bir toplumun bulunduu, dolaysyla insanlarn
kfrde ittifak etmelerinin imknsz olduu ileri srlerek bu gre itiraz edilmitir.
Ancak tek mmeti tamlamasn insanlarn kfrde ittifak etmeleriyle izh eden
mfessirler, hkmn genele gre verildiini ileri srerek bu itiraza cevap vermiler ve
bu mnasebetle Hz. Nh dneminde ok az saydaki insan dnda herkesin inkrc
olmasnn o dnemin kfr dnemi olarak nitelendirilebileceine imkn verdiini
iddia etmilerdir. Nitekim mfessirler bu delillerini, Mslmanlarn da ikmet ettii;
ancak nfus ounluunu kfirlerin oluturduu lkelerin darul-kfr olarak tavsif
edildii ortak kabulnden hareketle desteklemilerdir. Ancak btn bu izhlara
ramen yine de bu gr tatmin edici deildir. nk Hz. demin risleti ile
kendisinden sonra yaayan baz ocuklarnn hak dine uygun yaamlar gz nnde
bulundurulduu zaman bu yorumun pek de isabetli olmad anlalmaktadr.332
Ayrca bir nceki yorum buna gre daha salam temellere dayanmaktadr.

331

bn Eb Htim, a.g.e., II, 376; bn Atyye, a.g.e., II, 152; Rz, a.g.e., VI, 12; Haddd, a.g.e., I, 308; bn
dil, a.g.e., III, 502-503; irbn, emsuddin Hatib Muhammed bn Ahmed (. 977/1569), esSircul-mnr (nr. Ahmet Inyet), I-VIII, Dru ihyit-tursil-Arab, Beyrut 2004, I, 218;
Muzhir, a.g.e., I, 282; Red Rz, a.g.e., II, 220-221.

332

bk. Rz, a.g.e., VI, 12; bn dil, a.g.e., III, 502-503; Red Rz, a.g.e., II, 220-221.

63

nsann hem hidyete hem de dallete ak bir yapda yaratld dikkate alnd
zaman, btn insanlarn hakta veya btlda bir araya gelerek tek bir mmet
olduklarn sylemek imknszdr. nsann serveninin balad ilk zamanlarda
yeryznde inan merkezli bir birliktelikten sz etmek mmknken sonraki
dnemlerde insanlarn her konuda veya inan ya da inanszlk zerinde bir ittifak
kurduklarn sylemek ise imknszdr. nk insanoluna irade yetisi verilmitir.
Bundan dolaydr ki, bir ksm insanlar inan konusunda hak dini seip onun
mucibince amel ederken, dier bir ksm inkr tercih etmitir. Dier konularda da
herkes iradesine gre davranmtr. Bu da, ihtilafn inan esaslarnda ve dier
konularda dima sregelen bir olgu olduunu gstermektedir. Zaten Allah Tel
insanlara inanlarn ve davranlarn belirleyecek irade bahettii iin onlarn bu
dorultudaki tercihlerine karmamtr. Bu durum ayn zamanda ilh otorite
tarafndan ihtilafa imkn tannmas anlamna gelir. Nitekim inan konusunda bu
durum u yeti kerimede gyet ak bir ekilde grlmektedir: "Eer dileseydi Allah,
onlar tek bir mmet yapard."333 Bu gr benimseyenler de ihtilaf olgusunu sadece
inan esaslar erevesinde deerlendirmi, sosyal ilikilerde tezhr eden atmalar
gz ard etmilerdir.
(3) mmet-i Akl
Bu gr, mutezile ekolnn iki gl temsilcisi Eb Mslim el-sfehn (.
322/934) ile Kad Abdulcabbr'a (. 415/1024) aittir. Onlara gre, insanlarn tek
mmet olmas, ftratn gerektirdii itikat ve amel konusunda akln yol gstermesine
tbi olmakla salanmtr. nk akl, yaratcnn varln tasdike, sfatlarn kabule,
O'na ibadete, nimetlerine kar kretmeye, zulm, cehlet gibi akln kt grd
eylerden saknmaya gtrr. Bu gr benimseyenlere gre "
ifade eder. Yani btn peygamberleri kapsar. "

"lafz umm

"deki " "harfi ise terhi iin

kullanlmtr. Hal byle olunca sz konusu ittifak, btn peygamberlerden nce

meydana gelmi demektir.334

333

e-r 42/8; Ayrca bk. Red Rz, a.g.e., II, 224.

334

Rz, a.g.e., VI, 12-13; bn dil, a.g.e., III, 503; Red Rz, a.g.e., II, 222; bn r, a.g.e., II, 302.

64

Ancak Hz. dem'in ilk insan ve ilk peygamber olarak kabul edilmesi, bu gr
geersiz hle getirmektedir. Bu itiraz dikkate alan Kad Abdulcabbr yle bir
savunma gelitirmitir:
Hz. dem ve ocuklarnn bidyette ftrata uygun bir ekilde yaamalar pekla mmkndr. Bu
merhalede onlar, ehl-un-nazar (dnme ve gzleme nem veren bir toplum) idi. Daha sonra
Hz. demin nesli oald, bylece kalplerin selameti ve amellerin slah iin akln tek bana
hidyete erdirmesi yetersiz kald. Bu yzden Allah Tel kendi katndan ilh bir hidyetle Hz.
dem'i onlara peygamber olarak gnderdi. Yine muhtemel olan hatta kesin gzyle
bakabileceimiz bir ihtimale gre de, Hz. demin nesli onun dinini unuttuklar bir dnemden
gemi olabilir, sz konusu dnemde yeniden sadece akllarn kullanmaya balam olabilirler.
Bylece ihtilafa dlen hususlarda tekrar birliktelik hsl olmu, bunun zerine Allah
peygamberlerini gndermitir.335

zetle ifade edilecek olursa, mutezil mfessirlerin bu grlerine gre insanlar

akldan istifade edilmek suretiyle dzenlenmi olan inan ve hukuk sistemine gre
yaamakta idiler. Bu dnemde aralarnda her hangi bir ihtilaf yoktu. Daha sonra
insanlar arasnda eitli sebepler yznden ihtilaflar meydana gelmi; bunun zerine
Allah Tel, onlarn bilgilerini ve inanlarn desteklemek zere peygamberler
gndermitir.
sfehn ile Kad Abdulcebbrn bu grleri, mutezil tefsirin baskn zellii
olan akla ar nem verme prensibinin bir uzantsdr. nsanlar farkl akllara sahip
olduu srece farkl sonulara ularlar. Hal byle olunca, sadece akln esas alnd
toplumlarda ihtilafn ortadan kalkacan sylemek ok zordur. Aksine ihtilafn
artaca tartlmaz bir gerektir. Bu yzden mutezile mezhebinin genel tutumuna
paralel den bu grn pek isabetli bir taraf yoktur.
(4) Hz. dem veya Hz. dem ile Havv
Mchidden nakledilen ve baz mfessirlerin ileri srd gre gre
insanlarn tek mmet olduunu ifade eden yette geen insanlar lafzndan maksat
Hz. dem'dir.336 O, kendisine uyulan bir nder337 veya insan trnn atas olduu iin
bu ekilde nitelendirilmitir.338

335

Red Rz, a.g.e., II, 221.

336

Mchid, Ebul-Haccc bn Cebr el-Mekk (. 104/722), Tefsr (nr. Muhammed Abdusselam

Ebun-Nl), Drul-fikril-slm, Beyrut 1989, s. 231; Hd bn Muhakkem, a.g.e., II, 187; Taber,
Cmiul-beyn, II, 335; bn Eb Htim, a.g.e., II, 375; bn Atyye, a.g.e., II, 152.

65

Thir bn r, Mchide nispet edilen bu gr, bn Atyyeden (.

541/1147) nsanlardan maksat, Hz. dem ve Havvdr. eklinde nakletmitir.339
Ancak bn Atyyenin tefsirine mracaat edildii zaman Mchidden yaplan naklin
nsanlardan maksat sadece Hz. demdir. eklinde olduu tespit edilmitir. Bu
yorumun hemen altnda isim verilmeden bir gruba isnd edilen bir baka grle
karlalm, sz konusu grn, insanlar lafznn Hz. dem ve Havvy ifade ettii
grlmtr.340 Bundan Tahir bn run iki yorumu sehven birletirip Mchide
nispet ettii anlalmaktadr.
Bu gr her ne kadar "mmet" kelimesinin lgat anlamna uygun bir yorum
olsa da, yetin geri kalan ksm gz nne alnnca tutarsz hale gelmektedir. Dil
bakmndan Kur'n tefsirine ynelen Eb Hayyn'a (. 745/1344) gre ise bu, ok
uzak bir ihtimaldir.341 Muhammed Abduh ise bu gr o kadar yanl kabul etmi ki,
byle bir yorumu Allah'a snlacak derecede ar bulmutur.342
(5) Hz. Musa'ya man Eden Toplum
"nsanlar bir tek mmet idi."343 yeti ile Hz. Musa'ya iman eden toplumun
kastedildii de ileri srlmtr. Bu gr, Mcahid ve Sevr344 gibi bir ksm
mfessirlere nispet edilmektedir. Buna gre yet, Hz. Musaya iman eden, daha sonra
aralarnda meydana gelen kskanlk yznden ihtilafa den, bu nedenle Allahn
kitaplarla birlikte kendilerini eiten peygamberler gnderdii ehli kitaptan
bahsetmektedir.

337

Red Rz, a.g.e., II, 221.

338

Kurtub, Cmiul-beyn, II, 22; irbn, a.g.e., I, 218.

339

bn r, a.g.e., II, 302.

340

bn Atyye, a.g.e., II, 152.

341

Eb Hayyn, Muhammed bn Ysuf (. 745/1344), el-Bahrul-muht fit-tefsr, I-X, Drul-fikr,

Beyrut 1992, VI, 27.

342

Red Rz, a.g.e., II, 221.

343

el-Bakara 2/213.

344

bn Eb Htim, a.g.e., II, 375.

66

Bu grte olan mfessirler yetin balamn esas alarak, bu sonuca

ulamlardr.345 Onlarn bu yorumu vahiy tarihindeki gelimelere uygun dmektedir.
nk ihtilafa dtkleri hususta isriloullarn hakka yneltmek iin Hz. Dvd
Zeburla, Hz. sa ise ncille gnderilmitir. Ancak bu yorum, ok net bir ekilde delil
olmakszn insanlar ve peygamberleri tahsis etmektedir.346 Dolaysyla isabetli
olmaktan uzaktr.
(6) Tevakkuf Edenlerin Gr
Kur'an- Kerm'de insanlarn tek mmet olduklarnn belirtilip, bu birlikteliin
iman zere mi, yoksa kfr zere mi olduu hususunda bilgi verilmemesi konuyla
ilgili farkl grlerin kmasna neden olmutur. Bu farkl grler ierisinde en
ilginci, bu hususta gr beyan edilemeyeceini savunan kimselere aittir. Bu grte
olanlara gre bu tr meseleler ancak delille bilinebilir. Delil olmaynca tevakkuf etmek
gerekir.347
Kur'n anlama faaliyetini donduran bu tr anlaylar kabul etmek mmkn
deildir. nk Kurn, insanlar tarafndan anlalmas ve hayata geirilmesi gereken
ksmnn tatbik edilmesi iin gnderilmitir.348 Anlama faaliyetinden kaarak
Kur'nn gnderili gayesine ulamak mmkn deildir. yleyse bu tr yorumlardan
uzak durmak gerekmektedir.
(7) Tr Birlii:
Kurn- Kermde insanlarn tek mmet olduunu bildiren yetler,349 tr birlii
eklinde de anlalmtr. Bu gr benimseyenlere gre, insanlar arasnda meydana
gelen ihtilaflar, bu trn zelliinin bir yansmasdr.
Buraya kadar anlatlan grlere gre, insanlarn bir tek mmet olduunu
belirten yetlerde geen " "fiili, gemi zaman kipindedir. Buna gre sz konusu

345

Rz, a.g.e., VI, 13; bn dil, a.g.e., 503-504.

346

Red Rz, a.g.e., II, 222.

347

Rz, a.g.e., VI, 13; bn dil, a.g.e., III, 503; Red Rz, a.g.e., II, 222.

348

Red Rz, a.g.e., II, 222.

349

el-Bakara 2/213; Ynus 10/19.

67

birliktelik, tarihin bir dneminde gereklemitir. Ancak ne zaman ve hangi konuda

gerekletii hususunda her hangi bir nas yoktur.
Bu fiilin, efl-i istimrrdan olmas da muhtemeldir.350 Bu yoruma gre ""

mazi bir fiil olmayp aksine,

( Allah afrdur, Rahmdir)351

yetinde kullanld gibi istimrar ifade etmektedir.352

nsanlarn bir tek mmet oluu hakknda yukarda zikredilen grleri doru
bulmayan Muhammed Abduh, Red Rz'nn nerisiyle nsanlar tek mmet idi."353
yetinin tefsrini bizzat kendisi yapm, bu yeti tefsr ederken Kurtub ve bn dilin
yorumlarndan ilham almtr. Abduh hem bu yet hem de hemen hemen btn
Trke meallerde klasik tefsirlerin bir yansmas olarak354 "nsanlar ancak bir tek
topluluk idi, ama sonradan ihtilafa dtler."355 eklinde tercme edilen Ynus
Sresindeki yette geen fiilini, mazi fiil olarak deil de istimrr ifade eden bir fiil
olarak ele almtr. Ayrca yetteki hasrn da bunu gerektirdii kanaatindedir. Bu
durumda yetin anlam u ekilde olur: "Gerekten insanlar dn olduu gibi bugn de
tek mmettir. te bu zelliklerinden ihtilaflar kmtr." Meseleye dikkatle
bakldnda Abduh'un "mmet" kelimesini "tr" anlamnda alglad ve yeti buna
gre

yorumlad

grlmektedir.

Ona

gre

Allah

Tel

insanlar,

yaam

mcadelelerinde birbirlerine baml olarak yaratmtr. Her ne kadar insanlar, tek

balarna yaayabilecek kapasitede olsalar da, bedensel ve ruhsal ihtiyalarn ancak
toplu olarak yaayp glerini birletirerek karlayabilirler. Bu durum, "nsan sosyal
bir varlktr" ifadesiyle anlatlan ilikiler an temsil eder. nsanlar yaamlarn

350

fiilinin efll-i istimrr olarak kullanl hakknda ayrntl bilgi iin bk. Suyt, Celluddn (.
911/1505), el-Feridul-cedde, el-Cumhriyyetul-Irkyye vizrutul-evkf, yy., ts., s. 248.

351

en-Nis 4/152.

352

Kurtub, a.g.e., II, 22-23; bn dil, a.g.e., III, 504.

353

el-Bakara 2/213.

354

Hd bn Muhakkem, a.g.e., II, 187; Taber, Cmiul-beyn, XI, 98; Zemaher, a.g.e., II, 325;
Tabers, a.g.e., XI, 26-27; Rz, a.g.e., XVII, 50-51; Eb Hayyn, a.g.e., VI, 27; bn Kesr, Ebul-Fid
smail (. 774/1373), Tefsrul-Kurnil-Azm (nr. Smi bn Muhammed es-Selme), I-VIII,
Dru tbe, Riyad 1997, IV, 257.

355

Ynus 10/19; yetin tercmesi ile ilgili olarak bk. Muhammed Esed, a.g.e., I, 294; Heyet, Kurn-
Kerm ve Trke Aklamal Meali, s. 209.

68

srdrrken dncelerine gre hareket ederler. Geimleri iin gerekli grdkleri

menfaatlere doru meylederler. Kendi menfaatlerine ulamak iin bakalarnn
haklarn muhafaza etmenin onlara salayaca yarar gsteren igdden de
yoksundurlar. Hal byle olunca da aralarnda ihtilaflar kanlmaz olur. Buna gre
Bakara Sresinde peygamber gnderilmesinin tek mmete balanmasnn manas, u
ekilde izh edilebilir: nsanlar tek bir mmettir, bir baka ifade ile tek bir trdr. Bu
dnyada yaadklar srece mutlaka ihtiyalarn karlayacak bir nizama gre
yaamalar gerekir. Sz konusu nizamn ayn zamanda, onlarn hiret saadetini de
garanti etmesi lazmdr. Ancak insanlar farkl akl ve ftratta yaratlmlardr. Her
birine bakasna kar ne ekilde davranacan belirleyen ilham gc de
verilmemitir. Hal byle olunca zorunlu olarak kendi ihtiyalarn karlamaya
koyulmalar ile yukarda iaret edilen tek mmet olma zellikleri yznden bahsi
geen nizam belirlemeleri mmkn deildir. Bu yzden Allah Tel merhameti ve
ltfu gerei onlara uyarc ve mjdeleyici peygamberler gndermitir. Peygamberler,
kendisi iin belirlenmi nizama uyan, kendi hakkna denle yetinen ve bakasnn
hakkna tecavz etmeyen insanlar iyilikle, dnya ve hiret saadetiyle mjdelemi,
dncesizce ehvetlerine tbi olan ve amellerinin sonunu dnmeyen kimseleri ise,
hayal krkl, amellerin boa kmas ve cehennem azabyla uyarmtr.356 Musr
mfessirlerden Mer de Abduh ve Red Rz'nn grlerine aynen katlmtr.357
Abduh ve Red Rz, Kurtub ve bn dilnin yolundan ilerleyerek bu gr
dile getirmilerdir. Kanaatimize gre bu yorumu benimsemelerinde iki husus etkili
olmutur. Bunlardan birincisi, konuyla ilgili rivayetlerin birbiriyle elimesi; ikincisi
ise XX. asrda etkisini iyice hissettirmeye balayan sosyoloji ilminden bu mfessirlerin
esinlenmeleridir.
Geni tefsr literatrmz incelendii zaman, bu yorumu daha da geriye
gtrmek mmkndr. Bizim tespitimize gre bu yorumu ilk kez dile getiren mam
Mturd (. 333/945) olmutur. O, Teviltu ehlis-snne adl tefsirinde tek

356

Red Rz, a.g.e., II, 224-225.

357

Mer, a.g.e., II, 122.

69

mmetin yorumuyla ilgili farkl grleri sahabe tabakasndan temsilcilerine

dayandrarak aktardktan sonra yle demitir:
Eer bu yorumlarn dnda bir aklama yaplsayd daha isabetli olurdu. nsanlar bir tek
mmet idi. ifadesi onlarn bir tek tr olduu anlamna gelir. Bu yetteki mmet kelimesi, Yer
yznde hareket eden hayvanlar ve (gklerde) kanatlaryla uan kulardan ne varsa hepsi ancak
sizin gibi mmetlerdir.358 yetinde olduu gibi tr anlamnda kullanlmtr.359

Bu bala kadar verilen bilgiler, hem son dnem mfessirlerinin hem de klasik
tefsr limlerinin

yetinde geen mmet kelimesini tr birlii

eklinde izh ettiklerini gstermektedir.

d) Deerlendirme
Buraya kadarki blm iinde, mmet kelimesinin lgat anlamlar ile Kur'nda
ifade ettii manalar ve tek mmet tamlamas hakknda ileri srlen grler aktarld.
Btn bunlar u ekilde yorumlamak mmkndr:
nsanlarn tek mmet oluu hakknda gelitirilen yorumlar incelendii zaman,
mfessirlerin ihtilaf olgusunu dikkate aldklar gerei ile karlalmaktadr. Dikkati
eken bir dier husus ise tefsr bilginlerinin ihtilafn alann daraltma abalardr.
Bunun bir uzants olarak onlar, ihtilaf din endeksli dnmler, insanlar arasnda
meydana gelen btn anlamazlklar ihtilaf kavram iine sokma gayretinde
olmamlardr. Kanaatimizce Kurn'n vahye dayal bir kitap olmas, vahyin ve
nbvvet messesesinin inan etrafnda meydana gelen anlamazlklar zmleyici
zelliinin bulunmas bunda etkili olmutur. Ancak, ihtilaf olgusunun insanlk tarihi
kadar eski ve insan tr kadar srekli bir olgu olmas da buna tesir etmi olabilir.
Bunun farknda olan mfessirler, ihtilaf inan esaslarna; insanlarn tek mmet
oluunu da insanln ilk dnemine indirgemek suretiyle ihtilaf olgusunun sreklilii
ile elimeyen bir yorum ileri srme gayreti iinde olmulardr. Btn bu farkl
aklamalar ve insanln ilk dnemlerine gitme eilimleri dar manasyla da olsa,
ihtilaf olgusundan hl bir dnemi bulmak ve yetin yorumunu salam temeller
zerine oturtmak abasndan ileri gelmektedir.

358

el-En'm 6/38.

359

Mturd, a.g.e., I, 158.

70

XX. yzyla gelindii zaman mfessirlerin sosyoloji ilminden etkilendikleri

grlmektedir. Nitekim Muhammed Abduh bata olmak zere onun ekoln
srdren mfessirler, muazzam tefsir kltrnden de yararlanarak insanlarn tek
mmet olularn sosyolojik bir izhla aklamlardr. nsanlarn tek mmet oluunu
tr birliktelii eklinde izh ederek mmet kavramn geni manada ele almlar,
ihtilaf da insan yapsnn ve sz konusu birlikteliin doal sonucu olarak meydana
gelen farkl sz ve davranlara sahip olmak eklinde izh etmilerdir. Bylece tarihin
her hangi bir dneminde, herhangi bir konuda ittifakn saland eklinde bir izh
getirme klfetinden kurtulmulardr. nk onlara gre, insanlarn tamam bir trn
bireylerinin tamas gereken zellikleri tar. Bu da ihtilafa neden olur. Bir baka
deyile ihtilafn zeminini oluturur.
Gerek klasik tefsir kitaplarndaki, gerekse musr tefsirlerdeki aklamalar,
ihtilaf olgusunun varl zerine bina edilmitir. Kurn, bir hidyet kitab olmas
hasebiyle youn olarak dn konulardaki ihtilaflar zerinde durmutur. Bu durum,
mfessirlerin ihtilaf anlaylarn inan esaslar erevesinde ekillendirmelerine
neden olmutur.
Muhammed Abduh ile insanlarn tek mmet olduunu belirten yetlerin
yorumu farkl bir nitelik kazanmtr. htilaf insan trnn temel zelliklerinin bir
yansmas olarak gren Abduhun bu yorumu, yukarda yer yer verilen nedenlerden
dolay kanaatimizce tercihe ayandr. Bu yorumun klasik tefsirlerden bn dil ve
Kurtubnin tefsirlerine dayanmas ve Mturdnin Te'vltnda daha net bir ifade
ile dile getirilmesi bu tercihimizi glendirmektedir.

III- HTLAFIN NEDENLER

htilafn nedenleri kiiden kiiye, toplumdan topluma ve corafyadan
corafyaya deimektedir. Burada Kur'na gre ihtilaf nedenleri tespit edileceinden
dolay aratrmann konusu doal olarak snrlandrlm olmaktadr. htilaf
nedenlerini dn ve dier nedenler olmak zere ikiye ayrmak mmkndr. Kskanlk
rneinde olduu gibi baz nedenler hem dn hem de baka gayelere dayanmaktadr.
Bu durumda bir tekrar sz konusu olmakta ve baz maddeleri her iki balk altnda ele
alma zorunluluu domaktadr. te bundan kurtulmak iin Kur'n- Kermde tespit
71

ettiimiz ihtilaf nedenlerini psikolojik, toplumsal, ahlk ve siys olmak zere drt
balk altnda toplamay uygun grdk.

A) PSKOLOJK NEDENLER
1- Farkl Alglama
Alg, duyu organlarndan beyne ulaan verilerin rgtlenmesi, yorumlanmas,
anlamlandrlmas srecine verilen addr.360 Duyu organlarna ulaan veriler, alglama
olmakszn tek bana fazlaca bir deer tamaz. nsanlar kendilerine ulaan
duyumlara ne tr tepkiler vereceini ancak alglama sonrasnda kararlatrabilirler.361
Bu durum Hz. Sleyman ile Sebe'362 kraliesinden bahseden yetlerin birinde somut
bir ekilde grlmektedir: "Ona 'kke gir!' denildi. Kk grnce (zeminini) su sand
ve eteklerini toplad. Sleyman: 'O zemini camla denmi bir saraydr' dedi."363 Sebe'
kraliesinin kk grnce eteklerini toplamas, nndeki zemini yanl alglamasnn
bir sonucudur. Bu olay, Kur'n Kermde alglarn insan davranlar zerindeki
etkisine temas edildiini gsteren gzel bir rnektir.
Aratrma asndan algnn nemi, insanlar aras iletiimin ayrlmaz bir paras
olmasndan ileri gelmektedir. Btn insanlar iletiim srasnda ok karmak algsal
yaantlar geirmektedir. yle ki, birbiri ile iletiim kuran taraflardan her biri kendi
davranlarn ve karsndakinin davranlarn alglar. Ayrca her iki taraf da
karsndakinin kendisini nasl algladn alglamaya alr. Bu yzden bir takm

360

Mutlu, a.g.e., s. 30; Dkmen, stn, Sanatta ve Gnlk Yaamda letiim atmalar ve Empati,
Sistem Yaynlar, stanbul 1996, s. 98; Heyet, Sosyal Bilimler El Szl, s. 18.

361

Dkmen, a.g.e., s. 98.

362

Sebe': Yemen'de San'a yaknlarnda bulunan bulunan Me'rib ehrinin addr (Hamev, Eb Abdullah
ihbuddin Yakut (. 626/1229), Mucemul-bldn (nr. Ferid Abdulaziz el-Cnd), I-VII, Drulktbil-lmiyye, Beyrut ts., III, 203; Nsbr, Nizamuddin el-Hasen bn Muhammed bn Huseyn
el-Kumm (. 850/1446), Tefsru aribil-Kur'n ve raibul-furkn, Drul-ktbil-lmiyye,
Birinci Bask, Beyrut 1996, V, 301; Ate, Sleyman, Kurn- Kerm Tefsiri, I-VI, Milliyet Yaynlar,
stanbul 1995, IV, 1904.). Eski Yemen kitabelerinde Sebe' kelimesi bir kavmin ad ve M.. X.
yzylda kurulmu, nfuzunu geniletmi, egemenliini tm Yemen'e yaym, barajlar, saraylar,
mabedler bina etmi, altn yataklar kefetmi, ticaret ve ziraatte ilerlemi bir kralln ad olarak
geer (Derveze, Muhammed zzet (. 1404/1984), et-Tefsru'l-hads, I-X, Drul-arbil-slm,
kinci Bask, Kahire 2000, III, 291).

363

en-Neml 27/44.

72

yanl alglamalarn ve sorunlarn ortaya kmas ve bunlarn da atmalara yol

amas doaldr.364
Alglama btn insanlarda ayn ekilde gereklemez. Alglarn eitli nitelikler
tayaca meselesi tartma gtrmez bir gerektir. Baz alglamalar, iin gereine
inmekte, bazlar gerein yalnzca bir blmn kavrayp onunla yetinmekte,
bazlar ise kuruntularn egemenlii altnda kalmaktadr. Kuruntulardan sadece avm
etkilenmez, aksine limler de kuruntulardan etkilenirler.365 Alglamalarn eitlilik
gstermesi ve d etmenlerden etkilenmesi, insanlar aras iletiimlerde farkl
dncelere ve davranlara zemin hazrlamaktadr.
Aslnda insanlar birbirinden farkl alglama yeteneine sahiptirler. Her algnn
davran zerindeki tesiri de farkldr. Ortada farkllk olunca ihtilaf kanlmaz hale
gelmektedir. Nitekim bu durum hvn- Safa risalelerinde u ekilde ifade edilmitir:
Bir ok insan grrsn ki, iyi bir hayal gcne, ince bir temyiz kabiliyetine ve hzl bir kavraya
sahiptir. Baz insanlar ise, tembel zihinli kt anlayl ve unutkan olurlar. Bu da limlerin gr
ve mezheplerde ihtilaf etmesinin sebeplerinden biridir. nk, limlerin alglay muhtelif
olunca gr ve inanlar da buna gre muhtelif olur.366

Alglama farkllklar ve akllarn yaps, phesiz insanlarn vardklar

sonularn muhtelif olmasna sebep olur. Szgelimi duygularn etkisi altnda olan
iirsel bir akln bir konuya yaklamnda; sebepleri sonulara sk skya balayan,
mantk ve matematiksel bir aklla birlemesi dnlemez.367 Nzl srecinden bu
konuya bir rnek vermek gerekirse, Yeryznde ar basncaya (kfrn belini
krncaya) kadar, hibir peygambere esirleri bulunmas yaramaz.368 yetinin sebeb-i
nzlne bakmak yeterli olacaktr. Bu yetin ini nedeni olarak anlatlan olay, Bedir
savanda esir alnan tutsaklara yaplacak muamele istiare edilirken Hz. Eb Bekir (.

364

Dkmen, a.g.e., s. 99.

365

Muhammed Eb Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 19.

366

Rasilu hvani's-Saf, III, 336.

367

Muhammed Eb Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 19.

368

el-Enfl 8/67.

73

12/632) ile Hz. mer'in (. 23/643) farkl neriler sunmas, onlarn sahip olduklar
zihinsel yapnn bir yansmasn gsterir.369
Kiilerin sosyal evre iinde birbirlerini alglamalar, sosyalpsikolojinin de
nemli konularndan birisidir. nk insanlarn birbirlerine ve belli gruplara kar
oluturacaklar tutumlarda ve sergileyebilecekleri iletiim atmalarnda kii algs
nemli bir rol oynamaktadr.370
Ayn duyusal uyarcnn farkl kiilerce farkl ekillerde alglanmas, kiiler aras
iletiimlerde eitli sorunlara yol aabilmektedir. Sz gelii belli bir kelime bir kii
tarafndan "aka" kabul edilirken, baka birisi tarafndan "hakaret" saylabilmektedir.371
Bunun gibi, yine belli bir kelime baz insanlar tarafndan mecz olarak alglanrken
baz insanlar tarafndan hakikat olarak alglanabilmektedir. Meseleye Kurn-
Kerm asndan bakldnda farkl alglamalarn vahyin ilk muhataplar arasnda
ihtilafa neden olduunu ve bu durumun nzl srecinde yetlere yansd
grlmektedir. Nitekim "beyaz iplik siyah iplikten ayrt edilinceye kadar yeyin!"372 yeti kermesi bir sahab tarafndan yanl anlalmtr. Kaynaklarda Adiyy bn Htem (.
67/686) olarak zikredilen bu sahb, yette geen

kelimesini hakikat anlamna

hamlederek bir siyah bir de beyaz ip alm ve bunlar gece birbirinden ayrt etmeye
almt. Oysa bu ifade ile dier insanlarn anlad gibi mecaz bir anlam
kastedilmiti. Buna gre yet, gecenin siyahl ile gndzn beyazln ifade
etmektedir. Nitekim Hz. Peygamber ve ounluu temsil eden dier sahblerin
anlay bu dorultudadr.373 Bu olay Kur'n metninde geen bir kelimenin farkl
alglanmasnn sahabe arasnda ihtilafa neden olduunu gstermektedir. Ayrca sz
369

bk. Taber, Cmiul-beyn, X, 42-44; Zemaher, a.g.e., II, 228; evkn, a.g.e., II, 468. Ayrca bk.
Ahmed bn Hanbel, III, 243.

370

Dkmen, a.g.e., s. 98-99.

371

Dkmen, a.g.e., s. 98.

372

el-Bakara 2/187.

373

yetin sebeb-i nzl hakknda bk. Buhr, "Savm", 16, Tefsr, 2/28; Mslim, "Savm", 33, 34, 35,
Vhd, Eb Hasan Ali bn Ahmed (. 467/1075), Esbbun-nzl, Dru bn Kesir, kinci Bask,
Beyrut 1993, s. 43; Suyt, Celluddn (. 911/1505), Lbbun-nkl, Drul-hicre, Birinci Bask,
Beyrut, 1990, s. 44; Ak, Halid Abdurrahman, Teshlul-vusl ila marifeti esbbin-nzl,
Drul-marife, Birinci Bask, Beyrut 1998, s. 40-41; etiner, Bedreddin, Ftihadan Nsa
Esbb- Nzl, I-II, ar Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 2002, I, 67.

74

konusu ihtilaf dn metinlerin insanlar tarafndan nasl alglandna gzel bir rnek
tekil etmektedir. Bir baka deyile dinin anlalmasnda insan faktrne dikkat
ekmektedir. Gerek u ki, insanlarn kbiliyet, zek ve eilimleri ile iinde
bulunduklar ortam ve yetitikleri evre onlarn eyay alglamalarnda etkilidir.
Herkesin bu konularda farkl yaratlm olmas da alglarn farkl olmasna, dolaysyla
sz ve davranlarn da bir olmamasna neden olmaktadr. Neticede insanlar aras
ilikilerde ihtilaflar meydana gelmektedir. yette geen

kelimesinin hakk ve

mecz olarak anlalmas, bu tr ihtilaflardandr. Ancak bu ihtilaf, bymeden

sonradan inen ve yetin devamna eklenen

kayd ile zmlenmitir.374

Yukarda anlatlanlardan yola klarak, farkl alglamalarn farkl anlama ve

yorumlamalara neden olduu dncesini genel bir karm olarak belirtmek;
metinlerin, szlerin, davranlarn ve eyann farkl alglanmasnn ise insanlar
arasnda ihtilafa yol atn sylemek ok kolay hle gelmektedir.
2- Korku
Korkuyu zel bir kiiye veya nesyeye ya da duruma heyecansal bir tepki olarak
tarif etmek mmkndr.375 Kurn- Kerm'de farkl kavramlarla ifade edilen
korkunun,376 bazen beer mnasebetlerde kendisini hissettirdii grlmektedir.
Mesel Hz. Musa dneminde isriloullarnn korkaklk gstermeleri, peygamber ile
toplumu arasnda ihtilafa neden olmutur. Konunun daha iyi anlalmas iin u
ekilde ayrntya girmek yerinde olacaktr:
Nzl srecinin Medine dneminde ehl-i kitb, Hz. Peygambere muhalefet
edip ona kar gelmekten sakndran Kur'n pasajlar ierisinde, nceki dnemlerde

374

Bu tr bir nzln gerekleip gereklemedii tartmal bir konudur. Sleyman Ate, Kurn'a
sonradan ilave yapld kukusuna neden olaca endiesiyle eitli akl ve nakl delillere dayanarak
bu tr nzl reddeder (bk. Ate,, a.g.e., I, 267). Ancak ounluk bu tr nzln caiz olduu
kanaatindedir. (Zerke, Bedruddin Muhammed bn Abdillah (. 794/1392), el-Burhn fi ulmilKurn (nr. Cemal Hamdi ez-Zeheb), I-IV, Drul-marife, Beyrut 1990, II, 347. Ayrca bk. Buhr,
Tefsr, 2/28; Vhid, Esbbu'n-nzl, s. 43; Suyt, Lbbu'n-nkl, s. 44).

375

Heyet, Sosyal Bilimler El Szl, s. 364.

376

(bk. Th 20/94; el-Ahzb 33/37; Ftr 35/28)

(el-Bakara 2/38; Hd 11//70; el-Ahzb
33/19), ( bk. Sd 38/22) ve
( el-Bakara 2/40; en-Nahl 16/51) kklerinden tremi
kelimeleri, Kur'n- Kermde korku ifade eden kavramlar arasnda zikredebiliriz.

75

yaam Yahudilerden, onlarn davranlarndan ve davranlarna yn veren

etkenlerden de sz edilmitir. Bu pasajlarn birinde Allah Tel, peygamberi Hz.
Musann dili ile isriloullarna bahettii gzelliklerden, onlara peygamberler
gndermesinden, kendilerine siys iktidar nasip etmesinden ve lemler iinde hi
kimseye vermedii nimetleri onlara vermesinden bahsetmitir. Akabinde onlardan
Filistin'de kendileri iin yazd "Arz- Mukaddes"e377 girmelerini, savatan
kamamalarn emrettiini bildirmitir. 378 Ancak onlar kendilerini dnemin en gl
dman Firavun'un elinden kurtaran Allah'n ve Onun elisi Hz. Musa'nn emrine
ramen

korkaklklar

yznden

mukaddes

topraklara

girmeye

cesaret

edememilerdi. Bu yzden peygamberlerine "Ey Musa diye seslendiler. O topraklarda

zorba bir halk yayor ve onlar uzaklamadka biz kesinlikle oraya girmeyeceiz; ama
eer oradan uzaklarlarsa o zaman gireriz."379 dediler. O srada iki sdk mmin380,
onlara ne kadar cesaret vermeye alt ise de isriloullar dmanlarn
kendilerinden ok iri yapl ve gl olarak grmler, bu yzden korkuya kaplmlar
377

Arz- mukaddesin neresi olduu konusunda farkl yorumlar ileri srlmtr. Bunlardan bir
kan maddeler halinde u ekilde sralayabiliriz: a) Beyt-i Makdis. b) Tur da ve etraf c) Dmak,
Filistin ve rdnn bir ksm. d) am (bk. Zemaher, a.g.e., I, 609-610; Beydv, a.g.e., I, 261;
Nesef, a.g.e., I, 403).
XX. asrda tefsirin en gl temsilcilerinden Thir bn r ise mukaddes topraklar u ekilde tarif
etmitir: Mukaddes topraklar, Akdeniz ile rdn nehri ve ldeniz arasnda yer alp kuzeyde
Hamaya gneyde ise Gazze Hebrona kadar uzanr (bn r, a.g.e., VI, 162).
Taberye gre ise bu konuda en doru olan, Hz. Musann dedii gibi mukaddes topraklar
demekle yetinmektir. nk bu bilgilerin doruluu ancak haber-i sdkla bilinir. Oysa bu konuda
kesin bir delil mahiyetinde herhangi bir haber yoktur (Taber, Cmiul-beyn, VI, 110.).
Kanaatimize gre de Tabernin gr tercihe ayandr. nk trih olaylar anlatmak ve oraf
bilgileri vermek Kur'nn ana hedefleri arasnda yer almaz. Aksine onun ana hedefine ulamak
isterken kulland aralar arasnda yer alr. Bu bakmdan mukaddes topraklar yette verilen
mesaj erevesinde deerlendirilmelidir.

378

el-Mide 5/20-21.

379

el-Mide 5/22.

380

el-Mide 5/23. Bu yette bahsi geen bu iki salih kii hakknda iki farkl yorum vardr. lkine gre
bunlar, isriloullarndan Klip ve Ya adnda iki zttr. Tefsirlerde isimleri geen bu iki salih
zttan Tevrtta da sz edilmektedir (bk. Saylar 13/5-16). Bu yoruma gre yette geen
fiilinin mef'l olarak takdir edilir. Bu durumda yetin anlam Allah'tan korkan iki kii
eklinde olur (bk. Zemaher, a.g.e., I, 608; Beydv, a.g.e., I, 262; Nesef, a.g.e., I, 403; evkn, a.g.e.,
II, 40). kinci gre gre ise bunlar, isriloullarnn korktuu zorba topluma mensup iki salih
kuldur. Bu durumda yette geen fiilinin faili isriloullar, mef'l ise zorba kavim olur. bk.
Zemaher, a.g.e., I, 608; Beydv, a.g.e., I, 262; evkn, a.g.e., I, 40).

76

ve onlar mukaddes topraklarda bulunduklar srece oraya girmeyeceklerini Hz.

Musa'ya syleyerek onun emrine muhalefet etmilerdir.381 Bu olay Tevrt'ta daha
ayrntl bir ekilde anlatlmaktadr.382 Dolaysyla kssann hem slm kaynaklar da
hem de Yahudi geleneinde bir yeri vardr.
Aratrmann konusu asndan bu kssa gstermektedir ki, korku yznden
isriloullar arasnda ihtilaf kmtr. Hz. Musa ve beraberindeki ok az saydaki bir
grup, Allah'n emrini yerine getirmek iin hareket ederken, ounluk kendilerinden
stn zelliklere sahip dmandan korkmu ve bu yzden peygamberlerine muhalefet
etmitir. srloullar arasnda korkudan kaynaklanan bu ihtilaf, peygamberle birlikte
hareket eden bir toplumun "Ey Musa, onlar orada olduu srece biz oraya asla
girmeyiz. Sen ve Rabbin gidin, savan, biz burada oturuyoruz"383 diyebilecekleri bir
boyuta varmtr. Bu durum karsnda Hz. Musa ise, "Ya Rabb, ben kendimden ve
kardeimden bakasna sz geiremiyorum. Bizimle bu yoldan km toplumun arasn
ayr"384 demekten baka are bulamamtr.385

381

Taber, Cmiul-beyn, VI, 173-174; Zemaher, a.g.e., I, 608; Beydv, a.g.e., I, 261; Nesef, a.g.e., I,
403; Ate, a.g.e., II, 766-767.

382

bk. Saylar 13 ve 14. bblar ile k IV, 22-23.

383

el-Mide 5/24.

384

el-Mide 5/25.

385

Hz. Musa dneminde yaanan bu olay, ehl-i kitbdan isriloullar arasnda korku yznden
meydana gelen bir ihtilaf yanstmaktadr. Korkunun ehl-i kitba mensup Hristiyanlarn da ihtilaf
etmesine neden olduunu gsteren bir rivayet mevcuttur. stidrden buna da iaret etmek uygun
olacaktr. Kaynaklarn bildirdiine gre Necrn Hristiyanlarndan bir heyet Mednede bulunan
Hz. Peygamberin yanna gelmiti. Heyet ierisinde ileri gelenlerden iki karde arasnda geen
konumaya gre Hristiyanlarn da bir peygamber beklentisi iinde olduklar anlalmaktadr.
Konumalardan ortaya kan bir dier sonu ise, o iki kardein Hz. Muhammed'in (s.a.v) beklenen
peygamber olduunu anlam olmalardr. Ancak bu iki karde, konumlar sayesinde elde ettikleri
dnyalk menfaat ile toplumsal tepkiden ekindikleri iin imana yanamamlardr. (bn Him,
Eb Muhammed Cemluddin Abdulmelik (. 213/828), es-Sratun-nebeviyye (nr. Mustafa Saka,
brahim Abyari, Abdulhfz eleb), I-IV, Drul-hayr, Beyrut 1995, I, 572; bn Kayyim, Hidye, s.
265) Onlarn hakk tandktan sonra hakk kabule yanamamalarnn iki nedeninden biri korkudur.
nk bu iki karde, kendilerinin slm kabul ettiklerini renince iinde yaadklar toplumun
gsterecekleri tepkiyi tahmin edebiliyorlard. Bu tahmin ettikleri tepkiden korktuklar iin de iman
etmeyip Hz. Peygamber bata olmak zere dier mminlerle aralarndaki din ihtilafn
srdrmlerdir. Buradan hareketle korkudan kaynaklanan bir ihtilafn dinleraras ihtilafn
srmesine neden olduunu sylemek mmkndr.

77

Hz. Peygamber dneminde de korku, iman edenler arasnda ihtilafa neden

olmutur. Ey iman edenler! Eer benim yolumda savamak ve rzam kazanmak iin
kmsanz, benim de dmanm, sizin de dmannz olanlara sevgi gstererek, gizli
muhabbet besleyerek onlar dost edinmeyin. Oysa onlar, size gelen gerei inkr
etmilerdir. Rabbiniz Allah'a inandnzdan dolay Peygamber'i de sizi de yurdunuzdan
karyorlar. Ben, sizin sakl tuttuunuzu da, aa vurduunuzu da en iyi bilenim.
Sizden kim bunu yaparsa (onlar dost edinirse) doru yoldan sapm olur.386 yetinin
sebebi nzl olarak anlatlan olaya bakld zaman, Htib bn Eb Belteann (.
30/651) Hz. Peygamberin (s.a.v) bir durumunu Mekkeli mriklere bildirmek zere
bir mektup yazp Medneden Mekkeye giden bir kadna verdii anlalmaktadr. Hz.
Peygamber (s.a.v) kendisine neden byle yaptn sorunca Htib, Mekkedeki
akrabalarn korumak iin bu ie kalktn sylemitir.387 Daha ak ifade ile Htib
akrabalarna mrikler tarafndan zarar verilmesinden korktuu iin iman ettii
peygamberin gizli bir durumunu mriklere bildirmeye teebbs etmitir. Haddi
zatnda onun bu hareketi, iinde bulunduu Mslman topluma kar bir
muhalefettir.
Kur'n- Kermde korkunun ihtilafa neden olmas, isriloullar ile ilgili
yukarda verdiimiz yette aka; Htib olaynda ise zmnen belirtilmitir. Esasnda
korku, insanlarn davranlarnda etkili bir unsur olup bazen eitli ihtilaflara yol
amaktadr. Her dnemde ve her toplumda korku yznden kaynaklanan ihtilaflara
ve atmalara rastlamak mmkndr.
3- zenti
nsanlar ou zaman sz ve davranlarnda her hangi birini rnek almazlar.
Ancak bazen, toplumsal veya siyasal ya da daha baka alardan kendini ispat etmi
kimselere

zenebilirler.

Bu

zenme,

kiinin

bakalaryla

olan

ilikilerine

yansyabilmekte ve bazen ihtilaflara neden olmaktadr. Kur'n- Kermde Hz. Musa

386

el-Mmtehne 60/1.

387

Buhr, Cihad ves-Siyer, 141, Magz, 9, 46, Tefsr, 60/1; stizn, 23, stitbetlmrteddn, 9; Mslim, Fedilus-Sahbe, 161; Vhid, Esbbun-nzl, s. 346-347; Suyt,
Lbbun-nkl, s. 376-377.

78

kssasndan buna bir rnek gstermek mmkndr. Konunun daha iyi anlalmas
iin sz konusu kssann ilgili ksmndan sz etmekte byk yarar vardr:
srloullar Msr'da kleletirilmi,388 bu topraklarn yneticileri tarafndan
eit eit ikencelere tbi tutulmulard. Bylesine zor artlar altnda yaarken Allah
Tel Hz. Musa'y onlara peygamber olarak gndermiti. Ayrca vahiy yoluyla
peygamberine, Firavun'la uzun yllar srdrd mcadele sonrasnda isriloullarn
Msr'dan karmasn emretmiti.389 Bunun zerine Hz. Musa beraberindeki
isriloullar ile douya doru harekete geti. Nihyet Allah Tel onu ve kavmini
denizden sa slim geirerek Firavun'dan kurtard.390 Bylece isriloullar Msr'da
yaadklar esaretten kurtulup zgrle kavumu oldu. Artk Firavun ve
beraberindekilerin zulmleri geride kalm, kendilerine hkmeden zorba bir
yneticinin varlndan kurtulmular ve inanlarn zgrce yaayacaklar bir ortama
kavumulard. Bundan sonra Hz. Musa iin yeni bir mcadele balamt. nk o,
bu andan itibaren uzun yllar bask altnda yaam ve bu yzden tabiatlar bozulmu
bir milletle kar karya idi. Zira yaadklar sre, katl, korkakl ve erilii
isriloullarnn

karakterlerinin

bir

paras

yapmt.391

leriki

dnemlerde

karakterlerinde meydana gelen bu bozulmalar bir takm ayrlklara neden olmutu.392

srailoullar Firavun sonrasnda yeni bir dneme balarken, putlara tapan bir
kavimle karlamt.393 Bu durum Kurn- Kerm'de u ekilde anlatlmaktadr:

388

e-uar 26/22.

389

Th 20/78.

390

e-uar 26/65-66.

391

bk. Seyyid Kutub, a.g.e., II, 1364.

392

Bu ayrlklarn biri isriloullarnn Msr'dan kmalarndan 70 yl sonra Hz. Musa'nn ilk halifesi
Hz. Yeua'nn son hitabesiyle zmlenmek istenmitir. Yeua putperestlie bulaan isriloullarn
bu sapklklarndan vaz geerek yeniden tevhid inancna girmeye davet etmiti. bk. Yesua, 24/14-15.

393

Mfessirler bu putperest topluluun kimlii hakknda farkl grler ileri srmlerdir. Bir gre
gre bu toplum, Lahm kabilesinden bir boyu olup sr heykellerine taparlard. (Taber, Cmiulbeyn, IX, 45; Salebi, Eb shk Ahmed (. 427/1035), el-Kef vel-beyn f tefsril-Kurn (nr.
Eb Muhammed bn r), I-X, Dru ihyit-tursil-Arab, Beyrut 2002; IV, 273; Beav,
Malimut-tenzl (nr. Muhammed Abdullah en-Nemr ve dierleri), I-VIII, Drut-tbe, Riyad
1993, III, 274; Zemaher, a.g.e., II, 144; Rz, a.g.e., XIV, 182; bn Kesr, Tefsr, III, 467; bn Acbe,
Ebul-Abbs Ahmed bn Muhammed (. 1224/1809), el-Bahrul-medd (nr. Umer Ahmed erRv), I-VIII, Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut 2002, II, 388).

79

"srailoullarn denizden geirdik, bir takm putlara tapnp duran bir toplulukla
karlatlar. Ey Musa! bize de onlarn tanrlar gibi bir tanr yap! dediler."394 Bu yet
isriloullar ierisinde inan hususunda bir ayrln ktn gstermektedir.
srailoullar bu talepleri ile kendilerine tevhid inancn getiren peygamberlerine
muhalefet etmilerdir. Onlarn bu istekleri ister putlar sadece Allah'a yaknlamak
iin arac kabul etme arzusundan,395 isterse onlar tanr kabul etme anlayndan ileri
gelsin,396 ortada her halkrda bir ihtilafn var olduu aktr. Sz konusu ihtilafn
nedeni aratrld zaman, bunun zenti olduu gerei ortaya kmaktadr.
srailoullar karlatklar bu toplumun putperestlik uygulamalarna heveslenmi ve
Hz. Musa'dan kendi dinlerinde de byle bir uygulama balatmasn talep etmilerdi.
Musa Peygamber ise, "gerekten siz cahil bir toplumsunuz" diyerek bu neriyi yersiz
bulmu ve onlarn byle bir kavme zenmesini cahillik olarak nitelemitir.397
srailoullarnn byle bir zenti iine girmelerine uzun yllar Msr'da yaadklar
kleliin etkisinin olduu sylenebilir. Bu yzden, kendi elleriyle yapm olduklar bir
tanrya tapma ihtiyac hissetmi olabilirler.398
zenti sadece Hz. Musa dneminde bylesi bir ihtilafa yol amam, Hz.
Muhammed (s.a.v.) dneminde de benzer bir ihtilafa yol amtr. Eb Vkd elLeysden (. ?) nakledilen bir rivayete gre Mslmanlar Hz. Peygamber'le birlikte

Dier bir gre gre bunlar, Araplarn Amlika dedikleri ve Ba'l adl boa heykeline tapan
Ken'nler'dir (bk. Taber, Cmiul-beyn, IX, 45; Zemaher, a.g.e., II, 144; bn Kesr, Tefsr, III,
467; Heyet, Kurn Yolu, II, 456). Mevdd ise sz konusu toplumun Sn yarmadasnda Mafka
denilen asker bir karargahta yaayan Msrllar olmas ihtimali zerinde durmutur. (Mevdd,
Ebul-Ala (. 1399/1979, Tefhmul-Kurn (trc. Ahmed Asar), I-IV, Hilal Yaynlar, stanbul,
1995, I, 716; Ayrca bk. Heyet, Kurn Yolu, II, 456).
394

el-A'rf 7/138.

395

Mturd, a.g.e., II, 279; bn Atyye, a.g.e. VII, 149; Beav, a.g.e., III, 274; Ksim, a.g.e., V, 175.
Fahruddin Rz, isriloullarnn Hz. Musadan bu ekilde talepte bulunmalarn, onlarn Allah'a
yaklamak iin vesile araylar ile izh etmenin daha doru olduunu belirtmitir. Daha sonra da
onlarn bu halini mrik Araplarn putlar iin Onlara, bizi sadece Allah'a yaklatrsnlar diye kulluk
ediyoruz. (ez-Zmer 39/3) szlerine benzetmitir (Rz, a.g.e., XIV, 182).

396

Hd bn Muhakkem, a.g.e., II, 42; Taber, Cmiul-beyn, IX, 45; Semerkand, a.g.e., I, 566; Salebi,
a.g.e., IV, 273.

397

bk. Ate, a.g.e., II, 1029; Heyet, Kurn Yolu, II, 456.

398

Mevdd, a.g.e., I, 716.

80

Huneyn'e399 doru yola kmlar, yolda mriklerin silahlarn asp etrafnda bir araya
geldikleri bir Sidre aacna rastlamlard. Baz sahbler onlara zenerek Hz.
Peygamber'den kendileri iin byle bir aa tayin etmesini istemilerdi. Bu duruma
kzan Rasulullah onlarn bu isteini, isriloullarnn yukarda bahsi geen isteklerine
benzetmitir.400
Sz konusu olayn msebbibi Eb Vkd'n ne zaman Mslman olduu tam
olarak belli deildir. Kimilerine gre Bedir savana itirak edecek kadar erken bir
dnemde, kimilerine gre ise Mekke'nin fethi esnasnda Mslman olmutur. bn'lEsr'in (. 630/1233) tercihine gre Medine halkndan kabul edilmektedir.401
Muhaddislerin tenkit yntemine gre siyer kitab telif eden Ekrem Ziya el-mer ise
onu tulakdan402 saymaktadr. ster slmiyeti zerinden uzun zaman gesin isterse
henz yeni Mslman olsun Eb Vkd ve dierleri, benliklerinin derinliklerine
ileyen chiliye kltrnden kurtulamam, bu yzden Huneyn seferi ncesinde
isriloullarnn hatasna dmtr.403
Gerek isriloullarnn gerekse Eb Vkd ve onun gibilerinin tevhid inanc ile
elien bir zentiye kaplmalar, insanlarn yetime tarzlarnn yaantlarnda derin
izler braktn, ileride bir inanc benimsemede, bir toplum ile btnleme ve bir
dncenin tam anlamyla temsilcisi olma konusunda sorunlara neden olabileceini

399

Hz. Peygamber (s.a.v) hicretin VIII. ylnda Hevzinliler ile bir sava yapmtr. Bu sava Huneyn
sava olarak bilinir. Sz konusu sava, Kur'n'da adna yer verilen iki gazveden biridir. Su
kaynaklarndan mahrum, llerle kapl bir vdi olan Huneynin yeri tam olarak tespit
edilememitir. (Ayrntl bilgi iin bk. Hamidullah, Muhammed, Huneyn Gazvesi, DA, XVIII,
376, 377).

400

Tirmiz, "Fiten" 18 (Tirmiz bu hadisin hasen-sahih olduunu belirtmitir); Ayrca bk. Ahmed bn
Hanbel, V, 218; Nes, Eb Abdirrahman Ahmed bn Ali (. 303/915), es-Snenul-kubr, (nr.
Abdulaffr Sleyman, Seyyid Kesrev Hasan), I-VII, Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut
1991, X, 100, Hadis No: 11121.

401

bnu'l-Esr, Ebul-Hasen zzuddn Ali bn Muhammed (. 630/1233), sd'l-be f marifetissahbe (nr. Halil Memn ih), I-V, Drul-marife, Birinci Bask, Beyrut 1997, V, 124.

402

Mekke fethedildii srada Mslman olmayan, ancak buna ramen kleletirilmeyip serbest
braklan kimselere tulak denir. Tekili ise talktr. bk. bn'u'l-Esr, Ebus-Sadt Mecduddn
Mbarek bn Muhammed (. 606/1210), en-Nihye fi arbil-hads vel-eser (nr. Ahmed Dav,
Mahmud Tanh), I-V, Dru ihyil-ktbil-Arabiyye, yy., ts., III, 136.

403

Umer, Ekrem Ziya, es-Siratun-nebeviyyetus-Sahha, I-II, Mektebetu Ubeykan, Riyad 1998, II,
497.

81

gstermektedir. Yukardaki rneklerimizde zentinin inan alannda ihtilafa neden

olduu grlmektedir. Ancak, zentinin insann davranlar zerindeki etkisini
dikkate alarak dier sosyal ilikilerde de ihtilafa neden olabileceini sylemek
mmkndr.
4- atma
nsanlarn kendi i dnyalarnda yaadklar atmalar bazen toplumsal ihtilafa
dnebilmektedir. Herhangi bir dinin retilerine inanan bir kimsenin u ya da bu
sebepten dolay inancna aykr hareket etmesi ve bu yzden iinde yaad toplumla
ayr dmesi bazen bir i atmann sonucu olabilmektedir. Sz gelimi kutsal
deerlerine sk skya bal biri, bu deerleri uruna mcadele etmek ile menfaatleri
arasnda tercih yapmak zorunda kalabilmektedir. Cann, maln veya bakmakla
ykml olduu insanlar korumak maksadyla mcadeleden kaabilmektedir. Bu
durumda ayn deerleri paylaan dier insanlara muhalefet etmi olmaktadr.
Meseleyi daha da somutlatrmak iin Kurn- Kerm'de geni yer alan Tebuk404
seferi srasnda yaananlara gz atmak yeterli olacaktr. Bizzat Hz. Peygamber'in
hicretin IX. ylnda dzenledii bu sefer, genel seferberlik niteliinde idi. Nitekim

405 ifadesinin alternatif yorumlarnn birine gre bu yet ile gen yal,

zengin fakir demeden btn Mslmanlarn topyekn sefere kmalar istenmitir.406

O dnemde mevsim ok scak, Medine hurmalarnn da devirme zaman gelmiti.
Ayrca Mslmanlarn ekonomik durumlar da iyi deildi. Dier yandan Medine'de
ktlk vard. Gidilecek mesafe hayli uzak, arplacak dman da pek gl idi. Bylesi
bir durumda mnafklar eitli mazeretler beyan ederek Hz. Peygamber'den izin
almlard. Samimi Mslmanlardan da kii nefislerine yenik derek savaa
404

Tebuk Medine'nin 778 km. kuzeyinde yer alan bir ehirdir. bk. Umer, a.g.e., II, 524.

405

et-Tevbe 9/41.

406

Hd bn Muhakkem, a.g.e., II, 134; Semerkand, a.g.e., II, 52; Sa'leb, a.g.e., V, 49; Beav, a.g.e., IV,
53-54; Zemaher, a.g.e., II, 264; Zeheb, Muhammed Hseyin (. 748/1347), Tefsrul-imm ezZeheb (nr. Sud bn Abdillah el-Fensn), I-II, Mektebetu Ubeykn, Birinci Bask, Riyad 2003, I,
376; irbn, a.g.e., II, 403; Umer, a.g.e., II, 528; Ate, a.g.e., III, 1145.

Mverd, bu yet hakknda on farkl gr olduunu belirtip yetin onbirinci yoruma da ak olduunu
ekler. Ancak onun aktard yorumlarn ou Tebk seferinin topyekn bir seferberlik iinde
gerekletiini gsterir. bk. Mverd, Ebul-Hasen Ali bn Muhammed bn Habib (.
450/1058), en-Nket vel-uyn, I-VI, Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut, ts., II, 365-366.

82

katlmamt. Bunlar Ka'b b. Mlik (. 53/673),407 Mrre b. Rab' (. ?)408 ve Hill b.

meyye (. ?)409 idi. Bu sahblerin de Ensar'dan olup samimiyetleri ve
Mslmanlklar hakknda her hangi bir ibe yoktu. lerinden Ka'b b. Mlik, Bedir
Sava hari btn gazvelere katlmt. stelik o, ikinci Akabe biatna katlanlar
arasnda idi. Esasnda Kab, savaa katlmamay planlamamt. Ancak sefer iin
hazrlanmay erteleyip durmu, glgeliklerin rahatlna ve meyvelerin devirilmesine
meylederek zorluk ordusundan geride kalmt.410 Ka'b ve dier iki sahbnin ileri
srebilecekleri geerli mazeretleri yoktu. Bu yzden Allah Reslne zr beyan
edemediler. Bunun zerine Hz. Peygamber, onlar bir nev toplumdan tecrit ederek
cezalandrd. Ne kendisi onlarla konuuyordu ne de ashb. Hz. Peygamber, savatan
geri kalmak eklinde tezhr eden bu muhalefete biraz nce temas edilen cezay
uygun grmt. Nitekim manev boyutu ar basan bu ceza, "ve seferden geri kalan411
o kiinin de tevbesini kabul buyurdu."412 yeti ininceye kadar devam etti.413
Yukarda aktarlan bilgilerden yola klarak u sonuca ulamak mmkndr:
nsann inand, kutsal kabul ettii veya deer verdii eyler ile nefsinin meylettii
hususlar arasnda tercih yapmak zorunda kalmas ve bu durumda tercihini toplumun
meyline gre belirlememesi bir ihtilafa neden olabilmektedir. Bir baka ifadeyle
insann yapmas gereken eyler ile yapmaktan holand eyler atp da insan,
bunlardan ikincisini tercih ederse bu durum toplumsal ihtilafa sebebiyet verebilir.
Mslmanlar tevbe etme ihtiyac hissettikleri durumlara, genellikle yaadklar i

407

Kab bn Mlik hakknda ayrntl bilgi iin bk. bn Hacer, Ebul-Fadl ihbuddn Ahmed elAskaln (. 852/1448), el-sbe f temyzis-sahbe, I-VIII, Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut ts., V,
308-309.

408

Mrre bn Rab hakknda ayrntl bilgi iin bk. bn Hacer, el-sbe, VI, 86.

409

Hill bn meyye hakknda ayrntl bilgi iin bk. bn Hacer, el-sabe, VI, 289.

410

bn Hacer, el-sbe, V, 308-309; Umer, a.g.e., II, 532.

411

Geride kalanlar eklinde tercme edilen

fiiline,

kknde var olan kt ynde deimek

anlamndan hareketle "fesada urayanlar" manasn vermekte mmkndr. bk. Zemaher, a.g.e., II,
307; Muhammed Esed, a.g.e., I, 385; Ayrca tezimizin kavramlar ksmnda aklanan
maddesine bk. s. Hata! Yer iareti tanmlanmam..
412

et-Tevbe 9/118.

413

bk. Buhar, "Mez", 19; Mslim, "Tevbe", 53; Ahmed bn Hanbel, Msned, III, 456-459.

83

atmalarn sonucu varrlar. Mesel bu durum u yet-i kermede net bir ekilde ifade
edilmitir: "Bir de, iyi davranlarn kt olanlarla kartrdktan sonra gnahlarnn
farknda olan bakalar var."414 Bu yetin nzl sebebi hakknda farkl rivyetler
nakledilir. Bu hususta anlatlan rivyetlerin ifade ettii bir ortak nokta vardr ki, o da,
baz insanlarn Mslman toplumla birlikte hareket etmeyip onlara muhalefet
etmeleridir.415 Biraz nce temas edilen yetin lafz, en geni anlamyla, kiinin ortada
hric bir ayartma ve kkrtma olmad zaman iledii gnahn ya da ktln
farkna varmasn ve tevbe etmesini ifade etmektedir.416 Bu tr davranlarda bulunan
insanlar nzl srecine hasretmek doru deildir. Aksine her dnemde bylesi
insanlara rastlamak mmkndr. Nitekim Red Rz gnmz Mslmanlarnn
ounun bu ekilde davrand tespitinde bulunmutur.417 man edenlerin
inanlarnn hilafna hareket etmeleri ve bu yzden kendileri ile ayn inanc paylap
ve inanlarnn gereini yapan insanlarla ihtilafa dmeleri esasnda bir i atmann
sonucudur.

B) SOSYOLOJK NEDENLER
1- Taklit
htilafn toplumsal nedenlerinden biri, bireylerin ve gruplarn akl bir
deerlendirme yapmadan418, ncekilerin izinden gidip onlar taklit etmeleridir. Taklit
duygusu, insanlarn iinde srekli olarak vardr. Nesiller getike, taklit yoluyla elde
edilen bilgiler kutsallk kazanp kalplere egemen olur ve akllar, yaplagelenin
gzellii, bunun dndakilerin irkinlii hakknda deliller uydurmaya sevk
etmektedir. Bu durum, tabi olarak sonu gelmez tartma ve ayrlklara yol

414

et-Tevbe 9/102.

415

Taber, Cmul-beyn, XI, 12-16; bn Kesr, Tefsr, IV, 206; Suyt, Lbbun-nkl, s. 160-162;
etiner, a.g.e., I, 477-478.

416

bk. Muhammed Esed, a.g.e., I, 380.

417

bk. Red Rz, a.g.e., XI, 18.

418

Muhammed Abduh'a gre insanlarn akllarn kullanamamalarnn nemli nedenlerinden biri

taklittir. Mukallitler kendi akllarn kullanmazlar, toplumlarnn benimsedii eitli vehim ve
hayallerle yetinirler. bk. Red Rz, a.g.e., I, 130. Ayrca taklitilerin akllarn kullanamamalar ile
ilgili olarak bk. Red Rz, a.g.e., I, 140.

84

amaktadr. nk herkes gemiin dizginlerine uursuzca tutunmu olarak

tartmaya katlmaktadr.419
Taklit, insanlarn dnmesine, akl yrtmesine ve farkl sonulara ulamasna
manidir. Her zaman yeniliklerin ve gelimelerin nnde almas g bir engel olarak
durur.420 Dnen, akl yrten, farkl sonulara ulaan, yenilik ve gelime taraftar
olanlar ile alm olduklar deerlere ve kalplara sk skya bal olanlar arasnda
atma kanlmaz olur. Btn toplumlarda olduu gibi Kurn vahyinin indii
toplumda da bir takm inanlar, detler, kalplam davran tarzlar ve dnce
yntemleri mevcuttur. Vahyin balamasyla birlikte Mekkeli mriklerin alk olduu
deerler de sarslmaya balamt. Kabile hayatnn esas olduu, yazl deerlerin
bulunmayp szl gelenein hkim olduu bu toplumda atalardan devralnan ve Hz.
brahim'e izafe edilerek kutsal bir havaya brndrlen gelenek son derece nemli
idi. Mrikler bylesi bir ortamda, yetimesine, ahlkna ve kiiliine yakndan tank
olduklar birinin kp da, bu deerleri sarsmasn hazmedemiyorlard. Bu yzden ilk
vahiyle birlikte Mekke toplumunda toplumsal ihtilaf da balam oldu.
Kur'an' Kermin "Allah'n indirdiine tbi olmaya" daveti karsnda
atalarndan devraldklar kltr mirasna sk skya bal insanlar, inanlarnda,
dncelerinde ve hayat tarzlarnda kkl deiiklikler isteyen bu son ilh vahyi
reddederek tavr belirliyorlard. Sz konusu bu olumsuz tavrlarn da "atalarndan
gelen" gelenekle temellendirmeye alyorlard.
Hem Mekk421 hem de Meden srelerde422 Allah'n indirdii vahye uymaya
arlan insanlarn bir ksmnn, atalarndan devraldklar inan ve davran tarzlarn
419

Muhammed Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 18-19.

420

Sleyman Ate taklidi geni bir ereveye oturtararak taklidin msbet ynne de iaret etmitir. Bu
hususta yle demektedir:
"Salih atalarn yolundan gitmek iyidir. Fakat onlarn ilerledii gibi ilerlemeye devam etmek gerekir.
Eskilerin gelmi olduu noktada kalmak, bir adm dahi ileri gitmemek, hatta onlarn vard fikr
seviyeden daha geride kalmak, slm'n ruhuna aykrdr. Her nesil, kendi toplumunu daha ileriye
gtrmekle ykmldr. Salih atalar takip edip ilmen ve ahlaken ilerlemek lazmdr. Ancak
imandan ve ilimden yoksun atalarn yolundan gidilmez." bk. Ate, a.g.e., I, 240.

421

el-Enbiy 21/53; e-uar 26/74; Lukmn 31/21.

422

el-Bakara 2/170; el-Mide 5/104.

85

ne srerek Hz. Peygamber'e tbi olmadklarndan bahsedilmektedir. Mesel u yet-i

kerimeyi buna rnek olarak vermek mmkndr: "Onlara, Allah'n indirdiine uyun!
denildii vakit, hayr, biz [yalnz] atalarmzdan grdmz [inan ve eylemlere]
uyarz derler."423 Kurnda, nzl srecinin gerisine gidilerek Hz. Musa ve Hrn'a
muhalefet eden insanlarn da benzer davran sergiledikleri bildirilmektedir: "Onlar
dediler ki: Babalarmz zerinde bulduumuz (dinden) bizi dndresin ve yeryznde
ululuk sizin ikinizin olsun diye mi bize geldin? Halbuki biz size inanacak deiliz."424
Hatta taklidin toplumsal ihtilafa neden olmas, vahiy tarihinde daha eski dnemlere
kadar uzand grlmektedir. Nitekim Kur'n- Kermde brahim Peygamber
dneminde de taklidin hak dinin nnde bir engel olarak durduundan sz
edilmektedir.425 Bu durum gstermektedir ki, taklit, zaman ve mekan unsurunun
tesinde evrensel bir olgu olup, her dnemde hakkn karsnda duran byk
engellerden biridir. Ayn zamanda da vahye gnl veren insanlar ile onu reddedenler
arasnda meydana gelen toplumsal ihtilafn bir nedenidir. Red Rz, taklit
konusunda Mslmanlarn mevcut durumunu tasvir ederken unlar sylemitir:
"Taklit slm toplumuna da siryet etmitir. Mslmanlar kendi mezheplerinde kitap ve snnete
muhalif bir grle karlanca, bu grle amel etmeye devam etmiler, bu gr sorgulamak
yerine kendi akllarnda eksiklik aramlardr. Bu durum taklidin slm toplumunda geldii
noktay gstermektedir."426

Red Rznn bu szleri Kur'n vahyinin temsilcilerinin durumunu yanstmas

bakmndan nemlidir. Zira taklit olgusu, dinin ve zellikle de Kur'nn doru
anlalmas noktasnda Mslmanlarn nnde bir engel olarak durmaktadr.
Mctehidlerin ictihadlar ve tefsr limlerinin farkl yorumlar sonucu ortaya kan
ihtilaflar, daha sonraki dnemlerde kurumsal bir yapya brnm ve varln
srdrecek uygun zemin bulmutur. Taklit olgusu vahiy tarihinde dinleraras ihtilafa
sebebiyet verirken, slm toplumunda din ii ihtilaflarn srmesine neden olmutur.

423

el-Bakara 2/170; el-Mide 5/104.

424

Ynus 10/78.

425

el-Enbiy 21/53; e-uar 26/74.

426

Red Rz, a.g.e., I, 336.

86

Kurtub (. 671/1273), taklidin devenin boynuna taklan yulardan tretildiini

belirtmi, yularn bakasnn eline verip, gdlen bir varlk gibi onun peinden giden,
onun yapt eyleri dnmeden yapan kimseye de mukallid dendiini ifade
etmitir.427 Taklidde iki zellik n plana kmaktadr. Bunlardan birincisi cehlet;
ikincisi ise dnmeden ve idrak etmeden hali hazrda bulanan deerlere
tutunmaktr. Nitekim meseleye usul ve furu' asndan yaklaan slm limleri taklidi,
delilsiz olarak bir gr kabul etmek eklinde tarif etmilerdir.428 Dnmeyen
insanlarn hakikate yaklama anslar olmad iin, onlarla hakikate, bir dier ifadeyle
vahye bal olan kimselerle aralarndaki ihtilafn giderilmesi de imknszdr. nk
gerek bilgiye delilleri iyi niyetle aratran insanlar daha yakndr. Zira onlar bir
defasnda hata yapsalar bile baka bir zaman doruyu bulabilirler. Hakk idrakten en
uzak insanlar ise mukallitlerdir. nk onlar, kendilerini bilgiye ulatracak yollar
kapatmlar, akllarn anlamaktan mahrum brakmlardr. Onlarn doruya ulat
sylenemez, hatta onlar doruyu tanyamazlar bile. Ancak bakalarna gre doru
olanlar syleyebilirler.429 Bylesi bir durumda akllarn kullanan insanlar ile
bakalarna tbi olan insanlar arasnda gerekleen mnasebetlerde ihtilaf kanlmaz
olur.

427

Kurtub, a.g.e., II, 142.

428

azzl, Eb Hmid Muhammed bn Muhammed (. 505/1112), el-Mustasf min lmil-usl (nr.

brahim Muhammed Ramadan), Drul-Erkam, Beyrut ts., II, 431, 435; Kurtub, a.g.e., II, 142. slm
mezhepleri ierisinde sadece Haeviyye ve Sa'lebiyye'den bir takm cahil kimseler taklidin bilgiye
gtreceini savunmutur. Onlara gre taklit farz olup, aratrma ve inceleme haramdr. bk.
Kurtub, a.g.e., II, 142.
Baz Fkh Usul limleri taklidi, delilini bilmeksizin, sz hccet olmayan kiiden, bakasnn
grn almaktr. eklinde tarif etmilerdir (Zekiyuddin aban, slm Hukuk lminin Esaslar
(trc. brahim Kafi Dnmez), Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 2000, s. 448; Zeydan, Abdulkerim,
Fkh Usul (trc. Ruhi zcan), FAV, stanbul 1993, s. 383). Dier bazlar da neye dayanarak
sylediini bilmediinin szn ve grn kabullenmektir. eklinde tarif etmitir (Zeydan,
a.g.e., s. 383).
Abdulkerim Zeydan taklidin farkl tariflerini verdikten sonra yle demitir: Bu tarifleri hlsa
edecek olursak taklid, Delilini ve kuvvet derecesini bilmeden, bakasnn grn benimsemektir.
eklinde ifade olunabilir (Zeydan, a.g.e., s. 383).
Fkh mezhepleri asndan taklidin hkm hakknda ayrntl bilgi iin bk. Zeydan, a.g.e., s. 383386; Zekiyuddin aban, a.g.e., s. 448-451.

429

Mer, a.g.e., II, 45.

87

Sonu itibariyle unlar sylemek mmkndr: Kurn vahyinin indii

toplumda, inan ayrlndan meydana gelen ihtilaflar taklitten besleniyordu. Taklit,
tevhid inancna bal insanlar ile tevhidden uzak olan insanlar arasndaki ihtilafn en
nemli nedenlerinden biriydi. Biraz nce ifade edildii gibi farkl srelerde ve farkl
dnemlerde taklit yznden insanlarn vahye kar tutum ierisine girmelerine vurgu
yaplmtr. Bu durum, nzl sreci boyunca taklit nedeniyle toplum ii ihtilaflarn
devam ettiini gstermektedir. nk geleneklerine bal olan insanlar, alk
olduklar inanlar, deerleri ve uygulamalar yanl bulan son ilh mesaj dnmek
yerine, ona muhalefet etmeyi tercih etmilerdir. Daha nce de anlatld gibi esasnda
taklit, insanlarn akllarn kullanmalarna mnidir. lh arya kar duyarsz
davrananlar, geleneklerine muhlif hususlarda akllarna, hislerine ve vicdanlarna
gvenmezler.430 Sonradan zuhur eden dnce ve gelimelerin vahiy ortamnda
mevcut olan toplumsal dzeni bozan ayrlklar olarak grlmesi yanlgsnn nne
gemek amacyla mutlaka belirtmek gerekir ki, Kurn- Kerm, toplumda meydana
gelen ihtilaflara hakkaniyet erevesinde yaklat iin bir dncenin nce ya da
sonra ktna, az ya da ok insan tarafndan benimsendiine bakmamaktadr.
Kur'na gre temel kriter vahiydir. Dolaysyla atalarnn yolundan giderek
kendilerine tebli edilen vahye muhalefet eden ve bu vahyin ballaryla derin atma
iinde olan kimseler aykr kesim olarak grlmtr.
Buraya kadar verilen bilgilerden Kur'n- Kermde, vahye muhatap olan
toplumlarda, taklidin toplumsal bir ihtilafa yol atndan bahsedildii sonucuna
ulamak mmkndr. Ancak bundan bir adm daha ileri giderek, tarihin herhangi bir
dneminde btn corafyalarda gelenee bal insanlar ile o gelenei sarsan
yenilikiler arasnda bir atmann yaanacan sylemek hi de zor deildir. Hatta
rahatlkla yeni olan bir eyi savunanlar ile eskiye bal olanlar arasnda her zaman bir
ihtilafn bulunacan, burada yeni veya eskinin mhiyetinin bir neminin olmadn
belirtmek mmkndr.

430

bk. Red Rz, a.g.e., I, 140, 144.

88

2- Statkoyu Koruma Endiesi

Yaam boyunca insanolu bir takm kazanmlar elde etmektedir. Bunlardan bir
ksmna miras yoluyla; dier bir ksmna ise emek sarf ederek ulamaktadr.
Yeryznn belli bir blgesini vatan edinmekte ve daha iyi bir yer bulmadan veya
mecbur kalmadan buray brakp baka bir yere yerlemeyi pek dnmemektedir.
Kur'n vahyinin geldii Mekke toplumunun da bir kurulu dzeni ve bu kurulu dzeni
srdrdkleri bir vatan vard. Yllara yaylan bir zaman dilimi iinde oluan Mekke
nizam ilerken, Hz. Muhammed (s.a.v) vahiy ile ortaya km ve insanlar yeni bir
dine armaya balamt. Toplumun bu duruma farkl ekillerde tepki gstermesi
yadrganamayacak bir gelimedir.
Vahiy karsnda verilen tepkilerden biri aratrmann bu bal ile yakndan
alkaldr: Vahiy ile yzleen Mekkeli mriklerden bir ksm Hz. Peygamber'in
davasnn hak olduunu anlamt. Ama kendi konumlarn korumak iin ona tbi
olmay dnmyorlard. Bu tutum, o dnemin koullarnn bir uzants idi. Meseleyi
daha iyi kavramak iin dnemin artlarna deinmek isabetli olur:
Chiliye dneminde Araplar nezdinde Mekke nemli bir yere sahipti. Dier
blgelerde yaayan insanlar birbirini boazlarken, bu ehirde bulunanlar gven iinde
yayorlard. Bitki ve ekinden yoksun bir vadide yaamalarna ramen her blgeden
ehre gelen eitli meyve ve rzklardan istifade ediyorlard. Mrik olmalarna karn
bylesine byk nimetler iinde hayatlarn srdryorlard.431 Dier yandan Dou
Roma mparatorluu ile ran arasndaki siyas atma, uluslararas ticarette nemli
bir yer kazanmalarna imkn hazrlamt. O dnemde ran; Yunanistan, Msr, Kuzey
Suriye ile in, Hindistan, Endonezya ve Dou Afrika arasndaki btn ticaret
yollarn bloke etmiti. Bunun tek istisnas Kzl Deniz yoluydu. Bu yol da Yemen
Frislerin eline geince, ran'n bloke ettii yol ana eklenmi oldu. Artk Roma iin
geriye tek yol kalyordu; o da Arap tccarlar araclyla, Dou Roma mallarn Arap
denizi ve ran krfezi limanlarna tamakt. Bundan byle bu limanlardan alnan

431

Zemaher, a.g.e., III, 408. Ayrca bk. bn r, a.g.e., XX, 148-149; Derveze, Muhammed zzet,
Kurn- Kerme Gre Hz. Peygamberin Hayat (trc. Mehmet Yolcu), I-III, Ekin Yaynlar,
stanbul 1998, II, 106-107. Konuyla ilgili u yetlere baklabilir: el-Bakara 2/126; el-Ankebt 29/67;
el-Kasas 28/57; el-Kurey 106/1-4.

89

dou lkelerine ait mallar, Roma topraklarna onlar tarafndan tanacakt. te bu

dzenleme de Mekke'yi uluslararas ticaretin nemli bir merkezi haline getirdi ve tabi
Kureyliler de bu ticareti tekellerine geirdiler.432 Derken Hz. Muhammed (s.a.v),
onlar tevhid inancna armaya balad. nsanlarn bir ksm onun davetinin hak
olduuna inanarak onunla birlikte hareket ederken dier bir ksm ise onun
peygamberliini inkr ederek yeni filizlenen davetini bomak iin trl yollara
bavurmutu. Bu iki grup dnda, Hz. Peygamber'in davasnn hak olduunu bilen
ama dn, siys, ekonomik ve toplumsal statkolarn yitirmekten korktuklar iin
hakka tbi olmayan nc bir grup daha vard. Nitekim onlarn bu tavrlar, yet-i
kermede kendi dillerinden u ekilde ifade edilmitir: "Sana tbi olursak kendi
topramzdan koparp atarlar bizi."433 Mevdd Kureylilerin, slmiyeti kubul
etmeyip bu yeni dine iddetle muhalefet etmelerinin en byk nedeninin, ekonomik
ve sosyal karlarnn tehdit edildii dncesi olduunu belirtmitir.434 Seyyid Kutub
ise yetin anlamn nzl ortamnn dna tayarak bir ok insann, din
dmanlarnn tuzaklarndan, saldrlarndan ve ekonomik basklarndan korktuu
iin Allah'n dinine tbi olmaktan ekindiini ve O'nun hidyetine tbi olmaktan
korktuunu ifade etmitir.435 Bylelikle Seyyid Kutub yetin manasn biraz daha
genelletirmitir.
Bu konuda son olarak unlar sylemek mmkndr: Mriklerin hak
karsnda yaptklar bu itiraf, daha genel ve zaman baml olmayan anlamyla,

432

Ayrntl bilgi iin bk. Mevdd, a.g.e., III, 2152-2154.

433

el-Kasas 28/57. yetin nzl sebebi hakknda olayn kahramanlar bakmndan birbirine muhalif,
ierii konusunda ise ayn anlam ifade eden eitli rivyetler nakledilmitir. Bu husustaki btn
rivyetler bizim yukarda tercih ettiimiz anlam desteklemektedir. (bk. Taber, Cmiul-beyn, XX,
94; Vhid, Esbbun-nzl, s. 283; bn Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahman (. 597/1201), Zdulmesr fi ilmit-tefsr, I-IX, el-Mektebl-slm, Beyrut 1988, VI, 232; Suyt, Lbbun-nkl, s.
280-281; etiner, , a.g.e., II, 683.) Ayrca yetin oul sigasnda olmas, bu szn bir kii deil de
bir grup tarafndan dile getirildiini gstermekte ve mriklerden bir kesimin yeni davet
karsndaki tutumunu yanstmaktadr. bk. Derveze, Tefsr, III, 330.
yet-i kermede geen kelimesi, bir eyin hzlca ekilmesi anlamna gelen
tretilmitir olup mblaa ifade etmektedir. bk. bn r, a.g.e., XX, 148.

kknden

434

Mevdd, a.g.e., III, 2153. Benzer bir yorum da zzet Derveze tarafndan yaplmtr. bk. Derveze,
Kur'n- Kerme Gre Hz. Peygamberin Hayat, II, 106-107.

435

Seyyid Kutub, a.g.e., V, 2704.

90

herhangi bir ada, hangi kltr ve dn ortamda olursa olsun, yeni bir arnn hak
olduunu fark etmi olmakla birlikte, kendileriyle mensup olduklar evrenin arasn
aacandan ve onlar toplum iinde dayanaksz brakacandan ekindikleri iin
hakk aka tanmaya yanamayan insanlarn durumunu anlatmaktadr.436 Bu tr
insanlar kendi konumlarn korumak uruna hakka muhalefetten ve hakka bal
olanlarla atmaktan geri durmazlar. Hatta nzl ortamnn bir blmne hkim
olan bu toplumsal atmosferden hareketle her hangi bir dnemde yle ya da byle bir
statko

kazanm

insanlarn

mevcut

konumlarn

tehdit

eden

insanlarla

atabileceklerini sylemek mmkndr. Bir baka ifade ile statkoyu koruma

endiesi, farkl boyutlarda ihtilaflara yol amaktadr.
3- Cehlet
nsan ilikilere zarar veren ve insanlar aras mnasebetlerde ihtilaflara yol aan
toplumsal nedenlerden biri de cehlettir. Rab el-sfehn cehleti ksma
ayrmtr. lkini nefsin ilimden yoksun olmas eklinde tarif etmitir. Onun verdii
bilgiye gre baz kelam limleri, bu tr cehletin kural d davranlara neden olduu
kanaatindedir. sfehn cehaletin ikincisini bir eyin olduundan farkl dnlmesi,
ncsn ise bir eyin yaplmas gerektii gibi yaplmamas eklinde tarif
etmitir.437
sfehn'nin cehlet kavramnn ilk tr iin verdii anlam, konumuz asndan
nemlidir. zellikle kelam limlerinin bu tr cehletin davranlara yansyp
toplumsal ilikilerde rol oynadn tespit etmeleri aratrmamz yakndan
ilgilendirmektedir. sfehnnin taksiminde ikinci ve nc ksm oluturan cehalet
de, insanlar arasnda ihtilafa yol aabilmektedir. yle ki, bir eyin olduundan farkl
dnlmesi, davranlar zerinde etkili olur. Bir eyi birbirinden farkl alglayan iki
kiinin davranlarnn ayn olmas beklenemez. Alglama ve davranlar farkl olunca
kiileraras ilikilerde ihtilaflar da kanlmaz olur. Benzer ekilde bir eyin gerektii
gibi yaplmamas da ihtilafa yol aar. rnein yannda alan birine bir grev veren
yetkili, sz konusu grevin gerektii gibi yaplmamasndan dolay kzabilir. Onun bu

436

Muhammed Esed, a.g.e., II, 794.

437

sfehn, a.g.e., s. 209.

91

hali davranlarna ve grevlendirdii kiiye kar tutumlarna tesir eder. Bu durumda

aralarnda ihtilafn kmas hi de uzak bir ihtimal deildir. Her hlkrda cehalet,
insan davranlarn etkileyen bir unsurdur. Davranlara yn veren miller farkllk
arz edince davranlar da farkl olur. Farkl davranlar da insanlar aras ihtilaflara
sebebiyet verir. bn Kayyim bu hususta yle demitir:
nsanlarn hakk kabul etmeyip ona kar muhalefet etmelerinin nedenlerinden biri de cehalettir.
nsanlarn ou bu neden yznden hakka yanamaz. Zira bir eyi bilmeyen ona ve ona sahip
kanlara dman olur. Cehalete, hakk emredenlere kar beslenen kin eklenince daha fazla
engelleyici olur. Alkanl, gelenei ve yetimesi atalarnn hayat tarzna ve onlarn deerlerine
gre olan kimse iin cehalet, daha da byk engel tekil eder. Davet edildii hakkn makam,
konumu ve arzularn kaybettirmesini dnd zaman cehalet daha etkili olur.438

Kurn- Kerm incelendiinde toplumsal ilikilerde yaanan bir takm

ihtilaflarn nedeninin cehlet olduu grlmektedir. Mesel isriloullarnn puta
tapan bir kavimle karlatktan sonra onlara zenerek Hz. Musa'dan kendilerine
onlarn tanrlar gibi tanrlar yapmasn istemeleri aslnda bir cehletin sonucu idi.
Nitekim Hz. Musa isriloullarnn bu istekleri karsnda "Gerekten de siz, cahil bir
toplumsunuz."439 demesi bunu gstermektedir. Hakikaten byle bir istek ar derecede
cahil kimselerden gelebilirdi. Zira tevhid inancndan irke sapmak cehlet ve
hamakattan ileri gelmektedir.440
srailoullarnn cehaletleri, puta tapan insanlara zenmelerine neden olmutur.
Onlarn bu zentileri de Hz. Musa ile ihtilafa dmelerine sebebiyet vermitir. Hal
byle olunca rahatlkla denebilir ki; Kur'n- Kermde ihtilafn toplumsal
nedenlerinden biri de cehalettir.
4- Baarszlk
nsan davranlarna yn veren nemli etkenler arasnda baarl ve baarsz
olmak da vardr. Kur'n- Kermde eitli vesilelerle liderlerden ve liderlere uyan
kitlelerden sz edilmektedir.441 Bu konuyu ileyen yetlelerin bir blm, baarszlk
438

bn Kayyim, Abdullah emsuddn Muhammed (. 751/1350), Hidyetul-hayr f ecvibetilyehd ven-nasr (nr. Muhammed Ahmed el-Hacc), Drul-kalem, Dmak 1996, s. 244.

439

el-A'rf 7/138.

440

Seyyid Kutup, a.g.e., III, 1366

441

el-Bakara 2/166; el-A'rf 7/38-39; el-Ankebt 29/25; Sebe' 34/32-33.

92

olarak nitelenebilecek azab ile yzleme yznden liderler ve onlara tbi olan kitleler
arasnda hirette meydana gelecek ayrla ve ihtilafa temas etmektedir. Sz gelimi;
te nderler kendilerini izleyenlerden uzak durdular, azab grdler ve aralarndaki
her trl ba koptu.442 yeti hiret hayatnda liderlerin kendilerini izleyen insanlardan
uzak duracaklarn gstermektedir. Bu yet-i kermede geen

ifadesi ile

insanlarn m, yoksa eytanlarn m kastedildii konusu ihtilafldr.443 mam Taber bu

ifade ile insanlara nderlik eden kimselerin ve eytanlarn kastedildiine dair
yorumlar aktardktan sonra yetin umm ifade ettiini, dolaysyla inkr ve irk
konusunda kendisine uyulan herkesi kapsadn belirtmitir.444 mam Tabernin
yorumuna katlmakla birlikte bu yorumlardan birinin dierine tercih edilmesinin
veya genelleme yaplarak ikisinin birden doru kabul edilmesinin aratrma
asndan yetin nemini deitirmeyeceini ifade etmek yerinde olur. Zira yet,
hirette azab ile yzlemenin meydana gelmesi sonucu kendilerine uyulan kimselerin,
kendilerine uyan kimselerden uzaklatklarn gstermektedir. Meseleye hiret hayat
asndan baklacak olursa, azab baarszln bir sonucu olup dnya hayatnn Allah
Tel tarafndan istenildii ekilde yaanmamasnn bir uzantsdr. Dnya hayat
hirete uzanan bir sretir. Bu sre zarfnda birlikte hareket eden liderler ile onlara
tbi olanlar, hirette baarszlkla yzyze gelince birbirlerinden uzaklaacaklardr.
Bu uzaklama, aslnda bir atmann sonucudur. Nitekim Seyyid Kutub bu durumu
u ekilde zetlemektedir:
Bu tablo son derece etkileyicidir. Dnyadaki liderler ile onlarn peinden srklenenler, sevenler
ile sevilenler arasnda; tatl ilikilerin birbirinden uzaklama, atma ve birbirlerine dman
kesilme ile yer deitirmesini canlandran bir tablodur.445

hiret hayatnda meydana gelecek bu tr atmalar, Kur'n- Kermde eitli

vesileler ile ele alnmtr. Szgelimi Allah'n yetlerini yalanlayp ceheneme giren
kimseler iin yle buyrulmutur: Hak Tela: Girin bakalm sizden nce gelip geen
cin ve insan topluluklaryla beraber atee! buyurur. Her mmet oraya girdike,
yoldana lnet eder. Nihayet hepsi birbiri ardndan gelip orada toplannca, sonrakiler
442

el-Bakara 2/166.

443

Mturd, a.g.e., I, 117; Taber, Cmiu'l-beyn, II, 70.

444

Taber, Cmiu'l-beyn, II, 70.

445

Seyyid Kutub, a.g.e., I, 154.

93

ndekileri gstererek: Ey Rabbimiz! derler. te unlar bizi saptrdlar, onun iin onlara
iki kat ate azab ektir! O da: Herbirinize iki misli azap var, lkin siz bunu
bilmiyorsunuz buyurur. (Bu sefer) nde gelenler, sonda yer alanlara diyecekler ki: Sizin
bize gre bir stnlnz yoktur, kazandklarnza karlk olarak azab tadn.446 leri
srlen bir yoruma gre yette geen

ifadesi liderler tabakasn;

kelimesi ise tbi olanlar tabakasn gstermektedir.447 Bir dier yoruma gre ise,

ifadesi zaman bakmndan nde olanlara ise zaman bakmndan sonra

gelenlere dellet etmektedir. kinci yoruma gre atalarn taklit eden insanlar ile atalar

kastedilmitir.448 Her iki yoruma gre de tbi olan ve tbi olunan bir kitle sz
konusudur. te bu tbi olanlar ile tbi olunanlar arasnda hiret hayatnda yaanacak
baarszlk nedeniyle meydana gelecek anlamazlk ve bu anlamazln boyutu
yukardaki yetlerde ilenmitir.
Baarszlk karsnda taraflarn birbirini sulamas gnlk yaamda da ska
rastlanlan hdiselerdendir. Kimi zaman ortak hareket eden ve iler yolunda gittii
zaman iyi ilikiler iinde olan, birbirlerini eletirmeyen kimseler, ilerin ters yz
olmasyla birlikte aniden tutum ve tavrlarn deitirerek birbirlerini sulamaya
balamaktadrlar. Bu insanlar kt neticeyi birbirlerine mal etmeye almakta ve Sen
olmasaydn; yle yapmasaydn eklinde balayan temenni cmleleri ile
birbirlerini sulamaya koyulmaktadrlar. Kur'n- Kermde de bu tr davranlarn
rneklerini bulmak mmkndr. Mesel; dnyada gsz braklanlar o kibirli olan
nderlerine: Ah! Sizin yznzden bu hallere dtk, siz olmasaydnz biz de iman
edecektik! diyecekler.449 yeti bu tr davranlarn en iyi rneklerinden biri olarak
grlmektedir. Bu yetin devamnda yer alan u iki yet, liderler ile onlarn peine
den insanlarn hiret hayatnda yaayacaklar ihtilaf btn plakl ile gzler
nne sermektedir: Kendini beenmi elebalar da gdlenlere derler ki; Size doru
yola ilikin mesaj geldikten sonra biz mi sizleri o yoldan alkoyduk? Aslnda siz kendiniz
sua girdiniz. Gdlenler ise kendini beenmi elebalarna yle derler; Tersine iiniz-

446

el-A'rf 7/38-39.

447

Mturd, a.g.e., II, 229; bn r, a.g.e., VIII, 122; Derveze, Tefsr, II, 395.

448

Taber, Cmiul-beyn, VIII, 174; bn r, a.g.e., VIII, 122; Derveze, Tefsr, II, 395.

449

Sebe' 34/31.

94

gcnz gece-gndz komplo dzenlemek, dolap evirmekti. Hani bize Allah' inkr
etmemizi, O'na e komamz emrediyordunuz. Azab grnce pimanl yreklerine
gmdler. Biz kfirlerin boyunlarna demir halkalar geiririz. arpldklar ceza sadece
iledikleri ktlklerin karl deil mi?450
Kur'n- Kermde hiret hayatna ilikin anlatlan liderler ile onlara tbi olanlar
arasnda yaanan ihtilaf ve buna bal olarak yaanan tartmalara bakld zaman,
sz konusu anlamazln nedeninin huzur-u ilhde hesaba ekilmek ve azab ile
yzlemek olduu sonucu ortaya kmaktadr. Hesaba ekilip cezalandrlmak aslnda
bir baarszlk olup dnya hayatnn baarszlkla sonulanmas demektir. Bu
baarszlk tbi olanlar ile tbi olunanlar arasnda ihtilafa neden olmutur.
Yukardaki yetlerden yola karak bir genelleme yapmak mmkndr. Bir baka
ifade ile yetlerde hiret balamnda ele alnan tartmalar dnya ortamna tayarak,
baarszlklarn insanlar aras ilikilerde ihtilafa ve tartmaya gtrecei sonucuna
rahatlkla ulalabilir.
5- Asabiyet
Kur'nn indii dnemde ve ncesinde insanlar aras ilikilere yn veren nemli
unsurlardan biri de asabiyet idi. Asabiyet, ayn soydan gelenlerin veya bir baka
sebeple aralarnda yaknlk bulunanlarn muhaliflere kar birlikte hareket etmelerini
salayan dayanma duygusu eklinde tarif edilmektedir.451 Asabiyet kelimesi Kur'n-
Kermde gememekle birlikte452 bu olguya iaret eden yetler mevcuttur.453
Hadislerde ise asabiyet hem isim olarak gemekte hem de hakknda ayrntl bilgiler
verilmektedir.454 Hz. Peygamber (s.a.v) asabiyetin slmla badamadn belirtmi,

450

Sebe' 34/32-33.

451

arc, Mustafa, Asabiyet, DA, III, 453.

452

Ancak bu kkten tremi be kelime Kur'n- Kermde gemektedir.

12/8, 14; en-Nr 24/11; el-Kasas 28/76.

kelimesi iin bk. Ysuf

kelimesi iin bk. Hd 11/77.

453

el-Feth 48/26; el-Hucurt 49/9-13; et-Teksr 102/1-8.

454

Mslim, mare, 54; Eb Dvd, Edeb 111; Nes, Tahrmud-dem, 28; bn Mace, Diyyt, 8,
Fiten 7.

95

Mslmanlar arasnda asabiyet dncesinin yeniden canlanmasndan duyduu

endieyi dile getirmi ve asabiyet zere lenleri kendi mmetinden saymamtr.455
nsanlar arasnda dzenli bir siys birliin ve hukk yapnn bulunmad
Kur'nn indii dnemde, bir kabilenin veya kabileye mensup bir bireyin baka kabile
tarafndan hangi sebeple olursa olsun- tecavze uramasn nleyen veya herhangi
bir tecavzn meydana gelmesi halinde, bunun dourduu madd ve manev zararn
telafisini salamaya sevk eden en nemli ve tesirli etken asabiyet kanunu idi.456 Bir
baka ifade ile o dnemde insanlara yn veren en nemli ve tesirli etken, hakka,
adlete ve insafa dayanan bir ilke olmayp, kan bandan veya akit, antlama ve
kefletten doan bir yaknla dayanyordu. Bunun kanlmaz sonucu olarak,
insanlar aras ihtilaf ve atmalarda adlet ilkesi yerine asabiyet ilkesi devreye giriyor,
insanlarn ve kabilelerin birbirlerine kar durularn, tutumlarn ve davranlarn
bu olgu belirliyordu. Bir tarafn hakl veya haksz olmasndan ziyde asabiyet bann
derecesi daha nemli idi. Nitekim Cndeb bn Anber bn Temme nispet edilen ve
daha sonralar Arap ataszleri iinde yer alan ister zlim olsun ister mazlum
kardeine yardm et beyti de bunu yanstmaktadr.457 Bu anlayn gzel bir rnei,
slm tarihinde nemli bir yeri olan Uhud harbinde Mslman saflarnda yiite
savaan bir savada grlmektedir. Kaynaklarn bildirdiine gre mriklerden yedi,
sekiz kiiyi ldren Kuzmn adnda bir sava yaralanm ve Zaferoullarnn kald
yere gtrlmt. Kendisini ziyaret edip kahramanca savatn mjdeleyen
Mslmanlara; Beni ne ile mjdeliyorsunuz?! Allah'a yemin ederim ki, ben sadece
kavmimin erefi iin savatm. Eer bu dncem olmasayd savamazdm. demitir.458
Bu olay, Kur'n'n indii dnemde asabiyet dncesinin etkisini gstermesi

455

Mslim, mre, 57; Eb Dvd, Edeb, 112; Nes, Tahrmu-dem, 28; bn Mce, Fiten, 7;
Ahmed bn Hanbel, II, 306, 488;

456

arc, Asabiyet, III, 453. Ayrca bk. Derveze, Kur'na Gre Hz. Muhammedin Hayat, I, 156.

457

Meydn, Ebul-Fadl Ahmed bn brahim, Mecmaul-emsl (nr. Muhammed Ebul-Fadl brahim),

Matbaatul-Haleb, yy., ty., III, 375; Hayruddin emsi Paa, Mucemul-emslil-Arabiyye, I-III,
Merkezul-melik Faysal, Riyad 2002, I, 640; Ayrca bk. arc, Asabiyet, III, 453.
Bu Arap atasz Hz. Peygamber tarafndan da kullanlm ve slm kaynaklarda hadis olarak
nakledilmitir. bk. Buhr, Mezlim, 4; krh 7; Tirmiz, Fiten 64; Ahmed bn Hanbel, III, 99,
201

458

bn Him, a.g.e., II, 88.

96

asndan ok nemlidir. nk kkleri chiliye dneminde olan asabiyetin, nzl

srecinde bile bir insann iman etmedii inan uruna kavmine destek vermek
gayesiyle savamasn salayacak kadar gl olduunu gstermektedir. Mrik
nderlerden Eb Cehilin syledii baz szler de, iman-inkr noktasnda
Mslmanlar ile mrikler arasnda meydana gelen ihtilafn nedenlerinden birinin
asabiyet olduuna dellet etmektedir.459
Kur'n- Kermde blisin Hz. deme secde etmeye yanamamas anlatlrken
onun u szne yer verilmitir: Ben ondan stnm, beni ateten; onu ise amurdan
yarattn.460 eitli vesilelerle yer verilen bu kssaya dikkatlice bakldnda blisin Hz.
deme secde etmemesini kendince hakl bir nedene dayandrmaya alt
grlmektedir. Bir baka ifade ile blis, secde etmeyiinin gerekesini beyan
etmitir.461 blis, Hz. demden stn olduunu aklarken kendisinin yaratld
cevherin, Hz. demin yaratld cevherden daha stn olduuna dayanmtr.
Meseleye farkl bir adan baklacak olursa, blisin yaratl zelliklerinden birine
dayanarak kendisini, farkl yaratl zelliine sahip Hz. demden stn grmesi,
Allah'n emrine isyan etmesine neden olduu gerei anlalacaktr. Bu kssa ile
insanlar arasnda meydana gelen ihtilaf ve atmalarn nedenlerinden biri olan
asabiyet arasnda bir paralellik sz konusudur. nk bazen insanlar aras ilikilerde
meydana gelen anlamazlklarn temelinde, taraflardan birinin dierini yaratl

459

Bir mnasebetle o yle demitir: Biz ve Abdimenf oullar erefte yartk; yedirdiler, yedirdik,
tadlar, tadk, verdiler verdik. Ama tam dizleri zere km yar atlar gibi baaba gelmitik ki;
Bizden kendisine gkten vahy gelen bir peygamber var deyiverdiler. Biz bundan onlara ne zaman ve
nasl yetieceiz?! Allah'a yemin edirm ki, asla ona iman etmiyeceiz ve asla onu tasdik etmeyeceiz.
(bk. bn Him, a.g.e., I, 315; bn Kesr, Tefsr, II, 251-252; etiner, ; a.g.e., I, 360.); Ahnes bn
reyk ile Eb Cehil arasnda yle bir diyalog gemitir: Ahnes, Eb Cehl'e "Ey Eb Hakem, burada
senin syleyeceklerini benden baka duyacak kimse yok syler misin? Muhammed doru szl m,
yoksa yalanc m?" diye sordu. Eb cehil de yle cevap verdi: Vallahi, Muhammed doru szldr.
Muhammed asla yalan sylememitir. Fakat sanca, haclara su vermeyi, Ka'be'nin perdadarln,
Nedve'yi ve peygamberlii Kusayy oullar alp giderse Kurey'in dier boylarna ne kalr" (bk.
Vhid, Esbbun-nzl, s. 182; bn Kesr; Tefsr, II, 252. etiner, , a.g.e., I, 360).

460

el-A'rf 7/12; Sd 38/76.

461

yetin metninde geen

cmlesi blisin secde etmekten geri duruunu tall yerinde

kullanlmtr. Bundan dolay bandaki lmut-tall hazfedilmitir. (bk. bn r, a.g.e., VIII, 40).
Bu aklama, gramer bakmndan blisin ifadesinin Hz. deme secde etmemesinin gerekesi
olduunu gsterir.

97

zelliklerinden dolay hakir grmesi veya kendisini ondan stn kabul etmesi
yatmaktadr. Sz gelimi, tarihte ve gnmzde byk boyutlara ulaan rkln
neden olduu baz ihtilaf ve anlamazlklarn temelinde insanlarn elinde olmayan
bir rka mensup olma gerei bulunmaktadr. Kendi rkn sekin ve stn gren
insanlar, dier rklara mensup kimselere doal olarak aalayc bir gzle
bakmaktadr. Bu durum da, insanlar aras ilikilerde ihtilaf ve atmalar kanlmaz
hale getirmektedir.
Kur'n- Kermde, vahiy srecinde bu karm destekleyecek bir zihniyete
temas edilmektedir: Ehl-i kitbdan ylesi vardr ki kendisine yklerle altn emanet
braksan onlar sana der. Ama ylesi de vardr ki, bir altn bile versen banda dikilip
durmadka onu sana geri vermez. Bunun sebebi, onlarn: mmler hakknda ne
yaparsak mbahtr, ondan dolay sorumlu olmayz. demeleridir.462 Bu yet, bir dine
mensup baz insanlarn kendilerinden olmayanlarn haklarna riayet etmemelerinin ve
onlara zulmetmelerinin nedeni olarak dn asabiyeti gstermektedir. Kaynaklarmz
bu yetin ehl-i kitbdan Yahudiler hakknda indiini bildirmektedir.463 Baz Yahudiler
kendilerinden olmayan birinin haklarn elinden almakta bir saknca grmyorlard.
Bu inan sadece cahil Yahudi ynlar arasnda yaygn deildi. Aksine onlarn tm
dn sistemleri, Yahudiler ve Yahudi olmayanlar ile kurulan ilikilerde tamamen farkl
davranmaya msaade edecek bir ekilde yorulmutu. Onlarn ahlk deerleri belli
bir tr davran srailoullar'ndan birine kar yapmay yasaklyor, fakat Yahudi
olmayan birine kar o ekilde davranmaya izin veriyordu. Ayn ey bir Yahudi iin
doru oluyor; fakat Yahudi olmayan biri iin yanl kabul ediliyordu.464 Buradan

462

l-i mrn 3/75.

463

Zemaher, a.g.e., I, 367; Nesef, a.g.e., I, 248; evkn, a.g.e., I, 581; Muhammed Esed, a.g.e., I, 104.

464

Mevdd, a.g.e., I, 280. Yahudiler tarafndan Hz. Musadan ok sonralar yazya geirilen dn
metinler de bu anlay beslemektedir. rnein Kitab- Mukaddes yle der:
"Her yedi yln sonunda bir ibra yapacaksn. Ve ibra yle olur: Her alacakl komusuna dn
verdii eyi ibra edecektir; komusunu ve kardeini sktrmayacaktr; nk Rabbin ibras ilan
edilmitir. Yabancy sktrabilirsin; fakat kardeinde olan kendi her eyini elin ibra edecektir.
(Tesniye, 15/1-3).
Baka bir yerde de tefecilikle (faiz) ilgili kanun u ekilde ifade edilmitir: "Para faizi olsun,
zahire faizi olsun, yahut dn verilen her eyin faizi olsun, faizle kardeine dn

98

hareketle din farkndan kaynaklanan taassubun bazen haklarn gaspna yol aacak
ekilde bir ihtilafa ve atmaya sebebiyet verdii ifade edilebilir. Nitekim bn r,
Yahudilerdeki bu arpk mantn Mslmanlara da siryet ettiini, bu yzden baz
Mslmanlarn zimmlerin mallarn kendileri iin helal saydklarn belirtmitir.465
Vahiy srecinde dn taassubun yol at bu durum, bir dine mensup olan belirli bir
kesime hasredilemez. nk dn taassup, kiiler ve zamanla snrlanamayacak kadar
evrensel bir olgudur.
Yukarda geni bir ereveye oturtulan asabiyet, insanlar aras ilikilerde ok
ynl olarak ihtilafa ve anlamazla yol amaktadr. Yaratltan kaynaklanan bir
takm zelliklerden dn tercihe kadar varan geni bir yelpazede insanlar mterek bir
zeminde toplayan unsurlar, taassup ile birlikte kiiler aras iliki ve iletiimlerde etkili
roller oynamaktadr. Bu roller bazen, derin byk atmalara yol aacak ihtilaflara
sebebiyet vermektedir. Kur'n- Kermde bazen iaret yoluyla bazen de ak bir
ekilde bunlara temas edilmitir.
6- Sorumluluk hmali
Toplumsal ilikilerde bireylerin birbirlerine kar sorumluluklar vardr. Bu
durum, ailev ilikilerde de geerlidir. Kur'n- Kermde eler ile ilgili meseleleri
dzenleyen bir dizi yet bulunmaktadr. neminden dolay olsa gerek Allah Tel,
aile kurumunun salam temeller zerinde kurulmas ve devam etmesi iin bir takm

vermeyeceksin. Yabancya faizle dn verebilirsin; fakat kardeine faizle dn vermeyeceksin,

ta ki, mlk olarak almak zere gitmekte olduun diyarda elini atacan her eyde Allah'n Rab
seni mbarek klsn" (Tesniye, 23/19-20).
Talmud'da yle denmitir:
"ayet bir srailli'nin boasn srailli olmayan bir kimsenin boas yaralarsa, srailli'ye tazminat
vermek zorundadr. Eer srailli'nin boas srailli olmayann boasn yaralarsa, srailli tazminat
vermek zorunda deildir. Bir kimse kaybolmu bir ey bulursa ve bulduu ey sraillilerin
yerleim blgesindeyse, bulduu eyi sahibine vermek iin iln etsin. ayet, srailli olmayanlarn
blgesinde bulunmusa, iln etmeye gerek yoktur. smail'in Rabbi diyor ki: Eer bir mmi ile bir
srailli arasnda anlamazlk kmsa, mahkemedeki hkim, kardeinin lehine bitmesi iin
urasn. Mmkn deilse mmilerin kanunlarna gre, kardeinin lehine bir sonu almaya
alsn. Ve "Bu sizin kanununuza gredir" desin. Her iki kanundan da yararlanamyorsa, hangi
yolla olursa olsun, srailli kardeini kazandrsn. smail'in Rabbi, "srailli olmayanlarn
zaaflarndan yararlann" diyor" (Mevdd, a.g.e., I, 280).
465

bn r, a.g.e., III, 288.

99

hkmler vaz etmi, elerin birbiriyle kaynap sevgi ve merhamet temeli zerinde
ilikilerini yrtmelerini, kendi varlnn delillerinden saymtr.466 Aralarnda
kabilecek ihtilaflar en aza indirmek iin de, ailenin reisini tespit etmitir.
Yaratltan gelen bir takm stn zellikleri ve ekonomik rollerinden dolay erkei
aile reisliine getirmitir. Nitekim bu konuda yle buyurmutur: Allah'n
insanlardan bir ksmn dierlerine stn klmas sebebiyle ve mallarndan harcama
yaptklar iin erkekler kadnlarn yneticisi ve koruyucusudur.467 Ancak bu reislik,
erkeklerin arzularna terk edilmemitir, bir baka ifadeyle keyfilie kapaldr. Zira
Allah Tel, hem kadnlara hem de erkeklere tabiatlarna uygun sorumluluklar
yklemitir.468
Toplumsal yaamda elerden birinin Allah Tel tarafndan eine kar
kendisine yklenen sorumluluklarn birini ihmal etmesi durumunda ihtilaf kmakta,
aile iinde eler arasnda anlamazlklar balamaktadr. Szgelimi kadnn kocasna
kar ykmllklerini yerine getirmemesi ve ona kar diklenmesi durumunda ihtilaf
meydana gelmekte ve kadn, bir takm yaptrmlarla karlamaktadr.469 Ayn durum
erkekler iin de sz konusudur.
Kur'n- Kermde kadnlarn elerine kar ba kaldrmas

kavram ile

anlatlmtr.470 Kocann eine kar kt davranmas da yine bu kavramla ifade

edilmitir. Sz konusu yette Allah Tel yle buyurmutur: Eer bir kadn kocasnn
geimsizliinden yahut kendisinden yz evirmesinden endie ederse, aralarnda bir sulh
yapmalarnda onlara gnah yoktur. Sulh (daima) hayrldr. Zaten nefisler kskanla
hazrdr. Eer iyi geinir ve Allah'tan korkarsanz phesiz Allah yaptklarnzdan
haberdardr.471 Bu yette geimsizlik olarak tercme edilen

ile yz evirmek

olarak tercme edilen kelimesi, mfessirler tarafndan, kocann karsna kar

grevlerini yerine getirmeyip, ona kar kat davranmas, nafaka ve dier ihtiyalarn
466

er-Rm 30/21.

467

en-Nis 4/34.

468

el-Bakara 2/228. Ayrca bk. Red Rz, a.g.e., V, 56.

469

en-Nis 4/34.

470

Bu kavramn aklamas ile ilgili olarak aratrmann ilgili blmne bk. s. 26.

471

en-Nis 4/128.

100

karlamamas, onun konuma, beraber vakit geirme gibi psikolojik gereksinimlerine

cevap vermemesi, ona kar iddet uygulamas, kaba sz sarf etmesi, onu brakp
baka kadnlara meyletmesi eklinde izh edilmitir.472 Bu aklamalarn her biri,
aslnda eler arasnda ihtilafn bir nedenidir.
Kur'n- Kerm gre aile hayatnda erkek ve kadna ftratlarna gre
sorumluluklar yklemi, bu sorumluklarn ihmalinin de ihtilafa neden olacana
iaret

edilmitir.

Buradan

hareketle

birine

kar

sorumlu

olan

kimsenin,

sorumluluklarn aksatmas veya laykyla yerine getirmemesi durumunda ihtilafa

neden olabileceini sylemek mmkndr.
7- Kltr atmas
nsanlar farkl kltrlere sahiptirler. Sosyal ilikiler kurulurken farkl kltrler
etkisini hissettirmektedir. Farkl kltrlere mensup insanlarn bir araya gelmeleri
bazen kltr atmasna bal olarak ihtilafa neden olabilmektedir. Toplumun temel
ta olan ailede de bu sebepten ihtilaflarn kmas muhtemeldir.
Aileler kar cinslerin birlemesiyle birlikte meydana gelmektedir. Aile toplumla
ilgili en kk sosyal birim olup ferdin iinde bulunduu en nemli ve asl gruptur.
Samimiyet ile psikolojik ve srekli ilikiler aile kurumunun temel zellikleridir.
yeleri

arasnda

getirmektedir.

Bu

muhtelif
nedenle

rollerin
aile,

organizasyonu,

yeleri arasnda

aile

sistemini

ilikilerden

ve

meydana
ilikilerin

yaplamasndan doan kurum olarak tanmlanabilir. Dier bir ifade ile, aile cinsler
aras ilikileri ve insan soyunun oalmasn kurallara balayan, istikrara kavuturan
ve standartlatran davranlar sistemidir.473 Evlenme ve aile kurma sosyolojik bir
olgudur.474 Kur'n- Kermde psikolojik, biyolojik ve sosyolojik boyuta sahip aile
kurumu ile ilgili bir dizi yet mevcuttur. Bu yetlere bakld vakit, elerin aile
hayatn dzenleyen kurallarn, ksmen de olsa eler arasndaki cinsel ilikiyi kapsad

472

bk. Taber, Cmiul-beyn, V, 305-306; Zemaher, a.g.e., I, 559; Rz, a.g.e., XI, 52; Beydv, a.g.e., I,
240; Nesef, a.g.e., I, 329; Mer, a.g.e., V, 171; Heyet, Kurn Yolu, II, 120.

473

Arslantrk, Zeki-Amman, Tayfun, a.g.e., s. 289.

474

Arslantrk, Zeki-Amman, Tayfun, a.g.e., s. 290.

101

grlmektedir. Nitekim Eleriniz sizin (nesil yetitiren) tarlanzdr. Tarlanza

dilediiniz ekilde varn.475 yeti byle bir dzenlemeyi iermektedir.
Yukarda meli verilen yetin nzl hakknda aktarlan ve yetin lafz ile
uyuan muteber rivayetleri kategoride toplamak mmkndr: Baz rivayetlere gre
bahsi geen yet, Yahudiler hakknda inmitir.476 Yahudiler, Kadnn reme organna
arka taraftan yaklalrsa doacak ocuun a olaca477 gibi btl bir inanca sahip
idiler. Hatta bir rivayete gre bu inanlarn Tevrta nispet etmilerdir. Ancak Hz.
Peygamber onlarn bunu Tevrta nispet etmeleri konusunda yalan sylediklerini
belirtmitir.478 Bu da gstermektedir ki, mesele dn bir mesele olmaktan ziyade evlilik
kltr ile alakal bir konudur.
Bu konudaki dier baz rivayetlere gre bu yet, Mekkeli erkeklerin Medneli
kadnlarla evlenmesi sonucu meydana gelen ailev problemler479 sonucu nzil
olmutur. Yahudi kltrnn etkisinde kalan Medineliler, cinsel hayatlarn onlar gibi
srdrmeye balamlard.480 Hicretten sonra Mednede Mekkeli Mslmanlarn
says hzla artt. Bu arada Mekkelilerle Medineliler i ie geip, birbirlerine kz verip
kz almaya baladlar. Evlilikle birlikte muhacirlerle ensar arasnda ailevi ilikiler de
gerekleir oldu. Aile hayatnn bir paras olan cinsel birleme hususunda
Medinelilere gre daha serbest hareket eden Mekkeliler, ensardan hanmlarla
evlenince aralarnda ihtilaf kt. Sonunda "Eleriniz sizin (nesil yetitiren) tarlanzdr.
Tarlanza dilediiniz ekilde varn."481 yeti nazil oldu ve mevcut ihtilaf ortadan
kaldrd.

475

el-Bakara 2/223.

476

Buhr, Tefsr, 2/39; Mslim, Nikah, 19; Eb Dvd, Nikah, 46; Zemaher, a.g.e., I, 263;
bnul-Cevz, Zdul-mesr, I, 220; Rz, a.g.e., VI, 61; Beydv, a.g.e., I, 120; Nesef, a.g.e., I, 176;
Ebus-Sud, a.g.e., I, 282; evkn, a.g.e., I, 398-399.

477

Buhr, Tefsr, 2/39.

478

Zemaher, a.g.e., I, 263; Rz, a.g.e., VI, 61.

479

bnul-Cevz, Zdul-mesr, I, 220; Rz, a.g.e., VI, 61; evkn, a.g.e., I, 399.

480

Ebu Dvd, Nikah, 46.

481

el-Bakara 2/223.

102

Bu konudaki bir baka rivayete gre ise bu yet, Hz. mer hakknda nzil
olmutur.482
Bu rivayetlerin tamamn uzlatrmak mmkndr. yle ki; chiliye dnemi
Araplar ehl-i kitba deer veriyorlard.483 Szgelimi yaratl gibi baz konularda
onlarn anlattklarna itimat ediyorlard. Mednede Yahudi bir toplumun bulunmas,
doal olarak buradaki Araplar ile Yahudiler arasnda kltrel etkileimin ok ynl
olmasna sebep olmutur. Yahudilerin cinsel birleme konusundaki bu dnceleri,
Medne Araplarna gemitir. Nitekim bu yetin, Mekkeli erkeklerin Medineli
kadnlarla evlenmesi sonucu meydana gelen aile ii ihtilaflar gidermek iin indiini
gsteren rivayetler biraz nce zikredilen gr desteklemektedir. Hatta bu
rivayetlerin birinde bu durum aka belirtilmitir. Hz. mer de kanaatimize gre
Mednedeki bu atmosferden etkilenmitir. Ayrca onun dier Mekkeliler gibi deil de
Medneliler gibi dnp helak olduunu sylemesi, bu etkileimin ne kadar derin
izler braktn gstermektedir. O halde rahatlkla denebilir ki; bu yetin nzlne
neden olan, Araplarn Yahudi kltrnden etkilenmeleridir.484 Buradan hareketle
farkl kltrlere mensup bireylerin evlenmeleri, aile iinde cinsel hayata varncaya
kadar eitli sorunlara yol aabilmektedir. Nitekim nzl srecinde bu konuda eler
arasnda meydana gelen bir ihtilaf, Kur'n vahyine konu olmutur.

C) AHLK NEDENLER
1- Hevaya Uymak
Hev, szlkte istek, heves, meyil, sevme ve dme gibi pek ok anlama
gelmektedir.485 Tamam dikkate alnd zaman bu manalarn meyletmek

482

Tirmiz, Tefsr, 3; Ahmed bn Hanbel, 1/297; bnul-Cevz, Zdul-mesr, I, 220; Rz, a.g.e., VI, 61;
evkn, a.g.e., I, 399.

483

Ebu Dvd, Nikah, 46.

484

Thir bn r zhr olgusunu izah ederken Araplar ile Yahudiler arasndaki kltrel etkileime
deinmi, bu erevede Yahudi kltrne gre kadna arka tarafndan yaklama yasann mahrem
olan anne ile birletirilerek mbalaal bir anlatmn olduunu ifade etmitir. Ayrca Thir bn r
bu uygulamann, Mekke, Tihme, Necd gibi blgelerde bilinen bir Arap deti almadn
belirtmitir (bn r, a.g.e., XXVIII, 11, 13; Heyet, Kur'n Yolu, V, 195). Kanaatimize gre bu
durum, yukarda belirtilen gr desteklemektedir.

485

Cevher, a.g.e., VI, 2538-2539.

103

paydasnda birletii grlmektedir. Terim olarak ise hev, Nefsin, akl ve din
tarafndan yasaklanan kt arzulara kar olan eilimi veya doruluk, hak ve
faziletten saparak haz ve menfaatlere ynelen nefis anlamnda kullanlmaktadr.486
Hev kelimesi chiliye dnemine nispet edilen iirlerde mutlak arzu anlamn ifade
etmektedir.487 bn Sde (. 458/1066) de hev kelimesinin hem iyi, hem de kt
istekleri kapsadn belirtmitir.488 Bu kelimenin olumsuz arzular ifade ettii, ancak
gzel gibi bir takm olumlu sfatlarla birlikte kullanld zaman iyi istekleri ifade
ettii de sylenmitir.489
nsanlar nesnelere ve olaylara kar farkl dnce ve duygular tamaktadrlar.
Baz

nesnelerden,

holanmamakta,

olaylardan

holandklarna

ve

gelimelerden

holanrken

ve

holanmadklarna

kar

bazlarndan

farkl

durular

sergilemektedirler. Bu durulardan da birbirinden farkl davran biimleri ortaya

kmaktadr. Bu davran biimleri eitlilik arzettike insanlar aras iletiim ve
ilikiler farkllk gstermekte Bu farkllklar da ihtilafa neden olabilmektedir.
Rab el-sfehn, Sana gelen ilimden sonra onlarn hevlarna uyacak
olursan490 yetinde hev kelimesinin neden oul olarak kullanldn u ekilde
izh etmitir:
Herkesin bakasnn hevsndan farkl bir hevs vardr. Bir de herkesin hevs snrszdr. O
halde onlarn hevlarna uymak sapkln ve aknln en ileri derecesidir.491

Bu aklama sfehnnin insan psikolojisini dikkate alarak yeti yorumladn

gstermektedir. Gerekten de her insann ayr bir hevs vardr. stelik bir insandaki
hevnn tonlar da farkldr. te btn bunlar, hevnn insanlar arasnda eitli

486

sfehn, a.g.e., s. 849; Tehnev, Muhammed bn Al bn Ali el-Frk (. 1158/1745), Kefu

stlahtil-funn vel-ulm (nr. Ali Dahrc), I-II, Mektebetu Lbnn, Beyrut 1996, II, 1745;
arc, Mustafa, Hev, DA, XVII, 274.

487

arc, Mustafa, Hev DA, XVII, 275.

488

bn Sde, Ebul-Hasen Ali bn sml el-Endels (. 458/1066), el-Muhassas, I-XVII, Emriyye,

Birinci Bask, Blk h. 1316, IV,

489

Zebd, a.g.e., XVI, 326.

490

el-Bakara 2/120.

491

sfehn, a.g.e., s. 849.

104

alanlarda ihtilaf ve atmalara neden olabileceini gstermektedir. Nitekim Th

Cbir, hevay eitli dinler ve mezhepler arasndaki ihtilafn bir nedeni olarak
grmektedir.492 Bizce de bu grn hakllk pay bulunmaktadr.
Hev, Kur'nn nzl srecinden nce de insanlar aras ihtilaflara yol aan bir
sebep olarak bilinmekteydi. Chiliye dnemine ait siys ierikli iirlerin en nemli
temsilcisi493 ve ayn zamanda Muallaka irlerinden biri olan Hris bn Hllizenin494
u beytini buna delil olarak gstermek mmkndr:

Zulm ve haddi amaktan dim sakn

Bozamaz szlemede olanlar hevlar.495
Kur'n- Kerme bakld zaman, insanlarn peygamberlere muhalefet
etmelerinin

nedenlerinden

biri

olarak,

hevalarna

uymalarnn

gsterildii

anlalmaktadr: "Ne zaman bir eli hounuza gitmeyen bir ey getirdiyse kstahlkla
haddi aarak bir ksmn ldrdnz ve dierlerini yalanladnz."496 yeti bunu, gayet
ak bir biimde gstermektedir. srailoullarnn peygamberleri kabullenip Allah'a
kredip iyi birer mmin olmak yerine tam bir kstahlk ile, ilerine gelmeyen,
keyiflerine uymayan durumlarda peygamberlere kar kmlar; bir ksmn
yalanclkla sulamlar, Hz. Zekeriya ve Yahya gibi baz peygamberleri ldrmler,
Hz. say asmaya kalkan Romallara da yardmc olmulardr.497 Bu yet ile Medne
Yahudileri ile atalar arasnda bir paralellik olduuna iaret edilmitir. Buradan
hareketle vahiy tarihi boyunca zelde Yahudilerin genelde tm insanlarn,

492

Th Cbir, a.g.e., s. 27.

493

Zevzen, Eb Abdillah Huseyn bn Ahmed (. 486/1093), erhul-Muallaktis-sebt-tvl (nr.

Umar Frk et-Tabb), Drul-Erkam, Birinci Bask, Beyrut ts., s. 233.

494

Ebuz-Zalm el-Hris bn Hillize bn Mekrh (. 570) Irakta yaayan Bekr kabilesinin Yekur
koluna mensuptur. bn Sellma gre chiliye airlerinin altnc tabakasndan saylr. Ayrntl bilgi
iin bk. bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah bn Mslim (. 276/889), e-ir ve-uar, I-II,
Msr, Drul-marif, ty., I, 197; Karaarslan, Nasuhi nal, Hris bn Hillize DA, XVI, 196-197.

495

Zevzen, a.g.e., s. 250.

496

el-Bakara 2/87; el-Mide 5/70.

497

Heyet, Kurn Yolu, I, 84.

105

holanmadklar hakikatleri getiren peygamberlere muhalefet ettiklerini sylemek

mmkndr. Bu husus biraz daha genelletirilirse insanlarn holarna gitmeyen
yenilikleri savunan kimselerle ihtilaf ve atma iinde olacaklar sylenebilir.
2- Kskanlk
Kskanmak, insana hkim olan hallerden biridir. Kur'nda hased kavramyla
ifade edilen hal, slm dini tarafndan Allaha snlacak kadar kt kabul
edilmitir.498 Mfessirler hased ettii vakit hasetinin erinden Allah'a snlmasn
emreden yeti499 yorumlarken, hased etmeyi hasedi ortaya karp onun gerei gibi
davranmak olarak yorumlamlardr.500 Buradan hareketle ekememezlik ve
kskanmann insan davranlar zerinde belirleyici etkenlerden biri olduunu
sylemek mmkndr. Konumuz asndan meseleye bakacak olursak, kskanma
duygusuna kaplan insanlarn davranlarnn, tadklar bu duygunun younluuna
gre farkllk gsterdii belirtilebilir. Bundan dolay olsa gerek kskanan kskand
kimse ile bazen pasif bir atma, bazen de aktif bir atma iinde olabilir.
htilaf ile kskanlk arasndaki ilikiye hak ile btl asndan bakld zaman,
kskanln hakk kabul etmeye engel hususlarn en nemlilerinden biri olduu
sylenebilir. nk kskanlk nefislerde yuvalanm bir hastalktr. Kskanan,
kskand kiinin kendisinden stn olduunu ve kendisine verilmeyen stnlklerin
ona verildiini dnr. Bu yzden besledii kskanlk, kskand kimseye tbi
olmasna engel olur.501
Kur'n- Kerme bakldnda kskanln eitli ihtilaflara yol at
grlmektedir. Mesel Yahudilerin Hz. Peygambere ve onun arsna kar muhalif
bir tutum sergilemelerinin temelinde kskanlk olduunu bizzat Kur'n yetleri
anlatmaktadr. Bu konu biraz daha genel bir ereveye oturtulacak olursa, Kur'n
vahyinin nzl srecinde dinler aras ihtilafn nedenlerinden birinin kskanlk
olduu sylenebilir. Nitekim u yet-i kermede bu durum gayet net bir biimde
498

el-Felak 113/5.

499

el-Felak 113/5.

500

Zemaher, a.g.e., IV, 817; Beydv, a.g.e., II, 633; Nesef, a.g.e., IV, 574; Ksm, a.g.e., IX, 578.

501

bn Kayyim, Hidye, s. 245.

106

grlmektedir:

Allah'n

kullarndan

dilediine

peygamberlik

ihsan

etmesini

kskandklar iin Allah'n indirdiini (Kur'an') inkr ederek kendilerini harcamalar ne

kt bir eydir!502 Bu yette sz edilen kimseler Yahudilerdir.503 Onlar Hz. Musadan
sonra bir peygamber beklentisi iinde idiler. Kendi kutsal kitaplar da bu dorultuda
mjdeler ieriyordu. Kur'ndan anlaldna gre bu beklentilerini aka telaffuz
bile ediyorlard.504 Ama ne zaman ki, o mjdelenen peygamber geldi, hemen onu
inkr ettiler. te onlarn bu inkr, kskanlktan ileri gelmekteydi.
Yahudilerin kskanlk yznden Hz. Muhammedin (s.a.v) peygamberliini
kabul etmemeleri, Yahudi tarihinde bu nedenden kaynaklanan ilk olay deildir. Hz.
sa dneminde de buna benzer bir hdise yaanmtr. Yahudilerin Hz. sa'ya iman
etmelerine engel olan neden kskanlktan baka bir ey deildir. O dnemdeki
Yahudiler Hz. sann kendilerine hidyet sunan Allah'n elisi olduunu kesin olarak
biliyorlard. Ancak kskanlk, kfr imana tercih etmelerine neden olmu, ilerinde
ahbr, lim, zhid, hkim gibi kimselerin bulunmasna ramen bu ekilde
davranmlard. Halbuki Hz. sa Tevrt'n hkmlerini uygulamak zere gelmiti.
Ona aykr bir eriatla gnderilmemiti. Ayrca Yahudilerle de savamamt. stelik
kendilerine haram klnan bir takm eyleri helal klmak suretiyle onlara kar kolaylk
gstermi ve iyilikte bulunmutu. Bir baka deyile Tevrt'n eriatn tamamlayc
olarak gnderilmiti.505 Buna ramen Yahudiler kfr tercih edip iman etmediler.
Bylesi bir toplumun nceki eraitleri nesheden mstakil bir eriatla gnderilen,
ayplarn ortaya dken ve onlarla mcadele eden bir peygambere kar tutumlar
daha da etin olurdu.506 Nitekim bu etin muhalefet Hz. Peygamber dneminde
ortaya kmtr.

502

el-Bakara 2/90.

503

Taber, Cmiul-beyn, I, 414; Mturd, a.g.e., I, 71; Rz, a.g.e., III, 167; Kn, Molla Muhsin
Muhammed bn Murtaza (. 1090/1679), Tefsrus-Sf f tefsril-Kur'n (Muhsin el-Emn), IVII, Drul-ktbil-slmiyye, Tahran h. 1419, I, 239; bn r, a.g.e., I, 605.

504

el-Bakara 2/89.

505

bk. l-i mrn 3/50.

506

bn Kayyim, Hidye, s. 245.

107

Kskanlk, bir kesimin dier kesimi dininden dndrmek iin aba sarfetmeye
bile itebilir. Nitekim u yet-i kermede Hz. Peygamber (s.a.v) dneminde
kskanln byle bir abaya neden olduu anlatlmaktadr: Ehl-i kitbdan ou,
hakikat kendilerine apak belli olduktan sonra, srf ilerindeki kskanlktan tr, sizi
imannzdan vazgeirip kfre dndrmek istediler.507 Tefsr kaynaklarnn bildirdiine
gre burada ehl-i kitb tabiri ile Yahudiler kastedilmitir.508 Allah Tel bu yette
Yahudilerin Mslmanlar kfre dndrme isteklerini, tadklar kskanla
balamtr. Baka bir yette de onlarn kskanlklarna iaret edilmitir.509
Kur'n- Kerm incelendii zaman, btn semv dinlerin kaynann bir olduu
ve Allah katnda makbul olan yegne dinin slm olduu anlalmaktadr. Bunun yan
sra bir baka gerekle daha karlalmaktadr. O da, insanlarn kendilerine vahiy
gnderildikten sonra kskanlk yznden ihtilafa dmeleridir. stelik bu ifade
hasrl510 biimde Kur'nn bir ok yerinde gemektedir.511 Szgelimi; Allah
nezdinde hak din slm'dr. Kitap verilenler, kendilerine ilim geldikten sonradr ki,
aralarndaki kskanlk yznden ayrla dtler. Allah'n yetlerini inkr edenler
bilmelidirler ki Allah'n hesab ok abuktur.512 yetinde ehl-i kitbn ihtilafa dt
ve ihtilafa dme nedeni aklanmtr. Burada sz edilen ihtilafn mahiyeti hakknda
farkl

yorumlar

ileri

srlmtr,513

ancak

bunlarn

temelinde

kskanlk

bulunmaktadr.

507

el-Bakara 2/109.

508

Heyet, Kurn Yolu, I, 106.

509

en-Nis 4/54.

510

Hasr, szlkte kuatmak, ksaltmak, daraltmak, sktrmak, hapsetmek, menetmek gibi anlamlara
gelir. Belat ynnden bir cz ve tekt tr saylr. Edebiyat terimi olarak hasr, bir ifade iinde bir
lafz veya lafzlar kmesinin dier bir lafz veya lafzlar kmesine zel bir yolla tahsis edilmesini ve
sadece onu belirtmesini ifade eder. bk. Durmu, smail, Hasr, DA, XVI, 392. Hasrn tarifi ve
eitleri ile ilgili olarak bk. Crcn, et-Tarft, s. 88.

511

el-Bakara 2/213; e-r 42/14; el-Csiye 45/17.

512

l-i mrn 3/19.

513

bk. Mturd, a.g.e., I, 254; Zemaher, a.g.e., I, 341; Beydv, a.g.e., I, 152; Nesef, a.g.e., I, 227;
evkn, a.g.e., I, 543; bn r, a.g.e., III, 197.

108

3- Menfaat ve Mala Dknlk

Menfaat insanlarn davranlarna yn veren en nemli etkenlerden biridir.
Menfaatleri somut ve soyut olmak zere ikiye ayrmak mmkndr. Mal ve mlk
insann sahip olduu somut menfaatlerin banda gelmektedir. Kur'n- Kermde
maln insanlara sevimli gsterildiinden bahsedilmi514 ve insanlarn mala kar
dknlk gsterdikleri vurgulanmtr.515
Nzl srecinde insanlar arasnda menfaat ve mala dknlkten kaynaklanan
ihtilaflar incelendii zaman, bu tr ihtilaflarn hem Mslmanlar arasnda hem de
Mslmanlarla dier dinlere mensup kimseler arasnda meydana geldii fark
edilmektedir. Sz gelimi, ganimetlerin paylalmas konusunda Mslmanlar arasnda
meydana gelen ihtilaf, Enfl Sresinin ba tarafnn nzil olmasna vesile olmutur.516
Kaynaklarn bildirdiine gre Bedir savanda galip gelen Mslmanlar ganimetlerin
paylam konusunda daha nceden tespit edilen bir esasa sahip olmadklar iin
ihtilafa dmlerdir. Savaa katlanlar ile cephe gerisinde hizmet verenler, genlerle
yallar ve eitli gayelerle kendilerine dl verilecei vaad edilen kimseler ile buna
rza gstermeyenler arasnda ihtilaf kmtr. te bu yzden daha Hz. Peygamber ve
sahbler Bedirden ayrlmadan Enfl Sresinin ilk yeti nzil olmutur.517 Bu yetin
nzl sebebi olarak nakledilen olaylar, Mslmanlar arasnda menfaat yznden
ihtilaf ktnn gstermektedir.
Nzl srecinde dnya sevgisi ve menfaat, sadece Mslmanlarn arasnda
ihtilafa yol amam, aksine mriklerin Hz. Peygambere ve ilk Mslmanlara
muhalefet etmelerine neden olmutur. Nitekim bir yet-i kermede nkar edenlere,
dnya hayat gzel grnr, onlar, inananlarla alay ederler.518 buyrulmaktadr. Bu
yette inkr edenlerden maksat mriklerdir. nk Kur'nda genellikle ehl-i
514

l-i mrn 3/14.

515

el-diyt 100/8.

516

Ak, a.g.e., s. 156-157; Hill, Selm bn Abdillah-l Nasr, Muhammed bn Musa el-stb f
beynil-esbb, I-III, Drul-ibnil-Cevz, Beyrut h. 1425, II, 183-184; etiner, a.g.e., I, 404-409.

517

Ebu Dvd, Cihad, 144; Hkim, Eb Abdillah bn Muhammed en-Nsbr (. 405/1014), elMstedrek alas-sahhayn (nr. Mustafa Abdulkadir Ata), I-IV, Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut
1990, II, 241; Vhid, Esbb, s. 194; Suyt, Lbbun-nkl, s. 172; Heyet, Kurn Yolu, II, 519.

518

el-Bakara 2/212.

109

kitptan kafirler diye sz edilmemitir. ayet bu yette ehl-i kitptan bahsedilmi

olsayd

hayatnn inkrclara

yerine

519
ifadesi tercih edilirdi. Burada dnya

gzel gsterildiinden sz edilmi akabinde de onlarn iman

edenlerle alay ettikleri belirtilmitir. Dolaysyla onlarn Hz. Peygamber ve

mminlerle

alay

etmelerinin

gerekesi

olarak

dnya

hayatna

dknlk

gsterilmitir. Bir baka ifade ile inkrclarn dnya hayatna dkn olmalar, imana
yanamalarna engel olmutur. Aslnda bu durum, inkrclarn dnya sevgisi
yznden Mslmanlara muhalefetini yanstmaktadr.
Kur'nda Hz. Dvdun kendisine mracaat edilen mahkemelik bir mesele
hakknda Dorusu ortaklarn ou, birbirlerinin haklarna tecvz ederler.520 dedii
bildirilmitir. Konumuz gerei Hz. Dvd kssasnn mahiyetinden ve ayrntlarndan
sarf- nazar ederek, bu szn bizim iin ifade ettii anlama bakacaz. Kanaatimize
gre bu sz, ortaklk yapan bir ok kimsenin durumunu yanstmaktadr. Dnya
sevgisi ve menfaat elde etme duygusu ortaklarn birbirlerinin haklarna tecavz
etmelerine

yol

amakta,

dolaysyla

taraflarn

birbirleriyle

olan

ilikilerini

zedelemekte, zaman zaman da hi ho olmayacak biimde ayrlmalarna neden

olmaktadr.
nsanlarn dnya sevgisi ve menfaat elde etme dncesi ile davranmalar,
ortaklk rneinde olduu gibi toplumsal ilikilerde ve Mslmanlar ile inkrclar
arasnda olduu gibi dinleraras mnasebetlerde ihtilafa yol amaktadr. Buradan
hareketle dnya sevgisi ve menfaatin alan snrlamas yapmadan her trl sosyal
ilikide ihtilafa yol aacan sylemek mmkndr.

D) SYS NEDENLER
1- Antlamay Bozmak
eitli nedenlerden dolay meydana gelen anlamazlklar, bir takm taahhtleri
ieren antlamalarla dondurulmaktadr. Kur'n vahyinin nzl srecinde de bu
gayeyle antlamalar yaplmtr. Ayrca Kurn- Kerm'de verilen szlere, yaplan

519

bn r, a.g.e., II, 294.

520

Sd 38/24.

110

akitlere ve zerinde anlamaya varlan szlemelere riyet etmeye byk nem

verildii grlmektedir.521
Siys hayatta antlamalar ok mhim bir yer tutmaktadr. Siys dengeler
kurulurken ve eitli hamleler yaplrken mevcut antlamalar gz nnde
bulundurulmaktadr. Kurn- Kerm'e bakldnda siys ierikli antlamalara temas
edildiini hemen fark edilmektedir. Mesel Tevbe Sresinin ba taraflarnda bu
hususa geni yer ayrlmtr.
"Allah ve Elisinden, antlama yaptnz mriklere ihtrdr."522 yeti Medine'de
kurulan slm Devleti'nin civardaki mrik kabilelerle yapt antlamalarn bir
ksmnn bozulduunu ve bu durumun devletler aras ihtilafa neden olduunu
gstermektedir. zellikle srenin devamnda yer alan "Ancak antlama yaptnz
mriklerden (antlama artlarndan) hibir eyi size eksik brakmayan ve size kar hi
kimseye arka kmayanlarn antlamalarn, kendilerine tandnz sreye kadar
tamamlayn."523 yeti bu yorumu glendirmektedir. Zira bu yet, antlamal
mriklerden antlamasn eksiksiz yerine getiren ve Mslmanlara kar baka
glere

yardmc

srdrlmesini

olmayan

kimselere

emretmektedir.524

kar

Nitekim

antlamann

mam

Tabernin

zamanna
tercihi

kadar
de

bu

dorultudadr.525

521

el-Bakara 2/40; en-Nis 4/90; el-Mide 5/1, 7.

522

et-Tevbe 9/1.

523

et-Tevbe 9/4.

524

bk. Hd bn Muhakkem, a.g.e., II, 113; Zemaheri, a.g.e., II, 235. mam Beav, Tevbe sresinin
drdnc yetinde geen ifadesinin birinci yetinde geen

ifadesinden istisn olduunu belirtmi akabinde de yle

demitir: Mslmanlarla yapt antlamaya sadk kalanlar, Kinne kabilesinden Dumraoullardr.
Allah Tel Hz. Peygambere, onlarn antlamasnn belirlenen sreye kadar tamamlanmasn
emretmitir. Bu yet indiinde onlarn antlamasnn sresi 9 ay kalmt. Dumraoullarnn
antlamasnn sresine kadar korunmasnn nedeni, onlarn antlamaya sadk kalmalardr. Beav,
a.g.e., IV, 12-13.

525

Taber, Cmiul-beyn, X, 62.

111

Bu iki yette anlatlanlar baz mfessirler tarafndan hicretin VI. ylnda Hz.
Peygamber ile Mekkeli mrikler arasnda karara balanan Hudeybiye526 Muslahas
ile irtibatlandrlarak izh edilmitir.527 Kurn bu antlamay "feth-i mbn" ve "nasr-
azz" olarak nitelendirmitir.528 Sz konusu antlamayla birlikte Huza kabilesi
Mslmanlarn; Bekiroullar ise mriklerin tarafnda yer almt.529 Antlama on yl
srecek ve bu zaman zarfnda bar korunacakt.530 Bir sre sonra gen slm
Devleti'nin mttefiki olan gneydeki Huza kabilesi ile Mekkeli mriklerin mttefiki
Bekiroullar arasnda sava patlak verdi. Kureyliler emanlar altnda olan
Bekiroullarna silah ve yiyecek vererek yardm ettiler. Bylece antlamann artlarn
ihlal ettiler. Bu durum Mslmanlara Mekke'ye kar harekete geme imkn verdi.
Bu erevede gelien olaylarn sonucunda Mekke Mslmanlarn eline geti.531 Her ne
kadar bu anlatlanlar yetlerin lafzyla uyum ierisinde olsa da trih sre Tevbe
Sresinin Mekke'nin fethinden sonra indiini gstermektedir. Bu durumda dier baz
mfessirler tarafndan savunulan ve Hz. Peygamber'in Tebk seferine kmasn frsat
bilen mriklerin Mslmanlarla olan antlamalarn bozduu eklinde ifade edilen
gr kuvvet kazanmaktadr.532 Nitekim bu yetlerin hicretin IX. ylnda insanlara
tebli edilmesi iin Hz. Ali'ye tevdi edildiine dair rivyetler bunu desteklemektedir.533

526

Hudeybiye, Mekke'nin 22 km Kuzey Bat'snda yer alan bir kuyunun addr. Gnmzde bu blge
umeys adyla anlr. bk. Umer, es-Sir, II, 434. Muhammed Hamidullah ise Hudeybiye'nin
Mekke'ye 17 km. uzaklkta olduunu beyan etmitir. Hamidullah, Muhammed, "Hudeybiye
Antlamas", DA, XVIII, 297.

527

Beav, a.g.e., IV, 9; Zemaher, a.g.e., II, 238; Kurtub, a.g.e., VIII, 65; Red Rz, a.g.e., X, 134;

528

el-Feth 48/1, 3. Ayrntl bilgi iin bk. Hamidullah, Muhammed, "Hudeybiye Antlamas", DA,
XVIII, 298.

529

bn Him, a.g.e., II, 318; Beav, Melim, IV, 9; Kurtub, a.g.e., VIII, 65; Umer, a.g.e., II, 434.

530

Hamidullah, Muhammed, "Hudeybiye Antlamas", DA, XVIII, 298; Umer, a.g.e., II, 443.

531

Kurtub, a.g.e., VIII, 65; Umer, a.g.e., II, 473.

532

Baav, a.g.e., IV, 10; Rz, a.g.e., XV, 174; Ars, Abd Ali bn Cuma (. 1112/1701), Tefsru nrissegaleyn (nr. Ali r), I-VIII, Messesetu tarihil-Arab, Birinci Bask, Beyrut 2001, III, 76; bn
r, a.g.e., X, 104; Derveze, Tefsr, IX, 343.
Thir bn r vahiy srecinde Mslmanlar ile mrikler arasnda eitli anlamalarn
bulunduunu belirttikten sonra mnafklarn Tebk seferinde Mslmanlarn hezimete uradna
dair yaydklar aslsz haberlerin irk ehlinin iman edenlerle yaptklar antlamalar bozmalarnda
etkili olduuna ilikin bir yoruma da yer vermitir (bn r, a.g.e., X, 104).

533

Timiz, Tefsirul-Kur'n, 48; Nes, Mensikul-hacc, 24; Rz, a.g.e., XV, 174-175. Ayrca mam
Buhrnin Sahhinde aktard u rivayet de yukarda belirttiimiz gr desteklemektedir: Ber

112

Her halkarda bu yetler, mevcut antlamalarn bozulmas sonucu iki g arasnda

meydana gelen ihtilaf yanstr. Buradan hareketle rahatlkla uluslararas antlamalarn
bozulmasnn uluslararas ihtilafa neden olabilecei sylenebilir.
Uluslararas ihtilaflar bazen eitli szlemelerle dondurulabilir. Kur'nn indii
dnemde de bu tr szlemeler yaplyordu. Kur'n, bu tr szlemeleri mevcut
ihtilaflarn zmlenmesinde bir yntem olarak kabul ettii gibi, bu szlemelerin
bozulmasn da bir ihtilaf nedeni saym, hatta Mslmanlarn, antlamal olduklar
kimselerin ihanet etmelerine dair ak ve nesnel delile sahip olmalarnn uluslararas
mer bir ihtilafa neden olacan ifade etmitir. Bylesi bir durumda Kur'n, onlara
mevcut antlamay bozabileceklerini haber vermitir: "Eer kendisiyle antlama yapm
olduun bir topluluun antlamaya ihanet etmesinden endie edersen, sen de onlarla
yaptn antlamay ayn ekilde boz!"534 Karlkl szleme imzalayan taraflardan
birinin dierine kar harekete geme ihtimali her zaman mevcuttur. Srf bu
ihtimalden dolay Mslmanlarn ahidlerini bozmas meru olmaz. nk yette yer
alan ifadesi buna izin vermez. Dilimize "endie edersen" eklinde tercme
edilen bu ifade, gerek habere ve salam istihbarata dayanan korkudur. Bylesi bir
durumda kar tarafn antlamay bozmasn beklemeden adalet ilkesini inememek
kaydyla Mslmanlarn harekete gemelerine izin verilmitir.535
Hz. Peygamber bazen ehl-i kitbla bazen de mriklerle antlama imzalamtr.
Sz konusu antlamalar taraflar arasnda mevcut olan ve inan farkllna dayanan
bn zibin yle dedii nakledilmitir: Son inen yet, Senden fetva isterler. De ki: Allah, babas ve
ocuu olmayan kimsenin miras hakkndaki hkm yle aklyor: (en-Nis 4/176.) yeti; son
inen sre ise, Bere Sresidir. bk. Buhr, Tefsr, 9/1.
Thir bn r da Tevbe Sresinin herkese gre son inen sre olduunu belirttikten sonra ne
zaman indii konusunda eitli grlere yer vermitir. Bu grlerden birine gre Tevbe sresi,
hicretin IX. ylnn evvl aynda, dierine gre yine hicretin IX. ylnn Hz. Eb Bekirin hac emiri
olarak grevlendirildii Zl-kade aynda, bir dierine gre ise Hz. Eb Bekirin hac emiri olarak
grevlendirilmesinden ksa bir sre nce inmitir. Thir bn r bu bilgileri verdikten sonra zanna
galip gelen gre gre bu srenin ilk on yetinin Hz. Alinin hacda duyuru yapmak zere
grevlendirilmesiyle ilintilendirerek bir defada nzil olduunu belirtmitir. bk. bn r, a.g.e., X,
97-98.
534

el-Enfl 8/58.

535

bk. bn Arab, Eb Bekr Muhammed bn Abdullah el-Mafir (. 543/1148), Ahkmul-Kur'n

(nr. Ali Muhammed Becv), I-IV, Drul-cl, Beyrut ts., II, 871-872; Kurtub, a.g.e., VIII, 35;
Heyet, Kur'n Yolu, II, 552-553.

113

ihtilaflar kontrol altnda tutmaktayd. Ancak gerek ehl-i kitb gerekse mrikler
antlamalarna sdk kalmamlard. Bu durum kurulu evresini yeni yeni tamamlayan
slm Devleti ile mrikler ve ehl-i kitb arasnda devletler aras ihtilaf olarak tarif
edilebilecek bir anlamazla dnt. Bu durum gstermektedir ki, yaplan her hangi
bir antlamaya bal kalmamak yeni bir ihtilafn balangc demektir. Hatta yrrlkte
olan antlamalarn bozulacan gsteren zamana ve artlara gre deiebilecek
delillere binaen siys ihtilaflar da kabilir.
2- Siys Hakimiyeti Kaybetme Korkusu
ktidar, ynetim ve siys hakimiyet insanlarn dnceleri, bir birlerine kar
durular ve tavrlar zerinde son derece etkili unsurlardr. nsanlarn ruhunda
ynetme ve g sahibi olma duygusu bulunmaktadr. Ancak bu duygunun gc,
insandan insana farkllk gstermektedir. Sz konusu farkllklar da, dncelerin,
durularn ve davranlarn ekillenmesinde nemli rol oynamaktadr.
Vahiy tarihi boyunca peygamberler ile siys hkimiyeti elinde bulunduran
hkim tabaka arasnda etin mcadeleler meydana gelmitir. Hkim tabaka
peygamberlerin kendi otoritelerini ve karlarn sarstklarn fark ettikleri iin, onlara
kar nlemler almaya almlardr. Firavun ve adamlarnn Hz. Musann davetini
kabul etmeme gerekelerinden biri, belki de en nemlisi siys nfuzlarn yitirme
kaygsdr. Nitekim bu durum Kur'n vahyine aynen u ekilde yansmtr: Onlar
dediler ki: Babalarmz zerinde bulduumuz (dinden) bizi dndresin ve yeryznde
nfuz ve egemenlik536 sizin ikinizin olsun diye mi bize geldin? Halbuki biz size inanacak
deiliz.537 Bu yette grld zere gelenein sarslmas ve siys hakimiyetin
kaybedilmesi endiesi Firavun ve adamlarnn inkrna neden olmutur.538 Seyyid
Kutup bu iki sebebi bir araya getirerek asl inkr nedeninin siys iktidar yitirmek
olduunu belirtmitir:

536

yetin bu ksmnn tercmesiyle ilgili olarak bk. Heyet, Kurn Yolu, III, 134; yette geen
kelimesi, hakimiyet olarak tefsr edilmitir. nk krallar, ululuk, byklk ve ycelik
zelliklerini tar. bk. Zemaher, a.g.e., II, 349; Beydv, a.g.e., I, 443; Nesef, a.g.e., II, 247.

537

Ynus 10/78.

538

evkn, a.g.e., II, 651.

114

Firavun ve adamlarnn endiesi, atalarndan devraldklar geleneksel inanlarnn sarslmasdr.

Zira bu inanlar onlarn ekonomik ve siyasal dzenlerinin altyapsn oluturuyordu. Bir baka
ifade ile onlarn korkusu, yeryzndeki iktidarlarnn ellerinden alnmasyd. Ki onlarn bu
iktidarlar da, atalarndan devraldklar mitolojik inanlarna dayanyordu.539

Siys

hakimiyetin

korunmas

endiesinden

kaynaklanan

ihtilaf

ve

anlamazlklar, vahiy tarihinde sadece Hz. Musa dnemine ait bir olgu deildir.
Aksine eitli dnemlerde ortaya kan bir olgudur. Kur'nda kendilerinden
kavram, belirli bir gr etrafnda birleen, insanlarn gzne byk grnen ve
gnllerine grkemli ve heybetli gelen kimseleri ifade etmektedir.540 Bu kavram,
yetlerde belirli bir otoriteyi temsil eden kesimi anlatmak iin kullanlmtr. Kur'n-
Kermde bu gruptan ilk kez Hz. Nhun hayatndan sz edilirken bahsedilmitir.541

539

Seyyid Kutub, a.g.e., III, 1814; Mevdd de buna benzer bir yorumda bulunarak bu konuda yle
demitir: Hz. Musann daveti yaygnlk kazansayd, Firavunun hakimiyeti ve liderliinin
stnl ile din adamlarnn karlar tehlikeye derdi. Mevdd, a.g.e., I, 972.
Kur'n- Kermde bir baka yette yle buyrulmaktadr: Firavun: Brakn beni, dedi. Musa'y
ldreyim; (Kurtarabilirse) Rabbine yalvarsn! nk ben onun, dininizi deitireceinden, yahut
yeryznde fesat karacandan korkuyorum. (fir 40/26) Mevdd bu yetle ilgili olarak da
unlar sylemektedir:
Burada din deitirme ifadesine dikkat edilmelidir. Firavun, kavmine dininizi
deitireceinden korkuyorum diyerek Hz. Musay ortadan kaldrmak istiyordu. Neden?
nk burada dinden devlet dzeni kastedilmitir ve Firavun da unu demek istemitir: Ben
onun, hkmdrnz deitireceinden korkuyorum. Baka bir deyile, Msrda Firavun ve
hanedannn egemenliine dayanan din, siyaset, medeniyet, kltr ve ekonominin tm belli bir
din anlayndan kaynaklanyordu ve Firavun, Hz. Musann davetiyle ite bu anlayn yklaca
ve yok olacandan korkuyordu. Ne var ki; Firavun da her dnemin sahtekr yneticileri gibi,
ak ak ktidarn elimden gideceinden korkuyorum, onun iin Musay ldrmek istiyorum
demek yerine, Ey ahali! Hepiniz tehlikedesiniz; zira Musa emeline kavuursa, dininiz
deiecektir. Ben kendimi dnmyorum, sizin iin endieleniyorum; benim gibi biri iktidarda
olmazsa sizin sahipsiz kalmanzdan korkuyorum. Tehlike nmzdedir, hedefi de biliyorsunuz.
Vatan ve millet dmann ldrmeden rahat edemezsiniz demeyi tercih etti. Mevdd, a.g.e.,
III, 2756.

540

sfehn, a.g.e., s. 776; Semin Haleb, Umdetul-huffz, IV, 122; bn r, a.g.e., IX, 190.

541

Hd 11/27, 38; el-A'rf 7/60; el-Mminn 23/24.

Tahir bn r Halknn sz sahibi yetkilileri: Biz seni besbelli bir sapklk iinde gryoruz.
dediler. (el-A'rf 7/60) yetinin tefsirini yaparken

kavramnn bu yette kavmin ileri gelenleri

ile yneticileri ifade etmesinin daha mnasip olduunu ifade etmitir.

ifadesinde
geen harf-i cerrini tebdyye oluluundan yola karak bu yorumu yapmtr. (bn r,

a.g.e., IX, 190).

Mturd de bu kelimenin kavmin ileri gelenleri ile yneticileri anlamna geldiini belirttikten sonra
yle demitir: Mele, peygamberlerin kart kimselerdir. Peygamberler insanlar Allah'n

115

yetlerde anlatldna gre bu kesim, hakimiyetini korumak gayesiyle hareket

etmitir. Szgelimi; Kavminin inkrc ileri gelenleri yle dediler: Bu, sadece sizin gibi
bir beerdir. Size stn ve hkim olmak istiyor. Eer Allah (peygamber gndermek)
isteseydi, muhakkak ki melekler gnderirdi. Biz gemiteki atalarmzdan byle bir ey
duymadk.542 yetinde hakimiyeti elinde bulunduran kesimin, Hz. Nhun amacn
farkl gsteren kimseler olduu grlmekte ve bu ifadeler ile onlarn halk yanltma ve
konumlarn koruma gayeleri gayet ak biimde belli olmaktadr.
kavram daha sonra Hz. Slih543, Hd,544 Sleyman545, uayb546, Musa547,
Ysuf,548 ve Hz. Muhammedin (s.a.v) hayatndan bahsedilirken kullanlmtr. Bu
kelimenin getii baz yetlere bakldnda belirli bir gc elinde bulunduran kesim
ile tevhid inancn insanlara ulatrmaya alan peygamberler arasnda meydana
gelen mcadelenin anlatld grlmektedir. Farkedilen bir dier husus da, Kur'nda
kendilerinden mele eklinde sz edilen bu kesimin, hakimiyetlerini korumak iin
mcadele verdikleridir.
Buraya kadar anlatlanlardan yola karak yle bir sonuca ulamak
mmkndr: Kur'n- Kermde, peygamberlerin davete balamalar ile topluma
hkmeden kesim arasnda ihtilafn balad eitli vesilelerle anlatlmtr. Otoriteyi
temsil eden kesim, peygamberlerin mesajnn doas ile ilgilenmek yerine onlarn
davetini bastrmaya almtr. nk onlar, sz konusu davetin kendi iktidarlarn
sarsacandan, hatta ykacandan endie ediyorlard. Buradan hareketle daha genel
bir sonuca ulamak da mmkndr: ster siys olsun ister baka trl, bir ekilde

kendilerine vahyettii lh hakikatlere ve indirdii kitaplara davet ederken onlar, insanlar eytann
kendilerine fsldad eylere davet ederler (Mturd, a.g.e., II, 239). mam Mturdnin bu
ifadeleri peygamberlerle mele arasnda meydana gelen ihtilaf ve atmann aslnda hakim olan
kesim ile onlarn hakimiyetini sarsan kesim arasnda yaandn gsterir.
542

el-Mminn 23/24.

543

el-A'rf 7/75; el-Kasas 28/20, 38.

544

el-A'rf 7/66.

545

en-Neml 27/29, 32, 38.

546

el-A'rf 7/109, 127.

547

el-A'rf 7/88, 90.

548

Yusuf 12/43.

116

iktidar elinde bulunduran kesim, kendi otoritesini sarsacak her trl akma kar
harekete geer. Firavun ve Nh kavminin ileri gelenleri rneinde olduu gibi bazen
mcadelelerini

kamuoyunun

desteini

alabilecekleri

bir

takm

sebeplere

balayabilirler. Aslnda onlar harekete geiren temel neden, egemenliklerini yitirme

korkusudur.

117

KNC BLM
HTLAF ALANLARI

I- DNYADA HTLAF
Dnyada insanlar arasnda grlen ihtilaflar farkl kriterleri esas alarak ayrma
tabi tutmak mmkndr. Burada Kur'n- Kermde ifade edilen ihtilaflarn meydana
geldii kurumlar dikkate alnarak aile, devlet ve din mefhumlarna gre bir tasnife
gidilecektir.

A) LE HTLAF
Kurn- Kerme bakldnda, insanlar aras mnasebetlerdeki ihtilaflarn ilah
vahye yansyan ksmnn bir blmnn toplumun ekirdei olan aile ii ihtilaflardan
meydana geldii anlalmaktadr. Aratrmann bu safhasnda bir ailede meydana
gelebilecek btn ihtilaf ekilleri zerinde durulmayacaktr. Konu Kurn ekseninde
ele alnaca iin sadece yetlere yansyan ihtilaf ekilleriyle yetinilecektir.
1- Eler Aras htilaf
a) Genel Olarak Eler Aras htilaf
Allah Tel insan trnden ilk nce tek canl yaratm, sonra ondan eini
yaratmtr.1 Tm insanlarn da bu ilk iftten dii ve erkek olarak remelerini murad
etmi, bu erevede evlilie tevikte bulunmutur.2 Kurn- Kerm'de kimlerle
evlenilebileceinden3 ocuklarn yetitirilmesine,4 boanmadan5 kadnlarn zel
durumlarna6 kadar aileyle ilgili pek ok meselede dzenlemelere gidilmitir. Bu tr

en-Nis 4/1.

en-Nr 24/32.

en-Nis 4/23.

el-Bakara 2/233.

el-Bakara 2/227-229.

el-Bakara 2/222; et-Talk 65/4.

meselelerin Kurn'da aklanmas, meydana gelen ihtilaflar zmlemeye veya

muhtemel aile ii ihtilaflar nlemeye yneliktir.
Kur'n- Kermde eler arasndaki ihtilaf olgusundan sz eden yetler, elerin
isimlerinden bahseden ve elerin isimlerine yer vermeyen yetler olmak zere iki
ksma ayrlmaktadr. Bir takm yetlerde elerin isimlerinden bahsedilmeden, aile
iinde meydana gelen ihtilaflardan sz edilmitir. Bu tr ihtilaflar, farkl corafyalarda
ve farkl zamanlarda eler arasnda tekrar tekrar yaanabilecek trdendir.
Elerin birbirlerine kar sorumluluklarn ihmal etmeleri ve farkl kltre sahip
olmalar taraflar arasnda ihtilafa sebebiyet vermektedir. Kur'nn indii dnemde de
bu tr nedenler ihtilafa yol amtr. Ayrca zhrdan, ldan ve boanmadan bahseden
yetler eler arasnda ihtilafn zuhur ettiini gayet ak biimde gstermektedir.
b) Kurnda Zikredilen Eler Aras htilaflar
Kur'an- Kermde eler aras ihtilaflardan genel olarak bahsedildii gibi, eitli
mnasebetlerle baz iftler arasnda meydana gelen problemlere de deinilmitir.
Aratrmann bu ksmnda Kur'nda zikri geen belli aileler iinde meydana gelen
ihtilaflara yer verilecektir.
(1) Hz. Nh'un Eiyle Olan htilaf
Hz. Nh, iinde yaad toplumu uyarmas iin Allah tarafndan peygamber
olarak grevlendirilmiti. Bu yzden o, halkna kendisinin apak bir uyarc
olduunu bildiriyor, gece gndz demeden, bazen alen bazen de gizlice tevhid
inancn anlatyor, onlardan yalnzca Allah'a kul olup Ondan saknmalarn ve
kendisine itaat etmelerini istiyor ve bu arsna kulak verdikleri takdirde Allah'n
balamasna ve nimetine kavuacaklarn onlara bildiriyordu. Hz. Nh ayrca
gklerin ve gk cisimlerinin yaratlmas gibi insanlarda hayret uyandrp akn bir
varln gcn hatrlatan meselelerden bahsediyordu. Ama insanlar onun bu
arsna kulak asmyorlard, kendilerine iletilen ilh mesaj dinleyip gereini yapmak

120

yerine Nha kar muhalefetlerini katlatrp Ved, Suv, Yes, Yek ve Nesr adnda
putlara tapmay srdryorlard.7
Hz. Nha muhalefet edenlerin arasnda yaknlar, hatta aile fertleri bile vard.
Nitekim ileride olunun ona muhalefet etmesinden, inan farkll yznden olu ile
arasnda ihtilaf kmasndan sz edilecektir.8 Hz. Nha muhalefet eden aile
fertlerinden biri de gece gndz yan banda olmasna, ayn sofradan yemek
yemesine ve ayn yata paylamasna ramen kendisine iman etmeyen hanm idi.9
Hz. Nhun hanm hakknda kaynaklarmzda fazla bilgi bulunmamaktadr.
Kur'n- Kermde ondan sadece bir defa u yette sz edilmektedir: "Allah, inkr
edenlere, Nh'un kars ile Lt'un karsn misal verdi. Bu ikisi, kullarmzdan iki slih
kiinin nikhlar altnda iken onlara hainlik ettiler."10 Bu yette Hz. Nhun hanmnn
kendisine ihanet ettii ifade edilmektedir.11 Sz konusu ihanetin mahiyetini Kurn
bir referansa dayanarak izh etme imkn yoktur. Ancak bu hususta sahabe ve tbin
tabakasndan tefsir bilginlerinin grlerine mracaat edilebilir. Bu ihanet hakknda
tefsr kaynaklarmzda iki farkl yorum vardr. Farkl senetlerle bn Abbsa nispet
edilen rivayetlere gre einin Hz. Nha ihaneti, iman etmemesi, onun iin deli
yaktrmasnda bulunmas, srrn if etmesi ve kavmin zorbalarna yeni iman
edenleri jurnallemesi eklinde izh edilmitir.12 Onun bu ekilde davranmas ayn

Nh 71/1-24. Ayrntl bilgi iin bk. Neccr, Abdulvehhb, Kasasul-enbiy, Dru ihyit-tursilArab, Beyrut ts., s. 33-34.

Nh Peygamber ile olu arasndaki ihtilafla ilgili olarak aratrmann ilgili blmne bk. s. 85.

bn Kesr, Tefsr, VIII, 171.

10

et-Tahrm 66/10.

11

Thir bn r, Hz. Nhun einin kendisine ihanet etmesinin Tfandan sonra gereklemesinin
daha gl bir ihtimal olduunu belirtmi, ayrca ihanet szcnden hareketle Hz. Nhun bu
ihanetin farknda olmadn szlerine eklemitir. bn r bu yorumu Tevrta dayanarak
yapmtr. nk Hz. Nhun einin Tfan esnasnda gemiye bindii ve Tfandan sonra gemiden
indii Tevrtta (Tekvin 7/7, 8/18.) anlatlmaktadr. bk. bn r, a.g.e., XXVIII, 374-375. Konumuz
asndan ihanetin ne zaman gerekletii deil, gereklemi bir vka olmas nemlidir.
Dolaysyla ihanetin ne zaman gerekletii hususundaki farkl grler, Hz. Nh ile einin ihtilafa
dtkleri hakikatine zarar vermez.

12

Taber, Cmiul-beyn, XXVIII, 169-170. Ayrca bk. Mturd, a.g.e., V, 183, bn Eb Htim, a.g.e.,
X, 3362; Vhd, el-Vast f tefsril-Kurnil-Mecd (nr. dil Ahmed Abdulmevcd), I-IV,
Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1994, IV, 322; Beav, a.g.e., V, 417; Rz, a.g.e., XXX,

121

zamanda nifak olarak da deerlendirilir.13 Dier yoruma gre ise ihanetten maksat,
Hz. Nhun einin kendisini aldatp zina yapmasdr.14 Dahhkn (. 105/723) bu
yeti yorumlarken Hibir peygamberin hanm zina etmemitir. demesi bu izhn
erken dnemlerde yapldna iaret etmektedir.15 Ancak Hz. Nhun einin zina
ederek kendisini aldatt yorumu tefsr limleri tarafndan eletirilmek iin
nakledilmitir.16 Mesel mam Mturd bu konuda yle demitir:
Hz. Nhun einin zina ettii, doru deildir. nk peygamberler, kendileri iin ayp saylacak
kusurlardan korunmulardr. Koca, einin zina etmesinden dolay ayplanr. Ayrca byle bir
iddia peygamberin ocuklarnn nesebi hakknda kuku uyandrr. Btn bunlar, bu yorumun
doru olmadn gsterir. Burada yapmamz gereken her hangi bir yorum yapmadan Hz.
Nhun einden ihanetin sdr olduunu sylemektir. Bu tr yorumlar kabul etmemiz ise ancak
tevatr derecesinde bir bilgi ile mmkn olur.17

Bu konuda mam Mturdnin grlerine katlmakla birlikte, Hz. Nhun

einin inkr edenler iin rnek verilmesinden yola karak, inan noktasnda eler
arasnda meydana gelen ihtilafn, Allah'n ihanet adn verdii noktaya kadar
varacan vurgulamay uygun grmekteyiz. Burada konumuz asndan nemli olan,
Hz. Nh ile ei arasnda ihtilafn meydana geldiini tespit etmektir. Son olarak unu
belirtmeliyiz ki; peygamber dahi olsa, iman-inkr noktasnda eler arasnda meydana
gelen ihtilaf, aktif atmaya dnebilmektedir. Nitekim Hz. Nh ile einin
yaadklar bunu gstermektedir.
(2) Hz. Lt'un Eiyle Olan htilaf
Allah Tel, Nh Peygamberin eiyle birlikte Lt peygamberin eini de inkr
edenlere rnek olarak vermitir.18 Nh Peygamberin hanmnn aksine Lt
peygamberin hanmndan Kur'n- Kermin eitli yerlerinde bahsedilmitir. Bu

44; bn Kesr, Tefsr, VIII, 171; Suyt, ed-Durrul-mensr, VIII, 228. Benzer bir yorum da
Dahhktan nakledilmitir. bk. Taber, Cmiul-beyn, XXVIII, 170.
13

Zemaher, a.g.e., IV, 559; Beydv, a.g.e., I, 507.

14

Mturd, a.g.e., V, 184; Zemaher, a.g.e., IV, 559.

15

Taber, Cmiul-beyn, XXVIII, 170. Zemaher ve Rzde bu sz bn Abbsa nispet edilmitir. bk.
Zemaher, a.g.e., IV, 559; Rz, a.g.e., XXX, 44.

16

Mesel bk. Mturd, a.g.e., V, 184; Zemaher, a.g.e., IV, 559.

17

Mturd, a.g.e., V, 184.

18

et-Tahrm 66/10.

122

yetlere bakld zaman onun, inkr edenlerle birlikte helak olduu anlalmaktadr.19
Ancak yine de onun yaants hakknda ayrntl bilgi verilmemitir.
Hz. Lt amcas brahim Peygamberin ynlendirmesiyle Sodom ehrine
gitmiti.20 Burada yaayan insanlar, hem inan hem amel hem de ahlk bakmndan
hak dinden uzak idiler. Bu yzden Hz. Lt, onlar tevhid inancna davet etti. Onun
tebliine kadar ei benzeri grlmemi bir takm ahlk sapmalar iinde bulunan
kavmi, onun davetine icabet etmedi. Hatta Lt peygamberi yurtlarndan karmaya
yeltendiler.
Hz. Lt Allah'n mesajn insanlara ulatrmaya balaynca dier peygamberler
gibi kavminin iddetli muhalefeti ile karlat. nsanlar onun kendi ilerine
karmasn, kurulu dzenlerini sarsmasn kabullenemiyorlard. Bu yzden ona Biz
seni, ellemin iine karmaktan men etmemi miydik?21 diyorlard. Hz. Lta
muhalefet edenler arasnda aile fertlerinden ei de bulunmaktayd.
Kur'nda ifade edildiine gre Hz. Lt'un hanm kendisine inanmam ve
muhaliflerle birlikte olmutur. Allah Tel onu, inkr edenler iin rnek olarak
anarken ihanetinden sz etmitir: "Allah, inkr edenlere, Nh'un kars ile Lt'un
karsn misal verdi. Bu ikisi, kullarmzdan iki slih kiinin nikhlar altnda iken
onlara hainlik ettiler."22 Hz. Ltun hanmnn ihanetinin ne ekilde tezhr ettii
konusunda her hangi Kurn bir referans yoktur. Ancak bu hususta sahabeden bn
Abbas ve tbindan Sad bn Cbeyr (. 104/722), Dahhk ve krimeden (.
107/725), nakledilen rivayetler vardr. Bunlara gre, Hz. Lt'un kars, kavminin
ahlk sapknln bildii iin peygamber kocasnn misafirlerini onlara haber
veriyor,23 bylece eini zor durumda brakmak istiyordu.

19

Hd 11/81; el-Hicr 15/60; e-uar 26/171; en-Neml 27/57.

20

bn Kesr, Ksasul-enbiy, Drul-feyh, Dmak 2001.s. 199.

21

el-Hicr 15/70.

22

et-Tahrm 66/10.

23

Taber, Camiul-beyn, XXVIII, 170; bn Eb Htim, a.g.e., X, 3362; Beav, a.g.e., V, 417; Vhd, elVast, IV, 322; bn Kesr, Tefsr, VIII, 171; Suyt, ed-Durrul-mensr, VIII, 228.

123

Bu yette geen ihanetin ne anlama geldii konusunda bir baka gr daha ileri
srlmtr. Buna gre ihanetten maksat zinadr.24 Ancak bu gr, tefsr
kaynaklarmzda reddedilmek zere aktarlmtr. Bu konuda bir nceki balk altnda
ifade edilenler kanaatimizce yeterlidir.25
Kur'n- Kermde anlatldna gre inan bakmndan kocasyla ayrla den
ve inkrc kavmiyle birlikte hareket eden Hz. Lt'un ei, gkten ehirlerinin altn
stne getiren ilh azap inince geride kalp helak olanlar arasnda kalmtr.26
Buradan hareketle Hz. Lt ile einin ihtilafnn lme kadar devam ettiini sylemek
mmkndr.
(3) Hz. Eyyb'un Eiyle Olan htilaf
Hz. Eyyb hakknda Kurn- Kerm'de kstl bilgi bulunmaktadr. Allah Tel
bir yette ona vahiy verdiinden27 bir baka yette ise onun hidayete erdirildiinden
bahsetmi,28 iki yerde de ayrntl bilgi vermeden hastalndan sz etmitir.29
Kaynaklarmzda Hz. Eyybun yaad dnemle ilgili olarak farkl bilgiler
bulunmaktadr. Onun Hz. brahimden nce mi yoksa sonra m yaad konusunda
farkl grler vardr.30 Hatta onun Hz. brahim'in soyundan gelen peygamberlerden
biri olduu dahi ileri srlmtr.31

24

Taber, Cmiul-beyn, XXVIII, 169-170; Mturd, a.g.e., V, 183-184; Zemaher, a.g.e., IV, 559;
Rz, a.g.e., XXX, 44.

25

Ayrntl bilgi iin aratrmann ilgili blmne bk. s. 85.

26

el-A'rf 7/83-84; el-Hicr 15/65-77; el-Ankebt 29/33-34.

27

en-Nis 4/163.

28

el-En'm 6/84.

29

el-Enbiy 21/83-84; Sd 38/41-44.

30

Neccr, a.g.e, s. 349. Neccr, onun Hz. brahimden yz sene nce yaadn belirten grn
tercihe ayan olduunu belirtmitir. bk. Neccr, a.g.e, s. 349.

31

Hz. Eyybun nesebi hakknda ayrntl bilgi iin bk. bn Kesr, Ksas, s. 281.

yetinde

geen

ifadesindeki zamiri hem bir nceki yette zikredilen Hz. brahimi; hem de bu yetin

banda zikredilen Hz. Nhu gsterebilir (Hemedn, Hseyin bn Ebil-Izz (. 643/1245), el-Ferd
f irbil-Kur'nil-mecd (nr. Muhammed Hasan en-Nemr), I-IV, Drus-sekfe, Birinci Bask,

124

Ahd-i Atikte onun adnda bir blmn olmasna32 ramen kimi Hristiyan ve
Yahudi aratrmaclar, Hz. Eyybun hayl bir kahraman olduunu iddia
etmilerdir.33 Kur'n- Kermde Hz. Eyybdan bahsedilmesi bizim amzdan onun,
tarihin bir dneminde yaam gerek bir insan olduunu; Allah'n Kur'nda ona
vahyettiine temas edilmesi de onun bir peygamber olarak grevlendirildiini
isbatlamas iin yeterlidir.34
Kur'n- Kermde verilen bilgiler arasnda Hz. Eyyb'un karsn dvme
yeminini yerine getirmesi iin ona verilen talimat da vardr: Eline bir demet sap al da
onunla vur, yeminini byle yerine getir.35 te bu yet aratrma konusu asndan
nem arz etmektedir. nk Hz. Eyybun karsn dvmek iin yemin etmesi ve
yeminini yerine getirme eklinin Allah tarafndan tebyin edilmesi, onun ile ei
arasnda bir ihtilafn meydana geldiini ve bu ihtilafn zme kavuturulduunu
gstermektedir. Ancak Eyyb Peygamberin karsn dvmeye yemin etmesine neden
olan ihtilaf anlatan bir yet ya da bir hadis bulunmamaktadr. u kadar var ki, hem
Kur'nda hem de Kitb- Mukaddeste anlatldna gre, Hz. Eyyb bir hastala

Doha 1991, II, 183; Nesef, a.g.e., II, 32; Semn Haleb, ed-Durrul-masn, V, 27). ayet bu zamirin
Hz. brahimi gsterdii kabul edilirse (Hemedn, a.g.e, II, 184; Beydv, a.g.e., I, 309; Semn
Haleb, ed-Durrul-masn, V, 27), Hz. Eyybun onun soyundan geldii ortaya kar. Aksi takdirde
bu yetten hareketle byle bir kanaate varmak mmkn deildir.
32

bk. Kitb- Mukaddes, Eyyb, s. 500-539.

33

Neccr, a.g.e, s. 349.

34

Yahudi bir kltrden gelmesi bakmndan Muhammed Esedin Hz. Eyyb hakknda sylediklerine
burada yer vermekte yarar grmekteyiz: Hz. Eyyub'un balangtaki ikbal ve bahtiyarln, sonraki
imtihan ve skntlarn, varn younu ve btn ocuklarn kaybetmesini, ektii ar hastal,
derin umutsuzluu ve nihayet gsterdii sabra karlk Allah tarafndan dllendirilmesini anlatan
kssa Eski Ahid'de (Eyyub'un Kitab) btn ayrntlaryla yer almaktadr.
Kitb- Mukaddes'deki yksek felsef izgiler tayan bu destans hikaye, byk bir ihtimalle eski
Nebat (Kuzey Arabistan'da yaayan Arap boyu) bir iirin -boyun bugn kulland dilden de
anlalaca zere- branice bir tercmesi ya da erhidir; nk eski Sm dnyasnn rettii en
gzel iirsel metin durumundaki bu parann sahibi olan Hz. Eyyub, isminden ve kitabnda sz
geen muhitten (Kuzey Arabistan) anlalaca zere, Yahudi deil Araptr. Allah'n kendisiyle
konutuundan sz edildiine gre, Hz Eyyub, Kurn'da glklere gs germekteki erdemiyle
(sabr) kiiletirilen bir peygamber olarak peygamberler zinciri iinde yer almaktadr (Muhammed
Esed, a.g.e., II, 661.)

35

Sd 38/44.

125

dr olmutu.36 Bu dnemde Hz. Eyyb ile hanm arasnda bir ihtilaf kmt. Tefsir
limleri bu ihtilafn nedeni hakknda bir takm grler ileri srmlerdir. Baz
mfessirlere gre Hz. Eyybun hanm onu eytana itaate tevik etmitir. Baz
mfessirlere gre ise, Hz. Eyybun hanm sa rgsn kesmitir. nk o
dnemde yardma muhta olanlar sa rglerini kesiyorlard.37 Byk tefsr bilgini
Rz, bu iki gr de pek isabetli bulmamtr. Ona gre bu konudaki en isabetli
gr, Hz. Eyybun hanmnn nemli bir iin yerine getirilmesi konusunda eine
muhalefet etmesidir.38 Dier baz mfessirlere gre ise Hz. Eyybun hanm onun
sabrna zarar verecek bir davranta bulunmu ve ona yardmc olmak iin
bakalarndan yardm almt.39 Hz. Eyybun ei ile olan ihtilaf hakknda
kaynaklarmzda mevcut olan bilgiler, srail kaynaklarla rten rivayetlerden
ibarettir.40 Nitekim Kitb- Mukaddesteki Eyyb blmnde yle anlatlmaktadr:
Ve eytan Rabbin nnden kt ve Eyybu, ayann tabanndan tepesine kadar kt
banlarla vurdu. Ve Eyyb kendisine bir mlek paras ald ki, onunla kaznsn; ve kl iinde
oturmakta idi. Ve kars ona dedi: Sen hl m kemalini sk tutmaktasn? Allah'a lanet et de l.
ve Kadna dedi: Ahmak karlardan biri nasl sylerse sen yle sylyorsun. Nasl? Allah'tan
iyilik kabul edelim de ktlk kabul etmeyelim mi? Bu iin hepsinde Eyyb dudaklar ile su
etmedi.41

Hz. Eyybun hanmn dvmeye yemin etmesi onunla arasnda bir ihtilafn
olduunu gstermektedir. Bu ihtilafn neden kaynaklandn anlatan rivayetler
arasnda doru olan tespit etmeyi salayacak her hangi bir kstas mevcut deildir.
Zaten aratrmann konusu asndan buna ihtiya da yoktur. slm kaynaklardaki
bilgilerin Tevrt ile rtmesi ve Kur'nda bu konuda ayrntl bilgi verilmemesi
kanaatimize gre bu kssann nuzl evresinde bilindii anlamna gelmektedir.
Dolaysyla vahyin ilk muhataplar bu konu hakknda Hz. Peygambere soru
yneltmemilerdir. Bundan dalaydr ki, sonraki nesiller Eyyb peygamber ile ei
36

Hz. Eyyb'un hastalnn, insanlar kendisinden nefret ettirecek kadar ar ve tiksindirici olduu
yolundaki Yahudi meneli bilgileri bir peygamberin saygnl ve sosyal prestijiyle badatrmak
mmkr deildir. bk. Harman, mer Faruk, "Eyyb", DA, XVII, 17.

37

Rz, a.g.e., XXVI, 188.

38

Rz, a.g.e., XXVI, 188.

39

bn r, a.g.e., XXIII, 273.

40

bk. Harman, mer Faruk, "Eyyb", DA, XII, 16-17.

41

Eyyb 2/7-10.

126

arasnda yaanan ihtilaf renememitir. Ama rendikleri bir gerek vardr ki, o da,
bir peygamber olan Eyyb ile ei arasnda ihtilafn vki olmasdr.
(4) Firavunun Eiyle Olan htilaf
Firavun ve ei, Kur'nda bahsi geen iftlerdendir. Kur'n- Kermde Hz.
Musann doduu ve peygamberliini aklad dnemlerde oynad rol
bakmndan Firavundan olduka ok bahsedilmi, einden ise Hz. Musann
domasndan sonra Firavunun sarayna alnmasnda oynad rol ve onun getirdii
dini kabul etmesi anlatlrken sz edilmitir. Kur'n- Kermde onun ad gememekle
birlikte, kendisinden Firavunun hanm eklinde bahsedilmitir.42 Ancak en
muteber hadis kayna olan Buhrnin (. 256/870) Sahhinde geen bir hadiste Hz.
Peygamber tarafndan onun adnn siye olduu belirtilmitir.43
Hz. Musa kssas Kurn- Kerm'de ska tekrarland iin Firavundan da
olduka fazla bahsedilmitir. Bu arada Hz. Musann ocukluunu konu edinen
yetlerde siyeden de sz edilmitir. Bu safhada ondan bahseden yetleri u ekilde
zetlemek mmkndr: Henz Hz. Musa'nn daveti balamadan nce Firavunun
isriloullarna ynelik zulm balamt. Firavun, khinlerin uyars zerine
isriloullarnn erkek evlatlarn ldrtp kz evlatlarnn yaamasna izin
veriyordu.44 Hz. Musa'nn annesi Allah'tan ald ilh ilham ile olunu bu beladan
kurtarmak iin emzirdikten sonra bir sepete koyup Nil nehrine brakm, Firavun
ailesinden biri onu bulup sudan karmt.45 Firavunun hanmnn Hz. Musa iin "Bu
ocuk hem benim hem de senin iin nee kayna (olabilir), Onu ldrmeyin, belki bize
faydas dokunur; yahut onu evlat edinebiliriz."46 demesi, kocasnn onu ldrme
niyetinde olduunu gstermektedir. Buradan Firavun ile ei arasnda bir gr ayrl
olduu anlalmaktadr. yle ki; elerden her biri nehirden tutulan ocuu ldrme
ve ldrmeme konusunda farkl kanaate sahip olmu, Firavun, ocuun dier

42

el-Kasas 28/9; et-Tahrm 66/11.

43

Buhr, Enbiy, 32, 46; Mslim, Fadilus-Sahabe 70; Ahmed bn Hanbel, IV, 394, 409.

44

el-Bakara 2/49. yetin tefsiri hakknda bk. Nesef, a.g.e., I, 89. Ayrca bk. k, 1/16.

45

el-Kasas 28/7-9.

46

el-Kasas 28/9.

127

ocuklar gibi ldrlmesini isterken, ei ise meseleye farkl bir adan bakarak bu
konuda ondan farkl dnmtr. Bylece bir olayn farkl yorumlanmas sebebiyle
kar-koca olan Firavun ile siye arasnda bir ihtilaf ortaya kmtr. Sz konusu bu
ihtilaf, siyenin kocasn ikna edip ocuun yaamasna vesile olmasyla zme
kavumutur.
siyeden ikinci olarak iman ve kararllk konusunda mminlere rnek
verilirken bahsedilmitir: Allah, inananlara da Firavun'un karsn misal gsterdi. O:
Rabbim! Bana katnda, cennette bir ev yap; beni Firavun'dan ve onun (kt) iinden
koru ve beni zalimler topluluundan kurtar! demiti.47 Bu yetin bildirdiine gre Hz.
siye, Allah'a yalvarrken Firavundan ve onun kt iinden korunmay istemitir. Bir
baka ifade ile kocasndan ve onun kt iinden korunmak iin Allah'a yalvarmtr.
Bu ayn zamanda, ei ile arasnda Allah'tan korunmay isteyecek kadar bir ihtilafn
olduunu gstermektedir. Hz. siye ile einin ihtilafnn temelinde hangi nedenin
olduunu aratrld zaman, din farkll gerei ortaya kmaktadr. Firavun Hz.
Musa'nn davetini nlemek isterken hanm o davete gnl vermi ve mminlerden
olmutu.48 te bu durum elerin arasnn almasna sebebiyet vermitir.
Tefsir kitaplarnda anlatldna gre Hz. siye, Allah'a iman ettii iin
ellerinden ve ayaklarndan kazklara balanp gne altnda braklarak ikenceye
maruz braklmtr. Kendisine reva grlen ikence srasnda zerine byk bir kaya
paras atlaca srada, Rabbim! Benim iin yannda cennette bir ev yap, beni
Firavundan ve onun ktlklerinden kurtar, beni u zalimler topluluundan kurtar.49
diye dua etmi, bunun zerine kaya paras altnda ezilmeden nce Allah Tel
tarafndan ruhu kabzedilmitir.50 Anlatlanlar, yetin ruhu ile paralellik arz etmekte
47

et-Tahrm 66/10.

48

slm kaynaklarda siyenin iman ediiyle ilgili iki farkl rivayet vardr. Bir rivayete gre,
Firavunun kznn salarn tarayan bir kadn, Allah'a iman ettii ortaya knca frna atlarak
yaklmtr. Bu kadnn ruhunun melekler tarafndan semaya karldn gren siye de Allaha
iman edip Hz. Musann peygamberliini tasdik etmitir. Dier rivayete gre ise siye, Musa ile
sihirbazlar arasndaki mcadelede Musann galip geldiini duyunca; Musann ve Hrnun
Rabbine iman ettim. diyerek hak dini kabul etmitir (Zemaher, a.g.e., IV, 559). Ayrca bk.
Harman, mer Faruk, siye, DA, III, 487.

49

et-Tahrm 66/10.

50

Taber, Cmiul-beyn, XXVIII, 171; Zemaher, a.g.e., IV, 559; bn Kesr, Tefsr, VIII, 172.

128

olup Firavunun iman edenlere rev grd kt muamelelere benzemektedir.

Dolaysyla bu anlatlanlar, iman konusunda eler arasnda meydana gelen ihtilafn
ikence boyutuna varaca konusunda bir fikir vermektedir.
Hz. siye ile kocas arasnda meydana gelen ihtilaf, iki ekilde tezhr etmitir.
lki nehirden tuttuklar Hz. Musay ldrp ldrmeme konusundaki farkl
dnmenin bir eseri olarak; ikincisi ise inan ayrlnn aktif bir atmaya
dnmesi eklinde gereklemitir.
(5) Zeyd ile Zeyneb'in htilaf
Aile ii ihtilaflar nzl srecinde ashb- kirm arasnda da meydana gelmitir.
Bu ihtilaflardan Zeyd ile Zeyneb arasnda yaananlar, Kur'n vahyine yansmtr. Bu
iki sahb arasndaki ailev ihtilaf anlamak iin her ikisinin de toplum iindeki
konumunu iyi bilmek gerekmektedir.
Aslen Kelb kabilesine mensup olan Zeyd b. Hrise, Kurn- Kerm'de ismi
geen tek sahabidir.51 Annesi ile birlikte akraba ziyaretine giderken, haydutlar
tarafndan yolu kesilmi, daha sonra Mekke'ye getirilerek kle olarak satlmtr.
Hakm bn Hzm bn Huveylid, halas Hz. Hatice iin onu satn almt. O,
peygamberlikten yllar nce, Zeydi bir sevgi alameti olarak Hz. Muhammed'e (s.a.v)
hediye etmi, o da, kendisini zgrlne kavuturarak evlat edinip tm Kureye
bunu ilan etmiti.52
Zeyneb bint Cah ise, Hz. Peygamber'in halasnn kz idi. Nesep ve asalet
bakmndan kkl bir Kureyli aileden geliyordu. stelik gzellii ile maruf biriydi.53

51

el-Ahzb 33/37.

52

bn Sa'd, Eb Abdullah Muhammed bn Men ez-Zuhr (. 230/845), et-Tabaktul-kubr, I-X,

Dru Sdr, Beyrut ts., III, 40-42; bn Abdilberr, Eb mer Cemaluddin Ysuf bn Abdullah (.
463/1071), el-stb f marifetil-ashb (nr. Ali Muhammed Muavvd-dil Abdulmevcd), I-IV,
Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut 1995, II, 114-115; bnu'l-Esr, a.g.e., II, 238-239; bn Hacer, el-sbe,
III, 24-25.

53

bn Sa'd, a.g.e., VIII, 101; bnu'l-Esr, a.g.e., V, 294; bn Abdilberr, a.g.e., IV, 406-407; bn Hacer, elsbe, VIII, 92-93.

129

Cahiliye toplumunda zgrlne kavumu bir klenin hr domu bir

kadnla evlenmesi mmkn deildi. Bu gelenek, insanlar bulunduklar snflara gre
deerlendirme anlayndan ileri geliyordu. Hz. Peygamber bu gelenei deitirmek
istedii zaman azadl klesi Zeyd ile z halasnn kz Zeyneb bn Cah' evlendirmeye
karar verdi. Ancak Zeyneb'in rzasn almak pek de kolay olmad. Zira bu det
yznden hem Zeynep hem de ailesi ilk bata bu evlilie scak bakmamlard.54
Sonunda her iki taraf da Allah ve Rasulnn hkmne boyun eerek evlenmeye raz
oldular.
Zeyneb'in hem gzel olmas hem de asil bir aileye mensup olmas evliliin
zerine kabus gibi kmt. Kendisini, nceleri kle olan daha sonra Hz. Peygamber
tarafndan zgrle kavuturulan kocasndan stn gryordu. Bu dncesi Zeyd'e
kt davranmasna neden oldu. Bu yzden Zeyd, kendisini sevmediini aka belli
eden yeni eini birka defa boamann eiine gemi, fakat her seferinde tahamml
gstermeye ve ayrlmamaya Hz. Peygamber tarafndan ikna edilmiti. Ancak evliliin
yryemeyecei anlalnca karsn boamt.55
Zeyd ile Zeyneb arasndaki ihtilafa her ne kadar Hz. Peygamber'in ismet sfatyla
badamayacak sz ve davranlarnn neden olduunu belirten baz rivayetler tefsir
kitaplarnda yer bulsa da,56 bu tr haberlere itibar etmemek gerekmektedir. Kald ki,
bunlar sahih rivayetler de deildir.57 Bu yzden burada, bu tr haberlere yer vermeyip
sadece taraflar arasnda ihtilaf olgusu zerinde durulacaktr.
Hz. Peygamberin vesile olduu evliliin neden yrmediine bakldnda,
taraflarn ayn snfa mensup olmadklar grlmektedir. nk Hz. Zeyneb aradaki
snf farknn tesiri altndayd. stelik, gzelliinden veya asaletinden ileri gelen
gururu da vard. Bu tr nedenlerden dolay kocasna proplemler karmaya, onu ezen
ifadeler kullanmaya balad. Aralarndaki ihtilaf onlar boanmann eiine kadar

54

Taber, Cmiul-beyn, XXII, 11; Beav, a.g.e., IV, 467; bn Kesr, Tefsr, VI, 421-422; Muhammed
Ali Kutub, Kasas, el-Mektebetul-asryye, Sayda-Beyrut 1996, s. 297.

55

el-Ahzb 33/37.

56

Taber, Cmiul-beyn, XXII, 13; Nesefi, a.g.e., III, 443.

57

bn Kesr, Tefsr, VI, 424-425.

130

getirdi. Ancak Zeyd ile Zeynebin evlilikleri Hz. Peygamber'in tavsiyeleri

dorultusunda bir mddet daha devam etti, ama nihayetinde ayrlkla sonuland.
Kur'an- Kerm'e yansyan bu kssada, taraflar arasndaki snf farknn ve buna
bal olarak gururun ihtilafa yol at grlmektedir. Hz. Peygamber'in tavsiyeleriyle
alamayan ihtilaf, nihayet boanma ile zmlenmitir. Zeyneb'in gururu, Zeyd'den
boanmasnn ardndan Hz. Peygamber'le evlendikten sonra da, Allah Reslnn
dier elerine yansmtr. O, mminlerin dier annelerine kendi nikhnn yedi
gn stnde Allah tarafndan kyldn, onlarn nikhnn ise, velileri tarafndan
kyldn syleyerek stnlk taslamt.58 Bu durum gururun, her zaman ve koulda
insan ilikilerine zarar verdiini ve insanlar arasnda anlamazlklara neden olduunu
gstermektedir.
(6) Hz. Peygamber'in Eleriyle Olan htilaf
Hicretten sonra Medine'de slm toplumu hzla gelimeye balamt. Bir
yandan eitim ve tebli faaliyetleriyle Medine iinde kklerini salamlatrrken dier
yandan da civardaki mrik Araplardan ve Yahudilerden gelecek saldrlara kar
gvenlik tedbirleri alnyordu. Bu mnasebetle eitli seriye ve gazveler dzenlenmiti.
Bunlardan biri de, Kurayzaoullarna59 kar dzenlenen seferdi.60 Neticede
Mslmanlar onlarn topraklarn ve mallarn ele geirmilerdi. Bundan nce de
Nadiroullarnn topraklar fey olarak Hz. Peygambere kalmt.61 Kurayzaoullarna
kar dzenlenen seferden sonra Mslmanlarn elde ettii ganimetler, muhacirlerin
arasnda datlm, bylece slm toplumu bir lde madd refaha kavumutu.
Toplumun nemli bir ksmnn hayatna yansyan rahatlk ve kolaylk, Hz.
Peygamber'in evini etkilememiti. Hz. Peygamber her zaman olduu gibi, kendisi ve
ailesinin en sde hayat srdrmeleri iin gerekli olan asgar ihtiyatan fazlasna izin

58

Buhri, "Tevhd", 22; Tirmiz, Tefsr, 34; Nes, Nikh, 26; Ahmed bn Hanbel, III, 226.

59

Mednede bulunan byk Yahudi kabilesinden biri olan Kurayzaoullar, Nadr kabilesinden
Huyay bn Ahtabn kkrtmasyla Hz. Peygamber (s.a.v) ile olan szlemelerini bozmulard.
Bunun zerine Mslmanlar bizzat Hz. Peygamberin komutasnda hicretin V. ylnda onlara kar
bir askeri sefer dzenlemilerdi. Ayrntl bilgi iin bk. Umer, a.g.e., I, 311-317.

60

Nesef, a.g.e., III, 438; bn r, a.g.e., XXI, 314.

61

bn r, a.g.e., XXI, 314.

131

vermiyordu. Ancak deien artlar karsnda eleri, teki Mslman hanmlarn

yaad nisb rahatlktan pay almak istiyorlard. Bylece yaam standardn
ykseltmek konusunda Hz. Peygamber ile eleri arasnda bir ihtilaf ba gstermiti.
Bu gr ayrl, Hz. Peygamber'in hanmlarndan yaklak bir ay boyunca uzak
durmasna neden olmutu.62 Bu yzden Hz. Eb Bekir ve Hz. mer kzlarna "Siz
Rasulullah'n yannda olmayan eyleri mi istiyorsunuz?" diye kp onlar
azarlamlardr.63
Hz. Peygamber ile eleri arasndaki ziynet eyas ve fazla nafaka talebi zerine
kan bu ihtilaf, vahye u ekilde yansmtr: "Ey Peygamber! Elerine syle: Eer siz bu
dnya hayatn ve onun cazibesini istiyorsanz, gelin size istediinizi vereyim, sonra da
sizi uygun bir ekilde salaym. Yok eer Allah', elisini ve ahiret hayatn istiyorsanz
bilin ki, Allah, iinizden gzel iler yapanlar iin byk bir dl hazrlamtr."64
Bu yet-i kermeler nzil olunca Hz. Peygamber ilk olarak Hz. ieye bir
teklifte bulunacan, karar vermede acele davranmamasn ve karar verirken annebabasna danmasn bildirmi, daha sonra da bu yetleri okumutur. Bunun zerine
Hz. ie "Bu hususta aileme danacak bir ey gremiyorum." diyerek Allah',
peygamberini ve ahiret yurdunu tercih etmitir.65 Bylece peygamber elerinin,
kocalarnn madd gcn aan istekte bulunmalar sonucu kan ihtilaf, "tahyr"
yntemi ile son bulmutur.66
Hz. Peygamberin eleri ile olan ve Kur'na yansyan ihtilaf sadece bu deildir.
Bir de Kurn- Kerim'de onun elerini honut etmek iin Allah'n kendisine helal
62

Mslim, "Talak", 29.

63

Mslim, Talak, 29; Ayrca bk. Kurtub, a.g.e., XIII, 107.

64

el-Ahzb 33/28-29. Ahzb sresinin 50. yetinde Allah Tel Bundan sonra hibir kadn sana helal
deildir. buyurmutur. Bir ok mfessir tarafndan bu yasaklamann Hz. Peygamberin (s.a.v)
halen evli bulunduu kadnlara ilaveten baka herhangi bir kadnla evlenmesini kapsad
sylenmitir (bk. Zemaher, a.g.e., III, 536; Beydv, a.g.e., II, 250; Nesef, a.g.e., III, 451). Ahzb
sresinin 28 ve 29. yetlerinde ifade edilen tahyr ve sonras gelimeler, Hz. Peygamberin (s.a.v)
Hayberin fethinden sonra Safiye ile evlililiinin akabinde gereklemi olmas gerekir. Dolaysyla
bu yetlerin hicr VII. yldan nce inmi olma imkn yoktur.

65

Buhr, "Mezlim", 25; "Nikh", 83; Mslim, "Talk", 4; Tirmiz, "Tefsir", 34; Nes, "Nikh", 2.

66

htilaflarn zmlenmesinde tahyr yntemine aratrmann Drdnc Blmnde yer verilmitir.

bk. s. 85.

132

kld bir eyi yasakladndan bahsedilmitir. Hz. Peygamber'in neden byle

davrand konusunda farkl rivayetler mevcuttur.67 Bunlardan bir ksm sahih hadis
kitaplarnda yer alrken dier bir ksm ise, tefsir kitaplarnda nakledilmitir.68 Bu
rivayetlerin ortak zellii elerinin kskanlk yznden onu zmesidir. Eleri
kskanlktan dolay Hz. Peygamber'e kar birlemi ve onun srrn ifa etmilerdir.
Bu hususta anlatlan rivayetler Tahrm Sresinin ruhuyla paralellik arz
etmektedir. Sz konusu srede, Hz. Peygamber'in srrn ifa eden, onu zen
mminlerin anneleri uyarlm, tevbe etmeleri istenmi ve bir daha kocalarna kar
ibirliine gitmemeleri tavsiye edilmitir. Aksi takdirde Allahn, meleklerin,
Cebrl'in, salih mminlerin ona yardm edecei ve onlar boarsa kendilerinden
stn zelliklere sahip elerle onu dllendirecei bildirilerek uyarlmlardr.69
Kskanln neden olduu bu ihtilaf, mminlerin annelerinin piman olup tevbe
etmeleri ve Hz. Peygamberin de lsndan dnmesiyle son bulmutur.70
2) Baba-Oul htilaf
Kur'n- Kermde zaman zaman baba-oul ihtilaflarna temas edilmitir. Bu
ihtilaflarda dikkati eken husus, taraflardan birinin veya her ikisinin peygamber
olmasdr. Aratrma sonucu ulalan neticeye gre Kur'n- Kermde drt babann
evlatlar ile olan ihtilafna temas edilmitir.
a) Hz. Nh ile Olunun htilaf
Hz. Nh, Allah tarafndan peygamber olarak gnderildikten sonra kavmi
arasnda ilh bildirimleri teblie balam, 950 yl gibi uzun bir sre kavmine ilah
mesaj tebli etmesine ramen kendisine ok az sayda kii iman etmiti.71 Hz. Nhun
peygamberlik vazifesini yapmaya balamas ile birlikte, iinde bulunduu toplum, fiil

67

Buhr, "Talk", 8, Eymn ven-nzr, 25; Nes, Talak, 17, Iratun-Nis, 4; Ahmed bn
Hanbel, VI, 221.

68

Derveze, Tefsr, VIII, 533.

69

et-Tahrm 66/2-5.

70

Tirmiz, "Talk", 21.

71

el-Ankebt 29/14; Hd 11/40. Hz. Nhun uzun mrl oluu ile ilgili eitli izhlar iin bk.
Neccr, a.g.e., s. 48; Hasan Abbs, el-Fadl, Kasasul-Kur'nil-Kerm, Drul-furkn, Ammn 2000,
s. 206.

133

ve szl olarak ona muhalefet etmeye balamt.72 Kavminin ona; Ey Nh! Bizimle
tarttn, stelik bu tartmay ok uzattn. Eer dorulardan isen, kendisiyle bizi tehdit
ettiini (azab) bize getir!73 demesi, Hz. Nh ile iinde yaad toplumun ihtilafa
dtklerini ve bu yzden tarttklarn gayet net biimde yanstmaktadr.
Hz. Nha yalnzca toplumun ileri gelenleri deil, kendi aile fertleri de
muhalefet ediyordu. Kur'n- Kermde anlatldna gre ona muhalefet eden aile
fertlerinden biri de olu idi.74 Yine de Hz. Nh, Tfan balaynca onu bir baba
efkatiyle75 gemisine binmeye davet etmiti. Ama o, babasyla arasnda olan inan

72

bn Kesr, Ksas, s. 71.

73

Hd 11/32.

74

Tfan esnasnda Hz. Nhun, kendisine nispet ederek birine /Evladm eklinde hitap etmesi,

Allah'a yakarrken de

/ Ey Rabbim! phesiz olum da ailemdendir. demesi, o

kiinin gerekten onun olu olduunu gsterir. Bizim de tercihimiz bu dorultudadr. nk

yetlerdeki ifadeler gayet aktr. Bu lafzlar hakk manalarnn yerine mecz manalara
hamletmek, bir zarurete binaen olabilir. Burada ise Rznin de belirttii gibi herhangi bir zaruret
yoktur. smet sfatna sahip bir peygamberin olunun kafir olamayacan belirterek, bu ocuun
Hz. Nha ait olmadn sylemek pek tutarl delidir. Zira Kurn ifadeyle sabittir ki, Hz.
brahimin babas kafir idi (bk. Rz, a.g.e., XVII, 184; Neccr, a.g.e, s. 38; Hasan Abbs, Kasas, 187).
Dolaysyla bu ocuun Hz. Nhun z olu olmasnda her hangi bir engel yoktur. Bu olun Hz.
Nha ait olmadn syleyenler ise ikiye ayrlmtr:
a) Bu oul, Hz. Nhun vey oludur. Bu gr Muhammed bn Ali el-Bkr ile Hasan- Basrye
nispet edilmitir. Hatta Hz. Alinin bu yeti eklinde okuduu nakledilmitir.
b) Hz. Nhun hanm kendisine ihanet etmitir. Bu gr ise peygamberlerin konumundan
tr irkin bulunmutur (bk. Rz, a.g.e., XVII, 185; Neccr, a.g.e, s. 38; Hasan Abbs, a.g.e, s.
187-188).

Neccr da bizim tercih ettiimiz gre meyleden limlerdendir. Ancak o, bu ocuun zina sonucu
doduu grn de uzak grmemitir. Neccrn zinay kfrden daha hafif grerek bu
grnde olabileceini ifade etmesi slm dnyasnda tartmalara yol am, 1933 ylnda Ezher
limleri tarafndan oluan bir komisyonun da nemli konularndan biri olmutur. Komisyon
Neccrn ihtimaller iinde grd bu gr reddederek Rznin grne meyletmitir. (bk.
Neccr, a.g.e, s. 38-40; Hasan Abbs, a.g.e, s. 186.)
75

Hz. Nh, Rabbim! dedi, yeryznde kfirlerden hi kimseyi brakma! (Nh 71/26) eklinde beddu
etmiti. Buna ramen Evladm, gel sen de bizimle gemiye bin de kfirlerle beraber kalma! eklinde
oluna seslenmiti. Bunun nedeni hakknda birka gr ileri srlmtr:
a) Hz. Nhun olu babasna kar mnafklk ediyordu. Bu yzden babas onun mmin
olduunu dnyordu. te bundan dolay onu gemiye binmeye davet etmitir.
b) Babas onun kafir olduunu biliyordu. Ancak boulacan anlaynca iman etmeyi kabul
edeceini dnd iin onu gemiye binmeye davet etmitir.

134

ihtilaf yznden gemiye binmek yerine yksek bir daa snmay tercih etmi,
neticede Tfanda helak olanlardan olmutu.
Hz. Nhun oluna hitaben Evladm, gel sen de bizimle gemiye bin de kfirlerle
beraber kalma!76 sz; olunun da ona kar Beni sudan koruyacak bir daa
snacam77 eklinde cevap vermesi baba ile oul arasnda bir ihtilafn olduunu
gstermektedir.
Buradan hareketle u neticeye ulamak mmkndr: Dnce ve inan
safhasnda balayan ihtilaf, baba-oul arasna bile girmektedir. Birbirine muhalif olan
baba-oul bazen bir araya gelememektedir. Nitekim, Nh Peygamberin kssasnda da
grld gibi taraflardan birinin kbeti helak da olsa ihtilaf halindeki baba-oul bir
araya gelememektedir. Yine bu kssadan karabilecek sonulardan biri de inanl bir
babann inansz bir evlad olabilecei, bu yzden aralarnda ihtilafn yaanacadr.
b) Hz. brahim ile Babasnn htilaf
Hz. brahim, hem Yahudilerin hem Hristiyanlarn hem de Mslmanlarn
kabul ettii bir peygamberdir.78 Bundan dolaydr ki, dinin kaynaklarnda onun
hakknda malumatlar bulmak mmkndr. Bilhassa Yahudi ve slm kaynaklarnda
Hz. brahim hakknda tevhid inancn yerletirmek zere gsterdii faaliyetler
merkeze alnarak bilgi verilmitir.79

c)

Baba efkati bu ekilde oluna hitap etmesine neden olmutur (bk. Rz, a.g.e., XVII, 185;
Hasan Abbs, a.g.e, s. 187).

Kanaatimize gre ilk gr, delilsizdir. nk Hz. Nhun olunun mnafk olduunu gsteren bir
delil yoktur. kinci gr ise yes annda imann kabul edilmeyecei temel ilkesi ile elimektedir.
Babalk duygusunun byle bir davette etkili olmas normaldir. Zaten oluna eklinde hitap

etmesi de bunu gsterir.

76

Hd 11/42.

77

Hd 11/43.

78

Red Rz, a.g.e., VII, 445; Harman, mer Faruk, "brhim", DA, XXI, 266-267.

79

Harman, mer Faruk, "brhim", DA, XXI, 266-267.

135

Hz. brahim Peygamber olarak seilip kavmine gnderildii vakit, teblie ilk
nce yakn evresinden balamt. Bu erevede babasn80 hak dine davet etti.81 Fakat
babas ona; Ey brahim! Sen benim tanrlarmdan yz m eviriyorsun? Eer
vazgemezsen, andolsun seni talarm! Uzun bir zaman benden uzak dur! 82 diyerek
tehdit edip azarlayarak yanndan kovmutu. nk oul, babasndan farkl bir inanc
benimsemi ve babasn da kendi inancn benimsemeye davet etmiti. Bu durum,
baba ile oul arasnda inan farkll yznden ihtilafn kmasna neden olmutu.
Hz. brahim, peygamber olduktan sonra babasnn putlara tapmasn doru
bulmam83 ona iinde bulunduu durumun irkinliini gstermi, kesin deliller ile
sahip olduu inan sistemini ykm ve gnlne hitap eden ifadelerle ona nasihat
etmiti.84 Zira Hz. brahim, babasn putperestlikten vazgeirip hakka yneltmeyi
istiyor, babas ise onun tevhid arsna ramen putperestliini srdrmekte kararl
grnyordu. Bu yzden onun babacm ifadesine yavrucuum eklinde karlk
vermek yerine dorudan ismini syleyerek hitap etmesi, onun kzgnln ve kat
inadn ortaya koyuyordu.85 nk bir anda alt inan sistemini ve ibadet tarzn
brakarak oluna tbi olmak istemiyordu. Hz. brahim ise, babasna tevhit hakikatini
80

Hz. brahimin babasnn ad ve adnn menei konusunda hem mfessirler hem de dier slm
limleri farkl grler ileri srmlerdir. Kanaatimize gre bunda etkili olan temel faktr, Hz.
brahimin babasnn isminin Tevrtta Trah eklinde gemesi (Tekvin 11/32; Yeu 24/2) ile buna
bal olarak isriliyttan beslenen mfessirlerin ve dil tarihilerinin ayn ismi tekrarlamalar
olmutur. Daha sonra bu kelime hakknda nakledilen farkl rivayetler de farkl grlerin mesnedi
haline gelmitir. Msterikler de bu farkll Kur'na saldrmak iin bir frsat bilmilerdir (bk.
Neccr, a.g.e, s. 70-72).

Bu konu balbana bir aratrma konusudur. Burada mevcut ihtilafa temas etmemizin nedeni,
aratrmamzda ismini zikretmeden Hz. brahimin babasndan sz etmemizdir. ster zer onun
babasnn ad olsun, ister sfat konumuz asndan nem arzetmez. Daha kapsaml bir ifade ile
zer kelimesinin Arapa veya branice olmas, Hz. brahimin babasnn ismi veya lakab olmas,
yetlerden ulatmz sonucu deitirmez.
zerin Hz. brahimin babasnn ad olup olmad ile ilgili ayrntl bilgi iin u kaynaklara
baklabilir: Rz, a.g.e., XIII, 29-34; Red Rz, a.g.e., VII, 444; Neccr, a.g.e, s. 70-74; bn r,
a.g.e., 7/31-315; Muhammed Esed, a.g.e., I, 241; Heyet, Kurn Yolu, II, 340-341.
81

Meryem 19/42-46.

82

Meryem 19/46.

83

el-En'm 6/74.

84

Zemaher, a.g.e., III, 19.

85

bk. Zemaher, a.g.e., III, 19; Rz, a.g.e., XXI, 194; Beydv, a.g.e., II, 33.

136

anlatrken bir yandan her defasnda "babacm"86 diye sze balayarak onun gnlne;
dier yandan da birbiri ardna mantkl deliller sralayarak aklna hitap ediyordu.
Bylelikle babasyla arasnda mevcut olan inan ihtilafn ortadan kaldrmay
hedefliyordu. Bu kssada imann gzelletirdii bir kalbe sahip kimse ile kfrn
irkinletirdii

bir

kalbe

sahip

kimsenin

durumu,

ihtilaf

ve

mcadelesi

anlatmaktadr.87
Hz. brahim ile babasnn ihtilaf Kitap'ta brahim'i an.88 ifadesi ile balayan
Kur'n pasajnda anlatlmtr. Mevdd, bu ifadeden yola karak yle demitir:
Burada konumann yn Mekkeli kafirlere evriliyor. O Mekkeli kafirler ki, oullar,
kardeleri, dier yakn akrabalar ve arkadalarn Allah'a inanmak ve itaat etmek suu yznden
yurtlarn terk etmeye mecbur etmilerdi. Ayn ekilde Hz. brahimi babas, kardeleri ve dier
yaknlar yurt ve ailesini terk etmeye mecbur brakmlard. Bundan dolaydr ki, burada,
Kureylilerin en byklerinden biri saydklar ve soyundan geldikleriyle iftihar ettikleri Hz.
brahimin hikayesinin dile getirilmesi daha uygun grlmtr.89

Bu ifadelerden de anlalaca zere Mevdd, tarih ile Muhammed vahiy sreci

arasnda bir irtibat kurmaktadr. Kanaatimize gre onun bu ekilde kurduu irtibat,
son derece isabetlidir. Mevddnin at yoldan ilerleyerek ve biraz da konunun
dairesini genileterek, baba ile oul arasnda meydana gelen ihtilafn taraflardan
birinin dierini tehdit ve srgn etme boyutuna ulaacan, bunun da eitli
corafyalarda ve zamanlarda tekerrr edeceini belirtmek mmkndr. Ayrca tevhid
inancn insanlara anlatanlar iin Hz. brahim ve babasnn ihtilafnn anlatlmasnda
bir teselli vardr. Bu teselliden ilk nasibini alanlar ise, bata Hz. Muhammed (s.a.v)
olmak zere vahyin ilk muhataplar olmutur.90 Hangi corafya ve hangi dnem
olursa olsun, inan veya dindarlk konusunda ailelerinin basksna maruz kalan
herkesin de bu kssadan alaca dersler vardr.

86

Meryem 19/42-45.

87

Seyyid Kutub, a.g.e., IV, 2311-2312.

88

Meryem 19/41.

89

Mevdd, a.g.e., II, 1437-1438. Benzer ifadeler iin bk. Heyet, Kurn Yolu, II, 514-515.

90

Rz, a.g.e., XXI, 194; bn r, a.g.e., XVI, 111.

137

Bir nceki balk altnda anlattmz ihtilafta, baba hakl oul haksz iken,
buradaki ihtilafta ise, oul hakl baba hakszdr. nk ilk meselede vahiyle
desteklenen baba iken, burada ouldur.
c) Hz. Yakb ile Oullarnn htilaf
Kaynaklarn bildirdiine gre Hz. Yakb'un, anneleri farkl olmak zere on iki91
veya on 92 olu vard. Oullar iinde Ysuf ile tefsir kitaplarnda ismi Bnyamin
olarak zikredilen kardei bir anneden; dierleri ise baka annedendi.93 Hz. Ysuf,
ryasnda on bir yldz, gnei ve ay kendisine secde ederken grmt.94 Bunu
babasna anlatca Hz. Yakb, olunun dnya ve hirette yksek mertebelere
ulaacan, kendisinin ve dier ocuklarnn ona tbi olacan anlam, ryasndan
hi kimseye bahsetmemesi iin onu tembihlemiti. Zira kskanlk yznden
kardelerinin ona zarar vermesinden endie ediyordu.95
Hz. Yakb'un insann elinde olmayan ve kalb bir mesele olan sevgi konusunda
gnl, oullar iinde Ysuf'a ve kardeine meyletmiti.96 Gelecekte peygamberlikle
grevlendirilecek olan Hz. Ysuf, drstlk ve stn karakteri sebebiyle babasnn
dikkatini ekmi ve sevgisini kazanmt. Bnyamin de peygamber olmamakla birlikte
en kk ocuu olmas ve stn bir ahsiyete sahip bulunmas gibi sebeplerden
dolay babasnn sevgisine mazhar olmutu.97 Hz. Yakbun bu en kk iki oluna98
kar farkl bir sevgi gstermesi, dier oullarnn haset duygularn iyice kamlamt.
Zira onlar, yaa daha byk, daha gl, babalarna daha fazla yardm eden,

91

Beydv, a.g.e., I, 477; bn Kesr, Ksas, s. 242; Red Rz, a.g.e., XII, 215; Neccr, a.g.e, s. 120; Seyyid
Ahmed Cd Mevl Bik, Muhammed Ebul-Fadl brahim, Ali Muhammed el-Becv, es-Seyyid
hhte, Ksasul-Kurn, Dru-arkl-Arab, Beyrut ts., s. 61.

92

Taber, Cmiul-beyn, XXII, 154-155; Zemaher, a.g.e., II, 428.

93

Beydv, a.g.e., I, 477; Nesef, a.g.e., II, 305; Red Rz, a.g.e., XXII, 215.

94

Ysuf 12/4.

95

bk. Taber, Cmiul-beyn, XXII, 152; bn Kesr, Ksas, s. 243; Red Rz, a.g.e., XII, 210.

96

Ysuf 12/8. bk. Rz, a.g.e., XVIII, 75.

97

Heyet, Kurn Yolu, II, 208. mam Mturd bizim yukarda birletirerek verdiimiz nedenleri, Hz.
Yakbun bu iki oluna kar daha fazla sevgi duymasnn nedeni hakknda ihtimal olarak
saymtr (Mturd, a.g.e., II, 568).

98

Mturd, a.g.e., II, 568; Red Rz, a.g.e., XII, 215.

138

ktlkleri bertaraf edip iyi eyleri yapma gcne sahip olduklar iin babalarnn bu
sevgisine Ysuf ve kardeinden daha layk olduklarn dnyorlar99 ve Ysufu
kskanyorlard. te bu kskanlk, oullarn babalar ile potansiyel bir atma iine
girmelerine neden olmutu. Bu atmann bir sonucu olarak babalar iin phesiz
ki babamz apak bir yanllk iindedir.100 demilerdi.
Hz. Ysufun kardeleri, iine dtkleri kskanlk yznden onu bertaraf edip
veya bulunduklar yerden uzaklatrp babalarnn sevgi ve tevecchn tek balarna
kazanmay dnmeye balamlard.101 Bu dncelerini pratie yanstmak istedikleri
anda, babalaryla aralarnda gzlemlenebilir bir ihtilaf kmt. Onlar, Hz. Ysuf'u
babasndan uzaklatrmak isterken; Hz. Yakb onu gznn nnden ayrmak
istemiyordu. Oullarna onun bana bir felaket gelmesinden endie ettiini
syleyerek onlarn hep beraber kra kp oynama tekliflerine mantk gerekelerle
kar kyordu. Ancak bir gn oullar, kendilerinin gl kuvvetli bir grup olduunu
ve onu koruyacaklarn belirterek Hz. Yakbu ikna edip kardelerini alarak kra
gitmilerdi.102 Bylece Hz. Ysufun kra gidip gitmemesi meselesinde babalaryla
aralarnda kan ihtilaf zme kavuturmulard.
Hz. Yakb ile oullarnn ihtilaf, inan farkllndan kaynaklanan bir ihtilaf
deildi. Aksine kskanlk ve ekememezlik yznden oullarn iine dt
durumdan kaynaklanan bir ihtilaft.
d) Hz. Dvd ile Hz. Sleyman'n htilaf
Bir baba ile olu arasnda pek ok hususta farkl dncelerin olmas normaldir.
Baba ile olun peygamber olmas bu hakikati deitirmemektedir. Nitekim
peygamber olmalarna ramen Hz. Dvd ile Hz. Sleyman arasnda bir ihtilaf
meydana gelmitir. Kurn- Kerm'de sz konusu bu ihtilaftan u ekilde
bahsedilmitir. Davud ve Sleyman' da (an). Bir zaman, bir ekin konusunda hkm
veriyorlard: bir gurup insann koyun srs, geceleyin babo bir vaziyette bu ekinin
99

Yusuf 12/8. Ayrca bk. Rz, a.g.e., XVIII, 75; Red Rz, a.g.e., XII, 215.

100

Yusuf 12/8.

101

Yusuf 12/9.

102

Ysuf 12/11-14.

139

iine dalp ziyan vermiti. Biz onlarn hkmn grp bilmekte idik. Bylece bunu (bu
fetvay) Sleyman'a biz anlatmtk. Biz, onlarn her birine hkm (hkmdarlk,
peygamberlik) ve ilim verdik.103
yetten anlaldna gre sz konusu ihtilaf, bir yarglama srecinde
yaanmtr. Bu yarglamann ayrnts hakknda ne Kurn- Kerm'de ne de sahih
hadislerde bir bilgi vardr. Bununla birlikte pek ok Sahab ve Tbin, birka nemsiz
ayrnt dnda, bu yarglama olaynn z hakknda tam bir fikir birlii iindedir.104
Sz konusu olay u ekilde zetlemek mmkndr:
Bir koyun srs geceleyin yolunu ararak komu tarlaya girmi ve tarladaki
mahsule zarar vermiti. Bu olay dava haline dnm ve bir hkme balanmas iin
Hz. Dvd'a gtrlmt. Hz. Dvd olayn koyun sahibinin ihmalinden
kaynaklandn dnerek, deeri, aa yukar zarara urayan mahsuln deerine
denk olan srnn, olduu gibi tarla sahibine tazminat olarak verilmesine
hkmetmiti. Ancak Hz. Dvd'un olu Hz. Sleyman bu cezay fazla ar bulmutu.
nk davalnn var you bu koyun srsnden ibaret idi, oysa verilen zarar geici
mahiyette olup, yalnzca bir yllk rnn, bir yllk gelirin ziyanyla alakal idi. Bu
sebeple Hz. Sleyman, babasna hkmn deitirilmesi gerektiini ve koyun
srsnn sadece bir yllk intifa hakknn (st, yn, o yl doan kuzular vs.) tarla
sahibine verilmesinin; koyun sahibininse, eski haline getirinceye kadar tarlay slah ve
onarmla sorumlu tutulmasnn uygun olacan sylemiti. Ancak bu yolla hem
davacnn urad kayp btnyle giderilmi, hem de daval madur edilmemi
olacakt.105
Hz. Dvd, olunun ortaya koyduu zmn kendisininkinden daha dil
olduunu grerek davay bu ynde karara balam, fakat, Hz. Dvd'un kendisi de,

103

el-Enbiy 21/78-79.

104

Rz, a.g.e., XXII, 169.

105

Abdurrezzk bn Hemmm (. 211/826), Tefsrul-Kurn (nr. Mustafa Mslim Muhammed), IIV, Mektebetur-Rd, Birinci Bask, Riyad 1989, II, 25-26; Taber, Cmiul-beyn, XVII, 51-43; bn
Eb Htim, a.g.e., VIII, 2457; Semrkand, a.g.e., II, 373; Vhd, el-Vast, III, 245-246; Rz, a.g.e.,
XXII, 169; bn Kesr, Tefsr, V, 355; bn Kesr, Ksas, s. 543.

140

en az olu Sleyman kadar derin bir adlet duygusuyla hareket ettii iindir ki, onlar
hakknda Allah Tel, Kurn'n deyiiyle "tank" olmutur.106
Bu rnekte baba ile oul arasnda, meseleye farkl yaklam ve anlay farkndan
kaynaklanan ihtilafn meydana geldii grlmektedir. Ayn zamanda bu, iki hkim
arasndaki ihtilafa da rnek tekil etmektedir. Hkimlerin meseleyi farkl alglamalar,
kendilerini farkl hkm vermeye gtrmektedir. Nitekim bu kssada da byle bir
durum sz konusudur. Ayrca Hz. Sleyman'n sonradan yarglamaya karmas bir
nev temyiz niteliindedir. Buradan, bir davaya birka hkimin birden bakaca
sonucuna ulamak mmkn olduu gibi temyiz hakknn caiz olduu, nceden
verilmi bir hkmn sonradan deitirilebilecei sonucuna da varmak mmkndr.
Bu olayda da grld gibi farkl yaklamlar farkl sonular dourmaktadr.
Bazen ortaya kan farkl sonularn hepsi dil ve doru olabilmektedir. Ancak
ilerinden biri, dierlerine gre daha hakkniyetli ve pratie daha uygundur. Bylesi
durumlarda gr ayrl, en uygun dorunun uygulanmasyla son bulmaktadr.
3- Kardeler Aras htilaf
htilaf olgusu, eler ve babalarla oullar arasnda grld gibi kardeler
arasnda da grlmektedir. Kur'n- Kerme bakldnda eitli mnasebetlerle hem
z kardeler, hem de vey kardeler arasnda meydana gelen ihtilaflarn vahye konu
olduu anlalmaktadr. Kur'nda kardeler arasnda tarih boyunca yaanan ihtilaflar,
btn ynleriyle anlatlmamtr. Bir baka ifade ile Allah Tel son ilh kitapta
kardeler arasnda grlen bir takm ihtilaflardan Kur'nn temel gayesine uygun
biimde bahsetmitir. Bundan dolay bu konuda ayrntl bilgiye rastlamak mmkn
deildir. Aratrmann bu safhasnda Kur'na yansyan kardeler aras ihtilaf tefsr
kaynaklarndaki tamamlayc bilgilerle birlikte sunmak hedeflenmitir.
a) Hz. dem'in ocuklar Arasnda Meydana Gelen htilaf
Kur'n- Kerm'de Adem'in iki olundan bahsedilmektedir.107 Ancak, onlarn
insanlarn atas ve ayn zamanda ilk peygamber olan Hz. dem'in ocuklar m yoksa

106

Muhammed Esed, a.g.e., II, 659.

107

el-Mide 5/27-32.

141

isriloullarndan iki kii mi olduu hakknda ihtilaf vardr. ounlua gre Mide
Sresinde bahsi geen bu iki karde, Hz. dem'in oullardr. Hasan- Basr ve
Dahhk'a nispet edilen rivayetlere gre ise bunlar, isriloullarndan iki kiidir.108
Sz konusu kssa, insanolunun lmle ilk karlamasn ve aresizliini
anlatmaktadr. Derken, Allah, ona, yeri eiyerek kardeinin cesedini nasl gmeceini
gsteren bir karga gnderdi. ldren karde Yazklar olsun bana. u karga kadar olup
da kardeimin cesedini gmmekten aciz miyim? dedi.109 yeti bu tabloyu gayet net
izmektedir. srailoullarnn tarihlerinin her hangi bir dneminde lnn nasl
gmleceini bilmemek muhaldir. Ayrca Hz. Peygamber'in, "Haksz yere kylan her
cann vebali kadar Hz. dem'in ilk olu da sorumludur. nk o, ilk defa adam
ldrmeyi balatan kiidir."110 hadisi, ilk defa ldrme fiilini Hz. dem'in
ocuklarndan birinin ilediini aka belirtmektedir. Bu durumda cumhurun
grn isabetli olduu anlalmaktadr.
yette bahsi geen iki oulun Hz. demin ocuklar olduu esasna
dayanlarak, insanlk tarihinin en eski ailesinde kardelerin ihtilaf ettii sonucuna
ulamak mmkndr. Kurban kabul edilmeyen kardein kurban kabul edilen
kardee Andolsun seni ldreceim.111 demesi iki karde arasndaki ihtilafn,
taraflardan birinin dierini ortadan kaldrma dncesini aklna getirecei kadar
derin olduunu aka gstermektedir. Ancak gerek Kurn- Kerm'de gerekse sahih

108

Taber, Cmiul-beyn, VI, 186-189; Mturd, a.g.e., II, 29; Rz, a.g.e., XI, 161; Red Rz, a.g.e.,
VI, 282; Ate, a.g.e., II, 770. Bu kssann gereklii konusunda mer Faruk Harman unlar
sylemitir:
Kitb- Mukaddeste ve Kur'n- Kermde yer alan bu kssaya benzer baz unsurlarn eski
medeniyetlerin mitolojilerinde de bulunmas, bu kssada anlatlanlarn efsanev olaylar ve kiiler
olduunu gstermez. Ayn hadisenin uzun trih seyir ierisinde eitli evre ve kltrlerde farkllk
kazanmas tabidir ve bu deiik varyantlarn temelde mevcut bir tarihi hadiseye bal olduunu
gsterir ki ilh dinlere gre insanln balangc, sz konusu kssa kahramanlarnn da atas olan
dem ve Havvdr. Kssann Tevrttaki ekli Kur'na gre ok ayrntldr ve muhtemelen kutsal
kitap yazar ulap derleyebildii eitli rivayetleri ve farkl unsurlar hikayeye katmtr. Harman,
mer Faruk, Hbil ve Kbil DA, XIV, 376-378.

109

el-Mide 5/31.

110

Buhr, "Ceniz", 33, "Enbiy", 1, "Diyt", 2, "'tism", 15; Mslim, "Kasme", 27; Tirmiz, "Ilm", 14;
Nes, "Tahrm", 1; bn Mce, "Diyt", 1; Ahmed bn Hanbel, I, 383, 430, 433.

111

el-Mide 5/27.

142

hadis kaynaklarnda Hz. dem'in oullarnn neden ihtilaf ettikleri hakknda bilgi
verilmemektedir. Tarih ve tefsir kitaplarnda yer alan bu konudaki rivayetler
genellikle Yahudi ve Hristiyan menelidir.112 Bu yzden tefsir kitaplarnda anlatlan
kssalardan sarf- nazar ederek insanlar aras ihtilaf olgusunun ilk rnei zerinde
durulacaktr.
yetlerden edinilen izlenime gre insan trnn bu ilk ailesi iinde meydana
gelen ve Kur'na yansyan bu ihtilafn nedeni kskanlktr. Bu yetlerin sre iindeki
konumu da bizim bu kanaatimizi desteklemektedir. yle ki; Allah Tel bu kssay
ehli kitaptan zellikle de zorbalarla savamayp Rablerine isyan eden, yeryznde
bozgunculuk yapan, ahde riayet etmeyen Yahudilerden bahseden yetlerden sonra
indirmitir. Bylece, Yahudilerin Hz. Peygamber'e iman etmeyip dmanlk
beslemelerinin nedeni olarak insanlarda kkleri derinlerde bulunan ve insan trnn
ilk rneklerinde grlen hased olduuna iaret edilmitir.113
Bu kssayla aralarnda kan ihtilaf yznden insanlarn bazen, ldrmeye
varacak ekilde birbirlerine zulmetmesinin ok eski bir olgu olduu anlatlmtr.
nsan trnn ilk evresinde bir peygamber ocanda bile taraflar arasnda meydana
gelen ihtilaf, bir kardein dierini ldrmesiyle sonulanmtr.
b) Hz. Musa ile Hz. Hrn Arasndaki htilaf
Hz. Musa isriloullar iinden seilip gnderilmi bir peygamberdi. Allah Tel
onu ly aan Fravun'a gitmesini istedii zaman Hz. Musa, Rabbinden kardei
Hrn'u kendisine yardmc klmasn, ayn grevde ona da pay vermesini ve onunla
gcn pekitirmesini dilemiti.114 Duas Allah katnda kabul gren Hz. Musa, kardei
Hz. Hrn ile birlikte peygamberlik grevinin gereini yapmaya balamt. Ne var ki,
iki kardein ilikileri dima uyum iinde ve przsz bir ekilde devam etmemitir.

112

Harman, mer Faruk, "Hbil ve Kbil", DA, XIV, 377. Hz. demin ocuklar arasndaki ihtilaf
Tevrtta da anlatlr. slm kaynaklarda Hbil ve Kbil olarak isimleri zikredilen Hz. demin
ocuklarndan Tevrtta Hbil ve Kain olarak sz edilir. bk. Tekvin 4/1-16.

113

Red Rz, a.g.e., VI, 281. yetin kendinden nceki yetlerle irtibat konusunda bu yoruma benzer
ve daha baka aklamalar iin bk. Rz, a.g.e., XI, 160.

114

Th 20/24-37.

143

Kur'n- Kermde anlatldna gre peygamber olan bu iki karde arasnda ihtilaf
kmtr. Sz konusu ihtilaf u ekilde zetlemek mmkndr:
Hz. Musa Tur dana Rabbi ile grmeye gittii zaman, kardei Hrn'u yerine
vekil olarak brakmt.115 Ancak bu zaman zarfnda isriloullar tevhid inancndan
sapmaya balamt. Smiri adnda biri, Msr'n yerlilerinden dn aldklar ziynet
eyalarndan buza eklinde bir heykel yapmt.116 Heykelden bir brt duyulunca
isriloullar onu ilah zannedip birbirlerine "te, sizin ve Musa'nn ilh bu. Ama o
bunu unuttu" dediler.117 Bylece Hz. Musann kendilerine anlatt tevhid inancndan
uzaklatlar.
Hz. Hrn'un putperestlerle birlikte hareket ettiini iddia eden Tevrt'n118
aksine Kur'n, onun tevhid inancndan vazgemedii gereini anlatmaktadr.
Kur'nn verdii bilgilere gre Hz. Hrn, grd sapma karsnda szl olarak
isriloullarn uyarp onlar, iine dtkleri bu sapknlktan kurtularak kendisine
itaat etmeye armt. Ancak kavmi onu zayf bulduundan szn dinlememi ve
Hz. Musa dnnceye kadar buzaya tapmaya devam edeceklerini bildirmilerdi.119
Hz. Musa Tur dandan dnd zaman, kavmini buzaya tapar halde
bulmutu. O srada elinde Tevrt'n yazl bulunduu levhalar vard. Grd durum
karsnda ok sinirlenen Hz. Musa elindeki levhalar kaldrp atmt.120 Daha sonra
onlara ynelmi ve herkesi azarlamt. Sonra kardei Hrn'a; "Ey Hrn! Bunlarn
yoldan ktn grdn halde, seni tutan neydi. (Neydi, onlar terk edip) beni

115

el-A'rf 7/142-143.

116

Th 20/85-87.

117

Th 20/88.

118

"Ve dadan inmek iin Musa'nn geciktiini kavim grnce, kavim Hrn'un yanna topland, ve
ona dediler: Kalk, bizim iin ilah yap, nmzden gitsinler; nk Musa'ya, bizi Msr'dan karan
bu adama, ne oldu bilmiyoruz. Ve Hrn onlara dedi: Karlarnzn, oullarnzn ve kzlarnzn
kulaklarndaki altn kpeleri krp karn, ve onlar bana getirin. Ve btn kavim kendi
kulaklarndaki altn kpeleri krp kardlar, ve onlar Hrn'a getirdiler. Ve onu ellerinden ald, ve
oymac alet ile ona biim verdi, ve onu dkme bir buza yapt ve dediler: Ey srail, seni Msr
diyarndan karan ilahlarn bunlardr." k, 32/1-5; Muhammed Esed, a.g.e., I, 302.

119

Th 20/90-91.

120

el-A'rf 7/150.

144

izlemekten (seni) alkoyan."121 diye kmt. Bu olay, ikisi de peygamber olan

kardeler arasndaki ihtilaf gzler nne sermektedir.
Olay dikkatlice incelendii vakit, Hz. Musa ile kardei Hrn arasnda z
bakmndan bir ihtilaf olmadn anlalmaktadr. Hz. Hrn kavminin tevhid
inancndan saptn grnce hemen szl olarak mdahale edip onlar uyarmtr.
Bir baka ifade ile ortada onun tevhid inancndan herhangi bir taviz verdiini
gsteren bir durum yoktur. Ancak Hz. Hrn buzaya tapmaya balayanlara kar
savamad veya onlarn bulunduu yeri terk edip Hz. Musa'nn yanna gitmedii
iin Hz. Musa tarafndan azarlanmtr.
Hz. Musa, yap itibariyle sert biri olup Allah'a ve dinine isyan edildii zaman
ok sinirlenirdi.122 Bu yzden Hz. Hrn'un tevhidden sapan kavmine sesli
mdahalesini yetersiz bulmutu. Hz. Hrn ise, gcnn az olmas, kavminin iddetli
muhalefeti ve isriloullar arasndaki mevcut birliktelii koruma endiesi yznden
kavmine kar iddete ya da tecride dayal bir politika gtmemi, aksine Hz. Musa
dnnceye kadar sabr yolunu seerek kavmini szl olarak uyarmakla yetinmiti.123
Buradaki ihtilaf iki dorudan hangisinin uygulanaca konusunda ortaya kan
ihtilaftr. Bir baka ifade ile evla olan uygulayp uygulamama konusundaki ihtilaftr.
c) Hz. Yakb'un ocuklar Arasndaki htilaf
Kaynaklarmzda verilen bilgilere gre Hz. Yakb'un on iki124 veya on 125 olu
vard. Sahabe ve tbin tabakasndan mfessirlerin de iinde bulunduu bir grup
tefsr limi: "Bir zamanlar Ysuf, babasna demiti ki: Babacm! Ben (ryamda) on bir
yldzla gnei ve ay grdm; onlar bana secde ederken grdm."126 yetini tefsir
ederken on bir yldz ile Hz. Ysuf'un kardelerinin kastedildiini sylemilerdir.127
121

Th 20/92-93.

122

Zemaher, a.g.e., III, 81.

123

el-A'rf 7/150; Th 20/94.

124

Taber, Cmiul-beyn, XXII, 155; Nesef, a.g.e., II, 305; bn Kesr, Ksas, s. 242; Red Rz, a.g.e.,
XII, 215. Neccr, a.g.e, s. 120.

125

Taber, Cmiul-beyn, XXII, 154; Zemaher, a.g.e., II, 428;

126

Yusuf 12/4.

127

Taber, Cmiul-beyn, XII, 151-152; Nesef, a.g.e., II, 303; bn Kesr, Tefsr, IV, 369-370.

145

Hem kaynaklarmzda Hz. Ysufun kardelerinin says hakknda verilen rakamlar

hem de bu yorum, Hz. Yakbun ocuklarnn saysnn olduka fazla olduu
konusunda bir fikir vermektedir. ok sayda insann bir arada olmas, farkl
dncelerin dolaysyla da ihtilaflarn meydana gelmesi demektir. Nitekim Kur'na
bakldnda Hz. Yakbun ocuklar iinde kardeler arasnda meydana gelen
ihtilaflarn bir rnei ile karlalmaktadr.
Hz. Yakb'un dier ocuklar, Hz. Ysuf ve kardeinin babalar tarafndan daha
ok sevildiini, oysa kendilerinin bu sevgiye daha layk olduunu dnyorlard.128
Onlarn bu dnceleri bir vehimden ibaret olabilecei gibi bir hakikati de ifade
ediyor olabilirdi. Hz. Ysuf ve kardeinde bulunan bir takm stn zellikleri
kskandklar iin byle bir iddia ortaya atm olabilecekleri gibi Hz. Yakb'un kk
yata annelerini kaybetmeleri hasebiyle onlara daha fazla efkat gstermesi sonucu bu
kanaate ulam da olabilirlerdi. Sevginin kalb bir fiil olduu dnlnce, bu
iddiann vkay yansttn sylemek mmkn olur. Ancak u nokta mutlaka
belirtilmeli ki, sz konusu sevgi kardeler arasnda adaletsizlie yol amayan trden
idi.129
Babalarnn kardelerini daha fazla sevdiine inanan Hz. Ysuf'un kardeleri,
onun sevgisini kazanmak iin dnmeye balamlard. Bu esnada onlar arasnda
ortaya farkl grler kmaya balad. Kimi onun ldrlmesini, kimi uzak bir yere
atlmasn kimi de kuyuya braklmasn neriyordu. Aralarnda kan ve Kurn'a
yansyan bu ilk ihtilaf, onlarn Hz. Ysuf'tan nasl kurtulacaklar konusunda akl
yrtmeleri srasnda meydana gelmiti.
Hz. Yakb'un ocuklar arasnda meydana gelen ve Kurn'a yansyan ikinci
ihtilaf ise, Hz. Ysuf'un z kardeini vey kardelerinin elinden almak istedii zaman
meydana gelmitir. Kraln su kab Bnyamin'in yknde knca Hz. Ysuf onlarn
uygulamalarna istinaden kardeini al koymutu. Bu srada vey kardeleri ona, yal
bir babalar olduunu, bu yzden onun yerine ilerinden birini al koymasn teklif
etmilerdi. Ancak Hz. Ysuf, bunu kabul etmemi ve z kardeini yanna almt.
128

Ysuf 12/8.

129

Rz, a.g.e., XVIII, 75; bn r, a.g.e., XII, 221.

146

Burada suun ahsilii prensibi meselesinde Hz. Yusuf ile kardeleri arasnda ihtilaf
meydana gelmitir. yle ki; Hz. Ysuf, kardelerine ikrar ettirdii kurallara gre z
kardeini al koymak isterken, vey kardeleri onu serbest brakmasn ve onun yerine
kendilerinden birini al koymasn istemiler, bir nev onun suunu stlenmeye
almlard.130
d) Bahe Sahibi Kardelerin htilaf
Kur'nda anlatlan kssalardan biri de bahe sahibi kardelerin hikayesidir.
Mekkeli mrikler sahip olduklar servet ve nfus gcne aldanarak Hz. Peygamber'in
davetine kar amansz muhalefet gstermeye balaynca Allah Tel onlara bahe
sahibi kardelerin hikayesini anlatmtr.131 Ancak kssa, btn teferruatyla Kurn'da
yer almamaktadr. nk Yce rade, mriklere vermek istedii mesajlar vahiy
ortamnda bilinen bir kssa zerinden iletmeyi dilemitir. Bu yzden kssann mesajla
ilgili ksmna Kurn'da yer verilmitir. Nzl ortamnda malum olan, ancak bizler
iin kapallk arz eden geri kalan ksm ise tefsir kitaplarnda ayrntlarda grlen
birka farkllk dnda u ekilde gereklemitir:
Yemen'de132 dindar ve erdemli bir zat, verimli tarmsal topraklara sahipti. Hasat
mevsimi gelince bahesinde yetitirdii rnlerin bir ksmn fakirlere sadaka olarak
verirdi. Toplumsal adlete katk salamak gayesiyle yoksullar kollayan bu zat vefat
edince bahe oullarna miras kalmt. Ancak oullar, babalarnn izinden gitmemi,
bahenin rnlerinin bir ksmn fakir fukaraya datmak yerine, tamamn kendileri
iin devirmeye karar vermilerdi.133 rnlerinin hasat mevsimi gelince hibir istisn
kayt koymadan ve kimseye sezdirmeden sabah vakti erkenden bahelerine gidip

130

Ysuf 12/78-79.

131

Kalem 68/17-32.

132

Bahe sahibi kardelerin bulunduu yer hakknda farkl rivayetler vardr. Kimi rivayetlere gre bu
yer Yemende, kimilerine gre Habeistanda, kimilerine gre mda ve kimilerine gre Tiftedir.
Ancak mehur olan gre gre bu yer, Yemendedir. bk. rz, Nsr Mekrim, el-Emsel f tefsri
kitbillhil-azz, I-XX, Matbaatu emril-mminn, Kum h. 1421, XVIII, 536.

133

Abdrrezzk bn Hemmm, a.g.e., II, 309; bn Eb Htim, a.g.e., X, 3365; Vhd, el-Vast, IV, 337;
Beav, a.g.e., V, 432; Rz, a.g.e., XXX, 77; bn Kesr, Tefsr, VIII, 197; Svs, ihbuddin Ahmed
bn Mahmd (. 860/1455), Uynut-tefsr lil-fudal es-semsr (nr. Bahattin Dartma), I-IV,
Mektebetul-rd, Birinci Bask, stanbul 2006, IV, 238; Suyt, ed-Durrul-mensr, VIII, 250;
Muhammed Ali Kutub, a.g.e, 326-332.

147

mahsul kaldrmay kararlatrmlar, bylece fakirlerin yanlarna gelip rnlerinden

istemelerini nlemeyi amalamlard. Ancak o gece, baheye Allah katndan bir
felaket geldi ve sabah oraya vardklar vakit yollarn ardklarn syleyecek kadar
baheleri tannmaz hale gelmiti. Biraz dndkten sonra doru geldiklerini ve
bahelerinin musibete uradn anlamlar, karlatklar manzara karsnda
kabahati birbirlerine yklemeye almlard.134 Daha nce fakirlere sezdirmeden
bahelerindeki rnleri toplamak zere anlaan kardeler, hedeflerine ulaamaynca
birbirlerini sulamaya balamlard. Bu durum, amaca ulaamamann, daha genel
ifadeyle baarszln ihtilafa neden olduunu gsteren gzel bir rnektir. Gerekten
de insanlar, bir mesele hakknda farkl dncelere sahip olabilmektedirler. Bazen bir
fikirde anlaarak hareket etmekte, ancak kararlatrdklar mesele hakknda netice
alamadklarnda birbirlerini sulamaya balamaktadrlar.

B) DEVLETLER ARASI HTLAF

Devletler aras ilikiler de insanlar aras ilikilere benzemektedir. Bu ilikiler
bazen bar ve gven ierisinde; bazen de muhalefet ve atma iinde yrmektedir.
Kur'n- Kermde her trl devletler aras ilikilere, bunlar iinde de btn
uluslararas atma trlerine rastlamak mmkn deildir. Aratrmann bu ksmnda
ynetim ve ordu ile tavsif edilen taraflar arasnda meydana gelen uluslararas iki
ihtilaf ele alnacaktr.
1- Tlt ile Clt'un htilaf
Kurn- Kerm'de isim verilmeden Hz. Musa'dan sonra isriloullarna
gnderilen bir peygamberden ve o peygamberin kavmiyle olan mnasebetlerinden
bahsedilmektedir.135 Sz konusu bu kavim yurtlarndan srlm ve ocuklar
ellerinden alnm, bu yzden peygamberlerinden komutasnda savaacaklar bir
hkmdr gndermesini istemilerdi. Peygamber, Allah Tel'nn Tlt'u onlara

134

el-Kalem 68/17-32.

135

el-Bakara 2/246-248. Bahsi geen peygamberin kim olduu hakknda ihtilaf vardr. Kimileri Ya
bn Nn, kimileri em'un, kimileri Samuel demitir. Ancak bunlardan Yua bn Nn iddias, tarihi
tenkid yntemiyle rtlmtr. Ayrca dier iki ismin bir peygambere ait olduunu syleyenler
de vardr (Taber, Cmiul-beyn, II, 595-596; bn Eb Htim, a.g.e., II, 462-463; Beav, a.g.e., I,
339; bn Kesir, Ksas, s. 508).

148

hkmdr olarak setiini syleyince, onun pek de zengin olmadn, dolaysyla

kendilerinin bu ie ondan daha layk olduunu ileri srerek kar kmlard.
Peygamber, onun bilgi ve g bakmndan stn zelliklere sahip olduunu
syleyerek hkmranl Allah'n dilediine vereceini, onun Musa ve Hrn ailesine
mensup mukaddes eyalarn bulunduu tbtu getirmesini bu i iin seildiinin bir
almeti olduunu belirterek onun hkmdr oluunu delillerle ispatlamtr.136
Kur'n-

Kermde

bahsedilmektedir.

Ancak

bir
onun

de

Tltun
hakknda

karsnda
Kurn-

yer

Kerm'de

alan

Clttan

ayrntl

bilgi

bulunmamakta, sadece askerleriyle birlikte savamasndan ve Dvd tarafndan

ldrlmesinden sz edilmektedir.137 slm kaynaklarda onun, o dnemde Msr ile
Filistin arasnda yaayan Amalikallarn kral olduu, isriloullarna saldrd, onlar
perian edip yurtlarndan srd, ocuklarn esir ald, ar vergilerle ykml
tuttuu nakledilmektedir.138 Bu durum, isriloullarnn "Vatanlarmzdan karlm,
ocuklarmzdan olmuken neden Allah yolunda savamayalm?!"139 diyerek savamaya
kararl olduklarn gsterirken sergiledikleri tutumla paralellik arz etmektedir.
Dolaysyla bu tarih bilgilerin doruluk oran olduka yksektir. Rivayetin ayrntlar
hakknda kaynaklarda var olan ihtilafn, olayn nesilden nesle ifh olarak
aktarlmasndan ileri geldiini sylemek mmkndr.
Bu kssada bozguna uram bir milletin, yeniden eski haline kavumak iin
abalar grlmektedir. srailoullarnn vatanlarn ve evlatlarn kaybetmeleri ile
hezimete uramalar, dmanla mcadele konusunda birlemelerine vesile olmutur.
Savamak zere ittifak eden, peygamberlerinden kendilerini sevk ve idare edecek bir
komutan gndermesini isteyen bu toplum, Allah tarafndan gnderilen komutann bu
ie liyakatli olup olmad hakknda ihtilafa dmtr. Bylece isriloullar iinde

136

el-Bakara 2/246-248; Ayrca bu kssann Kitab- Mukaddes ile rtmesi paralellik arzetmesi
hakknda bk. I. ve II. Samuel sifirleri; Ate, a.g.e., I, 357.

137

el-Bakara 2/250-251.

138

Taber, Cmiul-beyn, II, 597; Kud, Abdullah Muhammed bn Selame bn Ca'fer Ali (.
454/1061), el-nb' bi enbil-enbiy ve tevrhil-hulef ve velyetil-mer (nr. mer
Abdusselam Tedmr), el-Mektebetul-asriyye, Birinci Bask, Sayda 1998, s. 73; Beav, a.g.e., I, 340;
bn Kesir, Ksas, s. 507.

139

el-Bakara 2/246.

149

dmanla mcadelede ilk krlma yaanmtr. kinci krlma ise Tlt'un imtihan
srasnda meydana gelmitir. Demek ki, topyekn istiklal mcadelesinde bile eitli
nedenlerden dolay meydana gelen ihtilaf, birliin bozulmasna neden olmaktadr.
Netice itibariyle Tlt'la birlikte az saydaki kararl ve imanl toplum,
kendilerinden g bakmndan ok stn durumda bulunan Clt'a kar savaa
tutumutur. Bu savaa, Clt'un kavminin isriloullarna zulmetmesi neden
olmutur. Bir baka ifade ile bir kavmin dier bir kavme savamas aslnda bir
anlamazln sonucudur. Taraflar arasndaki anlamazlklar, ordulara sahip
devletlerin birbirleriyle savamasna sebep olmaktadr. Nitekim bu kssada da
grld gibi, hakszla maruz kalan milletler dmanlarna kar taarruza
gemektedir.
Bu kssa ayrca Kurn'a yansyan uluslararas anlamazlklar iin bir rnek tekil
etmektedir. Bu trih olayn tamam sebep ve sonu ilikisi erevesinde vahye
yansmad iin, sadece yetlerdeki bilgiler nda ihtilafla ilgili bu kadar aklama
ile yetinilecektir.
2- Hz. Sleyman ile Sebe' Melikesinin htilaf
Hz. Sleyman Dvd peygamberin oludur. Kurn- Kerm'de onun hem
peygamberliinden hem de hkmranlndan bahsedilmektedir. Hz. Sleymann
hkmranl insanlarn tesinde cinleri ve dier varlklar da kapsamtr.140 Hz.
Sleymandan bahsedilirken onun dneminde yaayan, gnee tapan ve slm
kaynaklarda ad Belks141 olarak geen Sebe' Melikesinden de sz edilmitir.142
Hz. Sleyman ile Sebe' melikesi arasndaki ilikiler a da Kur'nda
zikredilmitir. te bu ilikiler anda devletler aras ihtilaf olarak tanmlanabilecek
bir iliki sz konusudur. Bu olay, Kur'n- Kermde u ekilde anlatlmtr:
Hz. Sleyman, kulardan oluan ordusunu tefti ederken "Hdhd"
grememi, hakl bir mazeret getiremedii takdirde onu ar bir ekilde
140

en-Neml 27/15-16.

141

Kud, a.g.e., s. 76; Nsbr, aribil-Kur'n, V, 300; bn Kesr, Ksas, s. 535; Heyet, Ksas, s. 141.

142

en-Neml 27/22-24.

150

cezalandracan veya ldreceini sylemitir. ok gemeden Hdhd Hz.

Sleyman'n yanna gelerek ona Sebe'den bir haber getirdiini, orada bir kralienin
otoritesinde yaayan insanlarn gnee taptklarn haber vermitir. Bunun zerine
Hz. Sleyman duyduklarnn doru olup olmadn anlamak iin bir mektup yazp
Hdhd ile kralieye gndermitir.
Mektubu alan Kralie, etrafndaki dirayetli kimselere Hz. Sleyman'dan bir
mektup aldn ve bu mektupta kendisine kar gelinmeden teslim olmalarnn
istendiini anlatm ve bu konuda onlarn grlerini sormutur. Onlar da,
kendilerinin gl ve sava bir toplum olduunu ancak son kararn kralieye ait
olduunu ifade etmilerdir. Neticede kralie, ehirlere giren krallarn verdii zararlar
gz nne alarak teenni ile hareket etmeyi semi ve Hz. Sleyman'a hediyeler
gndermitir.
Hediyeler kendisine sunulunca Hz. Sleyman, kendisinin dnya malna ihtiya
duymadn, tamamen teslim olmadklar takdirde kar konulmaz bir ordu ile
lkelerine saldrp aalanm bir ekilde onlar yurtlarndan sreceini ifade
etmitir.143
Buraya kadar zetlenen kssada, Hz. Sleyman ile Sebe' Kraliesi Belksn,
danmanlar ve ordular olan iki ayr devleti temsil ettii anlalmaktadr. Kurn
kssalarnn zaman ve mekan mefhumuna yer vermemek, kssann ilh mesaj
asndan nemli ksm ile yetinmek gibi bir takm hususiyetleri vardr.144 Bu yzden
bu kral ve kralie arasndaki gerginliin nitelii hakknda Kurn- Kerm'de ayrntl
bilgi bulunmamaktadr. Sahih hadis kaynaklarnda da bu konu hakknda bir bilgiye
rastlanmamtr. Bu yzden kssann ayrntlarna girmeyip kssadaki olaan st
anlatmlara deinmeden, konuyla ilgili ksma geilecektir:
Hz. Sleyman ile Sebe' kraliesi arasnda meydana gelen gerginlik, aslnda
uluslararas bir anlamazlktr. Bir kralienin egemenlii altnda yaayan bir toplumun

143

en-Neml 27/20-37.

144

bk. Cerraholu, smail, Tefsr Usl, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1989, s. 171-172;
Demirci, Muhsin, Tefsr Usul, FAV, Drdnc Bask, stanbul 2006, s. 242-244.

151

gnee tapt haberini alan Hz. Sleyman, ilk nce onlar kendisine boyun emeye
davet etmi, dirayetli bir kiilie sahip olduu anlalan Sebe' melikesi bu gerginlii
barl yollarla zme cihetine gitmitir. Bu mnasebetle hediye gndermek suretiyle
Hz. Sleymana kar diplomatik nezket hamlesini gerekletirmitir. Hz. Sleyman
mesajnn kurnazca reddedildiini sezince, kar konulmaz ordusunun caydrc
gcn gstererek amacna doru nemli bir hamle daha yapmtr. Neticede bir
takm mucizev olaylara da tank olan kralie, Hz. Sleyman'n hem egemenliine
girmi hem de lemlerin Rabbi olan Allah'a teslim olmutur.145 Burada gnmzde
olduka sk ahit olunan uluslararas gerginliklerin bir rnei ve zmlenmesi
grlmektedir.
Hz. Sleyman ile Sebe' melikesi arasndaki ihtilaf, inan farkllna dayal
uluslararas bir ihtilaftr. Bir baka deyile taraflar arasndaki inan farkll
uluslararas ihtilafa neden olmutur. Buradan hareketle yle bir genelleme yapmak
mmkndr: Devletlerin resmi ideolojilerine veya devleti ynetenlerin eilimlerine
gre uluslararas ilikiler ekillenmektedir. Bazen bu ideoloji ve eilimler, devletler
arasnda anlamazlklara ve atmalara yol amaktadr. Caydrc gce sahip olmak,
bu tr anlamazlklarda gl tarafn lehine sonu dourmaktadr.

C) DN HTLAF
Bir dine mensup insanlar arasnda temel ilkeler dzeyinde bir birliin olmas
gerekmektedir. Fakat bir dine mensup bireyler arasnda btn konularda ittifakn
olduunu sylemek imknszdr. Bir baka ifade ile din iinde eitli ihtilaflarn
yaanmas son derece normaldir. Yaanan ihtilaflarn dinin doasyla ne derece
rtt ise o dine bal kimseler tarafndan tartma konusu yaplmaktadr.
Kur'n- Kerme bakldnda eitli dinlere mensup insanlarn kendi aralarnda
baz konularda ihtilafa dtkleri anlalmaktadr. te aratrmann bu ksmnda bu
mesele ele alnacaktr.

145

en-Neml 27/44.

152

1- Yahudilerin Kendi Aralarndaki htilaf

Bugn yeryznde ballar bulunan ve kutsal referanslara sahip olan Yahudiler,
zaman zaman kendi aralarnda ihtilaf etmilerdir. Yahudi tarihi boyunca Yahudiler
arasnda meydana gelen btn ihtilaflar ve buna bal olarak yaanan frkalama ve
blnmeleri ele almak aratrma konusunun dnda kalmaktadr. nk bu
aratrmada Kur'na yansd kadaryla Yahudilerin kendi aralarnda ihtilafa
dmelerinden ve ihtilafa dtkleri konulardan sz edilecektir.
Kur'n- Kermde hem Hz. Peygamberin ada Yahudilerden hem de onlarn
atalarndan bahsedilmektedir. zellikle de Medne Dneminde eitli vesilelerle
Yahudilerden bahseden yetler inmitir. Bu yetlerde, onlarn cidd manada
rgtleemedikleri,

aralarnda

dini

bakmdan

ihtilaflarn

bulunduu,

hatta

birbirleriyle savatklar, esirler aldklar, birbirlerini topraklarndan kardklar

anlatlmaktadr.146 Baz yetlerin de, Yahudiler arasnda meydana gelen bir problemin
Hz. Peygambere gtrlmesi sonucu nzil olduu anlalmaktadr.147 Bu durum,
Yahudiler arasnda kendi ilerinde zemedikleri bir sorunun, dolaysyla ihtilafn
ktn ve bu ihtilafn zm iin kendileri dnda bir mercie mracaat ettiklerini
gstermektedir. Demek ki, Hz. Peygamber dneminde yaayan Yahudiler kendi
aralarnda ihtilafa dmlerdir. Nzl srecinden nce de Yahudilerin ihtilaf
ettikleri, Kur'n ayetlerinden anlalan baka bir hakikattir. Ancak onlarn gerek nzl
srecinde gerekse ncesinde iine dtkleri ihtilaflarn tamamn incelemek
mmkn deildir. Ancak Kur'nda temas edilen ihtilaflar aratrmak mmkndr.
a) Tevrt Hakknda
Allah Tel insanlar aydnlatmak, uyarmak ve mjdelemek iin peygamberler
gndermitir. Peygamberlerine de rehber mahiyetinde vahiy vermitir. Kur'nda
isriloullar iin pek ok peygamber grevlendirildiinden ve bir ok kutsal kitap
indirildiinden bahsedilmitir.
slam inancna gre Hz. Musaya verilen kutsal kitabn ad Tevrttr. Tarihte
Tevrtn metni konusunda Yahudiler arasnda ihtilaf meydana gelmitir. Rabbanler,
146

el-Bakara 2/84-85.

147

el-Mide 5/41-45.

153

Annnler ve sevler ortak Tevrt metnine sahip olup Tevrt metni konusunda
aralarnda herhangi bir ihtilaf yoktur.148 Ancak Yahudilerden farkl Tevrt metnine
sahip frkalar da vardr.149
ki yet-i kermede Hz. Musaya verilen kitap hakknda ihtilafa dld
belirtilmektedir.150 Hz. Musaya verilen kitap tefsr kaynaklarmzda Tevrt olarak
aklanmtr.151 Ancak ihtilafn mahiyeti konusunda farkl grler ileri srlmtr.
Sz konusu grleri u ekilde kategorize etmek mmkndr:
a) srailoullar Hz. Musaya verilen kitaba iman konusunda ayrla derek bir
ksm ona verilen kitaba iman etmi, bir ksm ise onu inkr etmitir.152
b) srailoullar Tevrtta deiiklik yapmak, bir takm ifadeleri karmak veya
bir takm ifadeleri ona eklemek konusunda ihtilafa dmlerdir.153
c) srailoullar Tevrt kabul ettikten sonra onun yorumu hakknda ihtilaf
etmilerdir.154
d) srailoullar Tevrtn bir takm hkmlerini aklamak ve gizlemek
konusunda ihtilafa dmlerdir.155
Elimizde ihtilafn mahiyetini aklayan bu yorumlardan birini dierlerine tercih
ettirecek bir delil bulunmamaktadr. Ancak yetlerin ak, birinci yorumu biraz n

148

bn Hazm, Eb Muhammed bn Ali bn Ahmed (. 456/1064), el-Fasl fil-milel vel-ehv vennihal (brahim Nasr-Abdurrahman Umeyra), I-V, Drul-cl, Beyrut ts., I, 202.

149

bn Hazm, a.g.e,, I, 178.

150

Hd 11/110; Fusslet 41/45.

151

Taber, Cmiul-beyn, XII, 123; Mturd, a.g.e., II, 555; Nesef, a.g.e., II, 296; evkn, a.g.e., II,
734; IV, 682; Ksm, a.g.e., VII, 133; bn r, a.g.e., XII, 169; Heyet, Kur'n Yolu, III, 194.

152

Taber, Cmiul-beyn, XII, 123; Mturd, a.g.e., II, 555; Zemaher, a.g.e., II, 416; Rz, a.g.e.,
XVIII, 55; Beydv, a.g.e., I, 471; Nesef, a.g.e., II, 296; IV, 142; evkn, a.g.e., II, 734; IV, 682;
Ksm, a.g.e., VII, 133; bn r, a.g.e., XII, 169; Mevdd, a.g.e., I, 1045.

153

Mturd, a.g.e., II, 556; bn r, a.g.e., XII, 170.

154

Mturd, a.g.e., II, 556; bn r, a.g.e., XII, 170.

155

bn r, a.g.e., XII, 170.

154

plana karmaktadr. Bununla birlikte ihtilaf szc btn bu manalar ifade

edecek kapsamdadr.156
Bu yorumlardan ilki isriloullarnn Hz. Musaya verilen vahiy karsnda
izledikleri kabul ve red olarak ekillenen tavrlarn yanstmak, dolaysyla
isriloullar iindeki bir ihtilaf anlatmaktadr. Dierleri ise Tevrt konusunda
Yahudilerin dtkleri ihtilaf aksettirmektedir.
Yahudiler Tevrt metinlerini anlama ve yorumlama konusunda ihtilafa
dmler, baz Kur'n yetlerinde de buna iaret edilmitir.157 Sz gelimi bir yette
yle buyrulmutur: Dorusu bu Kurn, srailoullarna, hakknda ihtilf
edegeldikleri eylerin pek ounu anlatmaktadr.158 Yahudilerin Tevrt ile olan
ilikileri hakknda nzil olan yetler her ne kadar Hz. Muhammedin (s.a.v)
peygamberliinden sonra slm davetinin artlar ve konumuyla ilgili olarak inmi
olsa da, z ve ierik itibariyle aslnda Yahudilerin durumunu tasvir etmektedir.
b) Cumartesi Hakknda
Cumartesi Yahudiler bakmndan nemli bir gndr. Kur'n- Kermde be
deiik yette bu gne temas edilmitir.159 Arapada ve Kur'n dilinde cumartesine
sebt denmektedir. Bu kelime, brnicede ara vermek, dinlenmek anlamna gelen
abat szcnn Arapalam eklidir.160 Eski ahitte cumartesi ile ilgili olarak
birbirinden farkl bilgiler bulunmaktadr. Tekvin blmnde bildirildiine gre Tanr,
alt gnde yaratma ilemini tamamlam, yedinci gn olan cumartesi ise dinlenmeye
ekilmitir.161 Tesniye blmnde anlatldna gre ise cumartesinin dinlenme gn
olarak belirlenmesinin nedeni, Hz. Musann Msrdan k gsterilmitir.162 Yine

156

Thir bn r

fiilinin

har-i cerri ile tadiye etmesinden hareketle bu kelimenin yukarda

belirtilen ihtilaf trlerinin tamamn kapsayabileceini sylemitir. bk. bn r, a.g.e., XII, 170.
157

-i mrn 3/19; en-Neml 27/76; Fusslet 41/45; e-r 42/14-15, el-Csiye 45/16-17.

158

en-Neml 27/76.

159

el-Bakara 2/65; en-Nis 4/47; 154; el-A'rf 7/163; en-Nahl 16/124.

160

bk. Heyet, Kurn Yolu, I, 72.

161

Tekvin, 2/2-3.

162

Tesniye, 5/15.

155

Tevrtta anlatldna gre Hz. Musa Tr danda iken Allah Tel ona, kendisiyle
isriloullar arasnda nesiller boyu srecek bir almet olmak zere, cumartesi
gnn kutsal tatil olarak ayrdn bildirmi, bu gnde almalarn kesin biimde
yasaklam ve bu yasan ebed olarak uygulanmasna hkmetmitir. Zaten on
emirden biri de cumartesi gn alma yasadr.163
Cumartesi yasa, Yahudilerden sz eden Kur'n pasajlarnda da yer bulmutur.
yle ki, Kur'n- Kerm Yahudilere cumartesi ile ilgili bir takm dn ykmllkler
yklendiini bildirmektedir. Nitekim bir yete gre onlara cumartesi gn haddi
amamalar tembihlenmi ve bu konuda onlardan kesin sz alnmtr.164 Cumartesi
yasaklarndan biri de avlanmakt.
lh emir ve yasaklar mutlaka bir hikmete dayanr ve biz insanlar iin birer
imtihandr. Yahudiler iin de cumartesi yasa bir imtihand. Kur'nda anlatldna
gre deniz kysnda yaayan Yahudi bir toplum, cumartesi dnda avlayacak balk
bulamazken, cumartesi gn sahilleri balklarn aknna uramtr.165 Bu durum
onlarn cumartesi yasan inemelerine neden olmutur.
srailoullarnn cumartesi yasan inediini belirten yetin akabinde gelen
yetten, btn Yahudilerin bu yasa ihlal etmedii anlalmaktadr. Zira sz konusu
yette yle buyrulmaktadr: lerinden bir topluluk: Allah'n helk edecei yahut
iddetli bir ekilde azap edecei bir kavme ne diye t veriyorsunuz? dedi. (t
verenler) dediler ki: Rabbinize mazeret beyan edelim diye bir de saknrlar midiyle
(t veriyoruz).166 Bu yet cumartesi yasan ineyenler hakknda toplumda iki
eilimin meydana geldiini bize bildirmektedir. Cumartesi yasana riayet eden
insanlarn bir ksm, bu yasa dinlemeyenlerin uyarlmasnn bir fayda vermeyeceini
savunurken, dier ksm ise her eye ramen onlarn uyarlmasn savunmutur.
Buradan hareketle u sonuca ulamak mmkndr: Yahudi tarihinde bir blge halk

163

k, 20/8-17. Yahudilerin Cumartesi anlay hakknda daha fazla bilgi iin bk. hra 20/8-11; 23,
12-13; 31/12-17; 35/2-3; Saylar, 15/32-36; Heyet, Kurn Yolu, I, 72; Mevdd, a.g.e., II, 1278

164

en-Nis 4/154.

165

el-A'rf 7/163.

166

el-A'rf 7/164.

156

cumartesi yasana riayet edip etmeme konusunda ihtilafa dmlerdir. Bir grup
sahile yaklaan balklar karmamak iin cumartesi yasan inemi, dier grup ise
bu yasaa sayg gstermitir. Bylece Yahudiler arasnda cumartesi yasa yznden
bir ihtilaf kmtr. kan bu ihtilaf, ikinci bir ihtilafa daha neden olmutur.
Cumartesi yasana hrmet eden Yahudiler, bu yasa ineyen dindalarna kar
nasl bir tutum izleyecekleri konusunda ayrla dmlerdir. Bir grup ne olursa
olsun onlarn uyarlmasn savunurken, dier grup ise onlardan midini kesmi ve
uyarmann yararsz olacan iddia etmitir.
Yahudilerin cumartesi konusunda ihtilafa dmeleri, ilh bir yasaa sayg
gsterip gstermeme konusunda olup btn dinlerde ve toplumlarda yaanabilecek
bir olgudur. Ayn ekilde ilh yasa ineyenlere kar nasl bir yntemin takip
edilmesi konusunda yasaa hrmet gsterenlerin arasnda kan ihtilaf da btn
dinlerde ve toplumlarda karmza kabilecek bir vkadr.
c) Mslmanlara Kar Strateji Gelitirme Hakknda
Kur'n vahyinin indii son on yl, Mslmanlarla Yahudiler arasnda meydana
gelen eitli ihtilaf, srtme, tartma ve aktif atmalara sahne olmutur. Mednede
Mslmanlarn glenmesi, birbirleri ile kavgal olan Medne yerlilerinin slm ba
ile karde olmalar ve buna benzer gelimeler, ehirdeki Yahudi egemenliini
sarsmaya balamtr. Bir baka deyile slm Dininin Mednede yaylmas,
Yahudilerin siys ve ekonomik bakmdan g kaybna uramas anlamna geliyordu.
Buna bir de dn sikler de eklenince Mslman-Yahudi ilikileri fikir ve inan
ayrlndan, tartma ve aktif atma zeminine doru kaymtr.
Yahudiler Hz. Muhammede (s.a.v) ve Mslmanlara muhalefet edip engel
karmaya alrken eitli yntemlere mracaat etmilerdir. Bazen de izledikleri
yntem konusunda birbirleriyle tartmlardr. Bir baka ifade ile Mslmanlara kar
nasl bir strateji izlemeleri gerektii noktasnda kimi zaman aralarnda ihtilaf
meydana gelmitir. Nitekim bir yet-i kermede yle buyrulmutur: Onlar iman
edenlerle karlatklarnda Biz de iman ettik derler. Kendi aralarnda kaldklarnda
ise: Ne yapyorsunuz? Rabbinizin huzurunda aleyhinize hccet edinsinler diye mi tutup

157

Allahn size at gerei onlara sylyorsunuz? Hi aklnz kullanmyor musunuz?

derler167 Bu yetten anlaldna ve tefsr kitaplarnda aktarlan bilgilere gre
Yahudilerden bir ksm, Mslmanlara Hz. Muhammedin (s.a.v) peygamberlii gibi
kendi bildikleri bir takm hakikatlerden bahsetmilerdir. Bu ekilde sahip olduklar
baz bilgileri Mslmanlara aktaranlar, dier Yahudiler zellikle de din adamlar
tarafndan eletirilmitir. Bu bilgilerin bir gn kendilerinin aleyhine dneceine
dikkat ekilmitir.
Bu yet, Yahudiler arasnda geen bir tartmay yanstmaktadr. Yahudilerden
bir ksm, bir takm bilgilerini Mslmanlara anlatmakta her hangi bir saknca
grmezken, dier bazlar bunun kendileri aleyhine bir sonu douraca kanaatine
sahip olmutur. Dolaysyla bildiklerini Mslmanlara anlatanlar uyarmlardr.
Medne toplumunda Yahudiler arasnda meydana gelen bu tartma, aslnda her
toplumda karlalabilecek bir olgudur. yle ki, bir toplumda sz sahibi olan, temel
inan ve ilkelerin hmisi konumunda bulunan kimseler, mevcut konumlarn sarsacak
hareketlere kukulu ve mesafeli yaklamakta, hatta imkn dhilinde bu tr hareketleri
bastrmay hedeflemektedirler. Bu kimseler toplumun alt kesiminden yeni hareketlere
meyledeceklere veya yeni hareketlerin nn amaya yarayacak bir takm bilgilerin
muhaliflere szdrlmasna ise iddetle kar kmaktadrlar. Bu yzden kendi
yandalarn srekli olarak uyarp dier tarafa kar dikkatli olmalar konusunda
tlemekte, bununla bir yandan taraftar kaybetmemeyi, dier yandan da yeni
hareketlerin kolayca ilerlemesini engellemektedirler.
2- Hristiyanlarn Kendi Aralarndaki htilaf
lk Hristiyanlar Hz. sann etrafnda beklenen ok az sayda sekin insandan
olumaktayd. Her tevhid inancnn douu gibi Hristiyanlk da toplumdaki bir takm
yanllar dzeltmek, sapmalar nlemek ve insanlarn yolunu aydnlatmak zere
ortaya kmtr. Ne yazk ki, bir mddet sonra dzeltmeye alt yanllara ve
engellemeye alt sapmalara kendisi maruz kalmtr. Hatta tevhid izgisinden
uzaklap putperestlie doru kaymaya balamtr.

167

el-Bakara 2/76.

158

Hristiyanlk tarihi, dn ekimelerle doludur. Sadece gnmzde mevcut olan

frkalar bile ana hatlaryla ele almak, ok sayda ciltlerden oluan kitaplarn telifini
gerektirmektedir.168 Kur'n- Kermde btn Hristiyan frkalarna ve bu frkalarn
ihtilaf noktalarna temas edilmemitir. Ancak Hristiyanlarn ihtilafa dtklerini
belirten bir takm yetler vardr. Burada bunlardan hareketle Kur'n erevesinde
Hristiyanlarn kendi aralarnda ihtilafa dtkleri konular ele alnacaktr.
a) Hz. sa Hakknda
Kur'n- Kermde Hz. sadan bahseden pasajlarn iki yerinde gruplarn
ihtilafa

dtkleri

kaynaklarmzda

belirtilmektedir.169

Hristiyanlar

Bu

veya

yetlerde

Yahudi

ve

geen

gruplar,

Hristiyanlar

tefsr
olarak

aklanmtr.170 evkn ise gruplar Yahudi ve Hristiyanlar olarak izh etmi,

ancak her iki dine mensup olan insanlarn birbirleriyle deil de, Hz. sa hakknda
kendi ilerinde ihtilafa dtklerini belirtmitir.171 Zemaher ve Beydv Meryem
Sresindeki yeti tefsr ederken gruplar ilk olarak Yahudi ve Hristiyanlar olarak
aklamlar, daha sonra dier yorumu vermiler,172 Zuhruf Sresindeki yeti izh
ederken ise bunun tam tersi bir tutum izlemilerdir.173 Bu durumu gruplarn izh
noktasnda onlarn zihinlerinde bir nceliin olmad eklinde yorumlamak
mmkndr. Baz mfessirler de bu yetleri tamamen Hz. sa hakknda
Hristiyanlarn kendi aralarnda eitli frkalara ayrlmas ile izh etmilerdir.174 mam
168

Yldrm, Suat, Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, Ik Yaynlar, kinci Bask, zmir 1996, s.
251.

169

Meryem 19/37; ez-Zuhruf 43/65.

170

Mturd, a.g.e., III, 266; Zemaher, a.g.e., III, 16; IV, 255; bnu'l-Cevz, Zdul-mesr, V, 233;
Beydv, a.g.e., II, 31, 376; evkn, a.g.e., IV, 735; Heyet, Kur'n Yolu, III, 513; IV, 671.

171

evkn, a.g.e., III, 460.

172

Zemaher, a.g.e., III, 16; Beydv, a.g.e., II, 31.

173

Zemaher, a.g.e., IV, 255; Beydv, a.g.e., II, 376.

174

Nesef, a.g.e., III, 57; IV, 180; mam Taber ve Mevdudi de Meryem sresindeki yeti bu ekilde izh
etmitir. bk. Taber, Cmiul-beyn, XVI, 86; Mevdd, a.g.e., II, 1436. Mevdd Meryem
sresindeki yeti tefsr ederken gruplar Hristiyan mezhepleri eklinde aklarken Zuhruf
sresindeki yeti tefsr ederken ise Yahudi ve hrisityanlar eklinde aklamtr. bk. Mevdd,
a.g.e., III, 2928.
Yahudi geleneini ve baty ok iyi bilen Muhammed Esed de yetin ifade ettii anlam Hz. sa'nn
kiilii ve Allah'tan bakasna kulluk yapmann kabul edilmezlii konusunda Hristiyanlkta daha
sonra meydana gelen gelimelere bir iaret olarak yorumlamtr. Muhammed Esed, a.g.e., III, 1007.

159

Taber Zuhruf Sresindeki yeti izh ederken, bu yet hakkndaki farkl yorumlara
yer verip ardndan bu lafzn Hz. sa hakknda ihtilaf eden Yahudi ve Hristiyanlar
kapsayaca gibi Hristiyan frkalarn da iereceini belirtmitir.175
Yahudilerin Hz. sa hakknda kendi ilerinde ihtilafa dtklerine ileride ayrca
temas edilecektir.176 Yahudilerin Hz. sa hakknda ihtilafa dmeleri, tarih bir
hakikattir. nk Hz. sa Yahudi bir muhite peygamber olarak gnderilmitir. Her
peygamberin

zuhurunda

olduu

gibi

Hz.

sann

peygamber

olarak

grevlendirilmesiyle birlikte toplumda kabul ve red merkezli kutuplama meydana

gelmitir. Yukarda farkl izhlarna yer verilen yetlerin bu durumu anlatmas
muhtemeldir. Ayn ekilde yetlerin Hz. sann ahs hakknda daha sonra kendisine
iman eden insanlar arasnda farkl mezheplerin kmasna iaret etmesi de
mmkndr. yetin bu manay ifade etmesi de tarih hakikatlerle elimez. Bu
nedenle, mam Tabernin grne katlarak yetin, Hz. sa hakknda olup hem
Yahudileri hem de Hristiyanlar ierecek ekilde kapsaml olduu kanaatini
benimsemek isabetli olacaktr.
Sonu itibariyle Hz. sa hakknda Hristiyanlk iinde bir takm ihtilaflar
meydana gelmitir. Bu ihtilaflar eitli Hristiyan mezheplerinin ortaya kmasna
zemin hazrlamtr. Ancak Kur'nda bu mezheplere yer verilmedii iin
aratrmann bu blmnde ayrntya girilmeyecektir. Sadece Hristiyanlarn Hz. sa
hakknda ihtilaf ettiklerini belirtilip din ii ihtilaflarn yaandn tespitle iktifa
edilecektir.
b) Meryem Hakknda
Yahudilerin, Hristiyanlarn ve Mslmanlarn Hz. Meryeme baklar farkllk
arz etmekte olup bu konuda dine mensup insanlar arasnda ihtilaf sz konusudur.
Mslmanlar Hz. Meryemi iffetli ve sekin bir ahsiyet olarak kabul ederken,177
Yahudiler onu iffetsiz ve zina etmi bir kadn olarak grmek istemilerdir.178
175

Taber, Cmiul-beyn, XXV, 93.

176

Konu hakknda aratrmann ilgili blmne bk. s. 85.

177

el-Enbiy 21/91; et-Tahrm 66/12.

178

en-Nis 4/156; Meryem 19/28.

160

Hristiyanlar ise Hz. Meryemi olmas gerektiinden daha fazla yceltmiler,179 onu
Tanr douran olarak nitelemiler, ibadet hayatlarnda nemli bir yere getirmiler,
onun da Hz. sa gibi asl gnahtan uzak olduuna ve ldkten sonra semaya
ykseldiine inanmlardr.180
Hristiyanlar Hz. Meryeme Tanr douran (Theotokos) ve Tanr annesi
(Mater Dei) lakabn vermilerdir.181 Mevddnin ifadesine gre bu lakap ilk defa
skenderiyeli ilahiyatlar tarafndan kullanlmtr.182 Tertullien ve Saint Ambroise
gibi ilk kilise babalar da Meryemin tanr annesi olduu inancn benimsemilerdir.
Ancak bu inan IV. yzylda Nestorius tarafndan reddedilmi, bunun zerine 431
ylnda toplanan Efes Konsili Meryemin Theotokos olduunu tasdik ve ilan
etmitir.183 Bu durum Hristiyanlar arasnda Hz. Meryemin ahsiyeti hakknda derin
ihtilaflarn ve byk tartmalarn meydana geldiini gstermesi bakmndan son
derece nemlidir. Burada mutlaka unu belirtmek gerekir ki; btn bunlara ramen
hibir Hristiyan, Hz. Meryemin Tanrnn zevcesi olduunu iddia etmemitir. Hz.
sann Tanrsal cevhere sahip olduuna inanmalar ve Meryemin sann annesi
olmas sebebiyle ona Tanr Annesi demilerdir.184 Btn bu bilgiler, Hz. Meryemin
Hristiyanlar tarafndan ne kadar tazim edildii konusunda bir fikir vermektedir.
Hristiyanlarn Hz. sann annesini ycelttiklerine, hatta onu tanr konumuna
getirdiklerine dair Kur'nda bir yet vardr. Sz konusu yette Allah Tel: Ey
Meryem olu sa! nsanlara, Beni ve anam, Allah'tan baka iki tanr bilin diye sen mi
dedin185 buyurmutur. Bu yetin zhirinden Hristiyanlardan en azndan bir grubun
Hz. Meryemi Hz. sa ile birlikte tanr edindikleri anlalmaktadr. Nitekim bu yetin

179

el-Mide 5/116.

180

Harman, Meryem, DA, XXIX, 236.

181

Harman, Meryem, DA, XXIX, 239; Sarkolu, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi,
Faklte Kitapevi, Beinci Bask, Isparta 2004, s. 331.

182

Mevdd, a.g.e., I, 539.

183

Mevdd, a.g.e., I, 540; Harman, Meryem, DA, XXIX, 239.

184

Sarkolu, a.g.e, s. 331.

185

el-Mide 5/116.

161

tefsiri hakknda Mevdd, Hristiyanlarn Meryem telakkisini tasvir ederek yle

demitir:
"Meryem'e tapclk" kilisenin hem iinde, hem de dnda byk admlarla yaylmaya balad. O
kadar ki, Kurn' Kerimin ini gnlerinde "Allah'n annesi"nin yceltilii Baba ve Kutsal
Ruh'unkini glgede brakt. Kiliselere heykelleri dikildi, kendisine tapnld, yalvarld ve
ibadetlerde yakarld. Ksaca bir Hristiyann en byk dayanak kayna "Allah'n annesi'nin
koruyuculuunu elde edebilmek oldu. mparator Jstinyen kanunlarndan birinde Hz.
Meryem'in imparatorluu koruyuculuundan sz eder. Yine Jstinyen yaptrd Ayasofya
kilisesinin byk mihrabna Onun ismini kazdrd. Generali Narses sava alannda onun
ynlendirmesine bakar. Hz. Peygamber'in (s.a) ada mparator Herakliyus bayranda onun
resmini tard ve kutlu, koruyucu niteliinden dolay bu bayran asla yere drlemeyeceine
inanrd. Protestanlar reformdan sonra Hz. Meryem'e tapclkla ellerinden geldiince
savatlarsa da, yine de Roma Katolik kilisesi hl ona evkle sarlmaktadr.186

Arap yarmadasnda Hz. Meryemi tanr gibi kabul edip ona tapnan ve
kendilerine Collyridien denilen bir kadnlar zmresinin, yine Tanr, sa ve Meryemin
oluturduu bir teslise inanan Meryemlerin mevcudiyeti bilinmektedir.187 Btn
bunlar gstermektedir ki, Hristiyanlar arasnda Hz. Meryemin ahsiyeti hakknda
byk ihtilaflar meydana gelmitir. Buradan hareketle Hz. Meryemin hem Yahudi ve
Hristiyanlar hem de Mslman ve Hristiyanlar arasnda dinler aras ihtilafa konu
olduu gibi, sadece Hristiyanlar iinde de din ii bir ihtilafa konu olduunu sylemek
mmkndr.
c) Ashb- Kehf Hakknda
Kur'n- Kermin Kehf Sresinde ashb- kehften sz edilmektedir. Ancak
onlarn hangi dine mensup insanlar olduklar konusunda bir bilgi verilmemektedir.
Bununla birlikte kaynaklarmz maaraya snan bu genlerin Hristiyan olduklarn
bildirmektedir.188 mam Mturd ise, srenin sebeb-i nzulnden hareketle bu
genlerin Hz. Musann peygamber olarak grevlendirilmesinden nce yaadklarn
tercih etmitir.189 Ancak kaynaklarmzda yaygn olan bilgiler ile Hristiyan literatr
bu olayn Hz. sadan sonra gerekletiini gstermektedir. Bu bakmdan onlarn

186

Mevdd, a.g.e., I, 539-540.

187

Harman, Meryem, DA, XXIX, 241.

188

Taber, Cmiul-beyn, XV, 200-205; Mturd, a.g.e., III, 221; Sa'leb, a.g.e., VI, 147-156; Haddd,
a.g.e., IV, 234-235; irbn, a.g.e., IV, 10-12; bn r, a.g.e., XV, 261-262.

189

Mturd, a.g.e., III, 221

162

kendi ilerinde ne kadar uyuduklar konusunda meydana gelen ihtilaf ile uyandklar
dnemde yaayan insanlarda grlen fikr ayrlklar Hristiyanlarn kendi aralarnda
grlen ihtilaflar bal altnda incelemek daha uygun hle gelmektedir.
Konunun daha iyi anlalmas iin ashb- kehf kssasn ayrntlara girmeden
Kur'ndaki aklamalardan hareketle u ekilde zetlemek yerinde olacaktr: Puta
tapan bir toplumda Allah'n varlna ve birliine iman eden birka gen, bu
inanlarn dile getirip putperestlie kar km, putperestlerin ktlklerinden
korunmak iin bir maaraya snmlar, beraberlerinde getirdikleri kpekleriyle
birlikte maarada uzun ve derin bir uykuya dalmlar, nihayetinde bir gn veya daha
ksa bir sre uyuduklarn sandklar bu uykularndan uyanmlard. Aralarndan
birini yiyecek almak zere ehre gnderdiklerinde, durumlar insanlar tarafndan
renilmiti.190
Kur'n erevesinde ashb- kehf kssas ile ilgili ihtilaflar, ka kiiden
olutuklar, ne kadar zaman maarada kaldklar ve bulunduklar yere ne yaplmas
konusunda toplanmaktadr. Ka kiiden olutuklar hususunda insanlar arasnda
meydana gelen ihtilaf u yet-i kermede anlatlmaktadr: nsanlarn kimi: Onlar
kiidir; drdncleri de kpekleridir diyecekler; yine: Be kiidir; altnclar
kpekleridir diyecekler. (Bunlar) bilinmeyen hakknda tahmin yrtmektir. (Kimileri
de:) Onlar yedi kiidir; sekizincisi kpekleridir derler. De ki: Onlarn saylarn Rabbim
daha iyi bilir.191
Bu yette ashb- kehfin ka kiiden olutuu hakknda dile getirilen gre
temas edilmitir. Bunlardan ilkine gre ashb- kehf kiiden; ikincisine gre be
kiiden, ncsne gre ise yedi kiiden olumaktadr. Bu farkl grler, bu konuda
fikir beyan eden taraflar arasnda ihtilafn olduunu aka gstermektedir.
Kaynaklarmzda bu konuda gr beyan eden taraflarn dini hakknda farkl bilgiler
bulunmaktadr. Baz grlere gre sz konusu taraflar, Hz. Peygamber dneminde
Medneye gelen Necrn heyetine liderlik eden Seyyid, kb ve dier Hristiyanlar ile

190

el-Kehf 18/9-26.

191

el-Kehf 18/22.

163

Mslmanlardr.192 Baz kaynaklarn verdii bilgiye gre Yahudiler de bu hususta

gr beyan eden insanlar arasnda bulunmaktadr.193 Ne var ki, Kur'nda ve sahh
kaynaklarda bu ihtilafn taraflar hakknda ak bir bilgi yoktur. Bu yzden burada,
insanlar arasnda ashb- kehfin says hakknda bir ihtilafn olduuna iaret etmekle
yetinilecektir.
Ashb- kehf konusunda bir dier ihtilaf da, onlarn bulunduklar yere ne
yaplaca konusunda kmtr. Nitekim bu konuda Allah Tel yle buyurmutur:
Hani onlar aralarnda Ashb- Kehf'in durumunu tartyorlard. Dediler ki:
zerlerine bir bina yapn. Rableri onlar daha iyi bilir. Onlarn durumuna vkf
olanlar ise: Bizler, kesinlikle onlarn yanbalarna bir mescit yapacaz dediler.194 Bu
yet, ashb- kehfin durumundan haberdar olan ehir halknn kendi aralarnda onlar
hakknda yaptklar tartmay yanstmaktadr. Ashb- kehfin uyandklar dnemdeki
toplumun Hristiyan olduu dikkate alnnca, Hristiyanlarn onlar hakknda
birbirleriyle tarttklar gerei ortaya kmaktadr.
Ashb- kehfin uzun uykudan uyanmalar kendi aralarnda da farkl grlerin
ortaya kmasna neden olmutur. Bu konuda Allah Tel yle buyurmutur:
Bylece biz, aralarnda birbirlerine sormalar iin onlar uyandrdk: lerinden biri:
Ne kadar kaldnz? dedi. (Kimi) Bir gn ya da gnn bir paras kadar kaldk dediler;
(kimi de) yle dediler: Rabbiniz, kaldnz mddeti daha iyi bilir.195 Bu yet, ashb-
kehfin kaldklar zaman konusunda birbirinden farkl grler ileri srdklerini, en
sonunda konuyu Allah'a havale ederek dtkleri bu ihtilaftan kurtulduklarn
bildirmektedir. Buradaki ihtilaf, bilgi yetersizliinden kaynaklanmaktadr. Maarada
uyuyan arkadalar ne kadar kaldklar konusunda kesin bir bilgiye sahip olmadklar
iin farkl grler ileri srmlerdir.

192

Sa'leb, a.g.e., VI, 162; Zemaher, a.g.e., II, 685; Haddd, a.g.e., IV, 246; irbn, a.g.e., IV, 26.

193

Suyt, ed-Durrul-mensr, IX, 512; irbn, a.g.e., IV, 26.

194

el-Kehf 18/21.

195

el-Kehf 18/19.

164

3- Mriklerin Kendi Aralarndaki htilaf

Bir toplumun farkl dnceden, dolaysyla ihtilaftan uzak olduunu dnmek
imknszdr. ki insann bulunduu her yerde farkl grlerin bulunmas son derece
normaldir. Mrik olan Mekke toplumu da her toplum gibi bir takm ihtilaflar
yaamakta idi. Szgelimi Hz. Peygamberin nbvvetinden nce onarlan Ka'bede
Hacerul-esvedi kimin yerine koymas gerektii konusunda Arap kabilelerinin ileri
gelenleri

arasnda

ihtilaf

ba

gstermiti.

Bu

olay

ayrntlar

ile

birlikte

kaynaklarmzda anlatlmaktadr.196
Mekkeli mriklerin kendi aralarnda gerekleen ve Kur'na konu olan
ihtilaflar ise, Hz. Peygamberin nbvvetinden sonra balamtr. Mekke halk, kendi
ilerinden birinin kp da insanlar bir tek ilha kul olmaya davet etmesi karsnda
mterek hareket sergileyememilerdi. Daha slm davetinin banda baz mrikler
atalarnn dinini terk ederek yeni dine girmilerdi. Bylece Mekke toplumu iinde din
merkezli ilk ciddi krlma gereklemiti. Toplumda Allahtan ald vahyi insanlara
ulatrmaya alan Hz. Muhammedin (s.a.v) etrafnda bekleen Mslman bir
kesim, bir de onlarla mcadele eden mrik kesim olumutu.
Yeni dini kabul etmeyen mriklerin Hz. Peygamber ve ilk Mslmanlarla olan
mcadelelerinde ortak bir yol izlediklerini sylemek mmkn deildir. Kur'n-
Kerm incelendii zaman onlarn birbirinden farkl, hatta bazen elikili tutum ve
davran

iinde

olduklar

anlalmaktadr.

Mriklerin

Mslmanlarla

mcadelelerinde, Kur'nn kayna konusu nemli bir yer tutuyordu. Bu yzden

Kur'nn gklerin ve yerin yaratcs olduuna inandklar197 Allah'a nispetini
nlemek iin eitli iddialar ortaya atyorlard. Bu balamda Hz. Peygamberin
cinlenmi olduunu,198 Allah'a yalan isnat ettiini,199 yetleri bir yabancdan

196

bn shak, Eb Abdillah Muhammed (. 150/767), Siyer (nr. Muhammed Hamidullah, trc. Sezai
zel), Akabe Yaynlar, stanbul 1991, s. 162; Berki, Ali Himmet, Keskiolu Osman, HtemulEnbiy Hz. Muhammed ve Hayat, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1993, s. 50-51;
Hamidullah, slam Peygamberi, s. 73-74.

197

el-Ankebt 29/61.

198

es-Sfft 37/36; ed-Duhn 44/14.

199

el-Furkn 25/4; Sd 38/4.

165

rendiini,200 Kur'nn bakas tarafndan ona yazdrldn;201 Kur'nn da iir,202

sihir203 ve eskilerin masallar204 olduunu sylyorlard. Bu tr iddia ve szler, Mekkeli
mriklerin Kur'n vahyinin kayna konusunda mterek hareket etmediklerini ve
aralarnda bu hususta bir takm ihtilaflarn olduunu gstermektedir.
Kur'n-

Kermde

iki

yet-i

kermede

mriklerin

ihtilafndan

sz

edilmektedir.205 Mfessirler tarafndan her iki yet hakknda farkl yorumlar ileri
srlmtr. Bir baka ifade ile mriklerin hangi konuda ihtilaf ettikleri hususunda
tefsr limleri arasnda bir birliktelik yoktur.206 Bu konuda ileri srlen yorumlara
gre mrikler, biraz nce deinildii gibi Hz. Muhammedin (s.a.v) ahs ve
Kur'nn kayna ile hiret hayat hakknda ortak hareket edememiler, aksine
birbirinden farkl yntemlere bavurmulardr.
Mekkeli mrikler, peygamberlii ncesinde emin kabul edip itimat ettikleri Hz.
Peygamberi vahiyden sonra itham etme, Kur'nn kayna ve hiret hayat hakknda
birbirinden farkl dnce ve iddialar ortaya atarak ihtilaf etmiler ve bu ihtilaflarna
Kur'nda temas edilmitir.
4- Mslmanlarn Kendi Aralarndaki htilaf
Kur'nn indii dnemde Mslmanlar arasnda zaman zaman ihtilaflar
meydana gelmitir. nsan ftrat ve insann toplumsal bir varlk olma zellii her yerde
olduu gibi Kur'nn indii ilk Mslman toplumda da ihtilafn zeminini
oluturmutur.
Hz. Peygamber dneminde yaanan bir takm ihtilaflar ya Kur'nda aka
zikredilmi veya bir yetin inmesine vesile olmutur. Sz gelimi Hz. Zeyd ile
200

en-Nahl 16/103.

201

el-Furkn 25/5.

202

Ysn 36/69.

203

es-Sfft 37/15.

204

el-En'm 6/25; el-Enfl 8/31; en-Nahl 16/24.

205

ez-Zriyt 51/9; en-Nebe 78/3.

206

bk. Taber, Cmiul-beyn, XXX, 1-2; Zemaher, a.g.e., IV, 387; Nesef, a.g.e., IV, 267, 476; evkn,
a.g.e., V, 110-111.

166

Zeynebin ihtilafna Kur'nda aka temas edilmitir.207 Benzer ekilde Hz.

Peygamberin eleriyle olan ihtilaflarna da deinilmitir.208 Zina sulamas konusunda
eler arasnda meydana gelen bir ihtilaf ise zm safhasnda Kur'na yansm, bu
vesileyle yetler nzil olmutur.209
Nzl srecinde slm toplumu bireyleri tarafndan gnlk normal beer
ilikiler kurulurken eitli ihtilaflar yaand gibi yargya intikal etmesi gereken
konularda da ihtilaflar yaanmtr. Elerin birbirleri ile olan ve yargya intikal
etmeyen anlamazlklar gnlk normal beer ilikiler anda yaanan ihtilaflara
rnek olarak gstermek mmkndr.210 Kocann hanmn zina ile sulamas sonucu
taraflar arasnda meydana gelen ihtilaflar zmlemek iin inen lin yetleri de
yargya intikal eden ihtilaflara rnek olarak verilebilir.211
Kurann ilk Mslman muhataplar toplumun genelini ilgilendiren nemli
olaylar hakknda da ihtilafa dmlerdir. Mesel Tebk seferine kma konusunda
Mslman geride kalmak suretiyle sefere kanlara muhalefet etmilerdir.212
Tabi bir olgu olan ihtilaf Kur'nn indii dnemde slm toplumunda eitli
ekillerde meydana gelmitir. Bu ihtilaflarn bir ksm yetlere konu olmu, bir ksm
da yetlerin sebeb-i nzuln oluturmutur.
5- Mslmanlarla Mnafklarn htilaf
Mnafklar slm toplumunda yaayan, Mslman gibi grnen ve onlarla ayn
hkmlere tbi olan, fakat i dnyalarnda slmiyeti kabul etmeyen kimselerdir. Bu
insanlar Medne dneminde slm toplumu iinde ortaya kmlardr. Mekkede ise
bu kesimden sz etmek mmkn deildir. nk Mslmanlarn siyasal ve
ekonomik gleri ilerinde mnafk bir kitlenin bulunmas iin uygun deildi.

207

el-Ahzb 33/37.

208

el-Ahzb 33/28-30; et-Tahrm 66/2-5.

209

en-Nr 6-9.

210

en-Nis 4/34, 128.

211

en-Nr 6-9.

212

et-Tevbe 9/118.

167

Hicretle birlikte Mslmanlar, arl hissedilen nemli bir g haline

gelmilerdi. Bu sebeple Medne dneminde zellikle de Bedir savandan sonra
gerekten iman etmeyen baz insanlar slm toplumu iinde kendilerini gizleme
ihtiyac hissetmilerdi. Nitekim mnafklarn ba Abdullah bn beyy bn Sell (.
9/630) Bedir savanda Mslmanlarn Kureyli mriklere stn gelmelerinden
sonra Artk koullar deiti.213 diyerek slmiyeti kabul ettiini belirtip Hz.
Peygambere biat etmitir.
Mslmanlar ile mnafklar arasndaki temel ihtilaf inan noktasndadr. Hz.
Peygamberin Medneye hicretinden ksa bir sre nce ehirdeki kabileler Abdullah
bn beyyi kral kabul edip ona ta takma karar almlard. Ancak Hz. Peygamberin
hicreti ile birlikte onun kral olma ihtimali kalmamt. te bu durum, onun slma ve
Mslmanlara kskanlk beslemesine neden olmu ve mevcut inan ihtilafn
krklemiti.214
Mslmanlar inandklarn syledikleri esaslara gerekten iman edip hayatlarn
da bunlara gre tanzim etmeye alrken, mnafklar ise gerekte iman etmedikleri
esaslara iman etmi gibi grnp istemedikleri davranlar zhiren sergileme
gereksinimi hisseden kimselerdir. Dolaysyla inan bakmndan iki taraf arasnda
derin ihtilaf sz konusudur. Hz. Peygamber dneminde zaman zaman bu ihtilaf
toplumsal hayatta eitli boyutlarda hissedilmitir.
Mnafklar nzl srecinde Mslman gibi grnp inkrlarn ilerinde
saklamakla yetinmemiler, aksine her frsatta Mslmanlar ypratmak iin eitli
yollara ba vurmulardr. Bu yzden yetlerle sert biimde eletirilip uyarlmlar ve
baz durumlarda da rezaletleri if edilmitir. Hatta kimi zaman sylediklerini inkr
etmek zorunda bile kalmlardr.215 Medineliler tarafndan muhcirlere tannan
imknlar engellemek istemiler216 ve ehirlerinden onlar karmakla tehdit

213

Buhr, Tefsr, 3/15.

214

bk. Buhr, Tefsr, 3/15. Ayrca bk. Ln, Abdulfetth, Latul-mnfikn fil-Kurn, Drurridil-Arab, Birinci Bask, Beyrut 1985, s. 10.

215

et-Tevbe 9/74.

216

el-Mnfikn 63/7.

168

etmilerdir.217 Fakat hibir zaman Mslmanlara aktan aa cephe almaya cesaret

edememilerdir. Mnafklar slm toplumunu iten ie ypratmaya alrken sadece
kendi balarna hareket etmemiler, aksine Yahudilerle ibirliine de gitmilerdir.218
Mnafklarla Mslmanlar arasndaki ihtilaf vahiy sreci boyunca devam etmitir.

D) DNLER ARASI HTLAF

Kur'n- Kermde vahye dayanan dinler z bakmndan bir kabul edilmitir.
Nitekim eitli yet-i kermelerde bir ok peygamberin insanlar ayn inan esasna
davet ettikleri ifade edilmi,219 Kur'nn da kendisinden nceki vahye dayal kitaplar
dorulad vurgulanmtr.220 Bu durum inan ilkeleri asndan peygamberlerin
davetinin ortak olduunu gstermektedir. Ancak (Ey mmetler!) Her birinize bir
erat ve bir yol verdik. Allah dileseydi sizleri bir tek mmet yapard.221 yetinde de
temas edildii gibi ibadet ekli ve hukuk sistemi bakmndan her dinde bir takm
farkllklar bulunmaktadr. Ancak bu farkllklar dinin zne bir zarar vermemektedir.
nk her bir farkllk, tarihin belli bir dneminde yaayan insanlar iin Allah Tel
tarafndan tespit edilmitir.
Kur'n- Kermde, dima ilh vahye dayanan btn dinlerin ortak bir hakikat
olan tevhid inanc ekseninde birletii, sonraki farkllklarn ise bu dinlere bal olan
kimselerin "kuruntularnn"222 ve asl retilerinin zamanla tahrif edilmi olmasnn
eseri olduu ifade edilmitir. Demek ki Kur'nda ilh dinler z bakmndan bir
tutulmakta, ibadet ve hukuk sistemlerinin farkl olmas bir eliki olarak
grlmemekte ve bu dinler arasnda bir ihtilaftan sz edilmemektedir. Ancak bu
dinlere mensup insanlarn peygamberlerin kendilerine anlatt hak dini tahrif edip
ondan uzaklamalar yeni bir peygamber gnderilmesine ve ilk peygamberden beri
anlatlan tevhid mesajnn yenilenmesine neden olmutur. te bu noktadan sonra

217

el-Mnfikn 63/8.

218

el-Bakara 2/14; el-Har 59/11-16.

219

el-A'rf 7/59, 65, 73, 85; Hd 11/50, 61, 84; el-M'minn 23/23, 32; Sd 38/65.

220

el-Bakara 2/41, 91, 98; l-i mrn 3/3; en-Nis 4/47; el-Mide 5/48.

221

el-Mide 5/48.

222

el-Bakara 2/111.

169

yenilenmi tevhid inancna balananlar ile tahrif edilmi ilh dine mensup kimseler
arasnda dinler aras ihtilaf eklinde ifade edilen ihtilaflar ve atmalar kmtr.
Kur'n- Kermde vahye dayanmayan inanlara da din denmitir.223 te bu tr dinler
ile znde tevhid olan dinler arasnda hem esas bakmndan, hem de mensuplar
arasnda ihtilaf vardr.
Kur'an, dinler aras ihtilafn kyamete kadar sreceini ve nih kararn Allah
tarafndan verilecei tezini ilemektedir. Nitekim, "Ayrla dtnz btn
konularda (doru) hkm Allah'a aittir."224 yeti bunu gstermektedir. eitli dinlere
mensup btn ihtilaflarn farkl boyutlar ile ele alnmas aratrma konusuna
girmemektedir. Bu yzden burada konunun erevesi dahilinde tespit edebilen dinler
aras ihtilaflara yer vermekle iktifa edilecektir.
1- Yahudilerle Hristiyanlarn htilaf
Yahudilik ve Hristiyanlk vahye dayanan iki dindir. z itibariyle aralarnda bir
eliki ve atma yoktur. Her iki dinin de tahrif ncesi dnemi Kur'nn insanlara
sunduu tevhid inanc etrafnda birlemektedir. Ayrca bu dinler, ayn rka mensup
insanlar arasnda zuhur etmitir. Ama zamanla bu dinlere mensup insanlar arasnda
bir takm ihtilaflar km,225 bunlarn da bir ksm Kur'n vahyine yansmtr.

223

el-Kfirn 109/6.

224

e-r 42/10.

225

Bu aratrma Kur'na yansyan tarafyla Hristiyan-Yahudi ihtilafn konu edinmektedir. Ancak

Hristiyan-Yahudi ilikilerini dipnotta da olsa zetlemekte byk yarar vardr:
Hristiyanln Yahudilie bak atma dnemi ve uzlama dnemi balklar altnda iki
ksmda incelenebilir. Hristiyanln doduu ilk dnemde Yahudilerin Hz. sa ve onun
retilerine iddetle muhalefet etmesi, Hristiyanlarda Yahudilie ve Yahudilere kar olumsuz bir
tavrn domasna neden olmutur. Bu tavr, bata nciller olmak zere btn Hristiyan kutsal
metinlerine yansmtr. (rnek olarak bk. Yuhanna 19/16). Neticede Hristiyanlar Yahudililere
kar basklar uygulamaya balam, bu basklar da kilise tarafndan baz teolojik esaslara
dayandrlmtr. Balangta sadece teolojik gibi grnen kilise basklarnn gerekeleri zamanla n
yarglara dnerek kitlelere mal olmu, bu da Hristiyan toplumlarnda Yahudi dmanlnn bir
gelenek halini almasna yol amtr. Bu dmanlk geleneine, reform anda ortaya kan
milliyeti boyutla aydnlanmann sonularndan olan Avrupa merkeziyetilii anlaynn
dourduu dmanlk duygularn da eklemek gerekmektedir.
Hristiyanlarn Yahudilie ve Yahudilere kar baskc tutumu btn iddetiyle II. Dnya Savann
sonuna kadar devam etmi ve kilise srail Devletinin kurulmasn aktif bir ekilde nlemeye
almtr. II. Dnya Savann akabinde eitli nedenlerden dolay Hristiyanlarla Yahudiler

170

a) Hz. brahim Hakknda

Yahudi ve Hristiyanlar Hz brahim hakknda ihtilafa dmlerdir. Nitekim bu
konuda Allah Tel yle buyurmutur: Ey ehl-i kitap! brahim hakknda niin
ekiirsiniz? Halbuki Tevrt ve ncil, kesinlikle ondan sonra indirildi. Siz hi akletmiyor
musunuz? te siz byle kimselersiniz! Hadi hakknda bilgi sahibi olduunuz konuda
tarttnz; fakat bilgi sahibi olmadnz konuda niin tartyorsunuz! Oysa ki Allah,
her eyi bilir, siz ise bilmezsiniz. brahim, ne Yahudi, ne de Hristiyan idi; fakat o,
Allah' bir tanyan dosdoru bir Mslman idi; mriklerden de deildi.226
Mfessirlerin hemen hemen tamam, Yahudi ve Hristiyanlarn Hz. brahimin
kendi dinleri zere olduu iddiasnda bulunduklarn ve bunun zerine yukarda
verilen yetlerin indiini ifade etmilerdir.227 Nitekim bn Abbs, Katde ve Hasan-
Basr'den gelen rivayete gre, Hz. Peygamber (s.a.v) ile grmek zere gelen Necrn
heyeti Medine'de iken Yahudi hahamlar da onlarn Allah Resl ile yaptklar
toplantya katlmlar ve Hz. Peygamber'in huzurunda Hristiyanlarla tartmlardr.
Yahudiler: "brahim Yahudidir" diyor, Hristiyanlar da: "brahim Hristiyandr"
diyorlard. Bunun zerine Yce Allah, bu yetleri indirerek brahim'in Yahudi ve
Hristiyan olmadn, dosdoru bir Mslman olduunu bildirmitir.228

arasnda yaknlama balamtr. lk olarak 1947 iki din mensuplar bir araya gelerek kiliselerin
Yahudilere kar tavrn deitirmesini on maddelik bir karara balamlardr. Bu tarihten itibaren
de eitli faaliyetlerle yaknlama devam etmitir. Ayrntl bilgi iin bk. Adam, Baki, Hristiyanlk,
DA, XVII, 360-361.
226

l-i mrn 3/65-67.

227

Sa'leb, a.g.e., III, 87; Semn, Mansr bn Muhammed Ebul-Muzaffer (. 489/1096), TefsrulKur'n (nr. Eb Temm Ysir bn brahim, Eb Bill uneym bn Abbs), I-V, Darul-vatan,
Birinci Bask, Riyad 1997, I, 329; Zemaher, a.g.e., I, 364; Rz, a.g.e., VIII, 77; Beydv, a.g.e., I, 164;
Nesef, a.g.e., I, 245; irbn, a.g.e., I, 350; evkn, a.g.e., I, 576; Ksim, a.g.e., II, 232-233.

228

Taber, Cami', III, 305; bn Eb Zemenn, Eb Abdullah Muhammed bn Abdullah (. 399/1009),

Tefsrul-Kurn-il-azz muhtasaru tefsri Yahy bn sellm (nr. Eb Abdillah Hseyin bn
Ukke, Muhammed bn Mustafa el-Kenz), I-V, el-Frkul-hadse, Kahire 2002, I, 294; Semn,
a.g.e., I, 329; bn Hacer, Ebul-Fadl ihbuddn el-Askaln (. 852/1448), el-Ucb fi beynil-esbb,
(nr. Abdulhakm Muhammed bn Ens), I-II, Dru bnil-Cevz, Birinci Bask, Demmm h. 1426,
II, 688; Suyt, Lbbun-nkl, s. 78; Ate, Tefsir, I, 452; Ak, Teshl, s. 72; Hill l Nasr, el-stb, I,
258-260; brahim Muhammed Ali, Sahhu esbbin-nzl, Darul-kalem, Birinci Bask, Dmak
2003, s. 24; z Inyet, Esbbun-nzlil-Kurn, Drul-cl, Birinci Bask, Beyrut 1991, s. 101.

171

Bu hdisenin Mslmanlarla Yahudiler arasnda gerekletiini gsteren baka

rivayetler de mevcuttur.229 Ancak gerek yetlerin siyak gerekse Yoksa siz, brahim,
smail, shak, Ya'kub ve esbtn Yahudi, yahut Hristiyan olduklarn m
sylyorsunuz?230 yeti Yahudi ve Hristiyanlarn Hz. brahimi sahiplendiklerini
gstermektedir.

Bu

da,

ilk

olarak

verdiimiz

sebeb-i

nzl

bilgisini

kuvvetlendirmektedir. Nitekim mam Tabernin tercihine gre bu yetler, hem

Yahudiler hem de Hristiyanlar hakknda nzil olmutur.231 Dolaysyla burada Yahudi
ve Hristiyanlarn Hz. brahim hakknda bir ihtilaf sz konusudur. Ancak bu ihtilafn
da mahiyeti mfessirler tarafndan farkl anlalmtr. Tefsr limlerinin hemen
hemen tamam, Yahudi ve Hristiyanlarn Hz. brahimin gerekten kendi dinlerinden
olduu iddiasn savunduklarn sylemitir. Muhammed Esed ise bu konuda farkl
bir yorum ileri srmtr. Ona gre Yahudi ve Hristiyanlardan oluan bu iki grupta
her biri kendi dininin Hz. brahimin getirdii ilkelerle rttn savunmutur.232
Dolaysyla aralarndaki ihtilaf, yine Hz. brahim hakknda olmakla birlikte hangi
grubun onun yolundan ilerledii meselesine ilikindir.
Bizim tercihimize gre Yahudi ve Hristiyanlar, Hz. brahimin gerekten kendi
dinlerine mensup olduunu iddia etmilerdir. Aralarndaki ihtilaf ve taraflara hkim
olan taassup onlar bu iddiaya srklemitir. Nitekim yetin sonunda yer alan

229

Taber, Cmiul-beyn, III, 305; Sa'leb, a.g.e., III, 88; bn Hacer, el-Ucb, II, 688-689.

230

el-Bakara 2/140.

231

Taber, Cmiul-beyn, I, 573.

232

Muhammed Esed, a.g.e., I, 102. Bu konuda Muhammed Abduh ile Red Rz ehl-i kitabn tarihi
kronolojiyi dikkate aldklar esasndan hareketle farkl bir yorum ileri srmlerdir. Onlara gre bu
yetler ehl-i kitab slma davet etmek iin nzil olmutur. Ehl-i kitap tarafndan da byk sayg
gsterilen Hz. brahimin Hz. Muhammedin (s.a.v) tebli ettii inan esaslarn insanlara
anlattnn alt izilerek, kendi dinlerinden baka hak din kabul etmeyen Yahudi ve Hristiyanlara
mesaj verilmitir (Red Rz, a.g.e., III, 270-271). Bu yoruma gre de Yahudilerle Hristiyanlar
arasnda dinleraras ihtilafn bir tezhr sz konusudur. Zira her iki grup da sadece kendisinin
doru olduunu iddia etmitir.
Ayn yorum Mevdd tarafndan da benimsenmitir. (Mevdd, a.g.e., I, 127) Ancak yetlerin zhiri
ile ierik olarak birbirini destekleyen farkl rivayetler ounluun grnn daha salam olduu
kanaatini bizde uyandrmtr. Buna ramen Abduh ve Red Rznn yorumunu dipnotta da olsa
vermeden geemedik.

172

Akletmiyor musunuz?233 ifadesi, Yahudi ve Hristiyanlarn iddialarndaki tutarszl

anlatmak iin nazil olmutur.234
brahim milleti, Hz. Peygamberin ona tbi olmas meselesi, Mekke dneminde
mriklerle Hz. Peygamber arasnda Medine dneminde ise ehl-i kitb zellikle de
Yahudilerle Hz. Peygamber arasnda geen bir ok diyalogun paras olmutur.
Yahudi ve Hristiyanlarn onun hakknda dtkleri ihtilaf, vahiy srecinde Arap
yarmadasnda brahim Peygamberin nemli bir konuma sahip olduu grn
desteklemektedir. Zira hem mrik Araplar hem de ehl-i kitb ona dayanarak
meruiyet kazanmak istemilerdir. Yahudi ve Hristiyanlar brahim Peygamberi
sahiplenmeye almakla kendilerine salam bir temel edinmek gayreti iinde
olmulardr. ki din mensuplar arasndaki ihtilaf, sonunda trih gereklerin hilafna
iddiada bulunacak boyuta kadar varmtr.
Bu yetleri Yahudilik ve Hristiyanln temelinin Hz. brahimin tebli ettii
ilh retilere dayand eklinde izh edenlere gre de dinlararas ihtilafn
Yahudilerle Hristiyanlar arasnda tezhr eden bir tr sz konusudur. Her
halkrda nzl srecinde Yahudilerle Hristiyanlar arasnda Hz. brahim merkezli
bir ihtilaf meydana gelmitir.
b) Kble Hakknda
Yeryznde yaayan ve ilah bir referansa bal olan ve olmayan btn dinlerde
ibadetler eitli ekillerde yaplmaktadr. Baz ibadetler yaplrken belli bir yne
dnlr ki, buna kble denmektedir. Kble bakmndan btn dinlerin ittifak halinde
olduunu sylemek mmkn deildir. Bu hususta Yahudiler ile Hristiyanlar arasnda
ihtilaf vardr. Bir baka ifade ile Yahudiler ile Hristiyanlar farkl kblelere
ynelmektedirler. Nitekim bu konuda Allah Tel yle buyurmutur: Yemin olsun
ki (habibim!) sen ehl-i kitba her trl yeti (mucizeyi) getirsen yine de onlar senin

233

l-i mrn 3/65.

234

Taber, Cmiul-beyn, III, 305; Nesef, a.g.e., I, 245; Ksim, a.g.e., II, 322.

173

kblene dnmezler. Sen de onlarn kblesine dnecek deilsin. Onlar da birbirlerinin

kblesine dnmezler.235
Bu yet, kble bakmndan Mslmanlarn, Yahudilerin ve Hristiyanlarn
birbirinden farkl yne yneldiklerini gstermektedir. Dolaysyla dinin
mensuplarnn kble noktasnda birbirinden ayrldklar anlalmaktadr.
Yahudilikte ibadetler Kuds'e dnlerek yaplmakta olup bu yn "mizra (dou
yn)" olarak adlandrlmaktadr.236 Kudsn dn bakmdan nem kazanmasnn Hz.
Dvd dneminde baladn sylemek mmkndr. Kitb- Mukaddeste ifade
edildiine gre Hz. Dvd, Kuds Yebsler'den kurtardktan sonra Rab Yahova,
kendisine mabedi ina edecei yeri melek araclyla bildirmitir.237 Onun olu
Sleyman tarafndan milattan nce yaklak 950'lerde etiya ta zerinde mabedin
ina edilmesinden itibaren Kuds, Yahudiliin dn merkezi haline gelmitir.238
Sleyman dneminde balayan bu uygulamaya Kitb- Mukaddesin Daniel kitabnda
da

rastlanmaktadr.

Onun

Babil

srgnnde

dahi

odasnn

penceresini

Yerualime/Kuds'e doru at ve nceden yapt gibi gnde defa diz kerek

Tanr'nn huzurunda dua edip krettii anlatlmaktadr.239
Kuds' igal eden Romallar'n mabedi ykmasndan, hatta baka milletlerin
Kuds' ele geirmesinden ve Yahudilerin dnyann deiik blgelerine srgn
edilerek dalmasndan sonra her dnemde bu ehir onlarn ibadet ederek
yneldikleri dn bir merkez olma zelliini korumutur. Kuds mabedinin
yklndan sora dnyann farkl blgelerindeki sinagoglar (beyt ha-kneset), nceleri
giri ksmlar, sonradan kbleleri Kuds'e gelecek ekilde ina edilmitir. Sinagoglarda
rulo halindeki el yazmas Tevrt tomarlarnn muhafaza edildii Aron ha-kode ad
verilen ve camilerdeki mihraba benzeyen zel blmler Kuds'e ynelik yaplmtr.
Yahudiler, sinagoglarnda olduu gibi evlerinde de ibadet ederken Kuds'e doru

235

el-Bakara 2/145.

236

G, Ahmet, "Kble", DA, XXV, 365.

237

II. Samuel 24/16-25.

238

I. Krallar, 8/28-49

239

Daniel 6/10.

174

ynelmektedirler.240 Hz. Dvd dneminde balayan Kudsn kble olma serveni

gnmzde de devam etmektedir. Bu anlay Hz. Peygmaber (s.a.v) dneminde
yaayan Yahudilere de hkimdir.
Hristiyanlarn da ibadet ederken yneldikleri bir kbleleri vardr. Onlar
ibadetlerini yaparken douya ynelmektedirler. nk Hz. sa douda, Beytehem'de
domu, onun doumu zerine mneccimler doudan gelmiler, doumuna iaret
eden yldzlar da douda grmlerdir.241 Hatta Matta ncilinde sa'nn tekrar
geliinin yine doudan olacana iaret edilmektedir.242 Bizans mparatorluu
dneminde Kudsn Hristiyanlarn eline gemesine ve onlara gre de kutsal
saylmasna ramen ilk Kpt ve Dou kiliseleriyle daha sonraki dnemlerde Bat
kiliseleri douya dnk olarak yaplmtr. Sryan mimarisinde de btn kiliseler
sa'nn doudan geri dnecei inanc gerei bu yne doru ina edilmi, mezbahn
orta blmnde "kdu-kduin" olarak adlandrlan ni eklindeki ksm da sa'ya ta
olarak sslenmitir.243
Kur'n- Kermde kble konusunda eitli dinler arasndaki ihtilaf, Hristiyanlar
ile Yahudiler arasnda var olan bir ayrl ifade etmek iin anlatlmam, aksine
kblenin deiimi dneminde Mslmanlar, mrikler ve ehl-i kitb zellikle de
Yahudiler arasnda meydana gelen bir takm tartmalara binaen, bu ehl-i kitbn
kble bakmndan teden beri sren ihtilafna atfta bulunulmutur. Yukarda
Yahudilik ve Hristiyanlk asndan kble konusundaki farklk zikredilmiti. Hem
bundan hem de konunun banda zikredilen yette geen Onlar da birbirlerinin
kblesine dnmezler. ifadesinden iki dine mensup insanlarn kble meselesinde ihtilaf

240

G, Ahmet, "Kble", DA, XXV, 365.

241

Matta 2/1-2.

242

Matta 24/27.

243

G, Ahmet, "Kble", DA, XXV, 365. Modern insann belirli bir tarafa ynelme sembolizmini zayf
bulabilecei, ayrca yer darl sebebiyle ehirlerde gelenee uygun kilise ina etmenin zorluu
dikkate alnarak son zamanlarda kiliselerin pusulasz ina edilmesi adet olmutur. Ayrntl bilgi iin
bk. G, Ahmet, "Kble", DA, XXV, 365.

175

iinde olduklar gayet net biimde ortaya kmaktadr. Bu ihtilafn Mslmanlarla

olan blm ise aratrmann ileriki safhalarnda ele alnacaktr.244
c) Bir Asla Dayanma Hakknda
Hz. Peygamber ve ilk Mslman nesil, Medne dneminde ehl-i kitbn zellikle
de Yahudilerin kat tutumu ve muhalefeti ile karlamlard. Ancak onlarn bu
olumsuz tavrlar, sadece Mslmanlara ynelik olmayp, aksine kendi aralarnda da
srmekteydi. Nitekim bu hususta Allah Tel yle buyurmutur: Yahudiler:
Hristiyanlar bir temel zerinde deil dediler, Hristiyanlar da; Yahudiler bir temel
zerinde deil dediler; oysa onlar kitb (Tevrt ve ncil'i) de okuyorlar.245
Bu yetin Hz. Peygamberin huzurunda tartan ve birbirlerini mesnetsizlikle
sulayan Yahudi ve Hristiyanlar hakknda indii nakledilmitir.246 Rivayet edildiine
gre Yahudiler, Hristiyanlarn herhangi ilh bir referansa dayanmadklarn belirtip
Hz. say da inkr etmilerdi. Halbuki onlar Hz. say mjdeleyen Tevrt okuyorlar
ve onun alametlerini zikrediyorlard. Buna mukabil Hristiyanlar da ayn ekilde
onlar herhangi bir ilh referansa dayanmamakla sulayp Hz. Musann
peygamberliini inkr etmilerdi. Halbuki bizzat Hz. sann kendisi Hz. Musann
mesajn tamamlamak iin gnderildiini sylemiti.247 Nzl srecinde meydana
gelen bu tartma yetin lafz ile paralellik arz etmektedir. yetin kapsamn tarihin
aknn tersi istikametine genileten Rzye gre yette kastedilen Yahudi ve
Hristiyanlardan maksat, sadece Hz. Peygamber dneminde yaayan ehl-i kitb
mensuplar olmayp Hz. sa'nn peygamber olarak gnderiliinden yetin nzulne
kadar geen zamandaki Yahudi ve Hristiyanlardr.248 bn r da benzeri bir
dnceyi dile getirerek lsz biimde kar tarafn aleyhinde olmann ve
kendilerine muhalif olanlar sapklkla sulamann Yahudi ve Hristiyanlarn eski bir
244

Mslmanlar ile Yahudiler arasndaki kble ihtilaf iin aratrmann ilgili blmne bk. s. 85;
Mslmanlar ile Hristiyanlar arasndaki kble ihtilaf iin de yine aratrmann ilgili blmne bk.
s. 85.

245

el-Bakara 2/113.

246

Taber, Cmiul-beyn, II, 494-495; Zemaher, a.g.e., I, 178; Rz, a.g.e., IV, 8; Suyt, Lbbunnkl, s. 28; evkn, a.g.e., I, 257.

247

Red Rz, a.g.e., I, 353.

248

Rz, a.g.e., IV, 8.

176

deti olduunu sylemitir.249 Red Rz da Yahudilerin gnmzde bile Hz. say

kabul etmediklerini, kendi kutsal metinlerinde mjdelenen elinin gnderilmesini ve
bu eli ile birlikte yeniden srl halknn hkim olmasn beklediklerini ifade etmek
suretiyle yetin anlamn nzl srecinden gelecee doru geniletmitir.250 Bu ekilde
ileri doru yaplan bir geniletme de zzet Derveze (. 1404/1984) tarafndan
yaplmtr.251 Ksacas mfessirler, sebebin hususiliini manann umumiliine bir
engel grmemiler, yeti yorumlarken buna gre hareket etmilerdir.
Mfessirlerin bu izhlarna dayanarak Yahudi ve Hristiyanlar arasnda vuk
bulan ve birbirlerini mesnetsizlikle sulama eklinde tezhr eden dinleraras ihtilafn
Hristiyanln tarih sahnesine kt andan gnmze kadar devam ettiini
sylemek mmkndr. Allah Tel yukarda zikredilen yetin sonunda kitab
bilmeyenlerin de onlarn szlerine benzer szler sarf ettiini ifade etmitir.
Bilmeyenlerden maksadn, kim olduu hususunda tefsir bilginleri arasnda ihtilaf
vardr. Bu ifade At'ya gre Yahudi ve Hristiyanlarn nceki kuaklarn, Sdd'ye
gre ise mrik Araplar gstermektedir.252 Ancak, bu tr haberler sahih rivayetleri
toplayan kitaplarda mevcut deildir. Bununla birlikte her ikisi de yetin ruhuna
uygundur. Yine de biz, nzl srecini ve Kur'nn genel hedefini dikkate alarak, bu
ifade ile mrik araplarn kastedildii grn tercih etmekteyiz. yetin kapsamn
biraz daha genileterek bu ifade ile putperestler gibi bilgiden ve kutsal kitaptan
yoksun kimselerin kastedildiini de sylemek mmkndr. Bu tr insanlara gre,
btn din mensuplar temelsiz eylere dayanrlar.253 Gnmzde dini, akla aykr
gren ve inananlara kar saldranlar da zaman zaman bu yola bavurmaktadrlar.
Kimileri, dini retilerin yetersizliinden kimileri de dinin, akla ve bilime ters
olduundan dem vurmak suretiyle dindarlar mesnetsizlikle sulamaktadrlar. Demek
ki, ihtilaf ve ekime halindeki kii ya da gruplar, kar tarafn aslsz eylere

249

bn r, a.g.e., II, 675.

250

Red Rz, a.g.e., I, 353.

251

Derveze, Tefsr, VI, 224.

252

Taber, Cmiul-beyn, I, 496-497; Derveze, Tefsr, VI, 225.

253

Ksim, a.g.e., II, 225.

177

dayandn iddia etmektedirler. Tarihte ve gnmzde olduu gibi gelecekte de bu

yntem uygulanacak gzkmektedir.
d) Cennete Girme Hakknda
Gnmzde yeryznde yaayan semv dinlerde hiret inanc ve bu inancn
ierisinde cennet ve cehennem olgusu mevcuttur. Daha ak ifade ile Yahudilik,
Hristiyanlk ve slmiyet cennet ve cehennemin varl konusunda ittifak etmilerdir.
Ancak cennete kimin girecei konusunda Yahudi, Hristiyan ve Mslmanlar
arasnda ihtilaf vardr.
Cennete girme konusunda Allah Tel bir yette yle buyurmutur:

.254 Bu yetin hangi anlama geldii konusunda tefsr

bilginleri iki farkl gr ileri srmlerdir. Ancak her iki yoruma gre de fiilinin

faili olan zamir, bundan iki nceki yette geen

255 gstermektedir.256 Sz
konusu yorumlarn ilkine gre Yahudi ve Hristiyanlar, her ne kadar aralarnda ihtilaf
ve dmanlk bulunsa da, insanlarn kendi dinlerine rabet edip slm dininden
uzaklamalar iin kendi aralarnda bir ittifakn bulunduunu onlara gstermek
istemi ve bu yzden bu sz sylemi olabilirler.257 Buna gre Yahudi ve
Hristiyanlar, aralarndaki ihtilaflara ramen Mslmanlara kar bir ittifak kurup,
cennete ancak Yahudi veya Hristiyan olanlarn gireceini iddia etmilerdir.
Ayetle ilgili ikinci yoruma gre ise, Yahudiler sadece Yahudilerin; Hristiyanlar
da sadece Hristiyanlarn cennete gireceini savunmulardr.258 Bu yoruma gre yette
geen tafsl iin kullanlmtr. Burada karklktan emin olunduu ve manann da
anlalr olmasndan dolay ilk nce fiilindeki zamirde cennete kimin gireceine
dair iddia sahipleri birletirilmi, daha sonra da tafsil edilmitir. Bu durum da yetin

254

el-Bakara 2/111.

255

el-Bakara 2/109.

256

Hemedn, a.g.e, I, 358.

257

Mturd, a.g.e., I, 82.

258

Hd bn Muhakkem, a.g.e., I, 137; Mturd, a.g.e., I, 82; Sem'n, a.g.e., I, 127; Svs, a.g.e, I, 68; bn
dil, a.g.e., II, 397; Haddd, a.g.e., I, 157; irbn, a.g.e., I, 137; Muhammed Eb Zehra, bn Ahmed
bn Mustafa (. 1394/1974), Zehratut-tefsr, I-X, Drul-fikril-Arab, Birinci Bask, Kahire ts., I,
365.

178

anlam u ekilde olur: Yahudiler: Cennete ancak Yahudi olanlar girer.; Hristiyanlar
da, Cennete ancak Hristiyan olanlar girer. dediler. nk Yahudilerin ve
Hristiyanlarn birbirleri hakknda bu ekilde bir sz sarf etmeyecekleri malumdur.259
Zaten Yahudi ve Hristiyanlarn birbirlerini ilh bir referansa dayanmamakla
suladklar bizzat Kur'nda anlatlmaktadr.260 te bu nedenlerden dolay ikinci
grn daha isabetli olduu kanaati n plana kmaktadr. Bu yetten hareketle
Yahudi ve Hristiyanlarn cennete girme konusunda birbirleri ile ihtilaf ettikleri
rahatlkla sylenebilir. Ayrca bu yetin ini nedeni olarak tefsr kitaplarnda
nakledilen Yahudi ve Hristiyanlarn tartmas da bu kanaati glendirmektedir.261
e) Hz. sa Hakknda
Hz. sa insanlarn byk bir blm tarafndan kabul edilen, Kur'nda ismi
geen262 ve kendisine kutsal kitaplardan ncilin indirildii bir peygamberdir.263 O'nu,
srailoullarna bir peygamber olarak gnderecek.264 yeti Hz. sann isriloullarna
gnderilen bir peygamber olduunu aka gstermektedir.
Kur'n- Kermden renildiine gre sa Peygamber insanlar tek olan Allah'a
kullua arm,265 Tevrt tasdik etmi, onun baz hkmlerini neshetmi,266

259

Semn Haleb, ed-Durrul-masn, II, 70; bn dil, a.g.e., II, 397.

260

el-Bakara 2/113.

261

Sem'n, a.g.e., I, 127; irbn, a.g.e., I, 137.

262

Kur'n- Kerme gre Hz. sa, resullerin en bykleri olan be ulul-azm peygamberden biridir. On
be srede doksan yette ismi veya sfat zikredilmekte, arlkl olarak l-i mrn, Mide ve
Meryem srelerinde kendisinden bahsedilmektedir. Kur'nda hem sa hem bn Meryem hem de
Mesih olarak adlandrld gibi baka isimlerle de anlmakta, ayrca kendisine ok sayda unvan
verilmekte, yirmi be defa sa, on alts sa kelimesiyle birlikte olmak zere yirmi defa bn
Meryem eklinde gemektedir. Mesih kelimesi ise ya tek bana veya Mesih bn Meryem , ya da
Mesih sa bn Meryem eklinde on bir yerde gemektedir. Hz. saya verilen dier isim ve sfatlar
u ekilde sralamak mmkndr: Meyyed, rhullh, kelime, vecih, slih, resl, mbeir,
mnebbi musaddk, yet, merf', temizlenmi, gz aydnl, nebi, mbarek, ilim veya lem ve
rahmet. bk. Harman, mer Faruk, sa, DA, XXII, 469.

263

el-Mide 5/46.

264

l-i mrn 3/49.

265

el-Mide 5/117.

266

l-i mrn 3/50; el-Mide 5/46.

179

kavmine namaz ve zekat emretmiti.267 Musa Peygamberin tebli ettii dn esaslar

deitiren, kendilerine gnderilen Tevrt tahrif eden, ksacas peygamberlerin
insanlara anlatt tevhid izgisinden saparak ifrat ve tefrite saplanan bir toplumu
yeniden doru yola iletmek zere grevlendirilmiti.268
Hz. sann grevlendirildii toplumunun isriloullar olduu daha nce ifade
edilmiti. nsanlarn sorgulamadan kabullendikleri inanlarla, hi dnmeden
uyguladklar bir takm riteller ile srdregeldikleri det ve gelenekleri sarsan,
bunlarn bir ksmn aynen brakp, bir ksmn deitiren ve bir ksmn da kaldran
her peygamber gibi Hz. sa da gnderildii toplumun tepkisi ile kar karya kalmt.
Onun anlattklarna ok az sayda kii iman edip yannda yer almt. te bu az
saydaki topluluk, Hz. sann tebli ettii Hristiyanln ilk temsilcileri idi. Topluma
hkim olan Yahudiler, Hz. sa ve onun etrafndaki az saydaki insann faaliyetlerinden
rahatsz olmaya balamlard. te bu rahatszlk, Kur'n- Kermde temas edilen
dinleraras ihtilafn bir blm olan Yahudiler ve Hristiyanlar arasnda meydana
gelen ilk ihtilafa zemin hazrlamtr. Yahudilerle Hristiyanlar Hz. sann
peygamberlii konusunda anlaamamlardr. Hatta yuhadiler sa Peygamberi
ortadan kaldrmak iin tuzak kurmulardr.269 Halbuki Hz. sa Tevrt'n hkmlerini
uygulamak zere gelmi, ona aykr bir eriatla gnderilmemiti. Ayrca o, Yahudilerle
de savamamt. stelik kendilerine haram klnan bir takm eyleri helal klmak
suretiyle onlara kar kolaylk gstermi, iyilikte bulunmu ve Tevrt'n eriatn
tamamlayc olarak gelmiti. Buna ramen Yahudiler kfr tercih edip ona iman
etmemilerdi. Bu konuda bn Kayyim unlar sylemektedir:
Yahudilerin Hz. sa'ya iman etmelerine engel olan hastalk kskanlktan baka bir ey deildir.
Zira onlar kesin bir ekilde onun kendilerine hidayet sunan Allah'n elisi olduunu biliyorlard.
Ancak kskanlk, kfr imana tercih etmelerine neden olmutu. lerinde ahbar, lim, zahid,
kad gibi kimselerin bulunmasna ramen yine de kfr imana tercih etmilerdi.270

267

Meryem 19/31.

268

Ayrntl bilgi iin bk. Neccr, a.g.e, s. 392.

269

l-i mrn 3/54.

270

bn Kayyim, Hidye, s. 245.

180

Yahudilerin Hz. saya neden iman etmedikleri konusunda bn Kayyimin

gsterdii neden bizce isabetlidir. Ancak tek neden bu deildir. Biraz nce yukarda
temas edildii gibi mevcut inan ve alkanlklar korumak da bunda etkili
olmutur.271
Peygamberlii konusunda daha Hz. sa hayatta iken Yahudi ve Hristiyanlar
arasnda ba gsteren bu ihtilaf, gnmze kadar devam etmitir. yle anlalyor ki
bu ihtilaf, anlamazlklar konusunda nih hkm verecek Allah Telnn huzurunda
toplanncaya kadar da devam edecektir.
2- Mslmanlarla Ehl-i Kitbn htilaf
Mslmanlarn tarih sahnesine ilk ktklar Mekkede, hkim olan evre
Yahudi ve Hristiyanlardan oluan ehl-i kitb deildi. Aksine vahyin ilk muhatab
herhangi bir ilh referansa dayanmayan Mekkeli mriklerdi. Ancak Mekk yetlerde
eitli mnasebetlerle ehl-i kitbdan sz edilmitir. Hicretle birlikte ise ehl-i kitb,
vahyin muhataplar arasna dorudan katlmt. Ehl-i kitbdan da zellikle Yahudiler,
gerek demografik, gerek ekonomik ve gerekse siys adan Medne toplumunda
nemli konumda idiler. Bu yzden de Mednede inen yetler, Hristiyanlardan daha
ziyade onlar muhatap almtr.
a) Mslmanlarla Yahudilerin htilaf
Nzl balamn dikkate alarak Kur'nn Mekkede inen blmlerine
bakldnda, slmn balangcnda toplumun neredeyse tamamnn puta tapan
mriklerden olutuu hemen fark edilmektedir. Kaynaklarmzda gerek nemli
sayda fert olarak272 gerekse grup olarak Yahudilerin Mekkede bulunduklarna dair

271

el-Bakara 2/170; el-Mide 5/104; ez-Zuhruf 43/23.

272

Tespitimize gre Belzrnin Ensbul-erf adl eserinde Abdulmuttalibin komusu olan bir
Yahudiden bahsedilmektedir. Sz konusu Yahudinin ad, Ednye olup, Tihme pazarnda tcir
olarak faaliyette bulunuyordu. Kureyli iki gen tarafndan ldrlp mallarna el konmutu.
Rivayete gre Abdulmuttalib, komusu Ednyenin kan bedelini Mekkeli bir kabile reisi olan Harb
bn meyyeden hakem yoluyla alm ve 100 deve olarak belirlenen bu kan bedelini Ednyenin
amcaoullarna vermitir. bk. Belzur, Ebul-Abbs Ahmed bn Yahya (. 279/892), Ensbul-erf
(nr. Sheyl Zekkr-Riyd Zirikl), I-XIII, Drul-fikr, Birinci Bask, Beyrut 1996, I, 81; Ba, Eyp,
Mslman Yahudi likileri, Gkkubbe, Birinci Bask, stanbul 2004, s. 29.
zzet Derveze de Ben srail bilginlerinin onu bilmesi, onlar iin bir delil deil midir? (e-uar
26/197) yeti ile De ki: Hi dndnz m; ayet bu, Allah katndan ise ve siz onu inkr etmiseniz,

181

bir bilgi bulunmamaktadr. Bu konuyla ilgilenen aratrmaclarn kanaati de bu

dorultudadr.273 Nitekim son dnemlerde slm Tarihi aratrmalarna damgasn
vuran merhum Muhammed Hamidullahn tespiti de byledir.274
Kur'nn Mekk pasajlarnda Yahudilikten ve isriloullarndan genie sz
edilmitir.275 lk Kur'n yetlerinde bu ekilde Yahudilerden bahsedilmesi onlarn
Mekkede kayda deer bir varlklarnn olduu ve Mslman Yahudi mnsbetlerinin
bulunduu anlamna gelmez. Zaten hibir Mekk yette Ey isriloullar eklinde
onlara hitap edilmemitir. Mekk srelerin sadece birinde Ey isriloullar eklinde
bir hitap mevcuttur.276 O da, vahiy srecinde bulunan bir topluma ynelik olmayp
kssann iinde geen bir ifadedir. Kanaatimize gre Mekk srelerde muhatap kabul
edilmeden bu kadar ok Yahudilerden sz edilmesinin iki nedeni olabilir: Birinci
nedeni Kur'n kssalarnn temel gayelerinden biri olan nceki peygamberler ve
toplumlar ile Hz. Peygamber ve gnderildii insanlar arasnda paralellik kurmak ve
bu ekilde iman edenleri teselli etmek, inkr edenleri de uyarmaktr. kinci nedeni ise,
Medneye hicretinden nce Hz. Peygambere Yahudi toplumunu tantmak ve
uyarmaktr.277 Dolaysyla bu dnemde inen yetleri Mslman-Yahudi ilikileri
zerine hamletmek, daha dar anlamyla da Mslman-Yahudi ihtilafna gre
yorumlamak isabetli olmaz.

srailoullarndan bir ahit de bunun benzerini grp inand halde siz yine de byklk
taslamsanz (hakszlk etmi olmaz msnz)? phesiz Allah, zalimler topluluunu doru yola
iletmez. (el-Ahkf 46/10) yetini delil gstererek Mekkede baz Yahudilerin bulunduunu
sylemitir. Derveze, Kur'na Gre Hz. Muhammedin Hayat, I, 99.
273

Derveze, Kur'na Gre Hz. Muhammedin Hayat, I, 98-99; Hamidullah, slm Peygamberi (trc.
Mehmet Yazgan), Beyan Yaynlar, stanbul ts., s. 460; Ba, a.g.e, s. 29, 31.

274

Hamidullah, slm Peygamberi, s. 460. Konuyla ilgili olarak zzet Derveze unlar sylemitir:
Mekk Kur'nda, Yahudilerin ayplarn ortaya koyan, onlarla tartldn ve ztlaldn
ifade eden bir yetin bulunmamas, onlarn Mekkede bulunmadklarnn deil, bahse deer
etkin bir ounlukta olmadklarnn delilidir. Derveze, Kur'na Gre Hz. Muhammedin
Hayat, I, 99.

275

el-A'rf 7/105, 134-138; Ynus 10/90-93; el-sr 17/2, 101, 104; Th 20/77-98.

276

Th 20/80.

277

bk. Ba, a.g.e, s. 32.

182

Hicretle birlikte Mslmanlar ile Yahudiler278 ayn ehri paylamaya

balamlard. Artk Mslmanlar ile Yahudiler arasnda bir takm ilikiler kurulmaya
balanmt. Hatta hicretin I. ylnda279 hem bireyleraras hem de uluslararas ilikileri
dzenleyen, karlkl hak ve vazifeleri belirleyen Medne Szlemesi imzalanmt.280
Medne dneminde inen yet-i kermelerin bir ksm, Mslmanlar ile
Yahudiler arasndaki ilikileri konu edinmitir. Bu bakmdan Meden yetlerde
Mslman Yahudi ihtilaf konusu da yer yer ilenmitir. Dinleraras ihtilafn alt
bal olarak ele aldmz Mslmanlarla Yahudilerin ihtilaf, son dnemlerdeki
siys olaylarn da etkisi ile bal bana bir aratrma konusu haline gelmitir. Ancak

278

Yahudilerin ne zaman Medneye yerletikleri konusunda farkl grler ileri srlmtr.

(Ayrntl bilgi iin bk. Ba, a.g.e, s. 23-24) Umernin kuvvetle muhtemel grd gre gre
Yahudiler, Rm kayserlerinden Titusun Kudse saldrmasndan sonra birka Yahudi kabilesi
kaarak Hicaz blgesine yerlemitir (bk. Umer, a.g.e., I, 227; Ba, a.g.e, s. 23).
Baz oryantalistler Medne ve evresinde yaayan Yahudilerin isriloullar olmadn, aksine
bunlarn Yahudilii kabul etmi Araplar olduunu iddia etmilerdir. (Derveze, Kurna Gre Hz.
Muhammedin Hayat, I, 101; Ba, a.g.e, s. 24). Yahudilerin kendi tarihleri boyunca Arap
yarmadasnda misyonerlik faaliyetlerinde bulunduklarn gsteren bir bilginin olmamas ve
Yahudilerin kendilerini soy bakmndan dier milletlerden sekin grmesi bu iddiay
rtmektedir. (bk. Ba, a.g.e, s. 24) Ayrca Kur'nn Yesrib Yahudilerine "srailoullar" hitabyla
seslenmesi, onlara bu kadar genel ve kapsaml olarak hitap etmesi, ncekilerle sonrakiler arasnda
salam bir iliki kurmu olmas, Hicaz'daki Yahudilerin sonradan geldiklerini ve onlarn srailliler
olduunu kesin olarak ortaya koymaktadr (Derveze, Kurna Gre Hz. Muhammedin Hayat, I,
101-102).

279

Hamidullah, slm Peygamberi, s. 168; Umer, a.g.e., I, 277; Ba, Eyb, a.g.e, s. 36, 38. Muhammed
Hamidullah slm Hukuku Etdleri kitabnda Medne Szlemesinin ne zaman imzaland
konusunun ihtilafl olduunu belirtmi, slm tarihilerinden bn shka ve msterik Willhausene
gre bu szlemenin Bedir savandan nce; msterik Grime gre ise Bedir savandan sonra
kaleme alndn belirtmitir. Sonunda da bu szlemenin her halkrda Hicretten hemen sonra
tanzim edildiini ifade etmitir. bk. Hamidullah, slam Hukuk Etdleri (trc. Kemal Kuu), Bir
Yaynclk, stanbul 1984, s. 46.

280

bn Him, a.g.e., II, 147-150; bn Kesr, Ebul-Fid smail bn mer (. 774/1373), el-Bidye venNihye, I-VII, Mektebetul-marif, Beyrut 1978, III, 224-225; Umer, a.g.e., I, 286. Medne
Szlemesinin salaml hakknda bk. Srma, hsan Sreyya, Medne Vesikasnn Mevsukiyeti le
lgili Baz Veriler, Bilgi ve Hikmet Dergisi, K 1994/5, s. 46-53.

Bir arada yaamann hukuk formln iinde tayan bu vesikay genel grnm itibariyle iki
blmde incelemek mmkndr. 23. maddeye kadarki ilk blm Mslmanlarn (Ensar ve
Muhcirlerin) kendi aralarndaki i hukukla ilgilidir. kinci blm ise (24. maddeden sonuna
kadar) Mslmanlarn Yahudi ve mriklerle olmas gereken iliki biimini dzenler (Ba, a.g.e, s.
37. Ayrca bk. Hamidullah, slm Peygamberi, s. 168).

183

bu aratrma Kur'n ile erevelendii iin, burada iki taraf arasndaki btn ihtilaflar
ele almak yerine vahye konu olan ihtilaflar zerinde younlalacaktr.
Mslmanlarla Yahudiler arasndaki temel ihtilaf Hz. Muhammedin (s.a.v)
peygamberliini kabul edip etmememe konusundadr. Kanaatimize gre dier
ihtilaflar bu temel ihtilafn bir uzants olarak tezhr etmektedir. Kur'n- Kermde
iaret edildiine gre Yahudiler Hz. Muhammedin (s.a.v) peygamber olmasndan
nce, bir peygamber gnderileceini bekliyorlard.281 Medineli mrik Araplarla
savap malup olduklar zaman onlara, Sizinle asl beklediimiz peygamber gelince
hesaplaacaz ve o zaman sizi yeneceiz eklinde szler sarf ediyorlard.282
Gnderilmesini bekledikleri peygamber Hz Muhammed (s.a.v) idi. Onu, mrik
Araplardan nce kendilerinin kabul etmeleri gerekirken Yahudiler, kskanla
kaplarak inkr yolunu setiler. nk son peygamber, umduklarnn aksine
isriloullarndan deil, Araplar arasndan kmt.283 Ashb- kirmdan Sad bn
Ubde (. 14/635), Muz bn Cebel (. 18/639) ve Ukbe bn Vehb (. ?) gibi slm
davetileri Yahudileri slma davet etmi ve onlarn bir peygamber beklentisi iinde
olduklarn, bu peygamber ile mrik Araplar korkuttuklarn kendilerine
hatrlatmt. Yahudi Rbi bn Harmele284 ile Vehb bn Yahd bunu inkr etmiti.
Bunun zerine Allah Tel Ey ehl-i kitb! Peygamberlerin aras kesildii bir srada size
elimiz geldi. Gerekleri size aklyor ki (kyamette): Bize bir mjdeleyici ve uyarc
gelmedi demeyesiniz. te size mjdeleyici ve uyarc gelmitir.285 yetini indirmitir.286
Yahudilerin Hz. Muhammedin (s.a.v) peygamberliini inkr etmeleri bilgisizlikten
deil, kskanlk bata olmak zere siys ve ekonomik nedenlerden kaynaklanyordu.

281

el-Bakara 2/89.

282

Taber, Cmiul-beyn, I, 410-411; bn Eb Htim, a.g.e., I, 172; bn Atyye, a.g.e., I, 289; bn Kesr,
Tefsr, I, 325-326; Heyet, Kurn Yolu, I, 84.

283

Taber, Cmiul-beyn, I, 411; bn Kesr, Tefsr, I, 325; Heyet, Kur'n Yolu, I, 84.

284

Suytnin ed-Durrul-mensr adl tefsirinde bu isim Hureymile eklinde gemektedir. bk. Suyt,
ed-Durrul-mensr (nr. Abdullah bn Abdilmuhsin et-Turk), I-XVII, Merkezu Hicr, Birinci
Bask, Kahire 2003, V, 239.

285

el-Mide 5/19.

286

Taber, Cmiul-beyn, VI, 166; evkn, a.g.e., II, 37; etiner, a.g.e., I, 304.

184

Nitekim Kur'n, onlarn Hz. Muhammedin (s.a.v) peygamber olduunu bilmelerini,

kendi z evlatlarn tanmaya benzetmitir.287
Mslmanlarla Yahudilerin peygamberlik konusundaki ihtilaflar, sadece Hz.
Muhammedin (s.a.v) peygamberlii konusunda deildir. Kur'n- Kermde
anlatldna gre Mslmanlar ile Yahudiler arasnda Hz. sa ve Hz. zeyir hakknda
da ihtilaf vardr. slm inancna gre Hz. sa, isriloullarna gnderilmi288 ve
kendisine ncil verilmi289 byk peygamberlerden biridir. Yahudiler ise onun
peygamberliini tanmadklar gibi onu ldrmeyi bile dnmlerdir. zeyir
hakknda da Mslmanlar ile Yahudiler arasnda bir ihtilaf vardr. Bidyetten
gnmze hibir Mslman zeyiri tanr olarak kabul etmemitir. Ancak vahiy
srecindeki baz Yahudiler onun Allah'n olu olduunu iddia etmilerdir. Bu konuda
Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Yahudiler, Uzeyr Allah'n oludur,
dediler.290 Her dinin temsilcileri arasnda mazur kabul edilebilecek bir takm kk
287

el-Bakara 2/146; el-En'm 6/20.

288

l-i mran 3/49.

289

el-Mide 5/46.

290

et-Tevbe 9/30. bn Hazm Yahudilerin sadece Yemen dolaylarnda bulunan Sadkiler kolunun
zeyrin Allah'n olu olduunu iddia ettiklerini belirtmitir. bk. bn Hazm, a.g.e,, I, 178.
zeyir ismi Kur'nda sadece bu yette geer. Kitb- Mukaddeste ise kendisinden Ezr diye
bahsedilir ve bu ad altnda bir blm bulunmaktadr. Bu blmde ondan, kahin, yazc, Allah'n
Rabbin eli zerinde olan ve Allah'n inayet eli zerinde olan gibi eitli vasflarla anlr (Ezr, 7/112). Kur'n Yolu mfessirleri onun hakknda yle demitir:
slm kaynaklarda, Yahudilerce -henz kendisi hayatta iken- zeyir'in Allah'n olu olarak
nitelenmesi konusunda balca iki rivayetle karlalmaktadr. Bunlardan birine gre, nceleri
Tevrt'a bal olan sriloullar, zamanla Tevrt'a gre yaamay terkeder olmular, bunun
sonucu olarak ilh bir ceza olmak zere Tevrt hafzalardan silinmi, onun muhafaza edildii
Tabut da (Ahid Sand) ellerinden alnmt. Buna ok zlen zeyir, kendisine Tevrt'
yeniden retmesi iin Allah'a yalvaryordu. Yine byle bir dua esnasnda Tanr onun hafzasna
Tevrt' tekrar yerletirdi. ok bilgili bir kimse olarak tannan zeyir Tevrt' kavmine de
retince onlar nezdinde daha bir itibar kazand. Bazlar "zeyir Allah'n oludur" diyecek
kadar ileri gittiler.
Dier rivayete gre ise, Amlika kavmi Yahudilere saldrarak bir ksmn ldrm ve
ellerindeki Tevrt' almlard. Geride kalanlar, Tevrt kitaplarn dalara gmp o blgeyi
terkettiler, O sralarda henz gen olan ve dalarda ibadetle megul bulunan zeyir'in Tevrt'
en iyi bilen kii olduu anlalnca, o, mevcudu olmayan Tevrt' kaleme ald. lkeyi terkeden
bilginler geri dnp de gmdkleri Tevrt' zeyir'in kaleme ald ile karlatrdklarnda
arada hibir fark bulunmadn grnce "Allah bunu sana ancak O'nun olu olduun iin
verdi" dediler.

185

ihtilaflar olabilir. Nitekim daha sonralar Mslmanlar da zeyirin peygamber mi

yoksa slih bir kul mu olduu konusunda iki farkl gr benimsemilerdir.291 Ancak
hibir zaman ona ulhiyet atfetmemilerdir. Yahudilerin zeyire ulhiyet nispet
etmeleri ise asla mazur kabul edilemez. Hulasa Yahudiler, baz peygamberlerin
peygamberliini kabul etmeme konusunda ve zeyire de ulhiyet atfetme hususunda
Mslmanlarla ihtilaf halindedirler.
Kanaatimize gre nzl ortamnda genelde Mslmanlar, zelde ise Hz.
Peygamber ile Yahudiler arasnda tanr hakknda meydana gelen ihtilaflar Hz.
Muhammedin (s.a.v) peygamberlii konusundaki ihtilafn bir uzantsdr. Szgelimi
vahiy geleneine sahip ve tevhid konusunda Mslmanlara en yakn olan Yahudilerin
Allah fakirdir, biz ise zenginiz.292 szleri, aslnda Allah hakknda yaplan bir tartma
srasnda sylenmi bir ifade deildir. Aksine Yahudilerin Hz. Muhammedin (s.a.v)
peygamberliinden dolay duyduklar rahatszlklar her frsatta da yanstma
abalarnn bir sonucudur. Ayrca onlar bu tr ifadelerle halkn slm dinini
benimsemesine engel olmaya alyorlard.293 Kaynaklarda yetin ini sebebi
hakknda anlatlanlar, Yahudilerin bu tr szlerle byle bir eyi hedeflediklerine
ilikin grmz desteklemektedir.294
Mslmanlarla Yahudiler arasnda bu ihtilafn altnda deerlendirilen ve
Kur'nda temas edilen baka ihtilaflar da vardr. Bunlardan biri kbleye ynelme
konusudur. Gerek semav dinlerde gerekse dier dinlerde inananlarn zellikle baz

Bunlar, zeyir'in yaad dnemle ilgili rivayetlerdir. Bir de, bu szn Yahudilerden bir kii
veya bir topluluk tarafndan Hz. Peygamber'le yaptklar bir konuma srasnda sylendiini
belirten rivayetler bulunmaktadr,
Yahudiler Kurn'daki bu ifadenin kendilerine ait olmadn ileri srerler. Esasen slm
kaynaklarda da bu szn btn Yahudiler tarafndan benimsenmi olmayp, ilerinden sadece
bir kii veya grup tarafndan sylendii belirtilmektedir. Heyet, Kur'n Yolu, III, 35-36.
291

bn Kesr, Ksas, s. 461; Topalolu, Bekir, Yavuz, Ysuf evki, elebi, lyas, slmda nan Esaslar,
amlca Yaynlar, nc Bask, stanbul 2002, s. 182.

292

l-i mrn 3/181.

293

evkn, a.g.e., I, 657.

294

Taber, Cmiul-beyn, IV, 194-195; Vhid, Esbb, s. 113-114; Suyt, Lbbun-nkl, s. 92;
evkn, a.g.e., I, 657; etiner, a.g.e., I, 187-188; Heyet, Kurn Yolu, I, 542-543.

186

beden ibadetleri yerine getirirken belli bir istikamete doru ynelmeleri gerekli
grlmtr.295 Yahudilerde de durum bundan farkl deildir. Onlar ibadetlerini
yaparken Kudse yneliyorlard. Medne dneminin ilk yllarnda Mslmanlarla
Yahudiler arasnda bu konuda bir ittifak vard. Ancak daha sonra Allah Telnn
kblenin deitiini bildiren yeti indirmesi ile birlikte Yahudilerle Mslmanlar
arasnda kble konusunda ihtilaf meydana gelmitir. Artk yzn Mescid-i Haram
tarafna evir.296 yeti gereince Mslmanlar bundan byle namaz klarken Kabeye
ynelmeye balamlardr.
Bu olaya bakarak kble ihtilafnn Mslmanlar tarafndan balatldna dair bir
vehim akla gelebilir. Bir baka deyile kble konusunda Mslmanlar ile Yahudiler
arasnda var olan ittifakn Mslmanlar tarafndan bozulduu vehmine kaplnabilir.
Ancak aratrmann birinci blmnde de ifade edildii gibi Kur'nn ihtilaf
olgusunda tutumu farkldr.297 Kur'n, bir davran veya bir hareketi muhalif olarak
kabul ederken onun kemiyetine, keyfiyetine ve ilk olup olmama haline bakmaz.
Aksine Allah'n vahyine uygun olup olmadna bakar. Bu yzden Mslmanlarn
Mekkeye ynelmesi bir ayrlk hareketi olarak deerlendirilemez. nk Mekkeye
ynelme, Allah'n emri ile olmutur. Ortada bir ihtilaf ve muhalefet varsa bunun
nedeni Yahudilerin nce Hz. Muhammedin (s.a.v) peygamberlii, daha sonra da
kblenin deitirilmesi emrinde olduu gibi dier konularda Allah'n mesajlarna
uymamalardr. Dolaysyla kble konusunda ihtilafn asl sorumlusu Yahudilerdir.
Yahudiler kble deiikliini byk bir gndem haline getirmilerdir. Bu olayda,
kendilerinin konumlarn sarsan bir tehlike gryor, zira iddialarnn ve stnlk
tasladklar eylerin birer birer yok olduunu farkediyorlard. Bu sebeple mcadeleye
baladlar; kuku yaratmaya, karalamaya ve dzenbazlklara bavurdular. Nitekim
Bakara Sresinde bir dizi yet, bu tavrlarna deinmitir. Onlar artk Ka'be ile

295

G, Ahmet, "Kble", DA, XXV, 364.

296

el-Bakara 2/144.

297

Konuyla ilgili olarak aratrmann Birinci Blmne bk. s. 45.

187

Mescid-i Aksa arasnda stnlk yarna girmi bulunuyorlard ki, Al-i mrn
Sresindeki yetler inmi ve Ka'benin stnln bildirmitir.298
zzet Derveze vahiy srecinde Mslmanlarla Yahudiler arasnda meydana
gelen ihtilaf ve tartmalar chiliye dnemine kadar indirmektedir. Nitekim bu
konuda yle demitir:

"Yahudiler ile Araplar arasnda peygamberlikten nce de Ka'be ve Mescid-i Aksa'nn stnl
konusunda bir takm cedelleme ve tartmalarn meydana geldiini syleyebiliriz. nk
Araplar, Ka'be'yi Allah'n yce evi olarak kabul ediyor, ona yce bir deer veriyorlard.
Yahudilerin onlara tam stnlk salayabilmeleri iin, kendi mescidleri olan Beytu'l-makdis'in
Araplarn Ka'be'sinden stn olduunu ileri srmeleri gerekiyordu.299

Medne dneminde Mslmanlarla Yahudiler arasnda haram yiyecekler

konusunda da bir ihtilaf meydana gelmiti. Tevrt'n indirilmesinden nce, srail'in
(Ya'kub'un) kendisine haram kldklar dnda, yiyecein her trls isriloullarna
hell idi. De ki: Eer doru szl iseniz, o zaman Tevrt' getirip onu okuyun.300 yeti
bunu gstermektedir.
Bu yetin ifadesine gre Yahudiler, kendilerine haram klnan eylerin daha
nce srail'e de haram klnm olduunu ve bu haram saymann brahim'in dinine
dayandn iddia ediyorlard. Bu konuyla ilgili olarak, onlar ile Hz. Peygamber
arasnda bir tartma km, yetler de gerei aklamak iin inmitir. Bundan dolay
Allar Resl onlardan, Tevrt' getirmelerini ve tartma toplantsnn iinde
okumalarn isteyerek Yahudilere meydan okumu, eer iddialarnda doru kimseler
ise byle yapmalarnn bekleneceini bildirmitir.301 Thir bn run da belirttii
gibi muhtemelen Yahudi din bilginleri bu tr szlerle halk slmdan uzaklatrmay

298

evkn, a.g.e., I, 594; Derveze, Kurna Gre Hz. Muhammedin Hayat, I, 410; etiner, a.g.e., I,
156.

299

Derveze, Kurna Gre Hz. Muhammedin Hayat, I, 411.

300

l-i mrn 3/93. Bu yetin Yahudiler hakknda indiini gsteren bilgiler iin bk. etiner, a.g.e., I,
155-156.

301

evkn, a.g.e., I, 593; Derveze, Kurna Gre Hz. Muhammedin Hayat, I, 411-412; Heyet, Kur'n
Yolu, I, 468.

188

amalyorlard.302 Onlarn bu tutumlar Mslmanlarla Yahudiler arasndaki

ihtilaflarn temeli konusunda yukarda belirtilen tezi desteklemektedir.
Mslmanlar ile Yahudiler arasnda Hz. Meryem303 konusunda da ihtilaf vardr.
Kur'n- Kermde Hz. Meryemden vg ile bahsedilmi, kendisi iffet ve itaatin
sembol bir kadn olarak gsterilmitir.304 Yine Kur'n- Kermde isriloullarnn,
bata kendilerine gnderilen peygamberler olmak zere insanlara yaptklar eitli
zulm ve ktlklerden rnekler verilirken Bir de inkr etmelerinden ve Meryem'in
zerine byk bir iftira atmalarndan305 buyrulmutur. Hz. Meryem'in mucizev bir
ekilde Hz. sa'ya hamile kalmas, sonra onu dnyaya getirmesi, sriloullar'nn ar
iftiralarna neden olmutur. Yahudiler byle iren bir iftirada bulunurlarken
Mslmanlar Irzn iffetle korumu olan (Meryem'i de an.) Biz ona ruhumuzdan
fledik; onu ve olunu cmle lem iin bir ibret kldk. yetine inanmaktadrlar.
Dolaysyla iki taraf arasnda Hz. Meryemin iffeti konusunda bir ihtilaf sz
konusudur.
Vahyin indii dnemde Mslmanlarla Yahudiler arasndaki ihtilaf, her zaman
inan ve dnce baznda kalmam, zaman zaman aktif atmalara dnmtr.
Hz. Peygamber, Medneye geldikten hemen sonra Yahudilerle bir szleme
imzalamt. Bylece taraflar arasndaki ilikiler bir nizama balanarak Medneye
bar srecinin hkim olmas salanmt. Hz. Peygamberin bizzat kendisi de bu
atmosferi korumak iin zen gstermitir.306 Ancak bu srete isriloullar, her
frsatta Mslmanlarn aleyhine alyorlard. nk uzun yllar politik ve ekonomik
ynden ehrin hkimiyetini ellerinde bulunduran Yahudiler, Araplar zerindeki
basklarn ve blgedeki ticr, iktisd ve siys glerini yitirmeye, hatta

302

bn r, a.g.e., IV, 8.

303

Hz. Meryem hakknda ayrntl bilgi iin bk. Harman, mer Faruk, Meryem, DA, XXIX, 236242.

304

l-i mrn 3/45; el-Enbiy 21/91; et-Tahrm 66/12.

305

en-Nis 4/156.

306

Hz. Peygamberin her eye ramen, sz gelimi cenazelerine sayg gstermek rneinde olduu gibi
Yahudilere kar hogrl davrandn gsteren bir ok sahh rivayet vardr. Ayrntl bilgi iin bk.
Buhr, Edeb, 38, Ceniz, 50, 80; Mslim, Selm, 6, 8, 11.

189

Mslmanlarn hkimiyetine girmeye balamlard.307 Bu yzden ayb konusunda

soru yneltip alayc ifadeler kullanarak ve daha baka yntemlere bavurarak
insanlarn Hz. Muhammede (s.a.v) olan inan ve gvenini sarsmak iin ellerinden
geleni yapyorlard. Sz gelimi Ehl-i kitb senden, kendilerine gkten bir kitap
indirmeni istiyor.308 yeti Rasulullah'n onlar, kendi peygamberliini tasdik etmeye
davet etmesi karsnda bir Yahudinin ona meydan okumasna ilikin tavrn dile
getirmektedir. Aktr ki, bu meydan okuyu, bir ar karsnda yaplmtr ve
Rasulullah ile yaplan tartmann dile getirildii pratik bir olaydr.309
Yahudilerle Mslmanlar arasnda dnce ve konuma baznda yaanan
ihtilaf, tartma ve mcadeleler, bahsi geen szlemenin Yahudiler tarafndan
inenmesine kadar varmt. Neticede taraflar arasnda scak atma olarak
nitelendirilebilecek durumlar ortaya kmt. Akabinde de nce Ben Kaynuka, sonra
da Ben Nadr Yahudileri Medneden Hz. Peygamber tarafndan srgn edilmi, son
olarak da Ben Kurayza Yahudileri ar biimde cezalandrlmtr.
b) Mslmanlarla Hristiyanlarn htilaf
Kur'n- Kermde gerek ehl-i kitb,310 gerek nasr311 ve gerekse ehlulncil312 eklinde Hristiyanlardan geni biimde sz edilmektedir. Onlardan bahseden
yetler Kur'nn hem Mekk hem de Meden blmnde bulunmaktadr.
slmn tarih sahnesine ilk kt Mekkede irk yaygnd. Ancak saylar az da
olsa burada Hristiyanlarn da olduu anlalmaktadr. Bu Hristiyanlar Arap olanlar
ve Arap olmayanlar eklinde ikiye ayrmak mmkndr. Mesel Hz. Muhammede
(s.a.v) ilk vahiy geldiinde ei Hz. Hatice tarafndan gtrld Varaka bn Nevfel
(. 611) Hristiyanlam bir Arap idi.313 phesiz biz onlarn: Kur'an' ona ancak bir

307

Ba, a.g.e, s. 48-49.

308

el-Mide 5/153.

309

Derveze, Kurna Gre Hz. Muhammedin Hayat, III, 138.

310

l-i mran 3/64, 65.

311

el-Bakara 2/62, 111, 113.

312

el-Mide 5/47.

313

Buhr, Bedul-Vahy, 3.

190

insan retiyor dediklerini biliyoruz. Kendisine nisbet ettikleri ahsn dili yabancdr.
Halbuki bu (Kur'an) apak bir Arapadr.314 yeti de Mekkede Arap asll olmayan
Hristiyanlarn bulunduunu gstermektedir. nk burada Kendisine nispet
ettikleri ahsn ifadesi ile bahsedilen kii Hristiyan bir kledir.315
Kur'n'n

Medne'de

gnderilen

ksmnda

Hristiyanlarn

inanlar

ve

tavrlaryla ilgili yetler Mekke'de inen yetlerden daha ok ve ayrntldr.316 Bu

yetlerde onlarn inanlarn,317 aralarndaki ayrlk ve srtmelerini,318 sa,319
annesi320 ve havrler hakkndaki grlerini ortaya koyan bilgiler mevcuttur.
Kaynaklarda Medne dneminde Hristiyanlardan Uhud harbinde Hz. Peygambere
Ey Muhammed! Seninle kimi savar grrsen onlarla birlikte ben de seninle
savarm! diyecek kadar ileri giden Rahip Eb mirden ve onun slm daveti

314

en-Nahl 16/103.

315

Taber, Cmiul-beyn, XIV, 177-190; Nesef, a.g.e., II, II, 433; Svs, a.g.e, II, 326; evkn, a.g.e.,
III, 269; etiner, a.g.e., II, 549-450.
zzet Derveze Mekkede inen ve ehl-i kitbdan bahseden bir takm yetlere dayanarak, Mekkede
ehl-i kitabn bulunduunu ve bunlarn ounun Hristiyan olduunu belirtir. Buradaki yabanc
Hristiyanlarn da Bizans, Sryan ve Suriye kkenli olduunu tercih eder. Ayrntl bilgi iin bk.
Derveze, Kur'na Gre Hz. Muhammedin Hayat, I, 94-97. Ayrca bk. Hamidullah, slm
Peygamberi, s. 514.
yette bahsi geen yabancnn kim olduu konusunda tefsr kitaplarnda farkl isimler
verilmektedir. Kimi rivayetlere gre bu kii veya kiiler Rm, kimi rivayetlere gre, Yemenli, kimi
rivayetlere gre ranl, kimi rivayetlere gre de Sicilyaldr (bk. Taber, Cmiul-beyn, XIV, 177190; evkn, a.g.e., III, 269). Btn bu rivayetler farkl corafyalardan Mekkede Hristiyan bir
kesimin bulunduunu gstermektedir. Bu bakmdan da nem tamaktadr.
Nehhs farkl bilgiler veren bu rivayetlerin birbiriyle elimediini belirttikten sonra yle demitir:
Mekkeli mrikler, bu ahslarn tamamnn Hz. Muhammede (s.a.v) Kur'n rettiklerini
iddia etmi olabilirler. bk. evkn, a.g.e., III, 269.
evknnin de belirttii gibi bu rivayetler iinde ranl biri olan Selman Frisnin Hz. Peygambere
Kur'n rettiini gsteren haber sahh olamaz. nk Selman, Medne dneminde Hz.
Peygambere gelip Mslman olmutu. bk. evkn, a.g.e., III, 269.

316

bk. Derveze, Kurna Gre Hz. Muhammedin Hayat, III, 199.

317

en-Nis 4/171-173; el-Mide 5/71, 73, 114.

318

el-Mide 5/14.

319

el-Mide 5/ 71.

320

el-Mide 5/116.

191

karsnda izledii muhalefetinden sz edilmektedir.321 Ancak bu dnemde Kur'nda,

zellikle de l-i mrn Sresinin ba tarafnda Medneli Hristiyanlardan ziyde
Necrn Hristiyanlarndan sz edilmitir.322
Gerek Mekke dneminde gerekse Medne dneminde Hristiyanlardan
bahseden yetler, Mslmanlarla onlar arasnda bir takm farkllklarn olduunu
gstermektedir. Ancak Medne dneminde Necrn Hristiyanlar hakknda inen
yetler, Mslmanlarla hiristiyanlar arasndaki inan farkn tasvirden daha ok,
taraflar arasnda nzl srecinde yaanan ihtilaflar ve tartmalar yanstmaktadr.
Kur'n- Kerm hibir zaman kendisinden nce gnderilen kitaplar aslsz ve
yok saymam, aksine kendisini nceki kutsal kitaplar tasdik eden olarak
nitelendirmitir. Hristiyanlar ise Kur'n, vahyin son halkas kabul etmek yerine
ayrlk bir hareketin kitab olarak grmlerdir.323

321

Zemaher, a.g.e., II, 299; Beydv, a.g.e., I, 421; Nesef, a.g.e., II, 208. Ayrca bk. Taber, Cmiulbeyn, XI, 24-26; evkn, a.g.e., II, 572; Hamidullah, slm Peygamberi, s. 514.
Ebu mirin asl ad, Amr bn Sayf bn Mlik bn meyyedir. Medne halkndan olan Eb mir,
yeniden dirilmeden ve hanif dininden sz ederdi. Ancak slm dininin ortaya kmasyla Hz.
Peygambere haset etmeye balad. Bu yzden mriklerle bir olup Uhud harbinde ona kar savat.
Hicretin IX. ylnda da ld. bk. Zirikl, Hayruddin, el-Alm, I-XI, Drul-lm lil-melyn, Beyrut
1997, V, 79.
zzet Dervezeye gre Medne halkndan olan Hristiyanlar Araptr. Bunu belirttikten sonra
Derveze, amdaki ekonomik ve daha baka koullardan dolay Bizansl, Sryanl, Kpti ve ranl
Hristiyanlarn da g edip buraya yerlemi olabileceini de ifade eder. bk. Derveze, Kur'na Gre
Hz. Muhammedin Hayat, I, 118.

322

zzet Derveze Kur'n- Kermin muhtevasndan hareketle yle demitir:

"Eer Peygamber evresinde genel olarak Hristiyanln zellikle de Arap Hiristiyanlnn gl

bir etkinlii ve geni bir kapsam olsayd, Kur'n bunun yanksn verirdi. Pek ok ve eitli
olaylar meydana gelir, rivayetler onlar nakleder ve bu olaylarn varln gsterecek bir takm
bilgiler bize kadar ulard". Derveze, Kur'na Gre Hz. Muhammedin Hayat, I, 421.
323

Hristiyanlarn slmla tanmalar Hz. Peygamber dneminde olmutur. Hristiyanlar dou ve

bat Hristiyanlar diye ikiye ayrmamz mmkndr. Dou Hristiyanlarnn slm ile tanmas
Hz. Peygamber dneminde balam, fetihlerle birlikte hz kazanmtr. Doulu Hristiyan teologlar
ilk karlatklarnda slmiyeti Hristiyanlk iinde ayrlk (heretik) bir hareket olarak grmler,
fakat bu dini daha yakndan tanynca onun farkl bir inan sistemi olduunu fark etmiler ve kendi
dinlerini ona kar savunmaya balamlardr. Bat Hristiyanlar ise VII. yy.da spanyann, IX.
yyda da Sicilyann fethi ile slmla tanmlardr. Hal seferlerinin Hristiyanlarn slm
tanmasna vesile olduunu da unutmamalyz. Ancak batllar, slm doru olarak tantmak yerine

192

Kur'n- Kerme bakld zaman Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki en

nemli ihtilafn Tanr anlay hakknda olduu hemen fark edilmektedir.
Hristiyanlarn sahip olduklar teslis inanc, Kur'nn insanlara sunduu tevhid inanc
ile elimektedir. Hristiyanlar Allah'n dnda teslisin dier iki uknumu324 olarak Hz.
say ve Ruhul-kuds kabul etmektedirler. Kur'nda ise teslisi kabul edenlerin
inkra sapland belirtilmi,325 tevhid inanc esas alnm, Hz. sann beer ynne
vurgu yaplm326 ve hibir varln ona oul olarak yaktrlamayaca vurgulanm,
hatta meleklerin bile kulluk ynleri anlatlmtr.327
Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda Tanr inanc etrafnda bulunan ihtilaf,
Hz. Meryem konusunda da mevcuttur. Mslmanlarn Hz. Meryem ile ilgili
grlerini aklamadan nce Hristiyanlarn Meryem tasavvurunu bilmek gerekir.
mer Faruk Harman Hristiyanlarn Meryem anlayn u ekilde tasvir etmektedir:
sann ahs ve tabiatyla ilgili dogmalar zerine kurulu bir din olan Hristiyanln gerek
kutsal kitabnda gerek teolojisinde nceleri Meryeme ok az yer verilmi ve Meryem kendi
kiilii ynnden deil olu sa dolaysyla zikredilmitir. ncillerde Meryemin sadece sann
doumu sebebiyle n planda daha sonra deta unutulmas da bunu gstermektedir. Ancak
zamanla Meryem, sadan sonra ikinci nemli ahsiyet olmu, onun etrafnda bir Meryem klt
teekkl etmi ve o Hristiyan sanat, edebiyat ve kltrnn en nemli simalarndan biri haline
gelmitir. Adna tekilat, tarikat ve ziyaret yerleri oluturulmu, hayat rnek alnarak mr
boyu Allaha adayp bakirelik yemini eden rahibe kurulular meydana gelmitir.328

onu karalamay ve peygamberi Muhammedi yanl tantmay yelediler. Ayrntl bilgi iin bk.
Adam, Baki, Hristiyanlk, DA, XVII, 361.
324

Uknum, ahs va asl manasna gelen Sryanice bir kelimedir (Yes, Luvis bn Nicola el-Malf, elMncid, Drul-merk, Beyrut 1986, s. 658.). Bununla beraber Ivad Semn gibi baz Hristiyanlar
yle bir yorum yaparlar: Uknum, ahstan u iki ynden farkldr:
a) ahs birbirinden ayr ztlar hakknda kullanlr. Fakat uknmlar, bir tek Zt yani Allahn
Ztn tekil ederler.
b) ahslar, ayn mahiyette mterek olsalar da, her birinde dier ahslardaki hususiyetler
olmayabilir; halbuki uknumlar, birbirinden ayr da olsalar, btn hususiyet ve sfatlaryla ayn
cevhere sahiptirler (Yldrm, a.g.e., s. 190).

325

el-Mide 5/73.

326

el-Mide 5/75.

327

et-Tahrm 66/6.

328

Harman, Meryem, DA, XXIX, 239.

Hristiyanlkta Meryemle ilgili IV-V. yzyllarda, ikisi modern dnemde (1854-1950) kabul
edilen be temel dogma vardr. Bunlar u ekilde sralamak mmkndr: 1- Tanrnn Annesi

193

Hristiyanlar Hz. Meryemi teslisin bir uknumu veya ilh olarak kabul etmezler.
Buna ramen Allah: Ey Meryem olu sa! nsanlara, Beni ve anam, Allah'tan baka
iki tanr bilin diye sen mi dedin? yeti Hristiyanlar tarafndan Hz. Meryemin de ilh
kabul edildiini bildirmektedir. Genel olarak Hristiyanlarn inanc bu dorultuda
olmasa bile Arap yarmadasnda Meryemi tanr gibi kabul edip ona tapnan ve
kendilerini Collyridien denilen bir kadnlar zmresinin, yine Tanr, sa ve Meryemin
oluturduu

bir

teslise

inanan

Meryemlerin

(Mariamites)

mevcudiyeti

bilinmektedir.329 Dolaysyla Kur'nn Hristiyan inanlar hakknda yanl bilgi

verdii eklinde bir vehme kaplmann yersiz olduu son derece ikrdr.
Bu yetten ve konuyla ilgili dier Kur'n pasajlarndan hareketle Hristiyanlarla
Mslmanlarn Hz. Meryemin tabiat hakknda ihtilafa dtklerini, taraflardan
birinin, daha doru ifade ile en azndan onlardan bir kesimin onu ilh kabul ederken,
dierinin ise salih ve vgye deer bir insan olarak grd sonucuna ulamak
mmkndr.
Kble

konusunda

da

Mslmanlarla

Hristiyanlar

arasnda

ihtilaf

bulunmaktadr. Yemin olsun ki (habibim!) sen ehl-i kitba her trl yeti (mucizeyi)
getirsen yine de onlar senin kblene dnmezler. Sen de onlarn kblesine dnecek deilsin.
Onlar da birbirlerinin kblesine dnmezler.330 yeti Mslmanlarla Hristiyanlarn
farkl kblelere yneldiklerini bildirmekle birlikte ayn zamanda bu ihtilafn sreceini
de haber vermektedir.331
Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda ihtilaf konusu olan bir mesele de,
ruhbnlk meselesidir. Bir takm dn gayelerle beer arzulardan ve dnya hayatndan
el ekmek eklinde izh edilebilecek ruhbanlk, Hristiyanlar, zellikle de din
adamlarnda grlen bir durumdur. Aslnda Allah Tel, ne baka insanlara ne de
Hristiyanlara ruhbanl mer klp ona tevik etmitir. Ancak Hristiyanln

Olmas, 2- Kutsall, 3- Bkirelii, 4- Gnahsz Domas, 5- Semaya kmas. Ayrntl bilgi iin bk.
Harman, Meryem, DA, XXIX, 239-240.
329

Harman, Meryem DA, XXIX, 241.

330

el-Bakara 2/145.

331

Kble konusundaki dinler aras ihtilaf hakknda aratrmann ilgili blmne bk. s. 85.

194

balangcnda samimi mminler ar siys ve sosyal basklara maruz kalmlar, bu

dnemde onlarn bir ksm balarna gelen zor durumlar karsnda eriyip gitmemek
ve dinlerini koruyabilmek amacyla dalara, cra yerlere ekilip kendilerini ibadete
vermilerdi. Zamanla bu hareket amacndan sapm, dinin istismar arac olmasn
kurumlatran, hatta toplum ii ve toplumlararas atmalar krkleyen bir
rgtlenmeye dnm,332 kilise otoritesiyle de belli bir hiyerari iinde
messeselemitir.333 Meryem olu sa'y da arkalarndan gnderdik, ona ncil'i verdik;
ona uyanlarn kalplerine efkat ve merhamet vermitik. Uydurduklar ruhbanla
gelince, onu biz yazmadk. Fakat kendileri Allah rzasn kazanmak iin yaptlar. Ama
buna da gerei gibi uymadlar.334 yeti ruhbanl reddetmektedir. Ayn zamanda bu
Kur'n pasaj, slm dininin ruhbanla bak hakknda bir fikir vermektedir.
Dolaysyla bu yete dayanarak ruhbanlk konusunda Mslmanlarla Hristiyanlar
arasnda ihtilafn bulunduunu rahatlkla sylemek mmkndr.
Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki ihtilaf, inantan ibadete kadar hayatn
bir ok safhasna yaylmtr. Ancak bunlarn tamamnn Kur'nda ele alndn
sylemek imknszdr.
3- Mslmanlarla Mriklerin htilaf
Mslmanlarla mrikler arasndaki ilk ihtilaf, Muhammed vahyin bidyetine
kadar indirmek mmkndr. Mekke toplumu iinde saygn bir aileye mensup olan ve
insanlarn sevgisi ile gvenini kazanan Hz. Muhammedin (s.a.v) slm tebli etmeye
balamas, Mslmanlar ile mrikler arasndaki ihtilafn balamas anlamna
geliyordu. nk onun bu teblii, esasnda mevcut toplumsal dzeni sarsan bir
hareketin balangc idi. Bir baka deyile vahyin insanlara ulatrlmasyla birlikte
Mslmanlar ile mrikler arasnda ihtilaf ba gstermiti. Bu ihtilaf, Hz.
Muhammedin (s.a.v) hayat boyunca farkl merhalelerde devam etmitir.
Mslmanlarla mrikler arasnda balayan ihtilaf, yalanlama, alaya alma ve
inkr gibi fikr; boykot, ikence ve sava gibi fiil olmak zere eitli boyutlarda
332

Heyet, Kur'n Yolu, V, 189.

333

Sinanolu, Mustafa, Hristiyanlk, DA, XVII, 367.

334

el-Hadd 57/27.

195

tezhr etmi ve Kur'n vahyinin indii sre boyunca srmtr. Esasnda iki taraf
arasndaki ihtilaflar incelemek balbana bir aratrma konusudur. Bu meselenin
hem siyer, hem de tefsr ilmi ile byk ilgisi vardr. Yine de burada, Mslmanlarla
mrikler arasndaki ihtilaflar ana hatlar ile yanstlacaktr.
Mslmanlarla mriklerin ayrldklar temel nokta inantr. Daha zel ifade ile
irk ve tevhid konusudur. Mslmanlar ei ve benzeri olmayan tek tanr olan Allah'a
inanrken mrikler ise Allah'a inanmakla biraber Onu uzak bir tanr grerek
iitmeyen, grmeyen ve aciz olan varlklar Ona ortak kouyorlard.335 Ayrca
meleklerin de Allah'n kz olduunu iddia ediyorlar,336 hirete iman etmiyorlard.337
Btn bu esaslara iman etmenin deta bir n koulu olan Hz. Muhammedin (s.a.v)
peygamberliine de inanmyorlard. Onu, bazen ir,338 bazen khin,339 bazen
mecnn340 olmakla bazen de Kur'n vahyini bakasndan almakla suluyorlard.341
hiret konusunda da Mslmanlarla ayn dnmyorlard. Hsl imann temel
konularnda Mslmanlara muhalif idiler. Mslmanlarla mriklerin ihtilafn
yanstan nemli konulardan biri olan hiret inanc ve bu inancn taraflar arasnda
atmaya sebebiyet vermesi hakknda zzet Derveze unlar sylemektedir:
Kur'n, Araplarn hiret konusunda kar tepkilerini, tavrlarn, eitli sluplarla syledikleri
szleri hikaye etmektedir. Bu da, onlarn bu konuya kar tutumlarnn birbirinden farkl
olduunu gsterir. Onlarn tutumlar, bazen meseleyi irkin gren bir adamn tutumu, bazen
akn bir adamn, bazen bir yalancnn, bazen de meydan okuyan bir adamn tutumu eklinde
335

el-Hacc 22/73.

336

el-En'm 6/100; ez-Zuhruf 43/16.

337

hiret inancnn Mekk yetlerde geni biimde ilenmesi ve bu konunun Mslmanlarla mrikler
arasnda tartma konusu haline gelmesi hakknda zzet Derveze unlura sylemektedir:
hiret konusu, Kurn'n Mekk srelerinde davetin aralar ve destekleyicisi olarak nemli ve
geni bir biimde yer alan konularndan biridir. Bu konu ile ilgili olarak desteklemelere,
tartmalara, yalanlamalara, reddiyelere, delil getirmelere, tlere, uyarlara, mjdelemelere,
vaadlere ve tehditlere genie yer verilmitir. yle ki hibir sre bundan uzak kalmamtr. Bu
da, hi kukusuz bu konunun Hz. Peygamberle Araplar arasnda tartmalara, boy lmelere,
dalgalanmalara neden olmu nemli konulardan biri olduunu gsterir. bk. Derveze, Kur'na
Gre Hz. Muhammedin Hayat, II, 197.

338

el-Enbiy 21/5; et-Tr 52/30; el-Hkka 69/41.

339

el-Hkka 69/42.

340

es-Sfft 37/6; ed-Duhn 44/14;

341

en-Nahl 16/103; el-Furkn 25/5.

196

ortaya kmaktadr. Onlarn bu tavrlar dnemin balarndan sonuna dek byle devam etmitir.
Mekk sreleride bu konu genie yer aldndan bu konuda da daha fazla rnee gerek
duymuyoruz. Bu inanca duyulan tepki ve onun izleri hem liderlerde hem de bakalarnda
grlebilen genel tavrlardan olabilir. Ancak yetler yalnz atmaclarn tartmalarna rnek
vermektedir. Ki bunlar da zenginlerden ve an-hret sahibi kimselerden oluuyordu. Sonra
hiret gnn yalanlayan, ondan yz eviren birinci derecede hiret gnyle uyarlan kimseler
yine bunlar olmutur.342

nancn dnda baz konularda da Mslmanlarla aralarnda ihtilaflar sz

konusu idi. Bunlarn tamamna Kur'n vahyinde rastlamak mmkn deildir. Ancak
bunlarn bir ksmnn aka zikredildii, bir ksmna ise iaret yoluyla temas edildii
grlmektedir. Sz gelimi Onlarn Beytullah yanndaki dualar da slk almak ve el
rpmaktan baka bir ey deildir.343 yeti Mslmanlar ile mrikler arasnda
Ka'benin etrafnda yaplan ibadet hakknda bir ihtilaf bulunduunu gayet ak
biimde ortaya koymaktadr.
Mslmanlarla mrikler arasnda ihtilaf alanlarndan biri de gelenee dayal
bir takm uygulamalard. Mesel chiliye Araplar ihrama girdikten sonra344 veya daha
baka sebeplerden dolay evlerine normal ekilde girmeyi iyi grmezlerdi. Onlara gre
iyi olan, evlere arka taraflarndan girmekti.345 Kur'n- Kermde yi davran, asla
evlere arkalarndan gelip girmeniz deildir. Lkin iyi davran, korunan (ve ll
giden) kimsenin davrandr.346 buyrulmak suretiyle onlarn bu detlerin aslsz
olduu ifade edilmitir. Kz ocuklarnn diri diri gmlmesinden347 evlatlk
konusuna348 kadar bir ok uygulamada Kur'n, mriklerin geleneini ykm ve kt
grd bu uygulamalarn yerine ideal olan uygulamalar belirlemitir.
Mslmanlarla mriklerin ihtilaf ettikleri meseleleri yetlere dayanarak
rneklerle oaltmak mmkndr. Ancak biraz nce ifade edildii gibi, bu mesele

342

Derveze, Kur'na Gre Hz. Muhammedin Hayat, II, 198.

343

el-Enfl 8/35.

344

Buhr, Umre, 18, Tefsr 2/29; Taber, Cmiul-beyn, II, 186-188; Mturd, a.g.e., I, 142;
evkn, a.g.e., I, 244; Heyet, Kur'n Yolu, I, 191.

345

Mturd, a.g.e., I, 142; Heyet, Kur'n Yolu, I, 191.

346

el-Bakara 2/189.

347

et-Tekvr 81/8.

348

el-Ahzb 33/4.

197

son derece kapsaml ve mstakil bir aratrma konusu olacak kadar genitir. Bu
yzden burada, Mslmanlarla mriklerin ihtilaf ettikleri meseleleri ana balklar
altnda toplayarak anlatmak tercih edilmiitr.
zetlenecek olursa, Mslmanlarla mriklerin ihtilaf ettikleri noktalar, inan,
ibadet ve gelenee dayal uygulama eklinde ana balk altnda toplamak
mmkndr. Bu konulardaki ihtilaf krkleyen nedenlerin banda ise, bir ok yette
ifade edildii gibi taklit, bir baka ifade ile atalardan devralnan inan ve kltr
mirasn koruma endiesi vardr. Mriklere hkim olan tabakann karlarnn bu
mirasn korunmasna bal olmas, iki taraf arasndaki ihtilafn giderek derinlemesine
neden olmutur. Mriklerin sosyal konumlarn, ekonomik yaplanmalarn tehdit
eden ve kendilerini bu konum ve yaplarn temeli olan inan sistemlerindeki aslsz
hurafe ve efsanelerden uzaklatrmaya alan bu yeni davete kar, direnme amac ile
bavurduklar pek ok yntem vard. Bunlardan her biri Mslmanlarla onlar
arasndaki ihtilaflarn bir yansmas idi. Taraflar arasnda balangta dnce ve
inan baznda ba gsteren ihtilaf taraflarn mteaddid defalar savamasna kadar
varm, dolaysyla fiiliyta da yansmtr. Vahiy tarihinin sonuna doru irkin kalesi
konumunda olan Mekkenin mminler tarafndan fethi ile, taraflar arasndaki ihtilafa
bal atmalar nih olarak Mslmanlarn lehine dnmtr.
4- Mslmanlarla Dier Dinlere Mensup nsanlar Arasndaki htilaf
slm dininin ortaya kt corafyaya irk inanc hkim idi. Bu mnasebetle
Mslmanlarn ilk iletiim kurduklar kitle, mrikler olmutur. Aratrma konusu
asndan bu durum, Mslmanlara ilk muhalefet eden toplumun irk toplumu
olduu eklinde yorumlanmaktadr. Ancak eitli mnasebetlerle vahiy srecinde
dier inanlardan, zellikle de Yahudilik ve Hristiyanlktan da geni biimde sz
edilmitir.
Yahudilik ve Hristiyanlk kadar olmasa da Sbiliin Kur'nda bahsi gemitir.
Bu inanc benimseyenlerden yet-i kermede sz edilmektedir. Bunlardan ikisinde
Sbiler, iman edenler, Yahudiler ve Hristiyanlarla; birinde ise bunlara ilaveten
mrikler ve Mecslerle birlikte zikredilmitir.349 Sbiliin ne olduu ve Sbilik ile
349

bk. Bakara 62; el-Mide 5/69; Hac 22/17.

198

kimlerin kastedildii konusunda mfessirler arasnda ihtilaf vardr.350 Bir baka ifade
ile kaynaklarmzda Sbilerin tarihleri ve inanlar hakknda yeterli ve tatmin edici
bilgi bulunmamaktadr. lk dnem slm kaynaklarndaki malumta gre Sbiler,
monoteist bir inan tayorlard.351 Halife Memn sonras telif edilen kaynaklarda
Kur'nda sz edilen, Gney Mezopotomyada yaayan bu Sbiler ile Harranda
yaayan ve yldzperest olan Sbiler birbirine kartrlmtr.352
Kur'n- Kermde sadece bir yet-i kermede de olsa Mecsilikten sz
edilmektedir. Tefsr kaynaklarnda bu konuda yeterli ve tatmin edici bilgi
bulunmamaktadr.353 Baz kaynaklarda ise onlar hakknda bir birinden farkl grler
mevcuttur.354
Hem

Sbilerin

hem

de

Mecslerin

birlikte

anld

yette

yle

buyrulmaktadr:

( Mmin olanlar, yahudi olanlar, sbiler, hristiyanlar,

mecsler ve mrik olanlara gelince, muhakkak ki Allah, bunlar arasnda kyamet

gnnde (ayr ayr) hkmn verir.)355 Bu yette geen fiili iki ekilde

aklanmtr. lk aklamaya gre bu kelime, Allah Telnn burada bahsi geen

kesimler arasnda dnyada iinde bulunduklar ihtilaflar hakknda nih hkm
vereceini ifade etmektedir.356 kinci aklamaya gre ise, burada taraflar arasnda
mekan bakmndan bir ayrlk sz konusudur. Allah Tel her kesimi kendisine layk
olan yere yerletirecektir.357 Birinci yorum, dnya hayatnda bu yette bahsi geen
eitli din mensuplar arasndaki ihtilafn kyamet gnnde Allah tarafndan nih

350

Taber, Cmiul-beyn, I, 319-320; Mturd, a.g.e., I, 59; Rz, a.g.e., III, 98; Beydv, a.g.e., I, 66;
Nesef, a.g.e., I, 95; evkn, a.g.e., III, 603.

351

bk. Derveze, Kur'na Gre Hz. Muhammedin Hayat, I, 388-389; Heyet, Kur'n Yolu, I, 68-69.

352

bk. Heyet, Kur'n Yolu, I, 68. Sz gelimi Rzye gre Sbiler hakknda ileri srlen grlerin en
isabetlisi, onlarn yldza tapan bir toplum olduunu ifade eden grtr (Rz, a.g.e., III, 98).

353

Mturd, Rz ve Nesef gibi bir ok mfessir Mecusilerden bahseden yeti yorumlarken onlardan
hi sz etmemilerdir.

354

evkn, a.g.e., III, 603.

355

el-Hacc 22/17.

356

Mturd, a.g.e., III, 362; Rz, a.g.e., XXIII, 17; bn r, a.g.e., XVII, 225.

357

Mturd, a.g.e., III, 362; Rz, a.g.e., XXIII, 17; Beydv, a.g.e., II, 85; Nesef, a.g.e., III, 147.

199

olarak zme kavuturulacan ifade etmektedir. kinci yorum ise herkesin hirette
inancna gre farkl yerlere yerletirileceini belirtmektedir. Dolaysyla bu yorum
taraflarn birbirinden farkl olduu temeline dayanmaktadr. Buradan hareketle ve
yette farkl inanc benimseyen kimselerin birbiri zerine atfetilmesine dayanarak
Sbiler ve Mecslerin Mslmanlardan farkl bir inan sistemine sahip olduklar
rahatlkla sylenebilir. Bu da demektir ki, taraflar arasnda inan bakmndan bir
ihtilaf sz konusudur. Ancak taraflarn btn dn grleri Kur'nda anlatlmad
iin, bu ihtilaflar btn ynleriyle ele almak mmkn deildir. Konunun erevesi
asndan sadece bu kesimler arasnda dinler aras bir ihtilafn var olduunu
sylemekle yetinmek gerekmektedir.

II- METAFZK ALEMDE HTLAF

Kur'n- Kerm aratrld zaman ihtilafn, metafizik lemde de yaanan ve
yaanacak bir olgu olduu gerei ile karlalmaktadr. Ancak dier ihtilaf trlerinde
olduu gibi burada da meydana gelen ihtilaflar, btn ynleriyle Kur'nda yer
almamaktadr. Bu yzden sadece yetlerde temas edildii kadaryla bu blmde sz
konusu ihtilaflar ele alnacaktr.

A) MELE- ALDAK HTLAF

Kur'n- Kermde geen ve Yce topluluk eklinde dilimize evrilen358 mele-i
al, mfessirler tarafndan melekler topluluu359, melekler, Hz. dem ve blisten
oluan topluluk,360 nceki ve sonraki insanlarn bir araya getirilmesi ile oluan maher
kalabal361 ve kfrn ileri gelenleri362 eklinde izh edilmitir. yetin getii balam

358

Mevdd, a.g.e., III, 2693; Muhammed Esed, a.g.e., II, 932; Ate, a.g.e., V, 2231; Heyet, Kurn Yolu,
IV, 514-515.

359

Taber, Cmiul-beyn, XXIII, 183-184; Mturd, a.g.e., IV, 283; evkn, a.g.e., IV, 583; bn r,
a.g.e., XXIII, 298; Mevdd, a.g.e., III, 2693.

360

Zemaher, a.g.e., IV, 100.

361

Mturd, a.g.e., IV, 283.

362

Mturd, a.g.e., IV, 283.

200

dikkate alarak, ilk yorumun daha gl olduunu sylemek mmkndr. Ayrca

mam Tirmiznin naklettii rivayet de bunu desteklemektedir.363

364 yetinde mele-i aldan ve onlarn

ihtismndan sz edilmitir. Mele-i al hakkndaki grler ve tercihimiz biraz nce

belirtilmiti. htism ise,

kknden tremi bir kelimedir. Bu kelimenin szlk

anlamlar ile Kur'nda getii yerlerde tad manalar aratrmann Birinci

Blmnde ifade edilmiti.365 yette geen

fiilinin faili hakknda farkl
grler vardr. ounlua gre bu fiilin faili, mele-i aldr.366 Mele-i alnn melekler
topluluu olduu yorumuna binaen buradaki tartmay andran diyalogun, Allah
ile melekler arasnda gerekletii ikrdr. Tartmay andran konumann konusu
ise Hz. demin yaratlmas meselesidir. ki insan arasnda gerekletii biimde Allah
ile tartmann kfr olduu ifade edilmitir.367 Bu durumun, meleklerin Kur'n ve
snnette anlatlan genel zellikleri ile uyumamas, mfessirlerin mecaz kapsn
almasna neden olmutur. Bundan dolay buradaki tartma, soru-cevap368 veya
karlkl konuma369 eklinde izh edilmitir. Hakikat ile mecz anlam arasndaki
iliki de mbehe olarak tespit edilmitir.370 Bir baka deyile, Allah Telnn
Yeryznde bir halife yaratacam.371 szne meleklerin Bizler hamdinle seni tesbih
ve seni takdis edip dururken, yeryznde fesat karacak, orada kan dkecek birini mi
yaratacaksn?372 eklinde karlk vermeleri bir itiraza ve tartmaya benzetilmi, deta
metafizik lemde yaanan bir ihtilaf gibi yanstlmtr.

363

Tirmiz, Tefsr, 39

364

Sd 38/69.

365

Ayrntl bilgi iin aratrmann ilgili blmne bk. s. 23.

366

evkn, a.g.e., IV, 583.

367

Rz, a.g.e., XXVI, 197.

368

Rz, a.g.e., XXVI, 197.

369

Mturd, a.g.e., IV, 283; Beydv, a.g.e., II, 316.

370

Rz, a.g.e., XXVI, 197.

371

el-Bakara 2/30.

372

el-Bakara 2/30.

201

Zemaher ise bu fiilin faili olarak mele-i aly kabul etmektedir. Ancak onun
mele-i al yorumu farkldr. Ona gre mele-i al melekler, Hz. dem ve blisten
oluur. Sz konusu tartmadan maksat ise, melekler, Hz. dem ve blis arasndaki
konumadr.373 Zemahernin bu gr de, bir nceki gr gibi metafizik alanda
meydana gelen ve tartma lafz ile anlatlan karlkl konumay yanstmaktadr.
Thir bn r da bu fiilin faili olarak mele-i aly gstermektedir. Ona gre mele-i
al meleklerden olumaktadr. eytan da onlarn arasnda bulunduu iin mele-i
aldan saylmtr. Sz konusu tartma, Allah'n deme secde emrini tebli eden
melekler ile blis arasnda yaanmtr. Buna gre sz konusu fiil, melekler ile blis
arasndaki ihtilaf ifade etmektedir.374
Yukarda Mele-i alnn maherde toplanan insanlar olduuna dair bir gr
aktarlmt. Bu durumda tartma, hakikat anlamnda kullanlmtr. Buna gre
biraz nce verilen yetteki fiil, Sonra muhakkak ki, sizler Kyamet gn Rabbinizin
huzurunda

muhsemede

bulunacaksnz.375

yetinde

ifade

edilen

durumu

yanstmtr. Bundan nce deinilen ilk iki yoruma gre tartma insanlarn dndaki
varlklar arasnda meydana gelmitir. Bu yoruma gre insanlar arasnda bir tartma
sz konusudur. Ancak her iki yoruma gre de tartmann faili mele-i al; alan ise
metafizik lemdir.
Bu fiilin failinin Kureyliler olduuna dair bir gr de mevcuttur. Buna gre
sz konusu tartma, Mekkeli mriklerin melekler hakknda Allah'n kzlar
ifadesinde olduu gibi olur olmaz sz etmelerini ifade etmektedir.376 evkn ilk
verilen yorumla birlikte bu yoruma iaret etmi, akabinde birinci yorumun daha
isabetli olduunu sylemitir. Bu yetin ak ve ini gayesi dikkate alnnca
evknnin tercihinin isabetli olduu anlalmaktadr.
evknnin belirtip ama tercih etmedii gr dnda dier btn grlere
gre mele-i alda bir tartma veya tartmay andran bir konuma meydana
373

Zemaher, a.g.e., IV, 101.

374

bn r, a.g.e., XXIII, 296.

375

ez-Zmer 39/31.

376

evkn, a.g.e., IV, 583.

202

gelmitir. Bu tartma veya tartmay andran konumann zemini de metafizik

lemdir. Dolaysyla metafizik lemde, farkl szlerin taraflar tarafndan dile
getirilmesi eklinde tezhr eden bir ihtilaf yaanmtr.

B) MAHERDE MEYDANA GELECEK HTLAF

hiret hayatna temas eden yetlerin birinde hem Hz. Peygamberin hem de
onun muhaliflerinin leceklerinden, daha sonra kyamet gn ilh huzurda
mahkemeleeceklerinden sz edilmitir.377 Bahsi geen yetin metni u ekildedir:

( Sonra phesiz, siz de kyamet gn, Rabbinizin

huzurunda davalaacaksnz.). yette geen

ifadesi dilimize ounlukla

davalaacaksnz eklinde evirilmitir.378 Ancak bunu anlamazlklarnz dile

getireceksiniz eklinde tercme etmek de mmkndr. Nitekim Kur'n Mesajnn
mtercimleri buna benzer bir ifadeyi tercih ederek yeti u ekilde tercme
etmilerdir: Sonra kyamet gn hepiniz anlamazlklarnz Allah'n nne
koyacaksnz.379 Kanaatimize gre bu eviri,

fiilinin aratrmann Birinci

Blmnde aklanan kk anlam ile de rtmektedir.380 Ayrca bu ifade, taraflar

arasnda bulunan mevcut ihtilaf daha ak yanstmas bakmndan yukardaki

tercihin yaplmasnda etkili olmutur.
Bu yetin ilk muhataplar Hz. Peygamber ile onun amansz muhalifleri olan
Mekkeli mriklerdi. Kur'nda iaret edildiine gre mrikler, Hz. Muhammedin
(s.a.v) yok olmasn bekliyorlard. Nitekim Allah Telnn Yoksa onlar: O, bir airdir;
onun, zamann felketlerine uramasn bekliyoruz mu diyorlar?381 yeti, onlarn bu
beklentisini yanstmaktadr.382 Bu yetin Mekke ileri gelenlerinin toplanp Hz.
Peygamberin davetinin nne gemek iin eitli grleri tartrken onun hakknda
377

ez-Zmer 39/31.

378

Mevdd, a.g.e., III, 2717; Ate, a.g.e., V, 2254; Heyet, Kurn Yolu, IV, 536.

379

Muhammeeed Esed, a.g.e., III, 941.

380

Ayrntl bilgi iin aratrmann ilgili blmne bk. s. 23.

381

382

et-Tr 52/30. Genellikle dilimize zamann felketleri eklinde tercme edilen ifadesi,

zamann felaketleri anlamna gelebilecei gibi lm anlamna da gelir. bk. Taber, Cmiulbeyn, XXVII, 31; Zemaher, a.g.e., IV, 403; Heyet, Kurn Yolu, V, 96.
bn r, a.g.e., XXIII, 404.

203

Onu balayarak alkoyun, sonra yok olmasn bekleyin! eklinde szler etmeleri
zerine indiini belirten rivayet de bunu desteklemektedir.383
Kanaatimize gre Zmer Sresindeki yetler384, Hz. Peygamber ile Mekke
halkndan ona muhalefet edenler arasnda sregelen anlamazln bu dnyada
neticelenmeyeceini, lmn ise mutlaka her insan iin tartmasz bir gerek
olduunu, bu dnyada zmlenmeyen ihtilaflarn hirette Allah Telnn
huzurunda nih zme kavuturulacan bildirmektedir. nsanlarn cennete veya
cehenneme gideceklerine hkmedilmeden nce anlamazlklarn ortaya koymalar,
metafizik lemde maher alannda meydana gelecek bir ihtilaf olgusu olarak karmza
kmaktadr. Zira tartmak ve durumaya kmak bir ihtilafn sonucudur. Ayn
zamanda bu, ihtilaf srecinin devam ettiini de gstermektedir. Kyamet gn Allah
Telnn huzurunda yaplacak duruma, taraflarn dn ve dnyev konularda bu
lemde zmleyemedikleri veya olmas gerektii gibi sonulandramadklar
ihtilaflarnn bir uzantsdr.385 Ayrca Zmer Sresindeki yet, ilk etapta
Mslmanlar ile inkrclar arasnda meydana gelen ihtilafn kyamet gn Allah
Tel tarafndan zmleneceini ifade etse de, lafz, genel bir manaya uygundur.
Herhangi bir ekilde tahsise de uramamtr. Dolaysyla ihtilaf ve taraflarn
geniletmek mmkndr. Nitekim mam Tabernin de iaret ettii gibi bir konuda
inen yet, daha sonra benzer konularda aynen geerlidir.386 Ayrca bnuz-Zbeyrin
(. 97/712) Ey Allah'n elisi! Dnyada aramzda meydana gelen davalardan ayr
olarak hirette tekrar durumaya karlr myz? sorusuna Hz. Peygamberin Evet.
Her hak sahibine hakk verilinceye dek davalar srer. buyurmas da yetin kapsamn
geniletmektedir.387 Nitekim bn Kesr ve Mbrekfr (. 1353/1934) de bu
kanaattedir.388 Bu yetin dnda Kur'n- Kermde kyamet gn zmlenceinden
383

Taber, Cmiul-beyn, XXVII, 31.

384

ez-Zmer 39/30-31.

385

Mturd, a.g.e., IV, 308.

386

Taber, Cmiul-beyn, XXIV, 2.

387

Taber, Cmiul-beyn, XXIV, 1-2; Mturd, a.g.e., IV, 307. Ayrca bk. Tirmiz, Tefsr, 40; Ahmed
bn Hanbel, I, 167.

388

bn Kesr, Tefsr, VII, 96; Mbrekfr, Ebul-Al Muhammed Abdurrahman (. 1353/1934),

Tuhfetul-ahvez bi erhi Cmiit-Tirmiz (nr. Muhammed Abdulmuhsin el-Ketb), I-X,
Matbaatu itimd, Medne ts., IX, 110.

204

bahsedilen ihtilaf trleri vardr. Mesel Mmin olanlar, Yahudi olanlar, Sbiler,
Hristiyanlar, Mecsler ve mrik olanlara gelince, muhakkak ki Allah, bunlar arasnda
kyamet gnnde (ayr ayr) hkmn verir.389 yetinde Mslmanlar, Yahudiler,
Hristiyanlar, Sbiler, mecsiler ve mrikler arasnda var olan dinleraras ihtilaf
hakknda nih hkmn kyamet gn Allah Tel tarafndan verilecei belirtilmitir.
Andolsun biz srailoullarn gzel bir yurda yerletirdik ve onlara temiz nimetlerden
rzk verdik. Kendilerine ilim gelinceye kadar ayrla dmediler. phesiz ki Rabbin,
kyamet gn onlarn, aralarnda ihtilaf etmekte olduklar eyler hakknda
hkmedecektir.390 yetinde ise ayn dine mensup insanlar arasnda meydana gelen
ihtilaflarn nih hkme kyamet gn Allah Tel tarafndan balanacandan sz
edilmitir. Buradan hareketle maher gn insanlar arasnda tedenberi var olan
eitli ihtilaflarn zmlenmesinden nce bu ihtilaflarn dile getirileceini sylemek
mmkndr. Bu da demektir ki, ihtilaflar, kyamet gn nih olarak zmleninceye
kadar srecektir. Aratrmann konusu asndan meseleye dnlecek olursa,
metafizik alanda meydana gelecek ihtilaflardan biri, maherde ilh huzurda
gerekleecektir.

C) CEHENNEM EHLNN HTLAFI

Kur'n- Kermde insanlardan iman edip slih amel ilemeleri istenirken,
yaamn sadece dnya hayatndan ibaret olmad, bir de hiret yurdunun
bulunduundan sz edilmi, ayrca insanlarn bu dnyadaki inan ve davranlarn
olutururlarken, kendilerini bekleyen iki sondan, cennet ve cehennemden birine
doru

ilerledikleri

bildirilmitir.

Cehennemden

bahseden

yetler

arasnda

cehennemliklerin birbirleriyle olan ihtilaflarna ve tartmalarna deinilmitir.

Allah Tel dier varlklara vermedii akl nimetini insana vermi, vahiy ve
peygamber gndermek suretiyle de onun doru yolu bulmasn kolaylatrmtr.
Ancak, insan etkileyen, davranlarnn ekillenmesinde rol oynayan, eitim, evre,
ynetim vb. faktrler devreye girmi ve insanlar her zaman peygamberlere olmas
gerektii gibi karlk vermemilerdir. Aksine bu ve daha baka faktrlerin etkisinde

389

el-Hacc 22/17.

390

Ynus 10/93.

205

kalarak onlara muhalefet edip cephe almlardr. Ancak bu durum, Allah Tel
tarafndan hafifletici bir neden olarak kabul edilmemitir. Bu yzden Kur'n-
Kermde bir bakasnn etkisinde kalarak hak dine muhalefet edenlerin, pelerinden
gittikleri kimselerle ayn sonu paylaacaklar ifade edilmitir. Kur'n- Kermin bir
ok yerinde bu tablo ile karlamak mmkndr.391 Ayn kt sonucu paylamak,
metafizik lemde cehennemlikler arasnda meydana gelen bir ihtilafa ve tartmaya
neden olacaktr. hirette inkrclarn kendi aleyhlerine ahitlik edecekleri derecede
hak ve btl, iyi ve kt apak ortaya kt zaman, hakka kar muhalefet edip ba
ekenler ile onlara tbi olanlar arasnda ihtilaf zuhr edecektir. yetlerden
anlaldna gre bu ihtilaf, iki ynl tezhr edecektir. Baz yetlerin anlattna
gre vahye muhalefet edip insanlar pelerinden srkleyen liderler, hirette onlardan
uzaklaacaklar392 ve kendilerine te bunlar da sizinle beraber cehenneme atlacak
kimseler.393 denildii vakit onlara; Rahat yz grmesinler!394 diyeceklerdir. Tbi
olanlar ise pelerinden gittikleri insanlar iin; Ey Rabbimiz! Bizi ite bunlar
saptrdlar! Onun iin onlara ateten bir kat daha fazla azap ver!395 ve Rabbimiz!
Bunu bizim nmze kim getirdiyse onun ateteki azabn iki kat artr!396
diyeceklerdir.
Cehennemlikler arasnda meydana gelecek bu tr konumalar, metafizik lemde
yaanacak bir ihtilafn sonucudur. Bir baka ifade ile ihtilafn metafizik alemdeki bir
tezhrdr. Bu tr sahnelerin Kur'nda anlatlmas, insanlarn dnya hayatnda
kendilerine eki dzen vermeleri iindir.397

391

el-Bakara 2/166-167; el-A'rf 7/38-39; brahim 14/21; el-Ahzb 33/66-68; Sebe' 34/31-33; es-Sfft
37/27-34; Sd 38/55-64; fir 40/47-48.

392

el-Bakara 2/166-167.

393

Sd 38/59.

394

Sd 38/59.

395

el-A'rf 7/38.

396

Sd 38/61.

397

Mevdd, a.g.e., I, 145.

206

NC BLM
HTLAFIN BOYUTLARI
OLUMLU VE OLUMSUZ YANLARI

I- HTLAFIN BOYUTLARI
htilafn boyutlarn eitli kriterleri esas alarak saptamak mmkndr.
Aratrmann bu safhasnda yansma ekillerine baklarak ihtilaflarn boyutlar, szl,
fiil ve hem szl hem de fiil olanlar eklinde e ayrlarak incelenecektir.

A) SZL OLANLAR
1- phe Uyandrma
Kur'nn indii ortamda hem Mekke dneminde hem de Medne dneminde
birbirleri ile ihtilaf halinde olan taraflar vard. Doal olarak bu taraflardan inancnn,
siys ve ekonomik gcnn tehdit altnda olduunu dnen kesim dier tarafla
mcadeleye balyordu. Kar tarafla mcadele ederken onlarn inan ve dncesi
hakknda phe uyandrmaya mracaat ediyordu. te bu aba, taraflar arasnda
meydana gelen ihtilafn bir boyutunu gstermektedir.
Mekke toplumunda mal ve nfus gc, iktidarn ve itibarn almeti idi.
Kurn'da Mekke toplumundan bahsedilirken mal ve evlat okluuna yaplan atflar
bunu gstermektedir.1 Bundan dolaydr ki Mekke'de slm'a kar amansz
muhalefette bulunanlar Hz. Muhammed'e (s.a.v) vahiy gelmesini yadrgam, eer
vahiy gnderilecek olsayd o dnemki Arap toplumunda itibarl kabul edilen birine
gnderilmesi gerektiini iddia etmilerdir.2 Bu klaryla Mekkeli mrikler, bir
yandan slm'n yaylna mni olmak dier yandan da toplumun deer yarglarn
kullanmak suretiyle Mslmanlarn dinleri hakknda phelenmeye balamalarn
hedeflemilerdir. nan bakmndan Mslmanlarla aralarnda bulunan ihtilaf,
onlarn byle davranmalarna neden olmutur.
1

el-Kehf 18/34, 39; Meryem 19/77; el-Mddessir 74/12-13.

ez-Zuhruf 43/31.

Mekke dneminde olduu gibi Medine dneminde de buna benzer durumlar

sz konusu olmutur. Mslmanlar Medine'ye hkim olmaya baladktan sonra bir
yandan asker saldrlar nlemek dier yandan da i syii salamak iin mcadele
etmilerdi. Medine'de Mslmanlarla birlikte yaayan mnafklar ve Yahudiler,
slm'a kar mcadelede her trl yola bavurmulard. Yahudilerin son vahye kar
gelitirdikleri stratejilerden biri de, iman edenleri kukulandrmakt. Yahudiler, kitap
ehli olmalar hasebiyle Araplar nezdinde bilgi bakmndan stn grlmekteydi.3
Bunu bilen baz Yahudiler, bir yandan slm'a ynelii kesmek bir yandan da
Mslmanlar imandan dndrmek iin gnn banda vahye iman etmeyi, gn
sonunda ise onu inkr etmeyi planlamlard.4 Bu ekilde davranmakla dinlerinin
hakikatini ve tabiatn tam olarak idrak edemeyen, akl bakmndan zayf kimseler
zerinde zellikle de mm Araplar zerinde etkili oluyorlard. nk bu kimseler,
ehl-i kitbn, dini konular ve ilh kitaplar bakmndan kendilerinden daha donanml
olduunu zannediyorlard. Onlarn iman edip irtidt ettiklerini grnce bunun,
onlarn gizli bir eye ya da eksiklie muttali olmalarndan dolay gerekletiini
sanyorlar, iki taraftan hangisine meyledecekleri hususunda kararsz kalyorlard.5
Yahudilerin bu tavr, ihtilaf halindeki iki zmreden birinin, dierinin doru olduunu
bilmesine ramen ona stn gelmek iin, kar tarafn retileri hakknda kuku
uyandrma teebbsnde bulunabileceini gstermektedir.
Btn bu anlatlanlardan u sonuca ulamak mmkndr: Bir toplum iinde
meydana gelen ihtilaflar, taraflardan birinin dierinin inan ve dnceleri hakknda
kuku uyandrma boyutuna ulaabilmektedir. Kuku uyandrmann en etkin yolu da
szl yntemlere bavurmaktr. Nitekim vahiy srecinde Mslmanlara ynelik szl
eletiriler ve satamalarn bir gayesi de slm inanc hakknda phe uyandrmaktr.
Yahudilerin Medne dneminde Mslmanlara kar izledikleri stratejiden bir ok
dersler alnabilir. Bunlarn en nemlilerinden biri, muhlif taraf halk nezdinde
ypratmak iin bir sre onlarn dncesini benimsemi gibi grnmek, ancak daha
sonra onlardan ayrlarak inan ve dnceleri hakknda kukucu yaklam krkleme

Nesef, a.g.e., I, 247.

l-i mrn 3/72.

Seyyid Kutub, a.g.e., I, 415.

209

taktiidir. Byle bir taktik ile nzl srecinden sonraki dnemlerde, hatta gnmzde
bile karlamak mmkndr.
2- Bahane Uydurma
Medine toplumu ierisinde Mslmanlarla mnafklar arasnda meydana gelen
ihtilaflar, artlarn deimesiyle farkl boyutlara ulamtr. Bir yandan mnfklar her
frsatta muhalefetlerini sinsice srdrmler, dier yandan da, slm toplumu iinde
ayrlk konuma dmemek iin bir takm yollara mracaat etmilerdir. Bunlardan
biri de bahane uydurmaktr.
Hicretten sonra Medine'de farkl inanca sahip toplumlarn says artmt.
ehirde Mslmanlarla birlikte Yahudi ve mrikler de yayordu. Hz. Peygamber,
Medine'ye gelince Medine halk arasnda ilikileri tanzim eden, hak ve grevleri
belirleyen modern kaynaklarda "Medine szlemesi" ve "Medine Anayasas" olarak
adlandrlan, klasik kaynaklarda ise, "kitbe" ve "sahife" olarak bahsedilen bir
anlamaya nclk etmiti.6 Bu anlama, ehre ynelik saldrlar karsnda ortak
hareket etmeyi gerektiriyordu. Hz. Peygamber farkl inan ve kltrlerin birlikte
yaad topran, ortak savunulmasn istiyordu. O'nun bu hasssiyetine ramen
Mslmanlar ierisinde bulunan mnfklar, hicretin III. ylnda mriklerin
Medine'yi tehdit eden asker hazrl karsnda yaplan "Allah yolunda sava" veya
"savunma" arlarna dorudan olumsuz yant vermeyi stratejik adan uygun
bulmamlard. Bu yzden "Eer savala karlaacanz bilseydik elbette sizinle
gelirdik."7 eklinde uydurduklar bir bahanenin arkasna snp savan balamasna
ksa bir sre kala slm ordusunu terk etmilerdi. Nzl srecinde ihtilafn bahane

Umer, a.g.e., I, 272.

l-i mrn 3/167. Ayrca bk. evkn, a.g.e., I, 644; Red Rz, a.g.e., IV, 187; Muhammed Esed,
a.g.e., I, 124, Ate, a.g.e., I, 518; Heyet, Kur'n Yolu, I, 531.
yetin yukarda verilen ksm "Harb etmeyi bilseydik elbette sizin peinizden gelirdik" eklinde
(Ebu's-sud, a.g.e., II, 110; evkn, a.g.e., I, 644; Elmall, Hak Dini, II, 1228.) ve "Bu harb deil, gz
gre insann kendisini tehlikeye atmasdr" eklinde (Zemaher, a.g.e., I, 428; Nesefi, a.g.e., I, 289;
Ebu's-sud, a.g.e., II, 110; evkn, a.g.e., I, 644.) anlalmtr.
evkn bu yorumlardan ikincisini uzak, ncsn de ondan daha uzak grmtr. Ancak yete
verilen yorumlardan hangisi tercih edilirse edilsin, btn manalar, ihtilafn bahane uydurma
boyutunu gsterir.

210

uydurma boyutu bu olayla snrl deildir. Kur'n- Kermde bunun o dneme ilikin
baka rneklerine rastlamak mmkndr.8
Hz. Peygamber dneminde yaanan olayn bir benzeri de Hz. Musa dneminde
yaanmtr. Hz. Musa isriloullarna "Ey halkm! Allah'n size vaad ettii kutsal
topraklara girin!"9 emrini verdii zaman, onlar, korkaklk ve iman zayfl yznden10
"O topraklarda zorba bir halk yayor, onlar uzaklamadka biz kesinlikle oraya
girmeyeceiz; ama eer oradan uzaklarlarsa o zaman gireriz."11 cevbn vermiti.
Hatta daha da ileri giderek "Sen ve Rabbin gidin ve birlikte savan! Biz burada
kalacaz."12 demilerdi. srailoullar Allah'n kendilerine vaad ettii kutsal topraklara
girip girmeme hususunda Hz. Musa'yla ihtilaf halinde idiler. Hz. Musa, onlardan
kutsal topraklara girmelerini istiyordu, onlar ise, korkularndan orada bulunan zorba
bir kavmi bahane ederek bu emri yerine getirmeye yanamyorlard. Demek ki,
insanlar arasndaki ihtilaf, aka ortaya konamad vakit yn deitirerek farkl bir
boyutla meydana kmaktadr. Bu duruma, tarihin eitli safhalarnda rastland gibi
gnmzde ve gelecekte de rastlamak mmkndr.
Kurn- Kerm'de bahane uydurma boyutunu kazanan ihtilaf rneklerine
bakld zaman, bunlarn iki ekilde tezhr ettii grlmektedir. lki mnfklarn
Uhud savana katlmama bahanelerinde olduu gibi iki grup arasnda zdeki
ayrlklarn mazeret uydurmak suretiyle derin ihtilaflar gizleme stratejisi eklinde
karmza kmaktadr. kincisi ise, Hz. Musa ile birlikte Allah'n ltfuna mazhar olan,
klelikten zgrle kavuan bir toplumun fertleri arasnda iman zayfl ve
korkaklk yznden mracaat edilen bahane beyan etmek eklinde gereklemitir.
Demek ki, insanlar arasndaki ihtilaf, ortak hareket etmeyi gerektiren durumlarda
hakikatte birbirine muhalif, ancak grnte kar gerei birbirinin ayn grnen iki
grup arasnda bahane uydurma eklinde tezhr ettii gibi, hakikatte bir olan bir
toplum iinde korkaklk, zayflk gibi nedenlerden dolay farkl hareket etmenin daha
8

Tevbe 9/90, el-Ahzb 33/13.

el-Mide 5/21.

10

Saylar, 13/32-33.

11

el-Mide 5/22.

12

el-Mide 5/24.

211

uygun olduu grn benimsediklerinden dolay mazeret beyan etme eklinde de

tezhr edebilmektedir.
3- Tartma
Kurn- Kerm'de eitli mnasebetlerle tartmalardan bahsedilmitir. Esasnda
tartma, inan ve dnce baznda mevcut olan ihtilafn szl hale dnm
eklidir.
Rivayete gre le ile kesilen hayvanlarn yenip yenmemesi konusunda lml
mrikler ile mminler arasnda bir tartma meydana gelmitir. Bunun zerine
"Onlar bu hususta seninle ekimesinler"13 yeti nazil olmutur.14 Bu yette ekimekten
men edilen zmrenin ehl-i kitb olduu,15 hatta slm dndaki dier dinlere mensup
insanlar olduu gr de mfessirler arasnda kabul grmtr.16 Her halkrda bu
yet, farkl dn uygulamalara mensup kimseler arasnda tartmann meydana
geldiini gstermektedir. Bu da ihtilafn tartma boyutuna ulaaca konusunda bize
bir fikir vermektedir.
Sava gibi olaanst durumlar, milletlerin dayanmasn en st dzeye
karmaktadr. Ayrca slm toplumunda bylesi durumlarda birlik ve dayanma en
mkemmel ekilde olmaldr. Ancak buna ramen, dmanla sava srasnda bile
mminler arasnda ihtilaf km, bu yzden birbirleriyle ekimilerdir. Nitekim
Uhud harbinden bahseden yetlerde slm ordusu iinde meydana gelen ihtilafn
ekimeye dnt ifade edilmektedir. Kaynaklarn bildirdiine gre Hz.
Peygamber ekirdek gcn da arkalarna alacak ekilde sava dzenine sokmu ve
says elliyi bulan okularna dman svarilerinin bir evirme harektna kar kalkan
oluturmas iin yakndaki bir tepenin zirvesine yerletirmiti. Onlara "Bizi
ldrdklerini grseniz bile bize yardma komayn, ganimete kavutuumuzu

13

el-Hac 22/68.

14

Taber, Cmiul-beyn, XVII, 199; Zemaher, a.g.e., III, 165; Nesef, a.g.e., III, 165-166; Nsbr,
a.g.e., V, 99; Derveze, Tefsr, VI, 73; yetin ehl-i kitap ile Mslmanlar arasndaki ekimeyi men
ettiini dnen mfessirler de vardr. (Heyet, Kurn- Kerm ve Trke Aklamal Meli.)

15

Heyet, Kurn- Kerm ve Trke Aklamal Meali.

16

Muhammed Esed, a.g.e., II, 684; Ate, a.g.e., IV, 1745.

212

grseniz dahi bize ortak olmak iin gelmeyin"17 diyerek hibir surette mevzilerini terk
etmemelerini emretmiti. Ancak okulardan bazlar Mslmanlarn hezimete
urayp kaan mrikleri takip ettiklerini grnce grevlerinin sona erdiini iddia
ederek mevzilerini terk etmeye yeltenmilerdi. Fakat liderleri Abdullah bn Cbeyr (.
3/625) bunun yanl olduunu, Rasulullah'n emrine muhalefet etmemeleri gerektiini
belirterek onlar uyarmt. Nihayet ok az sayda oku hari dierleri onu dinlememi
ve mevkilerini terk etmilerdi. Bunun zerine "Allah arzuladnz (galibiyeti) size
gsterdikten sonra zaafa dtnz; (Peygamber'in verdii) emir hakknda birbirinizle
ekitiniz ve asi oldunuz."18 yeti nazil olmutu.19 Okular arasnda Hz. Peygamber
tarafndan kendilerine verilen grevin uygulanmas hususunda meydana gelen ihtilaf,
aralarnda ekimeye neden olmutu. Burada verilen greve sadk kalmakla grevin
sona erdiini dnen iki zmre arasndaki ihtilafn ekimeye dnmesi sz
konusudur.
Kur'n- Kermde ihtilaf halindeki taraflarn birbirleri ile tartmalarndan sz
eden yetler olduka fazladr.20 Kanaatimize gre yukarda verilen veya iaret edilen
yetler, ihtilafn tartma boyutuna vardn gstermek iin yeterlidir O halde
rahatlkla denebilir ki, bireyler veya toplumlar arasnda meydana gelen ihtilaf tartma
boyutuna ulaabilmektedir.
4- Karlkl Sulama
Kur'an'a gre peygamberlerin izgisi birdir. Tebli ettikleri dinler arasnda
tenfr deil uyum vardr. Sonradan insanlara tebli edilen ilh mesajlar dima
ncekileri tasdik eder niteliktedir. Kurn da kendisinden nce gelen kutsal kitaplar
tasdik etmitir. Buna ramen insanlar, bal olduklarn iddia ettikleri peygamber ve
kitaplar tarafndan mjdelenen yeni peygamberleri ve onlarn getirdikleri vahyi
kabule yanamamlar, aslndan uzaklam dini miraslarna ballk gstermeye

17

Ahmed bn Hanbel, I, 287-288.

18

l-i mrn 3/152.

19

Ahmed bn Hanbel, I, 287-288; Taber, Cmi'ul-beyn, IV, 125-128; Ebu's-Sud, a.g.e., II, 99.

20

el-Bakara 2/149; l-i mrn 3/65, 66; el-Kehf 18/22.

213

devam etmilerdir. Bu durum insanlar arasnda ihtilafa neden olmutur. Asr-

saadette bu trden meydana gelen bir olay, bir yetin iniine vesile olmutur.
Medine dneminde Necrn Hristiyanlar Hz. Peygamber'e bir heyet
gndermiti. Heyetin geldiini haber alan Yahudiler, Hristiyanlarn yanna gelmiler
ve Allah Rasulnn huzurunda onlarla tartmaya koyulmulard. Yahudiler, Hz. sa
ve ncil'i inkr edip Hristiyanlar mesnetsizlikle sulam; Hristiyanlar da benzer
ekilde Hz. Musa ve Tevrt' inkr edip Yahudileri mesnetsizlikle sulamlard.
Nitekim bu hususta "Yahudiler, Hristiyanlar, bir temel zere deiller, dediler.
Hristiyanlar da, Yahudiler bir temel zere deiller, dediler."21 yeti nazil olmutur.22
Hz. sa'nn gnderilecei Tevrt tarafndan mjdelenmitir. Ancak Yahudiler
gnmzde

bile

Hz.

sa'nn

Tevrt'ta

mjdelenen

Mesih

olduuna

inanmamaktadrlar. Hl Mesih'in zuhur edip hkmranl srail halkna

kazandraca gn beklemektedirler. Bu yzden Hristiyanlarn kutsal kitabn ve
peygamberini tanmamaktadrlar. Hz. Peygamber dneminde, onlarn bu dnceleri
Necrn Hristiyanlarnn tepkisel davranmasna neden olmutur. Yahudilerin kendi
peygamber ve kitaplarn inkr ettiklerini gren Hristiyanlar, Hz. sa'nn, Hz.
Musa'nn retilerini tamamlamak iin gnderildiini sylemesine ramen, Hz.
Musa'y ve Tevrt' inkr etmilerdir.23 Bylece her biri dierini aslszlkla sulamaya
balamtr. yetin devamnda geen "Kitb bilmeyenler de birbirleri hakknda onlarn
sylediklerini sylediler."24 ifadesi, ilh vahiyden nasibini almam toplumlarn
birbirlerini itham etmesini gstermektedir.25 Bu durum, ihtilaf halindeki kii veya
toplumlarn, kendi dar kalplarn ap akl- selim ile dnmelerine mni olacan,
tutuculua devam edip birbirlerini mesnetsizlikle sulamaya kadar ileri gideceklerini
gstermektedir. htilafn karlkl sulamaya dnme hali farkl dinlere mensup
insanlar arasnda grld gibi ayn dine mensup olan insanlar arasnda da
grlmektedir. Nitekim isriloullar bir adam ldrdklerinde onun hakknda
21

el-Bakara 2/113.

22

Taber, Cmiul-beyn, I, 495; bn Kesr, Tefsr, I, 386; Suyt, Lbbun-nkl, s. 21;Ak, a.g.e., s. 29.

23

Red Rz, a.g.e., I, 353.

24

el-Bakara 2/113.

25

Nesef, a.g.e., I, 119; Seyyid Kutub, a.g.e., I, 104.

214

birbirleriyle atmlar,26 bylece iledikleri suun sorumluluundan kurtulmak

istemilerdi. htilafn szl boyutlarndan olan karlkl sulama olgusu tarihin farkl
dnemlerinde grld gibi gnmzde de beer ilikilerde grlmektedir.
5- Tehdit
Kurn- Kerm incelendii zaman toplumsal ilikilerin gerildiine dair
rneklerle karlamak mmkndr. Gerilen ilikiler a, kimi zaman taraflardan
birinin, dierini tehdit etme srecini beraberinde getirmitir. Bunun temelinde ise
taraflar arasnda eitli sebeplerden doan ihtilaflar yatmaktadr.
Kurn- Kerm'de eitli tehdit rneklerine rastlamak mmkndr. Allah'n
mesajn insanlara iletmek iin gnderilen peygamberler bile tehdide maruz kalmtr.
yetlerde ifade edildiine gre Hz. Nh,27 uayb,28 brahim29 ve Musa30 taa
tutulmakla; Hz. Lt31 ve uayb32 peygamberler srgn ile tehdit edilmitir. Ayrca
genel olarak peygamberlerin, yaadklar toplumun dini geleneklerine dnmedikleri
takdirde yurtlarndan karlacaklarndan bahsedilmitir.33
nkarclar, Allah'n elileri tarafndan kendilerine sunulan deliller karsnda
szl mcadeleden aciz kalnca, tartmada malup olan kimseler gibi kaba kuvvete
bavurup onlar geleneksel dine dnmeye veya vatanlarndan uzaklatrmaya
zorlamlardr.34 Seyyid Kutup Peygamberlerin, gnderildikleri toplumlardan bu
ekilde muamele grmesini slm ile chiliye arasndaki mcadelenin tabiatna
balamaktadr. Chiliye'nin slm'n kendisinden ayr mstakil bir yapya sahip
olmasna raz olmayacan, kendi varl dnda bir varlkla karsna kmasna

26

el-Bakara 2/72.

27

e-uar 26/116.

28

Hd 11/91.

29

Meryem 19/46.

30

ed-Duhn 44/20.

31

e-uar 26/167.

32

el-A'rf 7/88.

33

brhim 14/13.

34

Mer, a.g.e., V, 137.

215

msaade etmeyeceini, slm dini kendisiyle bar iinde yaamak istese bile onun
bunu kabul etmeyeceini belirtmitir. nkrclarn peygamberlerden sadece davet
ettikleri retileri inkr etmelerini istemeyip ayrca kendi inan sistemlerini
benimsemelerini talep etmelerini, onlarn chiliye toplumuna katlp kendi
zelliklerinden bir ey kalmayacak ekilde asimile olmalarn amaladklar gereiyle
izh etmitir.35
Her devirde Peygamberlere muhalif olanlar, kendilerinin say bakmndan ok;
hak dine tbi olanlarn ise az olduundan cesaret bularak bu tr tehditlere
bavurmulardr. Her corafyada ve her zaman diliminde gl toplumun zayf
tehdit etmesine veya onu kendi deerleriyle entegre olmaya zorlamasna
rastlanmaktadr.36
Hz. uayb kssasndan anlalaca gibi hkim olan zmre, kendi konumlarn
sarsan hareketleri bastrmak iin tehdide bavurmak suretiyle kar taraf caydrmak
istemitir.37 Bunu yaparken muhaliflerin psikolojilerini dikkate alarak deiik tehditler
savurmulardr. nk, kimi insanlar zerinde taa tutarak ldrme tehdidi; kimi
insanlar zerinde ise srgn tehdidi etkili olmaktadr. Bu durum gstermektedir ki,
insanlar arasnda meydana gelen ve tehdit boyutuna varan ihtilaflar, dnemin
artlarna ve muhaliflerin etkilenecei hususlara gre deiik ekillerde tezhr
etmektedir. Gnmzde de kurumlar aras ilikilerden uluslararas ilikilere kadar
pek ok alanda, gr ayrlklarnn gizli ya da ak tehdide yol atna ahit
olunmaktadr. Ancak Kurn'daki rnekler ile gnmzde gzlemlenenler arasnda
profesyonellik ve giriftlik asndan fark vardr. Deimeyen tek ey ise, muhalifleri
etkisiz hale getirme gayesi ile savrulan tehditlerdir.

35

Seyyid Kutub, a.g.e., IV, 2092.

36

Rz, a.g.e., XIX, 78; Ksm, a.g.e., X, 3717; Mer, a.g.e., V, 138.

37

el-A'rf 7/88.

216

B) FL OLANLAR
1- Alternatif Gelitirme
Farkl gr ve dncelere mensup insanlar zamanla muhaliflerine kar
alternatif gelitirme eilimine girmektedirler. Kurn- Kerm'de bu durumun
rneklerini grmek mmkndr.
Mekke'den Medine'ye hicret ettii gnden beri Hz. Peygamber, Hazre
kabilesinin nde gelenlerinden biri olan ve yllar nce Hristiyanl benimsemi
bulunan, bu yanyla da gerek kendi kabilesine mensup insanlar gerekse Suriyeli
Hristiyan topluluklar arasnda bir hayli n salm olan rahip Eb mir'in iddetli
muhalefetine maruz kalmt. Bu rahip Hz. Peygamber'in dman Mekkeli
mriklerle mttefik olmu ve Uhud savanda onlarn yannda yer almt. Bu
savatan ksa bir sre sonra Suriye'ye gp orada, Bizans mparatoru Heraklious'u,
Medine'yi istila edip Mslman cemaati bir daha kendini toparlayamayacak biimde
kertmesi ynnde kkrtmak iin elinden geleni yapmt. Kendisi oradayken
Medine'de, kendi kabilesinden srekli irtibat kurduu yandalar vard. Hicretin IX.
ylnda bu yandalarna, Herakliuos'un Medine'ye bir ordu gndermeyi kabul ettii ve
bunun iin byk hazrlklarn yaplmakta olduu yolunda bir haber gnderdi. Eb
mir, Medine'nin istilasn hedefleyen bu asker harekt gerekletii takdirde
yandalar iin bir toplanma yerine ihtiya duyulaca dncesiyle, onlara
Medine'nin yaknnda bulunan Kuba'da kendilerine bir mabed ina etmelerini ve
bylece Hz. Peygamber'in Medine'ye vard gnlerde ayn blgede yaptrd mescide
toplanma mecburiyetini ortadan kaldrmaya almalarn nerdi. Nitekim Eb
mir'in yandalar onun bu nerisine uyup sonunda byle bir mescid yaptlar.
Kurn- Kerm'de "Zararl eylemlerde bulunmak, dinden kmay rgtlemek,
mminler arasna ayrlk sokmak ve bandan beri Allah ve O'nun elisine kar sava
tavr iinde bulunanlara bir gzetleme yeri salamak iin ayr bir mabed kuran
mnafklar var."38 yetinde bahsi geen mabed, ite bu mesciddir. Eb mirin
yandalar Hz. Peygamber'den burada namaz klmasn isteyerek, mabedlerinin
meruiyetini

38

salamak

istemilerdir.

Ancak

et-Tevbe 9/107.

217

Hz.

Peygamber

ilh

vahyin

mdahalesiyle bu oyuna gelmemi, Allah'n emri dorultusunda sz konusu mescidi

yktrmtr.39
Bu olay, gstermektedir ki, bir toplum ierisinde her hangi bir alanda rakibin
ortaya kmas ihtilafa neden olmaktadr. Bu ihtilaf da alternatif kurumsallamaya
kadar varmaktadr. Nitekim bu olayda, Eb mir, hicretten nce elde ettii dini
liderliin Hz. Peygamber'e getiini grnce ona dman olmu40 ve mnafklarn
yardmyla kendi dncesini yaymak ve kaybettii otoriteyi yeniden ele geirmek
iin Mslmanlarn kurumlarna alternatif kurumlar gelitirme yolunu semitir.
Mnafklar, hasta ve ihtiyarlarn cemaate katlmalarn kolaylatrmak gibi iyi niyet
izhar ederek ve teberrken Hz. Peygamber'in burada namaz klmasn salamay
planlamak suretiyle mescidlerine meruluk kazandrmak istemilerdir. Bu olay, bir
toplum iindeki ihtilafn, masum gayelere brnerek alternatif kurumsallama
sonucunu douracan gstermektedir.
Kur'nda temas edilen alternatif kurumlar ama abas bu olayla snrl deildir.
Hatta ihtilafn bu boyutunun vahiy ncesi dnemde meydana geldiine iaret vardr.
yle ki, Araplar iin deta bir takvim balangc gibi kullanlan ve Kurn'da bir
sreye ad olan Fil Olaynn temelinde Mekkelilerle o dnem Yemen'e hkim olan
Hristiyan Habeliler arasndaki ihtilaf yatmaktadr. Sz konusu ihtilaf siys,
ekonomik ve dn nedenlere dayanmaktadr. Mekkelilerin Ka'be'ye sahip olmalar
kendilerine bir takm siys ve ticr stnlk salamt.41 Yemen valisi Ebrehe,
Mekke'nin Arap yarmadasndaki merkez konumunu krmak ve San'a'y dn,
ekonomik ve siys merkez haline getirmek iin burada byk bir katedral
yaptrmt. Gayesi Arap geleneklerine gre Ka'be'yi ziyarete giden haclar bu yeni
mabede ekmekti.42 Ebrehe, Ka'be'nin Araplar zerindeki etkisini iyi analiz ettii iin,

39

Taber, Trhur-rusul vel-mlk (nr. Sdk Ceml el-Attr), I-XIII, Drul-fikr, Beyrut 1998, III,
201; bn Kesr, Tefsr, IV, 211-212; Derveze, et-Tefsr, IX, 533-534; Muhammed Esed, a.g.e., I, 381382.

40

Ate, a.g.e., III, 190.

41

Kurey 106/1-4.

42

bk. bn Him, a.g.e., I, 36-48; Taber, Tefsr, XXX, 300-304; bn Kesr, Tefsr, VIII, 483-486; esSratun-Nebeviyye (nr. Muhammed Mutasm Billh), I-IV, Drul-kitbil-arab, Birinci Bask,
Beyrut 1997, I, 79-81.

218

Mekkelilerin elde ettii kazanmlarda Ka'be'nin nemini anlamt. Bu nedenle onun

alternatifini bina etmiti. Ebrehe'nin bu tavr Mekke ile gney arasnda ihtilafa neden
olmu ve Mekkelileri kiliseyi kk drc eylemler yapmaya itmiti. Taraflar
arasnda derinleen gr ayrlklar Kabe'ye asker sefer dzenlemeye kadar
ilerlemiti. Uluslararas anlamazlk olarak nitelendirilebilecek Fil Olayna neden olan
artlarn olumasnda alternatif kurumsallama yatmaktadr. Bu da, devletlerin bir
takm karlar salamak iin rakip devletlerde bulunan ve onlara menfaat salayan bir
takm eylerin benzerini yapmak suretiyle muhaliflerine stn gelme giriiminde
bulunacan gstermektedir. Kurn- Kerm'de temas edilen Fil Kssasndan43 byle
bir sonuca ulamak mmkndr.
Alternatif gelitirme, taraflar aras ihtilafn vard boyutlardan biridir.
Alternatif gelitirme toplumsal ihtilaflarn bir sonucu olabilecei gibi uluslararas
ihtilaflarn da bir sonucu olabilmektedir. Ayrca ihtilafn bu boyutu, Kur'n vahyi
ncesinde grld gibi, Kur'n vahyi srecinde de grlmtr. Kur'n vahyi
tamama erdikten sonra da bu olguya rastlamak mmkndr. Alternatifler de taraflar
arasnda meydana gelen ihtilaflarn nedenine ve zeminine bal olarak farkllk arz
etmektedir.
2- Tecrid
Kur'an'da

mminlerin

zelliklerinden

bahsedilirken,

glklere

gs

gerdiklerinden ve ktle kar iyilikle karlk verdiklerinden bahsedilmitir.44 Ayn

zamanda bununla hkim dn temayller ve geleneksel yaam tarzna ramen doru
yolu seen insanlarn kendi toplumlar tarafndan maruz brakldklar her trl
madd ve manev baskya, toplumsal tecrit ve boykota iaret edilmitir.45
nkrclarn, peygamberlerle aralarndaki mevcut ihtilaf gidermek iin bazen
onlarla uyuma yoluna gittikleri grlmektedir. Bu erevede peygamberlerden
etrafnda bulunan gariban olarak nitelendirilebilecek kimseleri dlamalarn
istemilerdir. Ancak Allah Tel buna izin vermemitir. Hz. Nh'un kssasnda
43

el-Fl 105/1-5.

44

el-Kasas 28/54.

45

Seyyid Kutub, a.g.e., V, 2701; Muhammed Esed, a.g.e., II, 794.

219

anlatlan bu durumun46 bir benzeri Hz. Peygamber dneminde de yaanmtr.47

Mriklerin Abdullah b. Mes'd (. 32/653) ve Bill-i Habe (20/641) gibi gsz
mminleri dlama istekleri Kurn tarafndan reddedilmitir: Bu konuda Allah Tel
"Rablerinin rzasn isteyerek sabah akam O'na yalvaranlar kovma!"48 buyurmutur.
Mekke'de mriklerle mminlerin derinleen ihtilaflar, iki toplum arasn iyice
amakta idi. Mslmanlar kzgn baklar, satamalar ve kaba kuvvete maruz kalyor,
deta mminler toplumdan ayr yayorlard.49
Toplumda inan ayrl veya baka nedenlerden dolay taraflar arasnda
meydana gelen ihtilaflar tecrit boyutuna ulat gibi eler arasnda kadn tarafndan
kaynaklanan ihtilaflar da kocann karsn tecrit edecei bir boyuta varabilmektedir.
Nitekim bu konuda Allah Tel Ba kaldrmasndan endie ettiiniz kadnlara t
verin, onlar yataklarda yalnz brakn50 buyurmutur. Bu yet-i kerme her ne kadar
eler arasnda meydana gelen ihtilafn zmlenmesi iin bir yntem olsa da ayn
zamanda taraflar arasndaki ihtilafn geldii bir boyutu da gstermektedir.
Btn bu anlatlanlardan yle genel bir sonuca ulamak mmkndr: htilaf
halindeki taraflardan gl ve yaptrm gcne sahip olan dier taraf tecrit etme
cihetine gidebilmektedir. Eler arasndaki ihtilafta olduu gibi bazen bu tecrit dar bir
alanda olabilecei gibi Mekkeli mriklerin Mslmanlara uygulad boykotta
olduu gibi geni kapsaml da olabilmektedir. Gnmzde hem toplum baznda hem
de uluslararas arenada tecridin bir ok eidinin uygulandna ahit olunmaktadr.
3- Olduundan Farkl Grnme
nsanlar arasnda meydana gelen dnce ve inan farkllndan kaynaklanan
ihtilaflar zaman zaman zayf tarafn sinmesine, gl tarafn dnce ve inanlarn
benimsemi gibi grnmesine neden olabilmektedir. Nzl srecine bakld zaman

46

Hd 11/27, 29; e-uar 26/111-115.

47

Mslim, "Fadilu's-sahbe", 45.

48

el-En'm 6/52.

49

Umer, a.g.e., I, 169.

50

en-Nis 4/34.

220

bu ekilde davranmann hem Mekke dneminde hem de Medne dneminde

yaand grlmektedir. Ancak Mekke dnemi ile Medne dneminde olayn seyri ve
kahramanlar farkllk arz etmektedir.
slmn ortaya kmas ve insanlar tarafndan kabul grmeye balamasyla
birlikte Hz. Peygamber ile Mekke ileri gelenleri arasnda dnce ve inan farkllklar
hissedilmeye balanm ve buna bal olarak da eitli tartmalar meydana gelmiti.
Mekkeli mrik liderler Hz. Peygamberin tebli ettii ilh mesajn insanlar nezdinde
yaylmasn istemilerdi. Bundan dolaydr ki, insanlarn slma girmesini nlemek
iin Mslmanlara bask yapmaya balamlard. Bylece kendilerine ynelik muhalif
bir hareket olarak grdkleri tehlikenin nne geeceklerini zannediyorlard. Bu
yzden onlar, Mslmanlara trl trl ikence etmeye yneldiler. Baz Mslmanlar
ikence ve lm tehdidi altnda canlarn kurtarmak iin grnte inanlarndan
caydklarn sylemek zorunda kalmt. Nitekim bu Mslmanlar hakknda u yet
nzil olmutur: Kim iman ettikten sonra Allah' inkr ederse -kalbi iman ile dolu
olduu halde (inkra) zorlanan baka- fakat kim kalbini kfirlie aarsa, ite Allah'n
gazab bunlaradr.51
Medine dneminde de olduundan farkl grnme boyutuna varan taraflar
arasnda meydana gelen ihtilaflar sz konusudur. Bu dnemde nzil olan yetlerde,
aratrma iinde Olduundan Farkl Grnme st bal altnda yer alan nifak
hareketinden olduka ok sz edilmitir. te bu hareket Medne dnemi boyunca
Mslmanlara iten ie muhalefetin temsilcisi olmutur. Hz. Peygamber Medneye
hicretten nce bu ehirde etkileri hissedilen Evs ve Hazre kabilelerinin gl
desteini kazanm, slm dini bu kabilelere mensup insanlar arasnda kabul
grmt. Allah Resl Medne halkndan emin olmadan hicret etmemiti.52 man
etmeyen insanlar Hz. Peygamberin gelmesiyle birlikte kendi otoritelerinin sarsldn
anlamlard.53 Ancak Mslmanlara inkrc konumlarn gsterip aka dmanlk
etmeleri mmkn deildi. Bylece Medine toplumunda mnafklar diye bir zmre

51

en-Nahl 16/106.

52

bn Him, a.g.e., II, 31.

53

bn Him, a.g.e., III, 135.

221

tremiti. Bu kimseler, hakikatte iman etmedikleri gibi iman etmi gibi grnmeyi
kendi karlar asndan uygun gryorlard. slmn belli gce kavumas baz
evrelerin Mslman grnmesine neden olmutu. Onlarn bu hali, Kur'n
literatrnde nifak olarak adlandrlmtr. Nifakn z, kiinin olduundan farkl
grnmesidir. Bu durumu, her toplumda farkl ekillerde gzlemlemek mmkndr.
htilafn hakikatten farkl grnme hali, toplum ierisinde eitli gruplarda
grlebilecei gibi bireylerde de grlebilmektedir. Nitekim Kurn- Kerm'de
anlatld zere, Firavun ailesine mensup mmin bir kii imann gizlemitir.54 Tefsir
kaynaklarnda anlatldna gre bu kii, Firavun'un zulmnden korunmak iin byle
bir yola bavurmutur.55
Netice olarak denilebilir ki, bazen bir toplum ierisinde farkl bir inanca
meyledenler, inandklar gibi yaama imkn bulamadklar zaman imanlarn
gizlemektedirler. Bazen de imanlarn aa vurduktan sonra toplum veya otoriteyi
temsil eden gler tarafndan yaplan basklar sonucu hakikatte dnce ve iman
boyutunda bir deiiklik yaamamakla birlikte inanlarndan vaz getiklerini beyan
etmekte veya dnce ve inanlarna aykr yaam srmektedirler. Btn bunlar
ihtilaf annda insanlarn olduundan farkl davranmasnn neticeleridir. Olduundan
farkl davranmann her toplumda farkl tezhrleri vardr. Gnmzde de bunun bir
takm yansmalarna ahit olmak mmkndr.
4- Srgn
Hicret ile srgn arasnda benzerlik vardr. nk her ikisinde de vatandan
ayrlmak sz konusudur. Hicret, inanlara gre yaamann imknsz olduu bir
toplumda ihtiyr bir davran olarak gerekleirken; srgn ise, toplumda hkim olan
bir grubun, kendilerine muhalif olanlar vatanlarndan uzaklatrmas sonucu
meydana gelmektedir. Srgne mracaat edenler, yurtlarndan karmak istedikleri
kimselerin kendileri gibi dnp hareket etmesinden mit kesip, onlarla birlikte
yaamann da kendilerine zarar vereceine inanan kimselerdir.

54

fir 40/28.

55

Taber, Cmiul-beyn, XXIV, 57; Mturd, a.g.e., IV, 340.

222

Kur'n deiik vesilelerle srgn konusuna deinmitir. Bunlar vahyin

temsilcilerinin mracaat ettii srgn ve vahyin temsilcilerine kar uygulanmak
istenen srgn eklinde iki kategoriye ayrmak mmkndr. Kurn, Mslmanlarn
gerekletirdii srgn Allah'n takdiri olarak nitelendirmektedir.56 Bylece
Mslmanlarn Yahudilerden Beni Nadr'i Medine'den srmesi ilh otorite
tarafndan onaylanmtr.
Peygamberler tebli grevlerini yerine getirmeye balaynca iinde yaadklar
toplumun inanlarn, ekonomilerini ve siys dengelerini sarsmaya balamlardr.
nk gnderildikleri toplumlar tevhid inancndan uzaklam, siys ve ekonomik
sistemleri de bundan nasibini almtr. uayb peygamber rneinde olduu gibi bir
yandan inan ve geleneklerini dier yandan konumlarn korumak isteyen kesimler
peygamberleri srgn ile tehdit etmilerdi.57 Hatta Lt Peygamber rneinde olduu
gibi birbirlerine, ballaryla birlikte peygamberlerin srlmesini tavsiye etmilerdir.58
karlarn slm toplumu iinde gren mnafklar da frsat yakaladklar anda
muhcir olarak Mekke'den gelen Mslmanlar kendi ehirlerinden karma
tehdidinde bulunmaktan geri durmamlardr.59 Ancak mnafklar bu tr tehditlerini
yerine getirememilerdir. Mslmanlarla zihn plandaki gr ayrlklarn ak bir
ekilde pratie yanstamam, aksine dima slm toplumu iinde kalp sinsice hareket
etmeyi yelemilerdir. Ayn ekilde Hz. Peygamber'in kendisine kar suikast
giriiminde bulunmak60 suretiyle Medine'deki i huzuru tehdit eden Yahudilerden
Ben Nadr'i srgne gndermek istedii zaman mnafklar, onlara direnmelerini
tembih etmi ve kendilerine yardm sz vermiler,61 ancak bu vaadlerinde de
durmamlard.

56

el-Har 59/3.

57

el-A'rf 7/88.

58

en-Neml 27/56.

59

el-Mnfikn 63/8.

60

el-Umer, a.g.e., I, 306-307.

61

el-Har 59/11.

223

Netice olarak denilebilir ki, ihtilaf ilerledii zaman srgn ile yeni bir boyut
kazanmaktadr. Bir toplum ierisinde farkl bir ses, hkim evreler tarafndan kontrol
altna alnamaynca srgn kar yol olarak grlmektedir. Bu ynteme hem vahyin
desteini alan Mslmanlar hem de ilh mesaj bomak isteyen kesimler mracaat
etmitir. Kur'n- Kerm bunlardan ilkini tasvip ederken ikincinde ise srgne
gnderilmek istenen kimselerin hakllna iaret etmitir. Bu da gsteriyor ki, Kur'n
kendi getirdii ilkeler bakmndan hakl gerekelere dayanan srgn cezasn
onaylamtr. Mslmanlar yeri geldii zaman bu ynteme mracaat edebileceklerdir.
Ancak iman edenlerin baz durumlarda srgnle karlaabilecekleri bilinci ile
yaamalar

gerekmektedir.

nk

srgn,

bazen

iman

edenlerin

aleyhine

gereklemektedir.
5- Hicret
Bir toplum ya da bir devlet ierisinde meydana gelen gr ayrlklar
zmlenemedii takdirde taraflardan birinin doup byd, ya da vatan olarak
benimsedii topraklar terk etmesine neden olabilmektedir. Hz. Peygamber, Mekke'de
slm davete balad zaman insanlarn iddetli muhalefet ve direniiyle
karlamt. Mekkeli mriklerin vahye olan muhalefetleri Hz. Peygamber ve
ashbnn vatanlarn terk ederek Medine'ye hicret etmelerine neden olmutu. Bundan
dolaydr ki, bir ok yette hicret olgusuna ve hicret edenlere temas edilmitir.62
Hicret, bir toplumda dinlerinin gerei gibi yaayamayan mminlerin, zgrce
inanlarn yaayacaklar blgeye g etmesi demektir. Hicrette bask ortamndan
zgrle ve rahatla doru bir ka vardr.
Mslmanlarla Mekkeliler arasndaki ihtilafn, hicret vesilesiyle meydana gelen
mekn ayrl sayesinde sona erdiini sylemek mmkn deildir. Aksine bir toplum
iinde meydana gelen ihtilaf esnasnda uygulanan yaptrmlar, hicretle birlikte iki
farkl corafyada yaayan iki farkl toplum arasndaki ihtilaf dzeyine tanmtr.
lkinde Mslmanlar rahat hareket etme imknndan yoksunken ikincisinde taraflar
aras anlamazlk savaa kadar ilerlemesine ramen Mslmanlar rahat bir ortama

62

l-i mrn 3/195; en-Nis 4/89, 97; et-Tevbe 9/20; el-sr 17/76; el-Hac 22/40; en-Nr 24/22; elKasas 28/85; Muhammed 47/13; el-Mmtehine 60/10.

224

kavumutu. Hicretle birlikte taraflar arasndaki temeli inan ayrlna dayal gr

farkll yeni bir boyut kazanmtr. Hicret, Mekkelilerle Mslmanlar arasndaki
ihtilafa son vermemi, aksine buna uluslararas anlamazlk olarak nitelendirilebilecek
yeni bir boyut kazandrmtr.
Kur'n- Kerme bakld zaman Hz. Peygamberden nceki peygamberlerden
Hz. brahimin de hicret etmek zorunda kaldn grlmektedir.63 Buradan hareketle
hicretin tarihin belirli dnemlerinde kavimlerinin muhalefeti ile karlaan
peygamberler tarafndan bavurulan bir yntem olduu sonucuna varmak
mmkndr.
Hicret olgusunu tarihin derinliklerindeki kklerine bakarak genelletirip
evrenselletirmek mmkndr. yle ki; bir toplum iinde grlen ihtilaflar,
taraflardan gsz olann vatann terk etmesine neden olabilmektedir. Ancak, bu
yola mracaat etmek mevcut ihtilafn ortadan kaldrlmas anlamna gelmemektedir.
Aksine ihtilafa farkl bir boyut kazandrmaktadr. Buna sla zlemi, geride braklan
akraba, arazi, konut, kymetli eya ve iinde yaadklar topluma hkim olan
kesimlerin kt muameleleri ile inan ve dnce ayrl da eklenince ihtilafn
boyutu daha da bymektedir.
6- Adam ldrme
nsanlar arasndaki anlamazlklar bazen dman olarak grlen tarafn ortadan
kaldrlmas sonucuna gtrmektedir. Yeryznde ilk ldrme olay hemen hemen
insanlk tarihi kadar eskidir. Baba, anne ve evlatlardan meydana gelen insan trnn
ilk teekkl ettii toplumda yaanan bir ihtilaf, bir kardein dierini ldrmesi ile
sonulanmtr.64
Kur'n- Kerm'de baka ldrme olaylarndan da bahsedilmektedir. Bunlardan
en by peygamberlerin ldrlmesi hdisesidir. srailoullar nefislerinin arzu
etmedii ilh hkmleri getiren baz peygamberleri ldrmtr.65 sriloullar

63

el-Ankebt 29/26.

64

el-Mide 5/30.

65

el-Bakara 2/61, 87, 91; l-i mrn 3/21, 112; el-Mide 5/70.

225

peygamberlerin yan sra adleti emreden insanlar da katletmilerdir.66 Kur'nda

gl bir siys otoriteyi temsil eden bir tip olarak karmza kan Firavun da Hz.
Musa'y ldrmek istemitir.67 zellikle onun bu tavr, siys otoriteye muhalefet eden
insanlarn bu otoriteyi elinde bulunduran kimseler tarafndan ortadan kaldrlmak
istenecei konusunda bir fikir vermektedir. Buradan hareketle toplum iinde
meydana gelen ihtilaflarn kurumlar tarafndan baz ahslarn ortadan kaldrlmas
dncesine varacak kadar derinleeceini sylemek mmkndr.
nsanlarn kendilerine muhalif grd taraf ortadan kaldrma dncesi asr-
saadette de zuhur etmitir. Kur'n yetlerinin iaret ettiine gre hem mrikler68 hem
Yahudiler69 hem de mnafklar70 Hz. Peygamber'i ldrmek istemilerdir. Bu
kesimlerin Hz. Peygamberi ldrme dnceleri, ayn zamanda herhangi bir
toplumda ihtilaflarn, bir hareketin liderine ynelik suikasta varacak boyuta
gelebileceini gstermektedir.
Konuyla ilgili yetleri dikkate alarak, inan fark, kskanlk, aldatma, kar gibi
nedenlerden dolay insanlar arasnda meydana gelen ihtilaflarn, peygamberlerin ve
kardelerin ldrlmesine varncaya kadar ileri bir boyuta ulatn rahatlkla
sylemek mmkndr. Peygamberlerin ldrlmesini veya ldrlmek istenmesini
ihtilafn toplumsal yn ile izh ederken, kardelerin ldrlmelerini ise kiileraras
ilikiler baznda deerlendirmekte yarar vardr. Son olarak Kurnda bu konuyla ilgili
verilerden hareketle unu da belirtmek mmkndr: Farkl toplumlarda mevcut
anlamazlklarn taraflardan birinin dierini ldrmesi veya ldrmeye yeltenmesine

66

l-i mrn 3/21.

67

fir 40/26.

68

el-Enfl 8/30; er-Ra'd 13/13. Bu yette geen "O, yldrmlar gnderip onlarla dilediini arpar"
blm, kimi mfessirlerce Hz. Peygamber'e suikast dzenlemek isteyen inkrclar yldrm
arpmasna iaret etmektedir (Taber, Cmiul-beyn, XIII, 165-166; Nesefi, a.g.e., II, 352).

69

Har sresi, Medine Yahudilerinden Nadroullarnn srlmesi hakknda nazil olmutur. Onlarn
neden srgne mahkum edildiklerini aratrld zaman Hz. Peygamber'e suikast giriiminde
bulunduklar grlr. Bu konuda anlatlan iki farkl rivayetin ortak zellii budur. (Umer, a.g.e., I,
306/307).

70

et-Tevbe 9/74. Bu yette yer alan "Baaramadklar eye yeltendiler" ibaresi baz mfessirler
tarafndan mnafklarn Hz. Peygambere ynelik suikast giriimi olarak tefsir edilmitir (Rz, a.g.e.,
XVI, 109; Nesef, a.g.e., II, 196; bn r, a.g.e., X, 270).

226

kadar derinleebilmektedir. Nitekim gnmzde de ihtilaflarn bu boyuta geldii

eitli cinayetlerde ve suikastlarda grlmektedir.
7- Sava
Kur'n- Kerm incelendii zaman savalardan bahseden yetlerle karlamak
mmkndr. Baz yetler, Hz. Peygamber'den nce meydana gelen savalara iaret
ederken71 baz yetler ise Hz. Peygamber dneminde gerekleen savalara iaret
etmektedir.72

Hz.

Peygamber

dneminde

iaret

edilen

savalar

arasnda

Mslmanlarn blgesi dnda gerekleen dnemin en gl iki imparatorluu

arasnda meydana gelen savalar da vardr.73 Bu yetlerden hareketle denilebilir ki,
insanlar arasndaki ihtilaflar tarihin eitli dnemlerinde savaa sebebiyet vermitir.
Bir baka ifadeyle insanlar eitli emellerine ulamak ve kendilerine muhalif grnen
kimseleri etkisiz hale getirmek iin savaa mracaat etmilerdir.
Kur'nda bahsedilen savalardan aratrma konusu asndan en dikkat ekeni
Bedir savadr. Gerekten de ihtilafn insanlar hangi noktaya srkledii hususunda
bu sava ok arpc bir rnek tekil etmektedir. nk bu sava, kabile dzeninin
hkim olduu bir hayat sren ve aralarnda yakn kan ba bulunan kimseler arasnda
gereklemitir.
Hz. Peygamber'in insanlar hak dine davetiyle birlikte Mekke toplumu
kaynamaya balam, bu sre ierisinde kabile mantnn esas olmasna ramen
temelinde inan ayrl bulunan aile ii ihtilaflar bile meydana gelmiti. Hicretle
birlikte baz ailelerde blnmeler yaanmt. Hicretten sonra taraflar arasndaki
ihtilaf sava boyutuna gelince aile fertleri inanlarna gre farkl taraflarda yer alp
kar karya gelmilerdi. Bedir sava bu adan son derece dikkat ekicidir. Zira bu
savata Eb Ubeyde (. 18/639), mriklerin safnda yer alan babas Abdullah'
ldrmtr.74 Hz. Eb Bekir (. 13/654) Mekkelilerle birlikte hareket eden oluyla

71

el-Bakara 2/249-251.

72

l-i mrn 3/13, 123; et-Tevbe 9/25.

73

er-Rm 30/1-6.

74

bn Kesr, Tefsr, VIII, 54.

227

delloya kmak istemi, ancak Hz. Peygamber buna izin vermemiti.75 Hz. mer (.
23/643) days s bn Him' (. 2/624) ldrmt. Aratrma konusu asndan
Mslmanlarla Mekkeli mrikler arasnda meydana gelen dier savalar da olduka
mhimdir. Onlarda da benzer durumlar sz konusudur. Mesel Uhud savanda
Mus'ab b. Umeyr (. 3/625) kardei Ubeyd'i (. 3/625) ldrmt.76
Kur'an, aile iinde meydana gelen bu tr ihtilaf ve ayrlklar eletirmemitir.
Zira onun kurmay hedefledii toplumun temelinde inan birlii vardr. Bu yzden
Kurn'da mminlerin zellikleri saylrken Allah ve Rasulne dman olan babalar,
oullar, kardeleri ve akrabalarna kar dostluk beslemedikleri belirtilmitir.77
Vahiy srecinde ihtilaf, aralarnda en yakn kan ba olan kesimlerin farkl
saflarda savamalarna neden olmutur. Kabile hayat yaayan ilk dnem
Mslmanlarnn iinde yaad toplumda meydana gelen ayrln bu boyuta
ulamas, yaanan ihtilafn ne kadar derin olduunu gstermektedir. Ayrca Kurn-
Kerm'de ehl-i kitbn ihtilaf yznden kendi aralarnda savat bildirilmektedir.78
Ayn dine mensup insanlar eitli nedenlerden tr ihtilafa dmektedirler. Bu
yzden Yahudiler birbirleriyle savamlardr. Hristiyanlarn kendi aralarndaki
mcadeleleri ise daha etin gemitir. Hatta Hristiyanla ait bir mezhebin deiik
kollara ayrlarak mezhep ii savaa varacak derecede Hristiyanlarn ihtilafa dtkleri
trih hakikatlerdendir.79 Batl aratrmac Sale (. 1149/1736) Hristiyanlarn kendi
aralarnda ihtilafa dmelerini u ekilde tasvir etmektedir:
"Kilise tarihini zenle okuduumuz vakit, III. yzyldan itibaren insanlarn Hristiyanl tahrife
baladklarn grrz. Buna din adamlarnn arzular, aralarndaki ayrlklar, nemsiz
meselelerdeki ihtilaflar, bitmek tkenmek bilmeyen tartmalar ve blnmeyi artran dier
etkenler neden olmutur. Hristiyanlarn arzularn tatmin iin kouturmalar, her trl
alaklk, kskanlk ve iddete mracaat etmeleri neredeyse Hristiyanl tarih sahnesinden

75

Beav, a.g.e., V, 336.

76

Beav, a.g.e., V, 336.

77

el-Mcdele 58/22.

78

el-Bakara 2/253.

79

Red Rz, a.g.e., III, 7.

228

silecekti. nk dinlerini nasl anlayacaklar konusunda amansz tartmalara girmilerdi. te

bu karanlk alarda pek ok hurafe ve fesat ortaya kt ve iyice yerleti."80

Kur'n- Kermde yer verilen sava ve savala ilgili meselelerden hareketle

rahatlkla savan tarihin eitli evrelerinde taraflar arasndaki ihtilaflarn ulat en
kt boyutlardan biri olduunu sylemek mmkndr.

C) SZL VE FL OLANLAR
1- Dmana Kar ttifak Kurma
Mekkeliler Hz. Muhammed'i tehdit olarak grmeye baladklar zaman onu
susturmak iin her yola bavurmulard. Bunlardan biri de Medine'de yaayan ve
kitap ehli olan Yahudiler'le ibirliine gitmekti. Dmana kar birlik oluturmak
karlkl mzkere ve mterek tavr ile gereklemektedir. Bir baka deyile muhalif
tarafa kar ittifak oluturmann hem szl hem de fiil taraf vardr.
Kur'n- Kerme gre dmana kar ortak hareket etme abalar hem Mekke
hem de Medne dneminde meydana gelmitir. Rivayete gre mrikler, Hz.
Peygamber'i zor durumda brakmak iin Medineli Yahudilerin yardmna mracaat
etmilerdir.81 Mekkelilerin Mslmanlar i tehdit olarak grmeleri, inan
bakmndan aralarnda ihtilaf bulunsa bile Yahudilerden yardm istemelerine neden
olmutur. Burada hkim olan kesimin i tehdit olarak grd bir akm bastrmak
iin din bakmndan kendilerine muhlif ama farkl corafyada yaayan baka bir
milletten yardm istemesi sz konusudur.
Buna benzer bir durum da Medine dneminde yaanmtr. Mslmanlarla
Yahudiler arasndaki ihtilaf, Yahudileri mriklerle birlikte hareket etmeye itmitir.
Bu yzden, hicretin III. ylnda Nadroullarndan Ka'b b. Eref82 Medine'den

80

Umer, a.g.e., I, 131.

81

Tirmiz, "Tefsr", 17/10.

82

Ka'b, aslen Arap olup Tay kabilesine mensuptur. Babas Nadroullarnn halifi olmu ve bu
kabileden Ukayle bn Ebi'l-Hukayk ile evlenmiti. Bu yzden Ka'b, Nadroullarndan kabul edilir.
Yahudi dinini benimseyen Ka'b ayn zamanda air idi. slm'a ve Mslmanlara kar besledii
nefret, mrikleri Mslmanlara kar kkrtmasna neden olmutu. Amansz slm dmanl
onun sonunu hazrlam ve hicretin III. ylnda Hz. Peygamber'in emri ile ldrlmtr. Vkd,
Eb Abdullah Muhammed bn mer el-Eslem (. 207/823), Kitbul-maz (nr. Marsden

229

Mekke'ye gitmi, mrikleri Hz. Peygamber ve Mslmanlar aleyhine kkrtarak

beraber mcadeleye armt. Bu arada mrikler "Bizim dinimiz mi yoksa
Muhammed'in dini mi haktr, hangimiz doru yoldayz?" diye sormular. O da,
onlarn doru yolda olduunu sylemiti. Bunun zerine "Kendilerine Kitb'dan nasip
verilenleri grmedin mi? Putlara ve btl (tanrlara) iman ediyorlar, sonra da kafirler
iin: 'Bunlar Allah'a iman edenlerden daha doru yoldadr.' diyorlar!"83 yeti nazil
olmutur.84 Bu yetin nzul hakknda benzer bir hdise de Kurayzaoullarnn
liderleri hakknda anlatlmaktadr.85 Ancak her iki olay da, ehl-i kitbn Medine'deki
Mslmanlara olan dmanlklar yznden hibir ilh kitaba ball bulunmayan
mrikleri Mslmanlara stn tuttuklarn ve onlarla ibirliine gittiklerini
gstermektedir. Bu durum yetin ierii ile rtmekte ve iniine vesile olan olayda,
hkim zmreye kar aznlk konumunda kalan bir kesimin d mihraktan yararlanma
abasn anlatmaktadr. Demek ki, bir toplum iinde meydana gelen gr ayrlklar
uluslararas bir boyut kazanarak birlikte hareket etmeye neden olabilmektedir.
Dman karsnda ittifak kurma veya birlikte hareket etme aray Mednede
bir baka ekilde daha tezhr etmitir. Ortak dman karsnda ittifak kurma
dncesi

mnafklarla

Yahudiler

arasndaki

yaknlamay

artrmtr.

Hz.

Peygambere verdikleri sz tutmayp onunla yaptklar anlamay bozan ve ona

suikast giriiminde bulunan Yahudi Nadroullar, Mslmanlar tarafndan
kuatlnca mnafklar onlara destek olacaklarn aklamlard. nk mnafklarla
Mslmanlar arasnda inan konusunda ihtilaf vard. Benzer ihtilaf Yahudilerle
Mslmanlar arasnda da mevcuttu. Aslnda her grup farkl inanca sahip olmakla
birlikte Mslmanlarn Mednede glenen konumlar Yahudilerle mrikleri
birbirlerine yaklatrmt. Nitekim muhasara altndaki Nadroullarna mnafklar
yle demiti: Eer siz buradan karlacak olursanz, mutlaka biz de sizinle beraber

Jones), I-III, Matbaatu Cmiati Oxford, Birinci Bask, London 1966, I, 187; bn Him, a.g.e., III,
54-60; bn Sad, a.g.e., II, 31-34; el-Umer, a.g.e., s. 302-303.
83

en-Nis 4/51.

84

Taber, Cmi'ul-beyn, V,133-134; Suyt, Lbbun-nkl, s. 86; Ak, a.g.e., s. 103.

85

Taber, Cmiul-beyn, V, 135; Suyt, Lbbun-nkl, s. 86-87; Ak, a.g.e.,, s. 102.

230

karz. Sizin aleyhinizde olan bir durumda asla kimseye itaat etmeyiz, eer size sava
aan karsa mutlaka size yardm ederiz.86
Btn bu anlatlanlardan yle bir sonuca ulamak mmkndr: Bir devlet veya
toplum iinde meydana gelen ihtilaflar, ayrlk olarak grlen kesimin bastrlmas,
zor duruma drlmesi ve sindirilmesi iin inan, dnce ve sistem bakmndan
muhlif olan baka bir devletten veya toplumdan yardm alma, onlarla ittifak kurma
boyutuna ulaabilmektedir. Ayn ekilde siyset, dnce ve dn grler bakmndan
bir toplumda stn konuma gelen kesimin bastrlmas, sindirilmesi ve mmknse
tarih sahnesinden silinmesi iin o toplumdaki muhlifler inan ve dnce fark
bulunan kimselerle ittifak kurma teebbsnde bulunabilmektedirler. Keza bir
toplum iinde bulunan birbirinden farkl inan ve dncelere sahip gruplar, bazen
ortak dmana kar mttefik haline gelebilmektedirler. Btn bunlardan daha da
genel bir sonuca ulamak mmkndr: Ortak dman karsnda farkl dnce ve
inanca sahip kiiler, toplumlar ve milletler birbiri ile ittifak kurabilmektedirler.
2- arptma
Toplumlara hkim olan dnce ve inanlar, kendi btnln sarsacak
akmlara izin vermemektedir. Bu yzden zellikle de toplumda sz sahibi olan kesim
aykr grd eylerle mcadele ederken eitli yntemlere bavurmaktadr.
Bunlardan biri de, kar tarafn dncelerini arptmaktr. Kurn- Kerm'de

86

el-Har 59/11.
Nzl srecinde Yahudilerle mnafklarn birlikte hareket ettiklerini gsteren bir ok yet vardr.
Mesel (Mnafklar) mminlerle karlatklar vakit (Biz de) iman ettik derler. (Kendilerini
saptran) eytanlar ile babaa kaldklarnda ise: Biz sizinle beraberiz, biz onlarla (mminlerle) sadece
alay ediyoruz, derler. (el-Bakara 2/14) yetinde geen eytanlar ifadesi ile mfessirlerin bir
ksmna gre Yahudiler kastedilmitir (Taber, Cmiul-beyn, I, 130; en-Nesef, a.g.e., I, 55;
Derveze, Kurna Gre Hz. Peygamberin Hayat, III, 102).
Kalblerinde hastalk bulunanlarn: Bamza bir felketin gelmesinden korkuyoruz diyerek onlarn
arasna koutuklarn grrsn. Umulur ki Allah bir fetih, yahut katndan bir emir getirecek de
onlar, ilerinde gizledikleri eyden dolay piman olacaklardr. (el-Mide 5/52) yetinde geen
"Kalplerinde hastalk bulunanlar" ifadesi Kur'n'n sakndrmasna samen kendilerini garantiye
almak amacyla Yahudilerle antlama yapan mnafklardan bir grup olarak aklanmtr.
Dolaysyla bu yet, mnafklarla Yahudiler arasndaki planlara, tezgahlara k tutmaktadr
(Derveze, Kurna Gre Hz. Peygamberin Hayat, III, 102).

231

anlatlan peygamber kssalarndan inkrclarn tarih boyunca bu yola mracaat

ettikleri anlalmaktadr.
srailoullarna peygamber olarak gnderilen Hz. Musa ve Hrn, kavimlerine
zulmeden, ayn zamanda Msr'n ynetimini elinde bulunduran Firavun ve onun
etrafndaki sekin zmreye gidip hak dini tebli ettikleri zaman mevcut dzeni tehdit
eden unsur olarak grlmeye balanmlard. nkrclar, mesajn ieriiyle ilgilenmek
yerine onun tabiat hakknda speklasyon yapmay ve Hz. Musa ile Hrn'un
yeryznde sz sahibi olmak iin bu yola bavurduklarn iddia etmeyi tercih
etmilerdi. Bu yzden yle demilerdi: "Babalarmz zerinde bulduumuz (dinden)
bizi dndresin ve yeryznde ululuk yalnz ikinizin olsun diye mi bize geldin? Halbuki
biz size inanacak deiliz."87 Bu szleriyle inkrclar insanlarn dikkatini farkl bir
mecraya ekmek suretiyle onlarn ilh mesaj dnmesine mni olmay
hedeflemilerdir.
Yine Hz. Musa kssasnda anlatldna gre Firavun, kendisine bal sihirbazlar
toptan Hz. Musa'ya iman edince, bu iin bir komplo olduunu ve onlarn Msrllar
yurtlarndan karmay planladklarn iddia etmiti. Bu ekilde Hz. Musa ile
sihirbazlarn bulumasnda apak ortaya kan hakk kamufle etmek suretiyle bir
yandan iman edenleri vazgeirmek dier yandan da halkn hak dine boyun emesini
nlemeyi hedeflemiti.88
Hz. uayb ilh mesaj tebli etmeye balaynca kavmi kendilerine anlatlanlar
pek anlamadklarn sylyorlard.89 Bununla her ne kadar, kendi anlay ve kavray
eksikliini itiraf ediyorlar gibi ise de bu ifade aslnda "neden bahsettiini pek
anlamyorum" derkenki yar kzgnlk, yar sklmlk tavrn dile getirmektedir.90
Ayn zamanda onun szlerini anlalmayacak kadar kark ve sama olmakla
suladklarn da gstermektedir.91 Burada bir toplumun hakikati anladktan sonra,

87

Ynus 10/78.

88

el-Arf 7/123.

89

Hd 11/91.

90

Seyyid Kutub, a.g.e., IV, 1922; Muhammed Esed, a.g.e., I, 444.

91

Zamaher, a.g.e., II, 407.

232

ona kar koyacak bir yol bulmaktan aciz kalnca, karalama ve arptmaya yeltendii
grlmektedir. Nitekim, her dnemde ve toplumda delillerle susturulan kimseler bu
yola mracaat etmektedirler.92
Dier peygamberler gibi Hz. Muhammed (s.a.v) de muhaliflerinin mesajn
arptma giriimiyle karlamtr. Mekkeli mrikler, insanlarn zihnini bulandrmak
suretiyle slm'n yayln nlemek istemilerdi. Bu erevede, bazen Kurn
yetlerini iir93, bazen kehnet94, bazen yabanc biri tarafndan retilen bilgiler95,
bazen Hz. Muhammed'in (s.a.v) uydurup Rabbine isnat ettii szler96, bazen de
karmakark ryalar olarak97 lanse etmilerdi. Kendilerine iletilen mesajn
deerlendirilmesi hususunda ortak ve istikrarl bir tavr sergileyememilerdi.
Kurn'n zihinlerinde ve gnllerinde brakt izi, eitli ekillerde izh etmeye
almlard. Bu yzden bir iddiay brakp dierine sarlmlar, ancak her defasnda
istikrar yakalayamamlard. Bundan dolaydr ki, Kurn'n ierii ve tabiatn
brakp nceki mmetlere verilen mucizeleri istemeye balamlardr.98 Onlarn bu
ekilde davranmalar, kendi toplumsal dzenlerini sarsan vahyi, hedef kitleden
uzaklatrma dncesinin bir sonucudur. slm'n yaylmas ile birlikte insanlar
arasnda meydana gelen inan ihtilaf mrikleri bu ekilde davranmaya itmitir.
Yukarda Kurn- Kerm'deki eitli tezhrlerine yer verilen insanlar
arasndaki ihtilafn, dnce ve inanlar arptma boyutuna ulamas her toplumda
meydana gelmektedir. nsanlar, zellikle de topluma yn veren kesimler, kurulu
dnce ve inan sistemlerinin deitirilmesine scak bakmazlar. nk mevcut siys
ve ekonomik nizamlarn bunlara gre belirlemilerdir. Bir baka ifadeyle yeryznde
otorite sahibi olmak, mevcut dnce ve inan sistemini muhafaza etmeye baldr.
Bu yzden otoriteyi temsil edenler karlarn tehdit eden yeni olan her eye kar
92

Ebu's-Sud, a.g.e., IV, 235; Ksm, a.g.e., IX, 3480.

93

el-Enbiy 21/5.

94

el-Hkka 69/42.

95

en-Nahl 16/103; el-Furkn 25/4.

96

el-Enbiy 21/5.

97

el-Enbiy 21/5.

98

el-sr 17/90-93. Ayrca bk. Seyyid Kutub, a.g.e., IV, 2367.

233

kmakta, zellikle de kkl deiim isteyen vahye kar iddetli muhalefet

gstermektedirler. Kurn kssalarnda ve Hz. Peygamber dneminde hid olunan
arptma trleri bunu destekler niteliktedir. nsanlarn muhaliflerinin dncelerini
arptma tarihte olduu gibi gnmzde de kullanlan yntemlerdendir.99
3- Hakikati Gizleme
Kaynaklarn belirttiine gre ehl-i kitb, slm'n zuhurundan nce bir
peygamber beklemekteydi100. Nitekim Kurn- Kerm'de Hz. sa'nn isriloullarna
Ahmed adnda bir peygamberin geleceini aka mjdeledii bildirilmektedir.101
Vahyin indii dnemde Hz. Muhammedin (s.a.v) hak peygamber olduunu
Tevrt'tan okuyup anlayan insanlar vard.102 Bu insanlar onu, kendi z evlatlarn
tandklar

gibi

tanyorlard.103

Baz

Yahudiler

gnderileceine

inandklar

peygamberle mrik Araplara stn geleceklerine inanyorlard.104 Ama buna ramen

Hz. Muhammed'in (s.a.v) peygamberliini aklayp insanlar hak dine davet
etmesiyle birlikte onun gerek peygamber olduuna ilikin gerei gizlemeye
balamlard. Bundan dolay da, Allah tarafndan kendilerine verilen bilgileri
gizledikleri iin en byk zalim olarak nitelendirilmilerdir.105
Yahudilerin son peygamberin kendilerinden kacan dair beklentileri
gereklememiti. nk Hz. Peygamber Araplar arasndan seilmiti. Bu durum,
Yahudilerin kskanlna neden oldu ve daha nce gnderiliini byk bir itiyakla
bekledikleri peygamberi inkr ettiler. Bu yzden Mslmanlarla aralarnda inan

99

bk. Seyyid Kutub, a.g.e., III, 1814.

100

bn Teymiyye, Ebul-Abbs Takiyyuddn Ahmed (. 728/1328), el-Cevbus-sahh limen bedelde

dnel-Mesh (nr Ali bn Hasen bn Nsr, Abdulazz bn brahim el-Asker, Hamdn bn
Muhammed el-Hamdn), I-VII, Drul-sme, Birinci Bask, Riyd h. 1414, I, 340; el-Umer, a.g.e.,
I, 118-121. Ayrca Selman- Fris'nin Mslman oluunu anlatan rivayet de bu bekleyii anlatr.
Ayrca bk. Beyhak, Eb Bekr Ahmed bn el Hseyin bn Ali (. 458/1066), Delilun-nbvve ve
marifetu ahvli shibi-era (nr. Abdulmut Kalac), I-VII, Drul-kutbil-lmiyye, Birinci
Bask, Beyrut 1985, I, 469 (Rivyet no: 416).

101

es-Saf 61/6.

102

Ate, a.g.e., I, 218.

103

el-Bakara 2/146; el-En'm, 6/20.

104

el-Bakara 2/89.

105

el-Bakara 2/40.

234

ihtilaf meydana geldi. Sz konusu ihtilaf, son peygamberin kendi dn geleneklerinde

mjdelenmesini gizleme eklinde tezhr etmiti. Bir baka ifade ile mevcut ihtilaf
onlarn hakikati gizleyecekleri boyuta kadar varmt. Bu durum, z itibariyle vahye
istinat eden semv din mensuplar arasnda birbirlerine ynelik lml kutsal
referanslar gz ard edeceklerinin belirtisidir. Her toplumda buna benzer olaylar
grlebilmektedir. Bu da ihtilafn bu boyutunun nzl sreci ile snrl olmadn,
aksine eitli zamanlarda ortaya kan bir boyutu olduunu gstermektedir.
Kur'n- Kermde daha nce indirilen kutsal kitaplarn tahrif edildiinden sz
edilmektedir.106 bn Kayyim, ehl-i kitbn mracaat ettii tahrif yntemlerini, hakkn
btlla kartrlmas, hakkn gizlenmesi, lafz ve anlamn arptlmas ve szlerin
dinleyen tarafn anlamamas iin dilin bklmesi eklinde aklamtr.107 Esasnda
tahrifin kendisi hakikati yok ederek gizleme ilemidir. bn Kayyimin ifade ettii
hususlar bu ilemin gerekleme ekilleridir.
ki din mensuplar arasndaki ihtilaf hakkn gizlenmesine neden olabilecei gibi
bir toplumda yaayan insanlar, hatta kar-koca arasndaki ihtilaflar da, hakikatin
gizlenmesine yol aabilmektedir. Adletin titizlikle ayakta tutulmasn, ahitliin
kimin aleyhine veya lehine olduuna baklmadan dosdoru yaplmasn isteyen
Kurn referans,108 insanlarn bir takm menfaatleri elde etmek iin hakikati gizlemek
zere yalanc ahitlie yeltenebileceini hissettirmektedir.
Bir insann karsna ahit getiremeden zina suunu isnat etmesi durumunda
meydana gelen ihtilaf karsnda Kurn'n getirdii lin zmne bakld zaman,
bu yola taraflardan birinin gerei gizlemesinin neden olduu anlalmaktadr.109
Hsl ihtilafn hakikati gizleme boyutuna ulamas, toplum ierisinde eitli sonulara
yol amaktadr. Bunlardan biri de, elerin ayrlmasdr. htilafn hakikati gizleme
boyutuna ulamas evliliin sonulanmasndan sonra da srebilmektedir. Nitekim bu
konuda Allah Tel yle buyurmutur: Boanm kadnlar, kendi balarna
106

en-Nis 4/46; el-Mide 5/13, 41.

107

bn Kayyim, Hidye, s. 312.

108

en-Nis 4/135.

109

en-Nr 24/6-9.

235

(evlenmeden) ay hali (hayz veya temizlik mddeti) beklerler. Eer onlar Allah'a ve
ahiret gnne gerekten inanmlarsa, rahimlerinde Allah'n yarattn gizlemeleri
kendilerine hell olmaz.110 Bu yette geen Allah'n yaratt ifadesi hayz olabilecei
gibi ocuk da olabilir.111 Bu yette ikisinin birden kastedildiini syleyen tefsr
bilginleri de olmutur.112 Her iki durumda da gizleme sonucu kocann zarar grmesi
sz konusudur. ayet bu ifade ile hayz kastedilmise, kadn hayz olmadan nce hayz
olduunu sylerse kocasnn ricat hakkn engellemi olmaktadr. ayet hayzl olduu
halde hayz olmadn sylerse yine kocasna zarar vermektedir. nk hak etmedii
halde nafaka almaya devam edecektir. ocuun kastedildiini ifade eden yorumda da
ayn durum sz konusudur.113 Burada boanm kadnlarn rahimlerinde Allah'n
yarattklarn gizlemeleri kar-koca arasnda meydana gelen ihtilafn bir hakikati
gizleme eklinde tezhrnden ibarettir.
Kurn- Kerm'in pek ok sresinde Allah'n insanlarn hem gizledii hem de
aa vurduu eyleri bildiini belirten yetler vardr.114 Bu yetlerin varl,
insanolunun bir eyleri gizleme zelliinin olduunu gstermektedir. Bu zellik,
yukardaki rneklerde grld gibi insanlar aras ihtilaflarda zaman zaman kendini
gstermekte, hatta kutsal referanslarn gizlenmesine kadar varmaktadr.
4- Ez
Ez, asl itibariyle meydana gelen zarar anlamn ifade etmektedir.115 Kurn-
Kerm'de bu kelime, insanlara rahatszlk veren eitli sz ve fiilleri ifade etmek iin
kullanlmtr.116 Bunlar arasnda gr ayrlklar yznden insanlarn birbirlerine
verdikleri eziyet de vardr. Mesel peygamberlerin mcadelesinden bahsedilirken

110

el-Bakara 2/228.

111

Taber, Cmiul-beyn, II, 446-447; Mturd, a.g.e., I, 180; Zemaher, a.g.e., I, 269; Beydv, a.g.e.,
I, 122; evkn, a.g.e., I, 412.

112

Taber, Cmiul-beyn, II, 447; Mturd, a.g.e., I, 180.

113

evkn, a.g.e., I, 412.

114

el-Bakara 2/77; el-Mide 5/99; el-En'm 6/3; Hd 11/5; en-Nahl 16/19, 23.

115

Semn Haleb, Umdetul-huffz, I, 77.

116

el-Bakara 2/196, 222, 264; en-Nis 4/16; el-Ahzb, 33/53, 57, 58.

236

detaya girilmeden ez grdkleri anlatlmtr.117 Onlarn ez grmelerine toplumlar

ile aralarnda inan ayrl yznden meydana gelen ihtilaflar neden olmutur.
Kur'an'da isriloullarnn Hz. Musa'ya eziyet ettiklerinden bahsedilmitir.118
Mcmel olarak deinilen eziyet, sahih hadis kaynaklar ile tefsir kitaplarnda mufassal
hale getirilmitir.119 Yahudi geleneini ok iyi bilen Muhammed Esed bir takm
Kur'n referanslardan ve Tevrt'taki bilgilerden hareketle onlarn ar taleplerde
bulunmalarn, bozgunculuklarn ve isyanlarn da eziyet kapsam ierisinde
deerlendirmitir.120 Bu husustaki yorumlara bakld zaman sz konusu eziyetin
fizik bir mdahale olmayp, psikolojik etki yapan sz ve davranlar olduu
grlmektedir. Nitekim gyabnda Allah rzas gzetmeden ganimetleri taksim ettii
iddias Hz. Peygamber'in kendisine ulanca, Hz. Musa'nn kendisinden daha fazla
eziyete maruz kaldn syleyerek teselli bulmas onun szl eziyete uradn ifade
etmektedir.121
Kur'an, inanan toplumdan Hz. Peygamber'e eziyet eden davranlardan
saknmasn istemitir.122 Ayrca yapmadklar eyleri mmin erkek ve kadnlara isnat
etmek suretiyle onlar rahatsz edici davranta bulunanlarn apak gnah
ilediklerini ifade etmitir.123 Medine'de ortaya kan mnafklar, Hz. Peygamber'e
duyduu her eyi tasdik eden yaktrmas yapmak suretiyle ona eziyet etmilerdir.124
Nis Sresinde kimi mfessirlere gre zina, kimi mfessirlere gre ise livta suunun
cezas olarak ngrlen eziyetin ne ekilde gerekletirilecei hakknda sahih bir

117

el-En'm 6/34; brhim 14/12.

118

el-Ahzb 33/69.

119

Buhr, Enbiy, 28; Tirmiz, Tefsr, 33; bn Kesr, Tefsr, VI, 485.

120

Muhammed Esed, a.g.e., II, 687; III, 1143.

121

bk. Buhr, Maz, 60, stizn, 47; Ahmed bn Hanbel, I, 380, 411, 441.

122

el-Ahzb 33/53, 69.

123

el-Ahzb 33/58.

124

et-Tevbe 9/61.

237

rivayet yoktur.125 Ancak yaplan aklamalara baklrsa bunun hem szl hem de fizik
eziyet olduu anlalmaktadr.126
Allah Tel mminlerden bahsederken onlarn Allah yolunda eziyet
grdklerinden sz etmitir. Sz konusu eziyet, mfessirler tarafndan szl satama
ve fizik ikence olarak tefsir edilmitir.127
Kur'nda taraflar arasnda ortaya kan ihtilafn ez boyutu yukarda
zetlenmeye allmtr. Burada verilen bilgilerden hareketle yle bir genelleme
yapmak mmkndr: Birbiri ile ihtilaf ve atma iinde olan taraflar, birbirlerine
kar bask kurmaya almaktadrlar. Bazen imkn bulan taraf fizik boyuta varan
iddete mracaat etmekte bazen de kar tarafa psikolojik rahatszlk verecek
davranlar sergilemektedir. htilafn bu iki merhaleden birine gelmesi, onun ez
boyutunu gstermektedir.

II- HTLAFIN OLUMLU VE OLUMSUZ YANLARI

htilaf kelimesi genellikle insanlarda menf izlenim uyandrmaktadr. Ancak
sanldnn aksine ihtilafn tevhid inancn destekleyen ve beer hayatn kolaylatran
ynleri de vardr. Konunun daha iyi anlalmas iin ihtilafn olumlu ve olumsuz
ynlerini ayr ayr balklar altnda incelemekte yarar grlmtr.

A) OLUMLU YANLARI
htilaf olgusunun insan hayatna bir takm katklarda bulunduu ilk anda biraz
tuhaf gelebilir. Ancak, farkl ihtilaf trleri gz nne alnd zaman bunun son
derece normal olduu, hatta bazen arzulanr olduu grlmektedir. Bu hususta
Sosyalpsikolojinin verileri Kurn'la paralellik arz etmektedir. yle ki; atma ile
ilgili tanmlamalarn ounda, bu kavram dmanlk yaratan ya da olumsuz sonulara
neden olan bir anlamda ele alnmakla beraber, baz koullar altnda belirli atma

125

Taber, Cmiul-beyn, IV, 296-297.

126

Taber, Cmiul-beyn, IV, 296.

127

Taber, Cmiul-beyn, IV, Nesef, a.g.e., I, 301-302.

238

trlerinin kabul grd ve hatta arzuland bir gerektir.128 rgt ynetimleri

asndan da ihtilaf byk nem arz etmektedir. Buna gre ou atmalar iyi
ynetildikleri takdirde ykc olmaktan ok rgtlerde eitli davran biimleri ve
karar alternatiflerinin ortaya karlmas asndan esneklik salamakta, bireylerin
zihinsel abalarn artrarak yaratcl glendirmekte, modern rgtlerin yaamas
iin gerekli uzmanlk alanlarnn artp yaylmasna yardmc olmaktadr.129
Kur'an- Kermde, ihtilafn eitli ilimlerin yaklamlar sonucu ortaya kan
yararlarnn tamamna rastlamak mmkn deildir. Ayrca ihtilaf kavram Kur'n-
Kermde atma kavramndan daha geni bir anlamda kullanlmtr. Bu da,
ihtilafn olumlu yanlarnn modern ilimlerin tespitine gre farkllk arz etmesi
neticesini dourmutur. Burada bilimsel tefsirin yanlgsna dmemeye zen
gsterilerek, Kur'nda tespit edildii kadaryla ihtilafn olumlu ynlerine temas
edilecektir.
1- Tevhid nancnn Delillerinden Olmas
Kurn- Kermde insanlarn dikkatleri etraflarndaki farkllklara ekilmektedir.
Bu yaplrken de ihtilaf kavram kullanlmaktadr. Bylelikle bir yandan tabiatn
muhteem grntsne dier yandan da bu byleyici grnm meydana getiren
farkllklarn tek kaynaktan neet ettiine ve bunu salayann da Yce Bir Kudret
olduuna dikkat ekilmektedir. Bu erevede gece ile gndzn birbirini takip
etmesi,130 dillerin131 ve renklerin132 farkll u yette grld gibi ihtilaf kavram ile
anlatlmtr: "phesiz gklerin ve yerin yaratlmasnda, gece ile gndzn birbiri
peinden gelmesinde, insanlara fayda veren eylerle ykl olarak denizde yzp giden
gemilerde, Allah'n gkten indirip de l haldeki topra canlandrd suda, yeryznde
her eit canly yaymasnda ve yer ile gk arasnda emre hazr bekleyen bulutlar

128

Kln, a.g.e., s. 205.

129

Eren, a.g.e., s. 540.

130

l-i mrn 3/190; Ynus 10/6; el-M'minn 23/80.

131

er-Rm 30/22.

132

en-Nahl 16/69; er-Rm 30/22; Ftr 35/27; ez-Zmer 39/21.

239

ynlendirmesinde dnen bir toplum iin (Allah'n varln ve birliini ispatlayan) bir
ok deliller vardr."133
Hemen belirtmek gerek ki, bu ve buna benzer yetlerde geen ihtilaf kelimesinin
insanlar arasnda grlen gr ayrlklar ve atmalarla bir ilgisi yoktur. Gece ve
gndz balamnda kullanlan ihtilaf szc, bu kelimenin kk anlamlar arasnda
bulunan bir kiinin dierinin yerine gemesi manasndan tretilmitir.134 Buna gre
gece ile gndzn ihtilaf birbirinin pei sra gelmesinden ibarettir. Bir baka ifadeyle
bu kavramla gecenin bitip gndzn balamas, gndzn bitip gecenin balamas
anlatlmak istenmitir.135 Bu konuda mfessirler tarafndan ileri srlen bir dier
gre gre ise gece ile gndzn ihtilaf, farkl tonlara brnmeleri ve uzayp
ksalmalar anlamna gelmektedir.136 Bu yorumlarn her ikisi de hem yetin lafzyla
hem de manasyla rtmektedir. Her halkrda bu tr kullanmyla ihtilaf, Kurn'n
yerletirmeye alt Allah inancn gsteren deliller arasnda zikredildii iin olumlu
anlamdadr.
Kur'an- Kerm'de insanlarn farkl renklerde yaratlmas ve farkl dilleri
konumas da "ihtilaf" kavramyla ifade edilmi ve Allah'n iaretlerinden saylmtr:
"Gklerin ve yerin yaratlmas, renklerinizin ve dillerinizin farkllatrlmas O'nun
alametlerindendir."137 Tefsir kitaplarnda dillerin farkll Arapa, Farsa gibi eitli
lisanlarn mevcudiyeti veya konuma aksanndaki farkllklarla izh edilmi ve bu
durumun insanoluna salad bir takm kolaylklardan bahsedilmitir.138 Ancak bu

133

el-Bakara 2/164.

134

Haddd, a.g.e., I, 214.

135

Taber, Cmi'ul-beyn, II, 63; Zemaher, a.g.e., I, 208; Haddd, a.g.e., I, 213; c, Muhammed bn
Abdurrahman bn Muhammed e-rz (. 905/1500), Cmiul-beyn f tefsril-Kur'n, I-IV,
Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 2004, I, 113; irbn, a.g.e., I, 173; Muzhir, a.g.e., I,
179.

136

bn Vehb, a.g.e., I, 54; es-Semn, a.g.e., I, 162; Rz, a.g.e., II, 164; Nesef, a.g.e., I, 141; Haddd,
a.g.e., I, 214; irbn, a.g.e., I, 173; Muzhir, a.g.e., I, 179. Gece ve gndzn ihtilaf hakknda bilimsel
bir tefsir iin bk. Cevher, Tantv bn el-Cevher (. 1358/1940), el-Cevhir f tefsril-Kur'nilKerm, I-XIII, Drul-fikr, Msr ts., I, 140-143.

137

er-Rm 30/22.

138

Muktil bn Sleyman, a.g.e., III, 410; Hd bn Muhakkem, a.g.e., III, 319; bn Vehb, a.g.e., II, 150;
Taber, Cmi'l-beyn, XXI, 32; Zemaher, a.g.e., III, 538; Tabersi, a.g.e., XXI, 20; Rz, a.g.e., XXV,
98; Nesef, a.g.e., III, 390; irbn, a.g.e., V, 234; Tabtab, Mzn, XVI, 172; Mer, a.g.e., XXI, 38-

240

yeti insanlarn farkl akla ve dnce sistemlerine sahip olmalaryla izh etmek de
mmkndr. Nitekim bu dorultuda yaplan yorumlara gre eer insanlk her
bakmdan eit olsayd, kinatn imar gereklemez ve varlk lemi gelime
kaydedemezdi.139 Gerek ilk gerekse dier yoruma gre yet-i kerme ve ihtilaf
kelimesinin bu anlamda kullanld dier Kurn pasajlar, tevhid inancnn delilleri
arasnda yer ald iin mspet bir anlama sahiptir. Bir dier ifadeyle bu kavram,
insanlarn Allah inancna sahip olmasna yardmc olmak gibi kutsal bir grev ifa
etmektedir. htilafn bu manadaki kullanm insanlar arasnda meydana gelen
dnce farkllklar ve bunlardan kaynaklanan atmalar ile inan ayrlklaryla bir
ilgisi yoktur. Aralarndaki tek ortak payda, farkllktr.
Evrenin kk bir blmn temsil eden iinde yaadmz yeryz
birbirinden farkl grntlere beiklik etmektedir. Bu durum, "Grmedin mi, Allah
gkten su indirdi. Onunla renkleri eit eit meyveler kardk. Dalardan (geen)
beyaz, krmz, deiik renklerde ve simsiyah yollar (yaptk). nsanlardan, hayvanlardan
ve davarlardan da yine byle trl renkte olanlar var."140 yetinde ihtilaf kavramyla
ifade edilmitir. Ayrca ballarn farkl renklerde olmas,141 ekin ve aalarn rn
farkll ihtilaf kavramyla anlatlmtr.142 Ancak Kurn'da dikkat ekilen bu tr
ihtilaflar, gr ayrl ve atma deildir. Aksine, tr, eit ve renk farkll eklinde
ifade edilebilecek ihtilaflardr. Bunlar, evrende bir atmaya neden olmadklar gibi
insanlara trl trl nimetlerin verildiini gsteren ve onlarn Esiz Yaratcya
ulamalarn salayan aratr.
Netice olarak denebilir ki, ihtilaf kelimesi, Kur'n- Kermde tesadf olmayan
ve akn bir gcn tezhr olarak tabiatn sergiledii olaanst farkl gzellikleri ve
olaylar anlatrken kullanld zaman olumlu anlam tamaktadr.

39; Cevad Maniyye, Muhammed, et-Tefsirul-Kif, I-VII, Drul-lm lil-melyn, Birinci Bask,
Beyrut 1990, V, 137; Tantv, a.g.e., XI, 76; ehhte, Abdullah, Tefsrul-Kurnil-Kerm, I-XV,
Dru rib, Birinci Bask, Kahire 2000, XI, 4141.
139

bn r, a.g.e., XXI, 73; Taha Cbir, a.g.e., s. 24; Heyet, Kurn Yolu, IV, 282-283.

140

Ftr 35/27-28.

141

en-Nahl 16/69.

142

el-En'm 6/141; en-Nahl 16/13; ez-Zmer 39/21.

241

2- nsan Yaamn Kolaylatrmas ve lerlemeye Vesile Olmas

nsanlar tabiatlar itibariyle ayn dncede deillerdir. Bundan dolay dima
farkl fikirler ortaya kmaktadr. Dnce dnyasnda meydana gelen fikr ihtilaflar,
bazen dnce adna bir kazantr. Fikr hareketlilik, ihtilafla salanmaktadr. Nitekim
insanolu medeniyet ve ykselme yolunda her adm attnda, ihtilaf artm ve bu
ihtilaflar eitli felsef, sosyal ve iktisad mezhepler dourmutur.143 alma
hayatndan siyas sistemlere kadar hayatn eitli alanlarnda ihtilafn olumlu etkileri
hissedilmektedir. Mesel gnmzde en ideal idare biimi olarak kabul gren
demokrasilerde ihtilaf blnme ve ayrlma olarak grlmemektedir. Aksine,
"btnlk" ilkesinin arkasna saklanm her trl istibdadn alternatifi olarak
grlmektedir.144
Kurn- Kerm'de farkl inanlara sahip insanlardan bahsedilmesi ve
akletmenin, dnmenin, tefekkr etmenin nemine vurgu yaplmas145 insanlarn
farkl dzeylerde zihin faaliyetleri iinde olduunu gstermektedir. Bu durum
kanlmaz olarak ihtilaf da beraberinde getirmektedir. Buradaki ihtilaftan maksat,
aralarnda aktif atmann da yer ald zihinsel aktivitenin sonucu olan her trl
farkllktr.
Daha nce de ifade edildii gibi ihtilaf tabii bir olgudur. nsanlarn farkl yap ve
eilimlere sahip olmalar bunu gerektirmektedir. Farkl eilimler eitli alanlarda
ihtisaslamaya vesile olmaktadr. Bu sayede insanolu, Allah'n kinattaki srlarn
kefedip hikmetlerini gz nne serebilmektedir. Bu ekilde kendilerine musahhar
klnan trl trl mahlukattan istifade etmektedirler.146
Daha iyi bir dnya, ilerlemek ve gelimek iin farkllk manasnda olan ve helake
deil de terakkiye gtren ihtilaflar gereklidir. Tarihte olduu gibi gnmzde de,
eitli kesimler ve milletler arasnda atmalar yaanmaktadr. Kurn, insanlarn
eitli kavim ve kabilelere ayrld gereini dikkate alm ve bunu "teruf" gayesine
143

Ebu Zehr, Mezhepler Tarihi, s. 17.

144

Ali Umlil, a.g.e., s. 10.

145

el-Bakara 2/164; l-i mrn 3/190; er-Rm 30/20-24.

146

Red Rz, a.g.e., VI, 281.

242

balamtr147. Klasik tefsirler de, insanlarn farkl milletlere mensup olmasnn

hikmeti tanp kaynamalaryla izh edilmi, bu durumun kavmiyetilie ve
dmanla neden olmamas gerektii ifade edilmitir.148 Teruf da bu ekilde
aklanmtr. Buna ilaveten modern tefsirlerde baka yorumlar da mevcuttur. Mesel
Tabtab farkl millet ve kabilelerden olan insanlarn tanmas olmasayd, toplum
haline gelmenin mmkn olamayacan ve insanln ortadan kalkacan
belirtmektedir.149 ia tefsirinin ada temsilcilerinden Nsr Mekrim rz de
benzer bir yorumu dile getirmitir.150 Mer ise, yetin klasik yorumuna insanlarn
bir takm ortak maslahatlar elde etmesi iin gerekli olan yardmlama ve dayanmay
sergilemelerini eklemitir.151
Kur'an Yolu mfessirleri tarafndan inan, dnce ve tercih fark insann
yaratltan gelen nitelik ve zelliklerine balanm, insanlar arasnda mevcut olan
kltr ve marifet zenginlii toplumun eitli ihtiyalarnn karlanmas iin bir zemin
olarak grlmtr.152 Bu anlay baz slm limlerinin "mmetimin ihtilaf
rahmettir"153 eklinde hadis olarak nakledilen sze ilikin aklamalaryla paralellik arz

147

el-Hucurt 49/13.

148

Taber, Cmiul-beyn, XXVI, 140; Nesef, a.g.e., IV, 203; Nsbr, a.g.e., VI, 168; bn Kesr, Tefsr,
VII, 385-386; Haddd, a.g.e., V, 305, Ebu's-Sud, a.g.e., VIII, 123; Fakih Ysuf, Ahmed bn Osman
(. 832/1429), Tefsrus-semertil-ynia vel-ahkmil-vdha el-kta, I-V, el-Mektebetuttursil-slmiyye, Birinci Bask, Yemen 2002, V, 257; bn r, a.g.e., XXVI, 259-260.

149

Tabtab, a.g.e., XVIII, 330.

150

rz, a.g.e., XII, 497-498.

151

Mer, a.g.e., XXVI, 142.

152

Heyet, Kurn Yolu, III, 197-198.

153

Sehv, Muhammed Abdurrahman (. 902/1497), Maksidul-Hasene f beyni kesirin minelehdisil-mtehire alel-elsine (nr. Muhammed Osman el-Ht), Drul-kitbil-Arab, Beyrut
1994, s. 46-47; Hind, Aluddin bn Abdulmelik bn Kad Han Mttak (. 975/1567), Kenzulumml f snenil-akvl vel-efl (nr. Bekr Hayyn Saka), I-XVIII, Messesetur-risle, Beyrut
1993, Hadis no: 28686; Fettn, Cemluddn Muhammed Thir bn Ali el-Hind (. 986/1578),
Tezkiratul-mevdt (nr. Emin Demc), Beyrut ty., s. 90-91; Aliyyul-kr, Ebul-Hasen Nuruddin
Ali bn Sultan (. 1014/1606), el-Esrrul-merfa fil-ahbril-mevda (Lutfi Sabb), elMektebul-slm, Beyrut 1986, s. 108-111; Mnv, Feydul-kadr, I, 270-274; Acln, Ebul-Fid
smail bn Muhammed (. 1162/1749), Keful-haf ve muzlul-ilbs amm itehera minelehds ales-snneti seyyidin-ns, I-II, Mektebetu azzl, Beyrut ts., I, 64; Yemen, Muhammed
bn Ahmed bn Carillh es-Sad (. 1181/1767), Nevfihul-atra fil-ehdsil-mtehera (nr.
Muhammed Abdulkdir Ata), Messetul-ktbis-sekfiyye, Beyrut 1993, s. 23; Elbn,

243

etmektedir. Onlara gre buradaki ihtilaftan maksat insanlarn ilgi alanlarndaki

farkllklardr.

Bu

farkllklar

sayesinde

insanlar

deiik

alanlarda

faaliyet

gstermektedirler. Bu da toplumun menfaatine olmaktadr.154 Gerekten de insanlarn

akl, ilim, bilin ve vicdan bakmndan birbirinden farkl olmas insanlar iin bir
takm yararlar da beraberinde getirmitir.
3- Alternatifler erisinde En dealine Ulatrmas
Kur'an'da ihtilaf kavram kullanlmadan ihtilaf olgusunun eitli rneklerine
temas eden yetler bulunmaktadr. Mesel Dvd peygamber ile olu Sleyman
peygamber arasndaki ihtilaf anlatan yetler bu kabildendir.155 Aratrmann kinci
Blmnde ayrntl olarak ele alnan bu kssa gstermektedir ki, anlamazlk konusu
olan meseleler, bir konu hakknda farkl alternatiflerin kmasna vesile olabilmekte,
bu da, anlamazla dlen konu hakknda en uygun hkmn verilmesini
salayabilmektedir. Gerekten de baz ihtilaflar, zihin gelitirme ve fikirleri alama
grevini grmektedir. Bylece farkl dzeylerdeki akllarn ulat neticeler veya
sergiledikleri ibirlii sayesinde ideal olana doru bir adm daha atlm olmaktadr.
nk ihtilaf, dnceyi gelitirmekte, meseleyi derinlemesine aratrmaya itmekte ve
zerinde

ihtilaf

edilen

konunun

eitli

ynlerine

muttali

olma

imknn

vermektedir.156
Her ihtilaf farkl bir dnceyi yanstmaktadr. Dolaysyla eitlilii de
beraberinde getirmektedir. Bu durum sosyalpsikolojide atmann, farkl grlerin

Muhammed Nsruddn, Silsiletul-ehdisid-dafa vel-mevda ve eseruh es-seyyi fil-umme, IVIII, Mektebetul-marif, Birinci Bask, Riyd 1996, I, 141-144.
Bu sz hakknda bir makale yazan Halil brahim Kutlay u neticeye ulamtr: Halk arasnda ve
slm kaynaklarda hadis diye bilinen mmetimin ihtilaf rahmettir. sznn; pek ok hadis alimi
tarafndan hadis olmad; muteber hatta zayf bir senedinin bile bulunmad belirtilmekte; ancak
bu szn anlam itibariyle doru bir sz olduu, zira slm alimlerinin Kur'n ve Snnete uygun
olarak ortaya koyduklar farkl yorum ve grlerin slm mmeti iin rahmete vesile olduu
vurgulanmaktadr (Kutlay, Halil brahim, Keful-umme bitahrci hadsi htilfu mmet
rahme, Hadis Tetkikleri Dergisi, Yl 1, Say 2, s. 104.
154

Subk, a.g.e., III, 18.

155

el-Enbiy 21/78-79. Ayrntl bilgi iin tezimizin "Hz. Dvd ile Olu Hz. Sleyman'n htilaf"
blmne baknz. s. 85.

156

Taha Cbir, a.g.e., s. 11.

244

oalmasna ve ortaya konmasna izin vermesi suretiyle yenilie ve yaratcla

katkda bulunmas eklinde izh edilmitir.157
4- nsana radeli Bir Varlk Olduunu Gstermesi
Varlk

leminde

sadece

insanoluna

irade

verilmitir.

Kiileraras

mnasebetlerde grlen anlamazlklar, insanlarn kendi iradelerine gre dnp

hareket etmelerinden ortaya kmaktadr. Meseleye dier taraftan baklacak olursa,
insanlar arasnda grlen ihtilaflar, onlarn iradeli varlklar olduuna dellet
etmektedir.
htilafn olumlu yn hakknda Muhammed Esed "Rabbin dileseydi, btn
insanl bir tek mmet yapard; fakat [O, yollarn semekte kendilerini zgr brakt
diye] hl farkl grler benimsemekteler."158 yetinin yorumunu yaparken unlar
sylemektedir:
"nsanlarn birbirleriyle hep gr ayrlklar iinde olmalar, farkl dncelerin peinden
gitmeleri bir rastlant deil, tersine Allah'n ilim ve iradesinin bir rn olan insan varlnn
temel unsurlarndan birinin tezhrdr. Eer Allah btn insanlarn ayn inanca bal
olmasn irade etseydi ki bu onun iin asla zor olmazd- o zaman zihinsel gelime tamamen
dururdu ve "insanlarn hepsi yaratllarnn zoruyla hakka inanp Allah'a itaat ederek manev
hayatlar itibariyle belki melekler gibi olurlard ama tr olarak sahip olduklar stn ve ayrc
niteliklerinden yoksun dp toplumsal hayatlar itibariyle karncalara ya da arlara benzeyip
karlard. Bu, insann, ona doruyla eri arasnda seim yapma ve bylece hayatna kendisini
dier btn canllardan ayran, ahlk bir anlam, manev boyut kazandrma imknn veren, izafi
de olsa, serbest irade ve seme zgrlnden yoksun braklmas olurdu."159

Esedin bu syledikleri, biraz nce belirtilen, ihtilaflarn insann kendi iradesi ile
hareket eden bir varlk olduu tezi ile paralellik arz etmektedir. Yukarda yer verilen
yette bahsi geen ihtilaf, iman-kfr noktasnda tercih yapmaya dayal bir ayrlktr.
Bu yetten nce Allah Tel, Mekke toplumundan nce yaayan ve helak edilmi
kavimler iinde bozgunculuu yasaklayan, gnaha dalmayan ve dzgn bir yaam
iin gayret sarf eden insanlar bulunsayd onlar helak etmeyeceini belirtmitir.160 Bu
yetler Kur'nn muhataplarnda onlarn Allah'n emrinden kmalarnn, Onun

157

Evcimen, a.g.e., s. 7.

158

Hd 11/118.

159

Muhammed Esed, a.g.e., I, 451. Ayrca bk. Heyet, Kurn Yolu, III, 197-198.

160

Hd 11/116-117.

245

kudretinden kurtulmalar eklinde yanl bir anlaya itebilirdi. Bu yzden bu yet

inmi ve insanlarn iman ve inkr konusunda kendi tercihlerini kullandklarn
belirterek muhtemel bir yanl anlamann nne set ekmitir.161
nsann iradeli bir varlk olmas, onu dier varlklardan ayrmaktadr.
Kanaatimizce bu, ayn zamanda bir ayrcalktr. Bu yzden ihtilafn insann iradeli bir
varlk olmasna dellet etmesi ihtilafn olumlu taraflar iinde zikredilmitir.
5- htilafn Rahmet Oluu
htilaf ve rahmet kavramlar hadis olarak nakledilen mmetimin ihtilaf
rahmettir. sznde bir araya gelmi ve slm literatrne bu ekilde yerlemitir. Bu
hadisin shhat derecesi hakkndaki grler daha nce dipnotta verilmi konuyla ilgili
deerlendirmeler de orada yaplmtr. Dolaysyla burada sz konusu rivayet
zerinde durulmayacak, ihtilafn rahmet oluu daha sahh temeller zerine
oturtularak Kur'n balamnda ele alnacaktr. Aslnda buraya kadar sralanan
ihtilafn olumlu yanlarnn tamam insanlar iin bir rahmettir. Fakat baz yetlerden
hareketle sz konusu rahmeti somut olarak ortaya koymak iin bu hususta mstakil
bir balk kullanmak tercih edilmitir.
evreye bakldnda sesinin grl-zayfl, incelii-kalnl, konumasnn
dzgnl-bozukluu, slubu vb. btn hususlarda birbirinin ayn iki kiiye
rastlamann hemen hemen hi mmkn olmad grlmektedir. Ayn ekilde, her bir
ferdin deri rengi, yz hatlar ve vcut biimindeki farkllklar bir taraftan insann
kendine zg hususiyetleriyle "kendisi" olmasn salarken dier taraftan da insanlarn
birbirleriyle ayr kiiler olarak iliki kurmalarn mmkn klmaktadr.162 Eer bir an
olsun bu farklarn olmad dnlse insanlarn yaamlar altst olur. Baba, oul ve
e yabanclardan ayrt edilemez. Bunun gibi sulu ile susuz, borlu ile alacakl, mir
ile memur, yneten ile ynetilen, konuk ile ev sahibi, dost ile dman birbirinden
ayrt edilemez.163 yet sz edilen farkllklar bulunmasa ve insanlar tek tip olarak
yaratlm olsayd dnyann byle beer ilikilere sahne olmas mmkn olmaz,
161

bn r, a.g.e., XII, 187.

162

Heyet, Kurn Yolu, IV, 282-283.

163

rz, a.g.e., XII, 497-498.

246

dzenin yerini kaos alrd.164 Bunu daha iyi tasavvur edebilmek iin, mesel, ayn
kyafeti giymi ikiz iki kiiyi ayrt etmenin zorluklar ve byle bir durumda
zerlerinde farkl kyafet bulunmasnn salad kolaylk gz nne getirilebilir.165
"Gklerin ve yerin yaratlmas, renklerinizin ve dillerinizin farkllatrlmas O'nun
alametlerindendir."166 yette deinilen ihtilaf olgusu zerinde dnrken, slup ve
ifade farkllklarnn insana verilen dnme ve muhakeme yeteneinin verimliliini
salamadaki, ilim, fikir ve sanat hayatnn gelitirilmesindeki etkileri hatta
medeniyetlerin temelinde bu farkllklarn yatt dikkatlerden uzak tutulmamaldr.
nsanlarn dil ve renk hususiyetleri temeline dayal bilim dallarnn alt disiplinlere
ayrlmas bu yette dikkat ekilen olgu zerinde dnmenin nemini teyit ettii gibi,
bu alanlarda yaplacak yeni aratrmalarn, konunun inceliklerine daha ok k tutan
verilerin tespitine imkn salayaca muhakkaktr.
Gerek ihtilaf kiinin dnce ve davranndaki farkllklar olarak ele alnsn
gerekse kiinin fizik zelliklerindeki farkllklar olarak kabul edilsin, her halkrda
ihtilafn insanlar iin rahmet boyutu vardr. Ancak dnce ve davranlardaki
farkllklarn ihtilaf olmas insanlar arasnda atma ve dmanla neden olmamas
artna baldr. Eer bu ihtilaflar insan hayatn kolaylatryor, yeni almlara zemin
hazrlyorsa, onlarn rahmet olduunda kuku yoktur. Yok eer insanlar arasnda
kaosa, gerginlie, atmaya ve dmanla sebebiyet veriyorsa kukusuz zararldr.
nsann fizik zelliklerindeki farkllklar ile gece ve gndzn uzayp ksalmas gibi
ihtilaflarn ise rahmet olmas gayet aktr.

B) OLUMSUZ YANLARI
Dnce ayrlklarnn ve atmalarn birok olumsuz yann bulmak ve
bunlarn zerinde teker teker durmak mmkndr. Ancak bunlarn tamamnn
Kur'nda ilendiini sylemek mmkn deildir. Bu yzden burada Kur'nda temas
edildii kadaryla ana hatlar ile ihtilafn olumsuz ynlerinden sz edilecektir.

164

Heyet, Kurn Yolu, IV, 282-283.

165

Zemaher, a.g.e., III, 201.

166

er-Rm 30/22.

247

1- Dinin Hakikatinden Uzaklatrmas

Allah Tel ilk peygamberden son peygambere kadar btn elilerine tevhid
inancn tebli etmelerini emretmitir. Ancak eitli nedenlerden dolay insanlar
ihtilafa dmler ve tevhid inancnn znden uzaklamlardr. Bir baka deyile
insanlarn kendi aralarnda meydana gelen ihtilaflar, dn birliin bozulmasna neden
olmu ve tevhid inancndan sapmalara sebebiyet vermitir. Bu bakmdan Kurn-
Kerm'de dini konularda meydana gelen ayrlklar ifade eden ihtilaflar olumsuz
manada kullanlmtr. Bu konularda birlik tevik edilirken, ihtilaf ve ayrlk ise
yerilmitir.
Peygamberler yaadklar srece tevhid inancnn hmileri olmular, dn
konularda insanlar arasnda meydana gelen ihtilaflar ilh referanslarn desteinde
zmlemilerdir. Ancak onlarn vefatndan sonra gelen insanlar arasnda ortaya
kan ihtilaflar, ilh mesajlarn znden uzaklamalara neden olmutur. Kskanlk ve
ekimelerden kaynaklanan ihtilaflar yznden ilh dinler dejenere olmutur. te bu
durum, ihtilafn en olumsuz tarafn oluturmaktadr. Nitekim bu hususta Allah Tel
yle buyurmaktadr: Kitap verilenler, kendilerine ilim geldikten sonradr ki,
aralarndaki kskanlk yznden ayrla dtler.167
Bu yet gstermektedir ki, kendilerine kutsal kitap verilen insanlar gerek
bilgiye sahip olduktan sonra kskanlk yznden ihtilafa dmlerdir. Bu ihtilaf,
insanlarn kutsal kitaplarn zne dnmesine engel olmu ve derinleerek devam
etmitir. Bir mddet sonra her frkann gr, mutlak hakikat olarak telakki
edilmeye balanmtr. Bu n bilgilerden u sonuca ulamak mmkndr: Bir kutsal
kitba sahip olan insanlar, zamanla eitli beer ve nefs nedenlerden dolay ayrla
debilmektedirler. Bu ayrlk derinleerek ortaya kan farkl yorumlarn hakikate
dnmesine sebep olabilmekte, bir mddet sonra ayn peygambere ve kutsal kitba
inanan insanlar vahye dayal referanslara mracaat yerine bal olduklar mezheplerin
kaynaklarna mracaat yeler hle gelebilmektedirler. Bu durum ortaya kan ihtilaf
srekli hale getirmekte ve krkleyerek zmlenmesi zor hale sokmaktadr. Bundan

167

l-i mrn 3/19.

248

dolay byle bir hataya son ilh mesaja sahip olan Mslmanlarn da dmekten
saknmas gerekmektedir.
Allah Tel Hz. Peygambere hitaben Dinlerini para para edip guruplara
ayrlanlar var ya, senin onlarla hibir ilikin yoktur.168 buyurmutur. Burada Hz.
Peygamberin nezdinde tm iman edenlere dinlerini para para edip gruplara ayrlan
kimselere benzememeleri mesaj verilmitir.
Allah Tel Kur'nn ilk muhataplarn ve dolaysyla sonraki muhataplarn,
ayrlk, ihtilaf ve hizipleme hastalna dmeme konusunda uyarmtr. Bu hususta
"Asla dinlerini para para edip kendileri de bek bek olan o mriklerden olmayn."169
buyurmutur. Bu yette bahsi geen ve dinlerini para para edenlerin kimler olduu
konusunda farkl grleri verdikten sonra Kur'n Yolu mfessirleri yle demitir:
Her halukrda yetin, dini kitlelere hkimiyet arac olarak kullanp tefrika karanlara ve
bylece onu asl hviyeti dna tarmaya alanlara ynelik ar bir eletiri ierdii, ayn
zamanda tarihsel tecrbe nda Mslmanlara ynelik nemli bir uyar tad aktr. Tabi
ki bu, dinin salkl biimde anlalmas iin aba harcamay ifade eden ictihadn ve ictihad
farkllklarnn knanmas anlamna gelmez, zira bu erevedeki faaliyetler bizzat Hz. Peygamber
tarafndan vlm ve tevik edilmitir.170

Dn konularda meydana gelen ihtilaflarn yeni bir vahiy indirilmesine varncaya

kadar derinlemesi aslnda nceki vahyin tahrif edildii anlamna gelmektedir.171 Bir
baka ifade ile insanlarn kutsal referanslarda ihtilafa dmesi, o referanslarla oluan
dinlerin dejenere olup hakikatlerini yitirmesi demektir. Bu da ihtilafn en kt ve
istenilmeyen tarafdr.
2- Toplumsal Birlii Bozmas
htilaflarn olumsuz yanlarndan biri de toplumsal birliin bozulmasdr. Allah
Tel Kur'n- Kermde btn mminleri Allah'n ipine smsk sarlmaya davet etmi
ve ayrlmalarn yasaklamtr.172

168

el-En'm 6/159.

169

er-Rm 30/31-32.

170

Heyet, Kurn Yolu, IV, 291.

171

el-Bakara 2/213.

172

l-i mrn 3/103.

249

Medne dneminin balarnda Bedir sava yaplm ve bu savatan

Mslmanlar zaferle ayrlmt. Zaferi getiren unsurlar Enfl Sresinde u altn
kurallara balanmt: Harekette sebat ve istikrar, Allah' devaml anmak ve asla
unutmamak, Allah ve Resul'ne itaat, birlik ve beraberlii korumak, dmana kar
caydrc g edinmek, baarnn gerektirdii kadar hazrlkl ve sabrl olmak.173
Birlik ve beraberlie vurgu yapan yet-i kerme ise yledir: Allah ve Reslne
itaat edin, birbirinizle ekimeyin; sonra korkuya kaplrsnz da kuvvetiniz gider.174 Bu
yette korkuya kaplp g kaybetmenin sebebi olarak ftr bir durum olan gr
ayrlndan kaynaklanan ekime gsterilmitir. Sava gibi toplumlar asndan birlik
ve beraberlii gerektiren son derece nemli hallerde ihtilafa dp ekimek,
toplumsal birlie byk zarar vermekte ve kar tarafa fayda salamaktadr.
atmaya gtren ihtilaflar, toplumun ileriye deil geriye doru gitmesine
neden olmakta, bireylerin enerjilerini arzulanan ynde deil de, istenmeyen ekilde
birbirlerine kar kullanmaya balamalarna sebebiyet vermektedir. Bu yzden Allah
Tel biraz nce iaret edilen yette iman edenlerin birliini bir nimet olarak
vasflandrm, toplumsal bar tehdit ekime hallerini ise her an ierisine dp
yanabilecekleri ateten bir ukurun kenarnda bulunmaya benzetmitir.175

173

Heyet, Kurn Yolu, II, 548. Zaferin anahtar olan bu kurallarn ilendii yetler iin bk. el-Enfl
8/45, 46, 60.

174

el-Enfl 8/46.

175

l-i mrn 3/103.

250

DRDNC BLM
HTLAFIN ZMNDE BAVURULAN TEMEL
KAYNAKLAR VE ZM YOLLARI

I- TEMEL KAYNAKLAR
Aratrmann ilk blmnde grld zere Kur'n- Kermde ihtilafn,
nitelii, nedenleri, alanlar ve boyutlar eitli vesilelerle yer almtr. nsanlar arasnda
psikolojik, sosyolojik, ahlki ve siys nedenlerden dolay meydana gelen ihtilaflar,
ilh otorite tarafndan zmsz braklmamtr. zm konusunda iki ana kaynaa
mracaat emredilmitir.1 Bunlardan biri Allah Telnn insanlara gnderdii son
mesaj olan Kur'n- Kerm; dieri ise son peygamber Hz. Muhammed (s.a.v) ve
dolaysyla ileride aklanaca zere onun snnetidir. Aratrmann bu blmnde
Kur'nda ihtilaflarn zm konusunda mracaat edilmesi emredilen iki temel
kaynaktan ana hatlar ile sz edilecektir.

A) KUR'N
Allah Tel mesajlarn kullar arasndan setii elileri vastasyla yeryzne
ulatrmtr. Bu mesajlar, ilh ve bk otorite ile beer ve fni varlklar arasnda
kurulmu bir tr iletiimdir. Bu sayede Allah Tel emirlerini, yasaklarn ve bir takm
haberleri insanlara ulatrmtr. Bu esnada bireyler, toplumlar ve devletler iin riayet
edilmesi gereken bir takm ilkeler belirtilmitir. Bu ilkelerin bir ksm ile insanlarn
inanlar ekillenmi, Allah katnda makbul olan akide ile btl olan akideler
birbirinden ayrlmtr. Ayrca bireylerin birbirleriyle olan ilikileri ile kendilerine,
ailelerine ve toplumlarna kar sorumluluklarnn bir ksm kar konulmamas
gereken Yce rade tarafndan tespit edilmitir.
Her eyin yaratcs, mutlak g ve irade sahibi yce bir varlk tarafndan tespit
edilen ana ilkeler ve dzenlemeler insanlar arasnda kabilecek anlamazlklarn
nlenmesinde veya meydana gelmi ihtilaflarn zmnde dier ilkelere ve

en-Nis 4/59.

dzenlemelere gre son derece nemli ve onlardan daha ok etkilidir. Her eyin
yaratcs, mutlak g ve irade sahibi Allah Tel, insanlar iin belirledii en son temel
ilkeler ve dzenlemeleri son peygamber Hz. Muhammed (s.a.v) ile insanlara
ulatrmtr.
Hz. Peygambere insanlara tebli etmesi iin ulatrlan Kur'n- Kerm, er
delillerin banda gelmekte ve Mslmanlar iin her konuda olduu gibi ihtilaflarn
zmlenmesi konusunda da temel kaynaktr. Nitekim bu hususta Allah Tel yle
buyurmutur: Eer bir hususta anlamazla derseniz -Allah'a ve ahirete gerekten
inanyorsanz- onu Allah'a ve Resl'e gtrn (onlarn talimatna gre halledin); bu
hem hayrl, hem de netice bakmndan daha gzeldir.2 Bu yet-i kermede geen
Allah'a ve Resl'e gtrn ifadesindeki Allah'a lafz ile Kur'n- Kerm
kastedilmitir.3 O halde Kur'n, ihtilaflarn zmnde mracaat edilmesi gereken en
temel kaynaktr. Kyas kabul edenler bu yetten hareketle sonradan meydana gelen
ve Kur'nda hakknda hkm verilen olaylara benzeyen yeni gelimeler hakknda
ayn hkmn verilmesi gerektiini sylemilerdir.4 Bylece bu limler, ihtilaf annda
Kur'na mracaatn snrlarn geniletmilerdir. Kanaatimize gre de bu yntem,
Kur'nn ruhuna daha uygundur.

B) SNNET
Kur'n- Kerme bakld zaman bir ok yette Allah Tel kendisi ile birlikte
Hz. Peygamberi de anmtr.5 Kendisine itaat edilmesini emrederken, peygamberine
de itaati emretmitir.6 Kendi sevgisini kazanmak isteyenleri, peygamberine tabii
olmaya armtr.7 Onun hkmn, kendi hkm ile bir tutmu ve o bir hkm
verdii zaman insanlarn baka bir alternatifi tercih haklarnn bulunmadn

en-Nis 4/59.

Mturd, a.g.e., I, 443; Zemaher, a.g.e., I, 513; Beydv, a.g.e., I, 221; Nesef, a.g.e., I, 339; evkn,
a.g.e., I, 768.

Ksim, a.g.e., III, 192.

el-Bakara 2/279; en-Nis 4/14, 100; el-Mide 5/33, 55, 56; el-Enfl 8/13; et-Tevbe 9/1, 3, 24, 29, 59,
63, 74, 90, 107, en-Nr 24/48, 51; el-Ahzb 33/12.

en-Nis 4/59; el-Enfl 8/1, 20, 46; el-Ahzb 33/33.

l-i mrn 3/31.

253

belirtmitir.8 Anlamazlklar noktasnda ona mracaat edilmesini ve onun verdii

hkmn gnl rahatl ile kabul edilmesi gerektiini vurgulamtr.9
Kur'n- Kermde Hz. Peygamber, bir ok zelliine ilave olarak ihtilaflarn
zme kavumas noktasnda bir merci olarak kabul edilmitir. Eer bir hususta
anlamazla derseniz -Allah'a ve ahirete gerekten inanyorsanz- onu Allah'a ve
Resl'e gtrn!10 yeti aka bunu gstermektedir.
Nzl srecinde meydana gelen ihtilaflarn zm mercii olarak Hz.
Peygamberin gsterilmesi, o dnemde yaayan insanlar iin bir ayrcalk ve kolaylk
idi. nk Hz. Peygamberin dn konumu ve vahiy alma zellii, birbiri ile
anlamazlk iinde bulunan ve gerek mmin olan taraflar asndan, verilen karar
gnl rahatl ile kabul edilme imknn douruyor, bu da ihtilaflarn zme
kavuturulmasn kolaylatryordu. Nitekim yetin sebeb-i nzl rivayetleri arasnda
saylan Hlid bn Veld ile Ammr bn Ysir arasnda kan anlamazlk ve buna bal
olarak yaplan satamalar Allah Reslnn mdahalesi ile son bulmu, Hlid,
Ammrn rzasn kazanarak meclisten ayrlmt.11
Bu yntem Hz. Peygamberin hayatnda bizzat kendisine mracaat ile iliyordu.
Onun vefatndan sonra bu yntemin uygulama zemininin kalmad eklinde bir
dnce akla gelebilir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, bu dnce bir vehimden
ibarettir. Zira ihtilaf konusu meseleleri Hz. Peygambere gtrmek hayatnda bizzat
kendisine; vefatndan sonra ise snnete mracaat ile gereklemektedir.12
Netice olarak denilebilir ki, Kur'na gre ihtilaflarn zm yollarndan biri
snnete mracaattr. Snnette de eitli ihtilaf zmleme yntemleri mevcuttur.
Ancak bunlar, tezin dnda olup bal bana bir aratrma konusudur. Bu yzden

el-Ahzb 33/36.

en-Nis 4/65.

10

en-Nis 4/59.

11

Taber, Cmiul-beyn, V, 94; Vhid, Esbbun-nzl, s. 135-136; bn Kesr, Tefsr, II, 344-345;
Suyt, Lbbun-nkl, s. 111; etiner, a.g.e., I, 227-228.

12

Mturd, a.g.e., I, 443; Semn, a.g.e., I, 441; Zemaher, a.g.e., I, 513; Beydv, a.g.e., I, 221; bn
Kesr, Tefsr, II, 345; irbn, a.g.e., I, 488; evkn, a.g.e., I, 768; bn r, a.g.e., V, 98.

254

burada Hz. Peygambere ve snnete mracaatn Kur'n tarafndan ihtilaflarn

zmlenmesinde bir yntem olarak sunulduunu tespit ile yetinilecektir.

II- ZM YOLLARI
Aratrmann nceki blmlerinde anlatld gibi ihtilaflar farkl nedenlerden
farkl alanlarda ve eitli boyutlarda ortaya kmaktadr. Doal olarak zm yollar
da ihtilafn eitliliine paralel olarak farkllk arz etmektedir. Daha nce de ifade
edildii gibi btn ihtilaf trleri Kur'nda yer almamaktadr. Ayn ekilde her trl
ihtilafn zm de Kur'nda bulunmamaktadr.
Aratrmann bu safhasnda tespit edilebildii kadaryla Kur'nda ihtilaflarn
zm yolu olarak nerilen veya kullanlan yntemler teker teker ele alnp
incelenecektir.

A) AYRILMA
Birbirinden farkl dnen veya ihtilafa dp atmaya srklenen taraflar
bazen hibir surette bir arada olma imkn bulamazlar. Birbirleri ile uzlama, anlama
ve birarada yaama zeminini yakalayamazlar. Kur'n- Kermde bu tr ihtilaf ve
atmalara temas edildii gibi bunlarn zm yollar da gsterilmitir.
Hz. Peygamber Mekke toplumunda slm insanlara anlatmaya balaynca,
bata ileri gelenler olmak zere mriklerin iddetli muhalefeti ile karlamt. Alay,
karalama, yalanlama ve inkr ile karlamasna ramen yine de bir ok yet-i
kermede ifade edildii gibi, halknn iman etmesini ok arzu ediyordu.13 Hz.
Peygamberin bu byk arzusu ve buna paralel davet faaliyetlerine ramen Mekke
halknn byk bir ksm iman etmiyordu. Sadece iman etmemekle kalmayp bata
Allah Resl olmak zere iman edenlere kar bask kurmaya balamlard. te bu
noktada taraflar arasndaki ihtilaf derinlemi, uzlama ve anlama zeminini bulmak
glemiti. Bu durum, taraflar arasnda byyen ihtilafn zmsz braklmas
anlamna gelmiyordu. Nitekim Allah Tel peygamberine mriklere kar Sizin

13

el-Kehf 18/6; e-uar 26/3.

255

dininiz size, benim dinim de banadr.14 demesini emretmi, bu ekilde taraflarn

biribirine karmamak suretiyle ayrlmalar hedeflenmitir. Bu yntem taraflar
arasndaki ihtilaf geici veya nih olarak ortadan kaldrmamakla birlikte bir zm
olarak Kur'nda ilenmitir. Hicreti de bu kategoride deerlendirmek mmkndr.
Bu zm yntemine u yette de temas edilmitir: (Reslm! Onlara) de ki:
Size bir tek t vereceim: kierli olarak, teker teker Allah'a ynelin ve dnn!
Arkadanzda (peygamberde) hibir delilik yoktur! O ancak iddetli bir azap gelip
atmadan evvel sizi uyaran bir peygamberdir.15
Bu yet hakknda zzet Derveze yle demitir:
Burada Mslmanlara kar ll davranan kimselere hitap edilmitir. Onlar, sakin bir kafayla
dnmeye davet edilmilerdi. Bu dnme eylemi ancak, bireysel olarak kendiyle babaa ya da
onlardan ikisi arasnda grlt ve karklktan uzak bir ortamda gerekleebilir. nk grlt
ve karkln egemen olduu bir tartma ortamnda salkl dnme zor gerekleir. Genel
toplantlarda ve tartmalarda bu eylem gerekleemez. Eer salkl bir kafayla meseleye
eilebilseler, Rasuln arsnn doru olduunu fark edebilecekler, onun deli olmadn
grecekler, Rasuln Allah'n azabna kar onlara acdn ve kendilerini ondan sakndrmaya
gayret ettiini idrak edeceklerdir. Onun kendilerinden bir cret talep etmediini, byle bir
beklentisinin bulunmadn kavrayacaklardr.16

Bu yette ihtilafl iki kesimden biri olan mrikler, arzu ve ihtiraslarndan,

kiisel

karlarndan,

dnyalk

endielerinden,

egemen

toplumsal

akmlarn

etkisinden, yaygn dncelerin basksndan syrlarak ftratn duruluu ile sakin ve

zgr biimde dnmeye davet edilmitir.17 Ayrca burada taraflarn birbirinden
ayrlmas sz konusudur. nk Hz. Peygambere muhaliflerine birer birer, ikier
ikier sakin kafayla dnmelerini tavsiye etmesi emredilmitir. Burada taraflar
arasnda mevcut ihtilafn zmlenmesi iin ilk olarak taraflarn birbirinden
ayrlmalar, akabinde de muhalif tarafn kendisine syleneni sakin biimde dnmesi
sz konusudur.

14

el-Kfirn 109/6.

15

Sebe' 34/46.

16

Derveze, Kur'na Gre Hz. Peygamberin Hayat, II, 237.

17

Ayrntl bilgi iin bk. Seyyid Kutub, a.g.e., V, 2914-2915.

256

htilaf zmleme yntemlerinden biri olarak kabul edilen ayrlma, sadece

toplumsal meselelerde deil ayn zamanda ailev ihtilaflarda da mracaat edilen bir
yntemdir. Kur'n- Kermde insanlarn evlilik hayat bir takm kurallara
balanmtr, ama nikhn ebedilii sz konusu deildir. slm dini evlilii nikhla
balatm, yrmemesi durumunda ise ayrlmay mbah klmtr. Kur'nda talk ile
ilgili yetler aka bunu gstermektedir.18
Yukarda verilen bilgilere dayanarak u rahatlkla sylenebilir ki ayrlma, hem
toplumsal ihtilaflarn hem de bireyler aras anlamazlklarn giderilmesi konusunda
mracaat edilen bir yntemdir. Kur'nda bu yolla zme kavuturulan ihtilaf
rneklerine bakld zaman bu yntemin birbiri ile anlaamayan iki tarafn bir
uzlama ve anlama zemini bulamadklar zaman mracaat edilen bir yntem olduu
grlmektedir.

B) BARI VE ANTLAMA
Taraflar arasndaki ihtilaflar zaman zaman atmaya dnmektedir. Bu
atmalar aratrmann nc Blmnde akland gibi sava boyutuna kadar
varmaktadr.19 Tarihten gnmze savalarn sona erme yollarndan biri de taraflarn
bar yapp antlama imzalamasdr. Nzl srecine bakld zaman antlamalarn
son derece nem tad, hatta insanlar arasnda meydana gelen ihtilaflarn bir
nedeninin de mevcut antlamalar bozmak olduu grlmektedir.20
Bar ve antlamalar Kur'nda ihtilafn zmlenmesinde mracaat edilen
yntemler arasnda yer almaktadr. Szgelimi Eer onlar bara yanarlarsa sen de
ona yana ve Allah'a tevekkl et21 yetinde bar, taraflar arasnda ihtilafn
zmlenmesi konusunda bir yntem olarak nerilmitir. Bu yette onlar zamiri,

18

bk. el-Bakara 2/227, 229, 231, 232, 237; el-Ahzb 33/49; et-Talk 65/1.

19

Ayrntl bilgi iin aratrmann ilgili blmne bk. s. 85.

20

Ayrntl bilgi iin aratrmann ilgili blmene bk. s. 85.

21

el-Enfl 8/61.

257

sadece mrikleri veya sadece ehl-i kitb ya da hem mrikleri hem de ehl-i kitb
birlikte gstermektedir.22
Nzl srecinin Medne dneminde Mslmanlar hem kuzeyden hem de
gneyden dman tehdidi altndayd. Kuzeyden Hayber Yahudileri, gneyden ise
Mekkeli mrikler, ilk Mslman toplumu ortak dman olarak kabul etmi ve onlara
kar bir anlamaya varmlard. Buna gre Hz. Peygamber bu iki taraftan birinin
zerine yryecek olursa, dieri Medneye saldrp ehri igal edecekti. Mslmanlar
her iki tarafa birden asker sefer dzenleyecek veya bir tarafa asker sefer dzenlerken
dier tarafa kar topraklarn savunacak gte deillerdi. Bu yzden iki dmandan
biriyle bar yaplmas en uygun yol idi. te bu tr siys nedenlerden dolay Hz.
Peygamber Mekkelilerle onlarn tarafszln salayan bir antlama imzalad.23 Bu
anlama Mslmanlarla mrikler arasnda var olan ihtilaflarn dondurularak zme
kavuturulmas anlamna geliyordu. Kur'n- Kermin bu anlamay apak bir fetih
olarak isimlendirmesi24 ihtilaflarn zmnde bara ve bar iin yaplan antlamaya
verilen nemi gstermektedir.
Netice olarak denilebilir ki, Kur'n- Kermde taraflar aras anlamazlklarn
zme kavuturulmas ile ilgili yntemlerden biri olarak bar ve antlama
zikredilmitir. Bu bar ve antlama hem ehl-i kitb hem de mrikleri
kapsamaktadr. Hatta konuyla ilgili yukarda verilen ve burada temas edilmeyen
verilerden hareketle, bar ve antlamann din ve taraf ayrm yapmakszn insanlar
arasnda kan ihtilaflarn zme kavuturulmas konusunda bir yntem olduu
sonucuna varmak mmkndr. Nitekim insanlar, savatklar andan itibaren bar ve

22

bn r, a.g.e., X, 60. Bu yetin mriklere bakan ksmnn Mrikleri bulduunuz yerde ldrn!
(et-Tevbe 9/5) yeti ile neshedildii iddias bnul-Arab tarafndan reddedilmitir. bk. bn r,
a.g.e., X, 60.
Mriklerle bar hkmnn neshedildiini kabul eden mfessirlerin grne katlsak dahi,
barn ihitlaflarn zmlenmesi konusunda bir yntem olarak kullanld ynndeki karmmz
bir zarar grmez. Sadece barn kapsam daralm olur.

23

Ayrntl bilgi iin bk. Serahs, Eb Bekr emsuddin Muhammed bn Ahmed (. 483/1090), elMebst, I-XXXI, Drul-marife, Beyrut 1986, X, 86; Hamidullah, slam Peygamberi, s. 212.

24

el-Fetih 48/1.

258

antlama ile de tanmlardr. Dolaysyla ihtilaflarn zme kavuturulmasna dair

bavurulan bu yntem, olduka eski bir yoldur.

C) BEDEL KARILIINDA SERBEST BIRAKMA

nsanlar birbirleri ile iletiim kuran ve beraber yaayan varlklardr. Her iletiim
ve birliktelik ayn zamanda farkll da beraberinde getirmektedir. Bazen bu
farkllklar ihtilaf ve atmaya yol amaktadr.
Kur'n- Kermde evlilikle ilgili bir takm dzenlemeler vardr. Aslnda bu
dzenlemeler aile hayat iinde elerin birbirlerine kar haklarn, davranlarn ve
sorumluluklarn belirlemekte, aile hayat iinde meydana gelebilecek ihtilaflarn
zmlenmesi noktasnda nemli fonksiyon icra etmektedir.
Kur'n- Kermde evlilik iftleri sonsuza kadar birbirine balayan bir ba olarak
kabul edilmemi, aksine taraflarn anlaamayaca durumlarda ayrlmalarna izin
verilmitir. Bu konuda slm dininin kendi doas iinde deerlendirilmesi gereken
bir takm kurallar konmutur. Bu erevede evlilik hayatn hkime ve hakeme
bavurmadan, tek tarafl irade beyan ile boama hakk erkee verilmitir. Ancak bu
durum kadnn evlilii sona erdirmek iin hibir hakknn olmad anlamna gelmez.
Aksine taraflarn anlamasna bal olarak bu hakkn kadna da verilmesi mmkn
olmakla birlikte erkein bu hakk ktye kullanmamas iin boayann mehir
demesi, Allah'n boamay sevmediini bildirmesi ve boamann snrlandrlmas
gibi bir takm nlemler alnmtr.
Evlilikte esas olan taraflarn mutlu ve huzurlu biimde birlikteliklerini
srdrmeleridir. Ancak eitli nedenlerden dolay eler arasnda anlamazlklar
kabilmekte, taraflarn birbirleri ile ihtilaf edip anlama zeminini yitirmeleri sz
konusu olabilmektedir. Bylesi durumlarda kadn evlilie tahamml edemiyor,
geimsizlik sebebiyle evlilik hukukuna riayet edememekten korkuyorsa, bir bedel
deyerek kocasndan boanmak isteme hakkna sahiptir. Bu durumda tespit edilmi
mehrini ksmen veya tamamen geri deyerek evlilii bitirmesi mer klnmtr.

259

slam hukukunda bu ynteme muhlaa veya hul ad verilir.25 Kadnn bu ekilde

kocas ile olan anlamazln zme kavuturmas hakknda Allah Tel yle
buyurmutur: Boama iki defadr. Bundan sonras ya iyilikle tutmak ya da gzellikle
salvermektir. Kadnlara verdiklerinizden (boanma esnasnda) bir ey almanz size
hell olmaz. Ancak erkek ve kadn Allah'n snrlarnda kalp evlilik haklarn tam tatbik
edememekten korkarlarsa bu durum mstesna. (Ey mminler!) Siz de kar ile kocann,
Allah'n snrlarn, hakkyla muhafaza etmelerinden kukuya derseniz, kadnn
(erkee) fidye vermesinde her iki taraf iin de saknca yoktur.26
Evlilik hayatnda elerin ihtilafa dp geimsizlie doru srklenmesi ve bu
durum karsnda aralarndaki ilikiyi bir bedel karlnda sona erdirme talebi
yukardaki yet ve ona bal olarak muhlaa ynteminde olduu gibi kadn tarafndan
gelebilecei gibi tahyr rneinde olduu gibi erkek tarafndan da gelebilmektedir.
Nitekim nzl srecinde Hz. Peygamberin aile hayatnda meydana gelen ve Kur'n
vahyine yansyan eleri ile olan ihtilaf tahyr yntemi ile zmlenmitir.
Yahudilerden elde edilen ganimetler Medne toplumunda, zellikle de muhcirlerin
arasnda madd refahn ykselmesine vesile olmutu. Hz. Peygamberin eleri de doal
olarak bu iyilemenin kendi hayatlarna yansmasn arzu ediyorlard. Ancak Allah
Resl mmetinin eitimi iin zhd hayatn tercih etmi, bu nedenle elerinin bu
taleplerine olumsuz yant vermiti.27
Hz. Peygamber ile eleri arasndaki ziynet eyas ve fazla nafaka talebi zerine
kan bu ihtilaf vahye de konu olmutur: "Ey Peygamber! Elerine syle: Eer siz bu
dnya hayatn ve onun cazibesini istiyorsanz, gelin size istediinizi vereyim, sonra da

25

Muhlaa veya hul bir bedel karlnda boanmann addr. Bu tr boanma iin bu iki kavramn
yerine fidye, sulh, mbaree kelimeleri de kullanlr. Bazlar kadnn ald mehrin tamam
karlnda boanmasna hul, bir ksm karlnda boanmasna sulh, daha fazla mal karlnda
boanmasna fidye, kocas zerindeki haklarnn tamamn drmesi karlnda boanrsa
mbree terimlerinin kullanlacan sylemitir. bk. Erdoan, Mehmet, Fkh ve Hukuk Terimleri
Szl, Rabet Yaynlar, stanbul 1998, s. 162.

26

el-Bakara 2/229.

27

bn r, a.g.e., XXI, 314; Heyet, Kur'n Yolu, IV, 346-347.

260

sizi uygun bir ekilde salaym. Yok eer Allah', elisini ve ahiret hayatn istiyorsanz
bilin ki, Allah, iinizden gzel iler yapanlar iin byk bir dl hazrlamtr."28
Bu yet-i kerme nazil olunca Hz. Peygamber ilk olarak Hz. ie'ye bir teklifte
bulunacan, karar vermede acele davranmamasn ve karar verirken anne-babasna
danmasn bildirmi, daha sonra bu yeti okumutu. Bunun zerine Hz. Aie "Bu
hususta aileme danacak bir ey gremiyorum" diyerek Allah', peygamberini ve
ahiret yurdunu tercih etmitir.29 Bylece peygamber elerinin, kocalarnn maddi
gcn aan istekte bulunmalar sonucu kan ihtilaf, "tahyr" yntemi ile son
bulmutur. Bu yntemde koca, hanmna bir bedel teklif ederek gzelce evlilii sona
erdirme teklifinde bulunmutur.
Evlilik hayat dnda da bir takm anlamazlklar bir bedel deme ile zme
kavuturulabilmektedir. Nitekim ehl-i kitbn Mslmanlara cizye demesi30, farkl
dinlere mensup insanlarn Mslmanlarn siys hkimeti altnda bir bedel
karlnda mevcut farkllklarn koruyarak yaama imkn sunmutur.
Btn bu anlatlanlardan bir bedel deme ynteminin gerek ikili ilikilerde
gerekse toplumsal ilikilerde var olan ihtilaflar zmleme yntemi olarak
kullanld sonucuna ulamak mmkndr.

D) DYALOG
Sosyal varlk olan insann, evresindeki dier insanlarla iletiim kurmasyla
birlikte diyaloglar balamaktadr. ster istemez birbirine muhta bulunan, bakalaryla
bir arada yaamak zorunda olan insanolu, bakalaryla anlaacak ve anlamak iin de
konuacaktr. nsan kendi kendisiyle konuamaz; nk konuma en az iki kii

28

el-Ahzb 33/28-29. Ahzb sresinin 50. yetinde Allah Tel Bundan sonra hibir kadn sana helal
deildir. buyurmutur. Bir ok mfessir tarafndan bu yasaklamann Hz. Peygamberin (s.a.v)
halen evli bulunduu kadnlara ilaveten baka herhangi bir kadnla evlenmesini kapsad
sylenmitir. (bk. Zemaher, a.g.e., III, 536; Beydv, a.g.e., II, 250; Nesef, a.g.e., III, 451). Ahzb
sresinin 28 ve 29. yetlerinde ifade edilen tahyr ve sonras gelimeler, Hz. Peygamberin (s.a.v)
Hayberin fethinden sonra safiye ile evlililiinin akabinde gereklemi olmas gerekir. Dolaysyla
bu yetlerin hicr VII. yldan nce inmi olma imkn yoktur.

29

Buhr, "Mezlim", 25; "Nikh", 83; Mslim, "Talk", 4; Tirmiz, "Tefsir", 34; Nes, "Nikh", 2.

30

et-Tevbe 9/29.

261

arasnda gerekleen bir durumdur. Bir dier deyile insanlar monolog yaparak
yaamazlar, "iki kii arasnda cereyan eden konuma" manasna gelen diyalog
yaparlar. Ksacas diyalog, hayatmzn en temel unsurlarndandr.31
Hayatmzda bu derece nemli bir yere sahip olan diyalog, ihtilaflarn
zmlenmesi asndan ok nemlidir. Kur'n- Kerm'e bakld zaman bu hususu
yakinen grmek mmkndr. Nitekim Son ilh mesaj, hem fertler aras ihtilaflarn
zmlenmesinde, hem de dinler aras ihtilaf zmlemede diyalogun bir yntem
olarak kullanlmasndan bahsetmitir. Bunlarn her birini ayr balk altnda
incelemek mmkndr.
1- Bireyleraras htilaflarn zmlenmesinde Diyalog
Aratrmann Birinci Blm'nde iaret edildii zere insanlar; psikolojik,
toplumsal, siyas ve ahlk nedenlerden dolay ihtilaf etmektedirler. Bu ihtilaflar
insanlarn birbirleri ile iliki kurmas ile balamakta ve eitli merhalelerde devam
etmektedir. nsanlar ihtilafa dtkleri gibi ihtilaftan kurtulma yollarn da
aramaktadrlar. te bu noktada bireyleraras ihtilafn en nemli zm yollarndan
biri olan diyalog devreye girmektedir.
Kur'n- Kermde ihtilaf eden taraflar arasnda geen konumalara bakld
zaman, taraflarn mevcut sorunlarn gidermek iin kar tarafla irtibata getikleri
grlmektedir. te taraflarn bu tr birbirini anlama veya kar tarafa kendilerini
doru ifade etme abalar diyalogla ihtilaf zmleme gayretlerinden ibarettir.
Kur'nda fiili ve trevleri ile balayan yetlerin bir ou aslnda bir diyalog
esnasnda sylenmi ifadelerden olumaktadr. Bu diyaloglarda da anlamazlk iinde
bulunan veya farkl bir kanaate sahip olan taraflar birbirleri ile anlama zemini
aramaktadrlar. Sz gelimi Allah Telnn misal olarak verdii iki kii, aralarndaki
inan farkll konusunda birbirleriyle diyalog kurma ihtiyac hissetmitir. Bu
kiilerden imann temsilcisi olan ahs fakir ve zayf; kfrn temsilcisi olan ise zengin
ve gldr. Ekonomik gce sahibi olan kii Allah'a iman edip verdii nimete
kredecei yerde, servetini fakir arkadana kar bbrlenme ve Rabbine kar da
nankrlk vesilesi yapmtr. Ayrca bu kimse mlknn yok olmayacana ve
31

Canan, brahim, "Peygamberimiz'in Ehl-i Kitb'la Diyalou", Yeni mit, s. 68, yl, 2005, s. 61.

262

kyametin kopmayacana inanmakta, ayet kyamet kopsa bile hirette Allah katnda
dnyadakinden daha iyi bir madd gce sahip olacan iddia etmekte, kibri yznden
kendi gznde deerli grd nefsinin Allah katnda da deerli olmas gerektiini
dnmektedir. hiret hayatna iman eden arkada ise iman ve slih amel
konusunda ona nasihatte bulunmu, kendisini topraktan yaratp eitli evrelerden
geirdikten sonra mkemmel bir varlk haline getiren Allah'a ortak koarak
nankrlk etmesinin uygun olmadn, hireti inkr etmenin aslnda Allah' inkr
etmek olduunu hatrlatmtr.32
Taraflarn bu ekilde birbirleri ile kurduklar diyalog iman noktasndaki
ihtilaftan kaynaklanmaktadr. Kurnda taraflar arasnda u ya da bu sebepten
kaynaklanan ihtilaflarn diyalog yntemi ile zme kavuturulma rneklerini
oaltmak mmkndr. Zaten her peygamberin teblii, esasnda bir diyalog faaliyeti
olup vahiyden uzak toplum ile Allahn mesajna balanan insanlar arasndaki
anlamazlklar giderme abasdr. Tabi ki burada diyalog derken, iki tarafn ortak bir
noktada bulumak zere karlkl tavizler vermesi kesinlikle kastedilmemektedir.
Aksine taraflarn karlkl olarak konuma faaliyetine balamas kastedilmektedir.
2- Dinleraras htilaflarn zmlenmesinde Diyalog
Dinleraras diyalog gnmzde son derece nemli hle gelmi ve gndemdeki
yerini hl korumaktadr. Bu konuda, zellikle de Mslman ve Hristiyanlarn, dn
alandaki ortak meseleleri tartmak iin bir araya geldikleri bir ok seminer, konferans
ve dier grup toplantlar yaplmtr.33 Hl da buna benzer toplantlar yaplmaya
devam etmektedir. yle anlalyor ki, gelecekte de, bu tr toplantlar artarak devam
edecektir.
slm inancna gre din, insanlk tarihi kadar eski bir olgudur. lk insan ayn
zamanda ilk peygamberdir. Allah Tel ilk peygamberden itibaren btn
peygamberlere, kendilerine verdii mesaj insanlara iletmelerini emretmitir.
32

el-Kehf 18/32-44.

33

Mesel 1976 ubatnda Tiripoli'deki "Seminar of slmo-Chiristian Dialogue/slam-Hristiyan

Diyalogu Semineri" ile 1978 Nisannda Vatikan'dan bir grubun "Ezher niversitesi'ni" ziyaret
etmesi diyalog giriimlerine rnek olarak verilebilir. bk. Watt, W. Montgomary Watt, MslmanHristiyan Diyalou (ev. Fuat Aydn), Birey Yaynclk, Birinci Bask, stanbul 2000, s. 180.

263

Peygamberlerin bu grevi f etmelerine tebli ad verilmektedir. Tebli ile birlikte

dier insanlarla diyalog balam demektir.
slm peygamberi Hz. Muhammed'in (s.a.v) Allah'tan ald son ilh mesaj
insanlara iletmeye balamasyla, Kur'n ve Mslmanlar asndan dier inan
mensuplaryla diyalog da balam oldu. "Kalk ve (insanlar) uyar!"34 yeti ile bu
manaya yakn yetler uyarnca, Allah Rasl, Mekkeli mriklere slm' anlatyordu.
"(nce) en yakn akrabalarn uyar!"35 yeti nzil olunca Hz. Peygamber, Safa tepesine
kp yaknlk derecesine gre akrabalarna seslenip onlar ikaz etmiti.36 Bu konudaki
yet ve hadisleri oaltmak mmkndr. Ancak vahyin, insanlara hitap etmesi ve
zuhur ettii ortamda mrik bir toplumun bulunmas; Hz. Peygamber ile ilk
Mslmanlarn dier insanlarla diyalog eksenli bir iletiim gerekletirdiklerini ispat
konusunda yeterlidir. Zaten, insanlar irkten, tevhide; karanlktan aydnla
armann yolu da diyalogdan gemektedir.
Mekke toplumunun ounluunu mrikler oluturmaktayd.37 Dolaysyla
Mslmanlarn ilk diyalogu onlarla olmutur.38 Bu dnemde Hz. Peygamber,
mriklerin alayna, knamasna, basklarna ve zulmlerine aldrmadan her trl
gle gs gererek insanlara ulamaya alyordu. Bu ekilde yeni dine davet ile
toplumda meydana gelen ihtilaf, insanlar tevhidde birletirmek suretiyle gidermeye
abalyordu. Onun btn uralar, Mekke toplumu iinde tevhid eksenli bir

34

el-Mddessir 74/2.

35

e-uar 26/214.

36

Mslim, mn 348; Ahmed bn Hanbel, I, 307; bn Hbbn, Mstedrek, XIV, 486-487; en-Nesef,
a.g.e., III, 290-291.

37

Mekke'de bulunan ehl-i kitabn ounluu Hristiyanlardan oluuyordu. Buna ramen yine de
byk bir grup oluturmuyorlard. Onlardan bazlar, komu lkelerden gelmi yabanclard.
Nbvvetten birka asr nce blgeye gelen baz Yahudi koloniler ise, Medne ve civarna
yerlemilerdi. Bunlardan baz kimseler, Mekke'yi yurt edinmi veya ok sk Mekke'ye gelip
gidiyorlard. (bk. Derveze, Tefsr, I, 471.) Dolaysyla Mekke'de kutsal kitaba inanan bir toplumdan
bahsetmek mmkn deildir. Ancak ok az sayda Hristiyan ve Yahudi'nin bulunduundan sz
edilebilir.

38

Mriklerin kutsal bir kitaba inanmamalarna ramen, onlarla kurulan diyalogu, Dinleraras
htilaflarn zmlenmesinde Diyalog bal altnda incelememiz, Kurn'n onlarn inanlarna da
din adn vermesinden ileri gelir. Nitekim "Sizin dininiz size, benim dinim de banadr." (el-Kfirn
109/6) yetinde bu durum aka grlmektedir.

264

birliktelie yetmemiti. Mekke'deki hkim glerin dayanlmaz basks yznden

mminler nce Habeistan'a,39 sonra Medne'ye hicret etmek mecburiyetinde
kalmt.40 Mslmanlarn hicret edecek bir ounlua ulamalar, diyalog sayesinde
slm'n mrikler tarafndan kabul edildiini gstermektedir. Bir baka ifade ile
Kur'n hakikatlerden uzak olan ve bu yzden Mslmanlara muhalif kabul edilen
insanlar, kurulan diyaloglarla hak dine kazandrlmtr. Bylece taraflar arasndaki
inan ihtilaflar giderilmitir.
Mekke Dnemi'nde mriklerle muhatap olan Hz. Peygamber ve ilk
Mslmanlar, hicretle birlikte kutsal kitba sahip din mensuplaryla yakndan temasa
gemilerdi. Bir baka deyile hicret, yeni bir diyaloga kap aralamt. nk
Medne'de daha nce vahye muhatap olmu iki toplum vard. Bunlar Yahudi ve
Hristiyanlard. Yahudiler, Hristiyanlara gre say bakmndan daha ok idi. Kurn-
Kermde bu iki din mensuplarna eitli ekillerde hitap edilmitir.41 Bir tamlama ile
ikisine birden hitap ettii de vkidir. Sz konusu tamlama "ehl-i kitb"dr. ounlua
gre bu kavram, daha nceden vahye muhatap olan Yahudi ve Hristiyanlarn ortak
addr.42 Ancak bu kavramn, daha geni manaya geldiini ileri srenler de vardr.43
Mesel

Sad

Nurs,

tabirinin

ehle'l-mektep

eklinde

anlalabileceini syleyerek bugn "aydn" denilen okur-yazar kesiminin de muhatap

olabilecei grne yer vermitir.44 brahim Canan, Sad Nursnin grne yer
verdikten sonra yle demektedir:

39

Mslmanlar Habeistan'a iki defa hicret etmilerdir. Bunlardan ilki, nbvvetin V. Ylnda Receb
aynda gereklemitir. (Umer, a.g.e., I, 169) Dieri ise, Mekkelilerin Mslman olduu
sylentisinin Habeistan'da bulunan muhacirlere ulamas sonucu baz Mslmanlarn geri
dnmeleri ve bu sylentinin aslsz olduunu fark etmelerinin akabinde gereklemitir. (Umer,
a.g.e., I, 172).

40

Umer, a.g.e., I, 201.

41

Kurn- Kerm Hristiyanlar iin, ( el-Bakara 2/62, 111, 113.) ve

Yahudiler iin, ( el-Bakara 2/113, 120.) ve
kullanr.

( el-Mide 5/47),

( el-Bakara 2/62, en-Nis 4/46) ifadelerini

42

Kaya, Remzi, "Ehl-i Kitp", DA, X, 517.

43

Derveze, Tefsr, I, 473.

44

Sad Nursi, Szler, Yeni Asya Neriyat, stanbul 2006, s. 658; Canan, brahim, a.g.m. Yeni mit, say
68, s. 63.

265

"Biz Mslmanlar iin, Resulullh (s.a.v) ncesi mevcut btn dinlerin ve hususan mukaddes
kitap inancn tayanlarn semv asllarnn olabileceini kabul etmekte bir engel yoktur.
Nitekim, Alman etnologlardan Wilhelm Schimidt, medeniyet tarihilerinin insanln en ibtid
meden safhas kabul ederek, avc-toplayc diye adlandrdklar dnemde bile ok tanrl bir
inanca deil Tevhid akidesine sahip olduklarn etnolojik verilerden hareketle ispat etmitir.
Kur'n'da geen Zlkifl ismiyle Gouthama Boudha'nn kastedilmi olabileceine dikkat eken
Muhammed Hamidullah merhum, Mecusilik, Brahmanizm, Budizm gibi hlen yeryznde
mensuplar bulunan dinlerin mukaddes kitaplarnda Peygamberimizle ilgili olan ifadelerin bir
ksmn gsteren bir alma yapmtr."45

Kur'an'n Mekkeli mriklerle bile diyaloga ak bir tutum izlemesi, ehl-i kitb
kavramnn Yahudi ve Hristiyanlara hasredilmesi durumunda bile, yine de dier
dinlere mensup insanlarla diyalog kurmaya bir engel olmadn gstermektedir. O
halde Yahudi ve Hristiyanlk dnda kalan dier din mensuplaryla da rahatlkla
diyalog kurulabilir. Bylece slm ile dier dinler arasndaki ihtilaflar iin, Kurn'n
ngrd erevede zm yollar aranr. Dinleraras diyaloga Kurn asndan
bakld zaman, ehl-i kitba yneltilen gayet ak bir diyalog ars dikkat
ekmektedir: "(Resulm!) De ki: Ey ehl-i kitb! Sizinle bizim aramzda mterek olan
bir sze gelin: Allah'tan bakasna tapmayalm; O'na hibir eyi e tutmayalm ve Allah'
brakp da kimimiz kimimizi Rab edinmesin!"46 Ancak unu mutlaka belirtmek gerekir
ki, slm dini tavize dayal bir diyalogu kabul etmez. Mekkeli mriklerin taviz
taleplerinin Kur'n tarafndan iddetle reddedilmesi47 inan merkezli kiileraras ve
dinleraras ihtilaflarn zmnde Mslmanlarn tavizkr bir tutum izlemelerine
imkn vermemektedir. O halde diyalog, inan konusunda yaanan ayrlklarda
slm'n talep ve zelliklerini korumak kayd ve dier tarafa Kur'n vahyini doru ve
tam olarak anlatmak art ile ihtilaflarn zmlenmesinde mer bir yntemdir.
slm'n bireysel ve toplumsal taleplerinden ve vazgeilmez esaslarndan taviz
verilerek balatlan diyalog almalar mer deildir.

45
46

47

Canan, brahim, a.g.m., Yeni mit, say 68, s. 63.

Al-i mrn 3/64. Bu yet-i kermede geen "ehl-i kitb" tabirinin, sadece Hristiyanlar, sadece
Yahudileri ve her ikisini birden kapsadna dair yorumlar mevcuttur. Bk. Rz, a.g.e., VIII, 76.
el-sr 17/74-75; el-Kalem 68/9.

266

E) G KULLANMA
Kurn-

Kermde

insanolunun

an

ve

eref

sahibi

klndndan

bahsedilmektedir.48 slma gre insann kendisi gibi yaam da deerlidir. Bu yzden

Allah Tel bir insann ldrlmesini tm insanlarn ldrlmesi; bir cann
yaatlmasn da tm insanlarn yaatlmasyla eit tutmutur.49 nsana bu denli deer
verip adam ldrmeyi de bu derece ktlemesine ramen insanlar arasndaki
anlamazlklar zmleme hususunda ldrme, celde ve dayak gibi yntemleri
mer klmtr. Kur'nda g uygulamaya dayal ihtilaf zmleme yntemlerini
hkim kararna bal yaptrmlar ve hkim kararna bal olmayan yaptrmlar
eklinde ikiye ayrarak incelemek mmkndr.
1- Hkim Kararna Bal Yaptrmlar
Kur'n- Kermde insanlar arasnda u ya da bu sebeple meydana gelen
ihtilaflarn giderilmesi noktasnda hukuka dayal bir takm yaptrmlarn ngrld
anlalmaktadr. Bu yaptrmlarn bir ksm da kar tarafa g uygulamaya dayaldr.
Sz gelimi kasten masum bir cana kymann cezas ksastr. Kasten adam ldrmek
esasnda taraflar arasndaki ihtilafn bir sonucudur. Ancak bu sonu taraflarn
ihtilafn sona erdirmemekte, aksine maktln yaknlarnn da katld yeni bir
ihtilafa sebebiyet vermektedir. te bylesi bir ihtilafn nne gemek iin Kur'nda
ksas hkm yer almtr.50
Ksas sadece ldrme suu iin tespit edilmi bir ceza deildir. Aksine bir takm
yaralama hadiselerinde de ksasa mracaat edilmesi emredilmitir. stelik bu
uygulama vahiy tarihinde olduka eski bir gemie sahiptir.51
Kur'n- Kermde ksas dnda da hukk bir temele dayanan g kullanmaya
dayal zmler mevcuttur. Bunlar arasnda hrszlk52 ve zina cezasn53 gstermek
48

el-sra 17/70.

49

el-Mide 5/32.

50

el-Bakara 2/178.

51

el-Mide 5/45.

52

el-Mide 5/38.

53

en-Nr 24/2.

267

mmkndr. Btn bu yaptrmlar bir yandan ilenilen sularn cezas olurken dier
yandan da kabilecek, daha doru ifade ile kkleip yaylacak ihtilaflarn da nn
alan uygulamalardr. Ayrca bu cezalarn tamam, hkim karar olmadan
uygulanamamaktadr. Btn bunlardan sonra Kur'na gre hukuka dayal g
uygulamalarnn,

derinleip

bakalarna

da

sirayet

edecek

ihtilaflarn

zmlenmesinde mracaat edilen bir yntem olduu rahatlkla sylenebilir.

2- Hkim Kararna Bal Olmayan Yaptrmlar
Baz g kullanmalar bir nceki balkta ifade edildii gibi hukuka dayanmakta
ve hakim karar ile uygulanmaktadr. Baz g kullanmalar da vardr ki, hkim karar
olmadan fiiliyata geirilebilmektedir.
Taraflar arasnda meydana gelen ihtilaflarn sava boyutuna ulat delilleriyle
birlikte bir nceki blmde ele alnmt.54 Kur'n incelendii zaman savalarn hkim
kararna bal olmad grlmektedir. nk savalar adlet kurumundan ziyade,
asker ve siys organlar ilgilendiren bir meseledir. Kur'n- Kerme bakldnda
tarihin eitli evrelerinde farkl gruplarn birbiriyle savatklar grlmektedir.55 Bu
savalarda hkim kararna mracaat edildii konusunda ise bir bilgi verilmemektedir.
Savalar birbiri ile ihtilafl olan kesimlerden gl olann imknlarna gvenerek
dier tarafa stn gelmeyi amalayarak mevcut ihtilaf kendi lehine evirme atadr.
Hal byle olunca her sava, aslnda bir ihtilaf zmleme yntemidir. Bu yntemin
Kur'n tarafndan tevik edilip edilmedii konusu apayr bir aratrma konusu
olmakla birlikte, ihtilaflarn zmlenmesinde sava yntemine mracaat etmek
taraflarn teden beri bavurduklar bir yntem olmutur.
Sava, lkeler veya silahl birlie sahip gl topluluklar tarafndan
balatlabilmektedir. Bu bakmdan lkeler aras veya byk gce sahip kitleler aras
ihtilaflarn zmnde kullanlan bir yntem olmutur. Bir de iki kii arasnda ihtilaf
esnasnda mracaat edilen g kullanmaya dayal meyyideler vardr. Kur'nda eler
arasnda meydana gelen ve haksz tarafn kadn taraf olduu ihtilaflarda da bir g

54

Ayrntl bilgi iin aratrmazn ilgili blmne bk. s. 85.

55

el-Bakara 2/253; l-i mrn 3/146; en-Nis 4/84, er-Rm 30/2-5.

268

kullanma sz konusudur.56 Burada bunun mahiyeti ve uygulama ekli konusunda fikir

beyan etmek aratrma konusunun dnda kalmaktadr. nk aratrmann bu
blmnde bir yntem olarak g kullanmann varl tespit edilmektedir.
Netice olarak denilebilir ki, meruiyeti tartmal ve taraflar kalabalk ve gl
olan sava gibi yntemlerle, taraflar az ve meruiyeti Kurn referansla sbit
yntemler, g kullanlarak ihtilaf zmleme yollar arasnda yer alr.

F) HAKEME VE BLRKYE MRACAAT

Taraflarn aralarnda meydana gelen ihtilaflar zmleme hususunda
bavurduklar yntemlerden biri de hakeme ve bilirkiiye mracaattr. Kur'n-
Kerme bakld zaman bu yntemin ihtilaflarn zmlenmesinde nerildii
grlmektedir.
Allah Tel taraflarn bir are bulamad aile iinde eler arasnda yaanan
anlamazlklarda hakeme mracaat edilmesini emretmitir. Nitekim bu konuda yle
buyurmutur: Eer kar-kocann aralarnn almasndan korkarsanz, erkein
ailesinden bir hakem ve kadnn ailesinden bir hakem gnderin.57
Bu yetten anlaldna gre anlamazlk, taraflarn birinden deil her ikisinden
kaynaklanmaktadr. Bir baka ifade ile karlkl hak ihlallerinden kan ihtilaftr.
yette geen ve aralarnn almas eklinde tercme edilen
kelimesi bunu
ifade etmektedir.58 Bu yetin hitap ettii kesim ise ounlua gre yneticilerdir.59
Allah Telnn bylesi anlamazlklarda hem kadnn hem de erkein akrabalarndan
birer hakem tayin edilmesini emretmesi, yakn kimselerin ihtilafl taraflarn
durumunu daha iyi bilecekleri hikmetine balanmtr.60

56

en-Nis 4/34.

57

en-Nis 4/35.

58

Bu kelimenin kk anlam ve Kur'nda ifade ettii manalar hakknda aratrmann ilgili blmne
bk. s. 31. Ayrca bk. Kurtub, a.g.e., V, 114; Thir bn r, a.g.e., V, 45; Heyet, Kur'n Yolu, II, 47.

59

Kurtub, a.g.e., V, 115. bnul-Arab, bu yet ile kime hitap edildii konusunda farkl grleri
naklettikten sonra burada elere hitap edildiini iddia eden kimseleri Allah'n kitabn anlamamakla
sulamtr. Ona gre de bu yette yneticilere seslenilmitir. bk. bnul-Arab, a.g.e., I, 423.

60

Kurtub, a.g.e., V, 115.

269

Aile iinde eler arasnda meydana gelen ihtilaflarn zmlenmesinde nerilen

hakeme

mracaat

ynteminin

kapsamn

geniletmenin

mmkn

olduu

kanaatindeyiz.61 yle ki, yukarda referans olarak alnan yette hakem olarak ihtilafl
taraflarn

yaknlarndan

birilerinin

tespit

edilmesi

emredilmitir.

Bunun

hikmetlerinden biri, yakn kimselerin anlamazlk iinde olan taraflarn durumlarn

dardan olan kimselere gre daha iyi bilmeleridir.62 Buradan hareketle hangi mesele
olursa olsun, taraflarn anlamazla dtkleri konularda yetkili mercilerce ii bilen
uzman birinin hakem veya bilirkii olarak tayin edilmesi ve onun verecei karara gre
hkm verilmesi sonucuna ulamak mmkndr.
zel ve teknik bilgiyi gerektirdiinden, mahiyeti hkim tarafndan bilinmeyen
hususlarn zm iin hkime ve mahkemeye yardmc olmak zere uzmanlna
ba vurulan nc kiilere bilirkii denmektedir.63 Kurumlar, yarglar ve yasalar
ile tam anlam ile teekkl etmi bir hukuk sisteminin bulunmad nzl srecinde
modern hukuktaki tanm ve nemi ile birebir rten bilirkii ve bilirkiiye mracaat
uygulamasn aramak kanaatimize gre yersizdir. Ancak, o gnn artlarna uygun ve
gelecekte gelitirilmeye elverili bir bilirkii anlaynn olduunu rahatlkla sylemek
mmkndr. Nitekim Kur'nn baz pasajlarnda bu hususa temas edilmitir.
Vahiy srecinde Mekkeli mrikler ile Mslmanlar arasnda bir beerin
peygamber olarak gnderilmesi konusunda eitli tartmalar yaanyordu. Bu
tartmalarda Kureyliler "Allah, peygamber olarak bir beeri mi gnderdi?"64 diyerek
Hz. Muhammedin (s.a.v) nbvvetini inkr ediyorlard. Allah Tel mminler ile
mrikler arasndaki bu ihtilafn giderilmesi iin nceki milletlerin haberlerini

61

Bize gre hakem veya bilirkii tayin etme meselesinin snrlarn geniletmek mmkndr. Ancak
slm tarihinde bunun tersi uygulamalar olmutur. Hakem tayin etme yntemi baz corafyalarda
ihmal edilmitir. Nitekim bnul-Arab kendisinin bu yntemi yaatmak iin yarg merciine
mracaatlarda bulunduunu, sadece bir kadnn kendisine olumlu cevap verdiini belirtmitir.
Hatta bu uygulamann kendi yaad blgede hibir ekilde pratie yansmayan dn esaslardan
olduunu ifade etmitir. Kendisinin yargda grev almasyla birlikte bu dn prensibi uygulamaya
baladn da eklemitir. bk. bnul-Arab, a.g.e., I, 421.

62

Kurtub, a.g.e., V, 115.

63

Beroje, Sahip, Ceza Muhkemesi Hukuku Asndan slm spat Hukuku, Fecr Yaynlar, Birinci
Bask, Ankara 2007, s. 330.

64

el-sr 17/94.

270

bilenler, Ehl-i kitb ve Kur'n ehli eklinde tefsr edilen65 ehl-i zikre mracaat
emretmitir.66 Bu farkl yorumlarn ortak paydas ehl-i zikrin bilgi sahibi kimseler
olarak tavsif edilmesidir. Bu da yukardaki karm desteklemektedir.
Kur'nda bilirkiiye mracaatn nemli rneklerinden biri de ihraml iken
avlanma yasana ramen ihrama girmi birinin bir av hayvann ldrmesi
konusunda grlmektedir. hraml iken avlanan kimse iin verilecek karar, inizden
adalet sahibi iki kii hkmeder.67 ifadesi ile bilenlere braklmtr. Son olarak
denilebilir ki, bilirkiiye mracaat slm dininde mer bir yntem olarak yerini
almtr. Bu yntemi insanlar arasnda meydana gelen ihtilaflarn zmne tatbik
etmek mmkndr.

G) STARE
Temel slm prensiplerden olan istire, bir gre gre iaret etmek
anlamna gelen

kknden tremitir. nk bir mevzu hakknda konuan

taraflardan her biri dierine yararl olan iaret etmektedir.68 Bir dier gre gre ise,
baln kovandan alnmas anlamna gelen kknden tremitir.69 nk istire
sonucu alnan kararlar hem usulne gre alnmtr, hem de bal kadar kymetlidir.
Terim olarak ise istire, Herhangi bir i hakknda konunun uzmanlarna veya o
konuda gr bildirecek kimselerin grlerine bavurmak ve onlarla gr alveriinde bulunmak eklinde tarif edilmektedir.
Allah Tel Kur'n- Kermde Hz. Peygambere ashb ile istire etmesini
emretmitir.70 Bu emrin niin verildii konusunda farkl grler bulunmaktadr.71
Ancak uras bir hakikat ki, Allah Tel, vahiy alma ihtimali bulunan peygamberine
emredecek kadar istireye deer vermitir. stirenin znde danarak farkl
65

Mverd, a.g.e, III, 189.

66

en-Nahl 16/43; el-Enbiy 21/7.

67

el-Mide 5/95.

68

bn r, a.g.e., II, 438.

69

sfehn, a.g.e., s.469; Kurtub, a.g.e., 3/159;bn r, a.g.e., II, 438.

70

l-i mrn 3/159.

71

Mverd, a.g.e, I, 433.

271

grlerden en idealine ulamak vardr. Taraflarn farkl grlere sahip olmalar ayn
zamanda ihtilaf iinde olduklarn da gstermektedir. stire yntemi ile taraflar
arasnda mevcut olan ihtilaflar bir ortak karar etrafnda zme kavuturulmaktadr.
Nitekim Hz. Peygamberin hayatnda bunun bir rnei mevcuttur. Uhud sava
ncesinde Hz. Peygamber dz ve plak bir ovada savamak yerine Mednenin
merkezinde kalp dman saldrlarn karlamak istemiti. Bir grup sahb ise
dmanla gs gse sava yeliyordu. Anlald kadaryla bu grte olanlar
ounluu oluturuyordu. Nihayet Hz. Peygamber onlarla istire edip ehir dnda
mriklerle savama karar almt.72
Kur'n- Kermde eler arasndaki ilikileri dzenleyen bir takm yetler vardr.
Elerin birbirleri ile muhatap olacaklar konulardan biri de ocuun emzirilmesi
meselesidir. Bu konuda baz yet ve hadisler olsa da, belirleyici bir nas
bulunmamaktadr.73 Bir baka ifade ile ocuun ne kadar sreyle emzirilecei eler
arasnda karlkl rza ve anlamaya dayal istireye braklmtr. Nitekim bu konuda
Allah Tel yle buyurmutur: Eer ana ve baba birbiriyle grerek ve karlkl
anlaarak ocuu memeden kesmek isterlerse, kendilerine gnah yoktur.74 Bu yet
gstermektedir ki, eler arasnda ocuun emzirilmesi noktasnda kabilecek
ihtilaflar istire yntemi ile sonuca balanabilir.
Gerek sava gibi toplumun genelini ilgilendiren konular gerekse ocuun
emzirilmesi gibi aile iinde olan meseleler hakknda farkl dncelerden meydana
gelebilecek ihtilaflarn zm yollarndan biri de istiredir. Kur'n- Kermde bu
temel prensip zerinde hasssiyetle durulmu ve ihtilaflarn zmlenmesi
konusunda bir yntem olarak tespit edilmitir.

H) KARI TARAFIN DDALARINI RTMEK

Birbiri ile anlaamayan taraflar, kendi inan ve dncelerini ispat etmek iin
delile ve delil olabilecek iddialara mracaat ederler. Kur'nn indii ada yaayan

72

bn Him, a.g.e., II, 63; Hamidullah, slam Peygamberi, s. 743.

73

Heyet, Kur'n Yolu, I, 371.

74

el-Bakara 2/233.

272

insanlar da eitli konularda birbirlerine kar deliller ileri srmler ve eitli

iddialarda bulunmulardr.
Kur'n vahyinin ilk muhatab olan Mslmanlar, dier inanlara mensup
insanlarla aralarndaki ihtilaflar zmlemeye ynelik abalar gsterirken kar
tarafn delillerini ve iddialarn rtme yntemine mracaat etmilerdir. Hatta Allah
Tel peygamberine bu yntemi uygulamasn emretmitir. Mslmanlarla ehl-i kitb
arasnda dinleraras ihtilaf olarak tanmlanan bir ayrlk vard. Yahudi ve Hristiyanlar
kendilerini ilh otoriteye kar ayrcalkl hissediyorlard. Bu yzden Biz Allah'n
oullar ve sevgilileriyiz diyorlard. Onlarn bu iddialar karsnda Allah Tel
peygamberine: yleyse gnahlarnzdan dolay size niin azap ediyor? Dorusu siz de
O'nun yaratt insanlardansnz.75 demesini emretmitir.
Bu yet aka agstermektedir ki, Mslmanlarla ehl-i kitb arasndaki ilahiyat
konular hakkndaki ihtilaf, tartma ve taraflardan birinin dierine byklenmesi
boyutuna ulamtr. te bylesi bir durumda kar tarafn delilini rtmek suretiyle
mevcut ihtilaf zmlenmeye allmtr.
Nzl srecinde Yahudiler ile Mslmanlar arasnda zaman zaman tartmalar
yaanyordu. Bu tartmalar iki taraf arasndaki ihtilaflarn bir yansmas idi.
Dolaysyla bu tr tartmalar sona erdirici her tr giriim, aslnda bir ihtilaf
zmleme yntemidir. Kaynaklarmzn ifade ettiine gre haram etler konusunda
Yahudiler ile Mslmanlar arasnda bir tartma kmt.76 Bu durum karsnda
Allah Tel Yahudilerin iddialarn rtmek iin onlar tarafndan kabul edilen bir
delile mracaat edilmesini emretmitir. Nitekim bu konuda yle buyurmutur:
Tevrt'n indirilmesinden nce, srail'in (Ya'kub'un) kendisine haram kldklar

75

el-Mide 5/18.

76

Tefsr kaynaklarmzn aktard bilgilere gre nzl srecinde Mslmanlar ile Yahudiler arasnda
kan ve yukarda verdiimiz yetin ini nedeni olan tartma, haram yiyecekler konusundadr. Bu
tartmann seyri ve ayrntlar konusunda rivayetler arasnda farkllklar vardr (bk. bnul-Cevz,
Zdul-mesr, I, 422; Suyt, ed-Durrul-mensr, III, 666-670; Muhammed Ebu Zehra, Zehratuttefsr, III, 1315; etiner, a.g.e., I, 155-156). Fakat bunlar konumuz asndan yetin istihdna
zarar vermemektedir.

273

dnda, yiyecein her trls srailoullarna hell idi. De ki: Eer doru szl iseniz, o
zaman Tevrt' getirip onu okuyun.77
mam Buhr bu yetin yorumu hakknda Abdullah bn merden Yahudilerin
Tevrttaki recm yetini gizlemeleri olayn nakletmitir. Ancak bu rivayette sz
konusu olayn, yetin nzl sebebi olduuna dair bir bilgi yoktur.78 yetin btnne
bakld zaman iki din mensuplar arasndaki tartmann haram yiyecekler
konusunda olduu sonucuna varlmaktadr. Buradan yola karak Kur'nn indii
dnemde Mslmanlar ile Yahudiler arasnda meydana gelen ve Tevrta mracaat ile
sonulanan tartmalarn bir olayla snrl olmad sonucuna ulamak mmkndr.
Ayrca ihtilaflarn zmlenmesi konusunda kar tarafn kabul ettii kaynaklara ve
delillere mracaatn da bir yntem olarak uyguland neticesine ulalabilecei
sylenebilir. Bu karmlar genileterek dini, konumu ve vasf ne olursa olsun ihtilaf
halindeki taraflarn mevcut anlamazlklarn zmlemek iin birbirlerinin delillerine
mracaat etmelerinin bir yntem olduunu ve Kur'n tarafndan tevik edildiini
sylemek mmkndr.

I) KURA
Kurn- Kermde insanlar arasnda meydana gelen ihtilaflarda, zm yolu
olarak kuraya mracaat edildiinden bahsedilmektedir. Mesel Hz. Meryem olaynda
bunu grmek mmkndr: Hz. Meryem, annesi tarafndan mabede teslim edilince,
onun velyetini kimin stlenecei konusunda Yahudi limleri arasnda gr ayrl
ortaya kmt. Nitekim "lerinden hangisi Meryem'i himayesine alacak diye kur'a
ekmek zere kalemlerini atarlarken sen onlarn yannda deildin. Onlar bu yzden
ekiirken de yanlarnda deildin"79 yeti bunu gstermektedir.
Tefsir kaynaklarnn bildirdiine gre mabedde bulunan lim ve bid kimseler,
Hz. Meryem'in himayesini stlenmek iin birbirleriyle ihtilaf edip ekimilerdir.80

77

l-i mrn 3/93.

78

Buhr, Tefsr, 3/6.

79

l-i mrn 3/44.

80

Abdrrezzk bn Hemmm, a.g.e., I, 121; Taber, Cmi'ul-beyn, III, 241, 267; Hz. Meryem'in
himayesini stlenme konusundaki ihtilafn, mabedin hizmetileri arasnda meydana geldii ileri

274

nk Hz. Meryem'in himayesini stlenmek onlar asndan nemli bir olayd.81 Bu

yzden Yahudi limlerden hi biri onun himayesini stlenme isteinden vazgemedi.
Yetim bir kz ocuunun bakmn stlenmek, haddi zatnda gzel bir davrantr.
Mabede adanan bir kz ocuunun himayesini stlenmek ise daha da gzeldir.
nsanlarn iyi kabul edilen bir grevi stlenmek iin birbirleriyle atmas, iki
nedenden ileri gelebilmektedir. Birincisi yerine getirilmesi gereken grevi laykyla
yapmak, ikincisi ise, bu grevi yaparak itibar, prestij vs. gibi menfaatler salamak
dncesinden kaynaklanmaktadr.
Farkl amalarla harekete geen insanlarn, birbirleriyle atmas kanlmazdr.
Bu ekilde meydana gelen ihtilaflar zmleme yollarndan biri de kura ekmektir.
Hz. Meryemi himaye etmek isteyen Yahudi limler de byle yapmtr. Ancak
isriloullarnn limlerinin nasl kura ektii Kur'n tarafndan belirtilmemitir.
Kur'n'da geen ve yukarda "kalemlerini atarken" eklinde tercmesi verilen

ifadesi limlerin Tevrt' yazdklar kalemler82 manasna gelebilecei gibi, eski

bir chiliye adeti olan hatta sm bir gelenek83 olduu ileri srlen ok atmak anlamna
da gelebilir.84 Ancak Buhr'nin bn Abbs'tan naklettii rivayete gre sz konusu
kura, akan suya kalemlerin atlmas eklinde gereklemitir.85 Bu kurnn nasl
ekildiinin Kur'n'da belirtilmedii biraz nce ifade edilmiti. Eer kurnn ekli
insanlar iin nemli ve balayc olsayd mutlaka belirtilirdi. Buradan hareketle

srlmtr. (bk. Rz, a.g.e., VIII, 41.) Ancak, taraflardan birinin Hz. Zekeriya olmas, ihtilafa
denlerin mabeddeki limler olduu grn tercih etmemize imkn salamaktadr.
81

Hz. Meryem'in himayesini stlenmenin neden nemli olduu konusunda mfessirler ihtilaf
etmilerdir. Kimilerine gre Hz. Meryem, byk Yahudi limlerinden birinin kz olduu iin (bk.
Hd bn Muhakkem, a.g.e., I, 283; Taber, Cmi'ul-beyn, III, 268; ez-Zuhayl, et-Tefsru'l-mnr,
III, 225.), kimilerine gre mabede adand iin, kimilerine gre ise ilh kitaplarda ondan
bahsedildii iindir (bk. Rz, a.g.e., VIII, 41).

82

Taber, Cmiul-beyn, III, 268; et-Tabers, a.g.e., III, 79; Kurtub, a.g.e., IV, 55; Beydv, a.g.e., I,
361; Thir bn r, a.g.e., III, 245.

83

Muhammed Esed, a.g.e., I, 97.

84

Taber, Cmi'ul-beyn, III, 241, 268; et-Tabers, a.g.e., III, 79; Kurtub, a.g.e., IV, 55; Beydv, a.g.e.,
I, 361.

85

Buhr, "ehdet", 30. Rivayetin aklamas iin bk. bn Hacer, Fethu'l-Br bierhi Sahhil-Buhr
(nr. Muhubbiddin el-Hatb), I-XV, el-Mektebetus-selefiyye, Kahire h. 1407, V, 347; Ayn, Eb
Muhammed Bedruddin Mahmud el-Hanef (. 855/1451), Umdedul-kr erhu Sahihil-Buhr,
I-XX, Bb el-Haleb, Msr 1972, XI, 178-179.

275

insanlar arasnda gzel bir grevi yerine getirmek iin bireylerin birbiriyle
anlamazla dtkleri meselelerde kura yntemine mracaat ile mevcut
anlamazl zme kavuturduklar sonucuna varmak mmkndr. Ayrca bu
yette kura ynteminin belirtilmemesinin, bu uygulamann toplumdan topluma,
blgeden blgeye ve adan aa deiebilecei kanaatini oluturmaktadr. Nitekim
gnmzde de, eitli konularda farkl yntemlerle kura ekilmektedir.
Kur'n- Kerm'e bakld zaman Ynus peygamberin de kuraya mracaat
ettii grlmektedir. Ancak neden kura ektii konusunda her hangi bir yet yoktur.
Sadece Kur'nda onun kzarak gittiinden86 ve kaak bir kle gibi ykl bir gemiye
bindiinden bahsedilmektedir.87 Onun kzarak gitmesinin ne anlama geldii, kime
kzd ve kimden kat konusunda mfessirler farkl grler ileri srmlerdir.88
Ama bindii gemide yolcularla kura ektii sarh yet ile sabittir. Bu konuda Allah
Tel yle buyurmutur: "Hani o, dolu bir gemiye binip kamt. Gemide olanlarla
karlkl kura ektiler de kaybedenlerden oldu."89
Yunus peygamberin gemidekilerle kura ekmesi, bir anlamazlk yznden
olmamtr. Ancak potansiyel durumda olan bir ihtilafn ortaya kmasna mni
olmak gayesiyle gereklemitir. Zira kura ekmeden gemideki yolculardan kim
atlmak istense o kii itiraz edecekti. Bylece gemide ihtilaf meydana gelecekti. te
kura yntemi, buna mni olmutur.
Ebu Ubeyd Ksm bn Sellm (. 224/839), Hz. Ynus, Hz. Zekeriya ve Hz.
Muhammed olmak zere peygamberin kuraya mracaat ettiini sylemitir.90 Hz.
Muhammed'in (s.a.v) kuraya bavurduuna dair her hangi bir yet yoktur. Ancak
hadis kitaplarnda kura ektiine dair sahih rivayetler mevcuttur.91 Hz. Peygamber'in
kuraya mracaat etmesi, bu uygulamann sadece bizden ncekilerin eriatna ait

86

el-Enbiy 21/87.

87

es-Sfft 37/140.

88

Taber, Cmi'ul-beyn, XII, 86-88.

89

es-Sfft 37/140-141.

90

Kurtub, a.g.e., IV, 56; Zuhayl, et-Tefsr, III, 227.

91

Buhr, "e-ehdt", 30.

276

olmadn, aksine bizim dinimizce de kabul edildiini gstermektedir. Nitekim Eb

Bekir bnu'l-Arab (. 543/1148), Kurnn bizim dinimizde de temellerinin olduunu
delillerle beyan etmitir.92 Yukardaki yetler nda Eb Ubeyd'in szn
yorumlayarak kurann, vahiy tarihi boyunca meydana gelen anlamazlklarda zm
yolu olarak kullanldn rahatlkla sylemek mmkndr. Nitekim slm
hukukunda da kura, bir zm yolu olarak grlmtr. ounlua gre bir konuda
eit olan kimseler arasnda adleti salamak, herkesi memnun etmek ve insanlarn
birbirine kar kendi hakkn gasp etmi gibi bakmasna mani olmak gayesiyle kuraya
mracaat etmek snnettir.93 slm hukukunda kura, insanlarn her bakmdan eit
olduklar durumlarda ve potansiyel ihtilafn ortaya kmasna mani olmak iin
mracaat edilen bir yntem olarak benimsenmitir.94

J) MEYDAN OKUMA
nsanlar kimi zaman kendi grlerini ispatlamak, glendirmek ve kar tarafa
kabul ettirmek iin delile mracaat ederler ve kar tarafa meydan okurlar. Kur'n-
Kerme bakld zaman aralarnda dnce, inan ve davran bakmndan farkllk
bulunan taraflarn ihtilaflarn zmlemek iin delile mracaat edip kar tarafa
meydan okuduu grlmektedir.
Kur'n vahyinin insanlara ilk olarak tebli edilmeye baland Mekkede doal
olarak Mslmanlar ile mrikler arasnda bir atma ortam olumutur. nan
esaslar merkezli anlamazlklar taraflar arasnda srtmelere, tartmalara ve
mcadeleye sebebiyet vermitir. Mekkeli mrikler bir trl Kur'nn Allah sz
olduunu kabule yanamyorlard. Durmadan vahyi Allahtan bakasna nispet etme
abas iinde idiler. Bu noktada Mslmanlarla aralarnda olan ihtilaf derinleip
byyordu. Taraflar arasndaki ihtilafn uzlama ve anlama ile sona erdirilmesinin
92

bnu'l-Arab, a.g.e., I, 273. Ayrca bk. Zuhayl, et-Tefsr, III, 227.

93

Kurtub, a.g.e., IV, 56; Zuhayl, et-Tefsr, III, 327. Ayrca bk. bn Atyye, a.g.e., III, 85-86. Eb
Hanfe'nin mriklerin detine benzedii gerekesiyle kur'a ekmeyi kabul etmedii ileri
srlmtr. Ancak bnu'l-Mnzir, onun kur'a ekmeyi caiz grdn ve "kyas asndan kur'a
uygun bir uygulama deildir. Ancak bu konuda kyas brakp snneti esas aldk" dediini
nakletmitir (bk. Kurtub, a.g.e., IV, 56). Ayn de kur'ay kabul etmedii eklinde Eb Hanfe'ye
nispet edilen grn aslsz olduunu beyan etmitir (bk. Ayn, a.g.e., XI, 179).

94

bn r, a.g.e., III, 245.

277

tkand bu srada Allah Tel peygamberinden onlara meydan okumasn istemitir.

Yoksa, Onu (Muhammed) uydurdu mu diyorlar? De ki: Eer sizler doru iseniz
Allahtan baka, gcnzn yettiklerini arn da (hep beraber) onun benzeri bir sre
getirin.95
htilafl taraflardan birinin dierine meydan okumas, kar taraf susturmak ve
zerinde anlalamayan konu hakknda en azndan muhalefetini bastrmak iin takip
edilen bir yntemdir. Hz. Peygamber Kur'nn Allah kelam olmadn iddia eden
muhataplarna kar birka kez meydan okuyarak onlarn acziyetini gstermitir.96
Bu yntem sadece Mekke dneminde deil Mednede de uygulanmtr. Vahiy
srecinin Medne blmnde Yahudiler ile Mslmanlar arasnda var olan ihtilaf
zaman zaman meydan okuma, tartma ve byklenme eklinde tezhr etmitir.
Yahudiler sadece kendilerinin doru yolda olduklarn iddia ediyor ve bu nedenle
hiret yurdunda Allah katnda imtiyaza sahip olacaklarn sylyorlard. (Ey
Muhammed, onlara:) ayet (iddia ettiiniz gibi) ahiret yurdu Allah katnda dier
insanlara deil de yalnzca size aitse ve bu iddianzda doru iseniz haydi lm temenni
edin (bakalm), de.97 yeti onlarn bu tutumlarn gstermektedir. Nitekim nzl
sebebi olarak aktarlan bilgi de bunu desteklemektedir.98
Medne dneminde Yahudilerin Allah'n dostu olduklarna dair iddialar da
gndeme gelmitir. Bu iddia karsnda da Allah Tel peygamberinden yine ayn
ynteme mracaat etmesini istemitir: De ki: Ey Yahudiler! Btn insanlar deil de,
yalnz, kendinizin Allah'n dostlar olduunuzu iddia ediyorsanz, bunda da samimi
iseniz, haydi lm temenni edin (bakalm)!99
Btn bu anlatlanlardan yola karak, insanlar aras ilikilerde meydana gelen
anlamazlklarn delile mracaat ve meydan okuma yntemi ile zlebileceini,

95

Ynus 10/38.

96

el-Bakara 2/23-24; Ynus 10/38; Hd 11/13; et-Tr 52/34.

97

el-Bakara 2/94.

98

bnul-Cevz, Zdul-mesr, I, 116; etiner, a.g.e., I, 30.

99

el-Cuma 62/6.

278

bunun bir takm rneklerinin nzl srecinde yaandn, dolaysyla daha sonraki
dnemlerde de bu ynteme bavurulabilecei sonucuna ulamak mmkndr.

K) PEYGAMBER GNDERP VAHY NDRMEK

Kur'n- Kerm incelendii zaman eitli nedenlerden dolay insanlar arasnda
meydana gelen ihtilaflarn giderilmesi konusunda bavurulan yntemlerden birinin
peygamber gnderip vahiy indirmek olduu grlmektedir.
htilaf ve vahiy arasndaki iliki aratrmann Birinci Blmnde incelenmiti.100
Her ne kadar insanlar kendilerine gelen vahiy hakknda ihtilafa dseler de, sonradan
gnderilen vahiyler bu ihtilaflar zmlemitir. Bu durum u yet-i kermede gayet
net biimde anlatlmtr: nsanlar arasnda, anlamazla dtkleri hususlarda
hkm vermeleri iin, onlarla beraber hak yolu gsteren kitaplar da gnderdi. Ancak
kendilerine kitap verilenler, apak deliller geldikten sonra, aralarndaki kskanlktan
tr dinde anlamazla dtler. Bunun zerine Allah iman edenlere, zerinde
ihtilafa dtkleri gerei izniyle gsterdi.101
Vahiyle birlikte ihtilaf zmleme yntemlerinden biri de peygamber
gndermektir. Nitekim Allah Tel Hz. say peygamber olarak grevlendirmi ve
onun bir takm zelliklerini bize anlatmtr. Bu zelliklerinden biri de ihtilaflara
zm retmesidir. sa, ak delillerle geldii zaman demiti ki: Ben size hikmet
getirdim ve ayrla dtnz eylerden bir ksmn size aklamak iin geldim.102
yeti onun bu zelliini bize anlatmaktadr. Onun gnderildii toplum olan
isriloullar arasnda hem dn hem de dnyev konularda ihtilaf vard. Ancak onun
zme kavuturduu ihtilaflar dn konularla ilgili idi.103 nk Hz. sa'nn insanlara
sunduu hikmet, beer aklna yol gsterecek ve sadece aklla bilinemez konular
aydnlatacak, ayrla dtkleri alanlarda son sz syleyecek olan vahiydir. Vahiy ile
bu maksatlar hasl olmutu, yine de gerek Yahudiler gerekse daha sonra Hristiyanlar

100

Ayrntl bilgi iin aratrmann ilgili blmne bk. Hata! Yer iareti tanmlanmam..

101

el-Bakara 2/213.

102

ez-Zuhruf 43/63.

103

Nesef, a.g.e., IV, 179.

279

ihtilafa dmler, eitli frkalara blnmlerdi. Bunun sebebi ise eytana ve

nefislerine uyarak, geici dnya nimetlerine ncelik vererek vahyin deerini
bilmemek, peygambere kulak asmamak, kendilerine bahedilen bu byk rahmet ve
nimetten gerektii gibi yararlanamamak eklinde tarif edebilecek zulmdr.
Burada mutlaka belirtmek gerekir ki, peygamber grevlendirip vahiy
gndererek ihtilaflar zmlemek Allah Telya mahsustur. Ayrca bu yntem son
peygamber Hz. Muhammed (s.a.v) ile nihayete ermitir. Bundan sonra peygamber
grevlendirip vahiy gndermek sz konusu deildir. Ancak nbvvet ve vahyin
hitmndan sonra meydana gelen ihtilaflar, her trl tahriften korunmu ve evrensel
bir zellie sahip son ilh mesaja mracaat etmek suretiyle bu yntemin bir
blmne ilerlik kazandrmak mmkndr.

L) SULH
Taraflar arasnda meydana gelen ihtilaflar, anlamazlklara; anlamazlklar da
aralarn almasna neden olabilmektedir. Bu ekilde bir hal alan ihtilaflarn
zmlenmesinde mracaat edilen yntemlerden biri de sulhtur.
Sulh Kur'nda104 ve snnette105 nemle zerinde durulmu konulardan biridir.
Konumuz asndan ise ihtilaflarn zmlenmesi bakmndan nem arz etmektedir.
Szlkte anlamazln kesilmesi ve sona erdirilmesi106 anlamna gelen sulh
kelimesi, terim olarak taraflarar asndaki anlamazl ortadan kaldrmak iin yaplan
bir akit olarak tarif edilir.107

104

en-Nis 4/114; el-Enfl 8/1; el-Hucurt 49/9-10.

105

Konuyla ilgili bir hadisin meli yledir: Hz. Peygamber ashbna, "Namaz, oru, zekat, emr-i
bilmaruf nehy-i ani'l-mnkerin derecesinden daha stn bir eyi size haber vereyim mi? diye
sorunca onlar: Tabi ki Ya Rasulallah! eklinde karlk verdiler. Bunun zerine Hz. Peygamber
yle buyurdu: Bu, iki tarafn arasn dzeltmektir. ki tarafn arasn bozmak ise tra edicidir.
Salar tra eder demiyorum. Dini tra eder. Tirmiz, Sfatul-Kyme, 56; Ahmed bn Hanbel, I,
167.

106

sfehn, a.g.e., s. 489.

107

Meydn, Abdulani bn Tlib Hammde, el-Lbb f erhil-kitb, I-III, Dersaadet, stanbul ts., II,
162; Aliyyul-Kr, Fethu bbil-nye, III, 185; Zuhayl, Vehbe, slam Fkh Ansiklopedisi (trc.
Ahmet Efe, Beir Eryarsoy, H. Fehmi Ulus, Abdurrahim Ural, Ynus Vehbi Yavuz, Nurettin Yldz),

280

Kur'n- Kermde eitli mnasebetlerle sulha temas edilmitir. Sz gelimi Allah

Tel mminlerin birbirleri ile ihtilaf etmeleri sonucu meydana gelecek atmalarn
sona erdirilmesi konusunda yle buyurmutur: Eer mminlerden iki gurup
birbirleriyle vuruurlarsa aralarn dzeltin.108 Dikkat edilirse burada slm
toplumunda meydana gelen ve atmaya dnen bir ihtilafn sulh yntemi ile
zme kavuturulmas emredilmitir.
nsann sosyal varlk olmas sonucu bir arada yaamann fertler ve gruplar
arasnda anlamazlklarn ortaya kmazna zemin hazrlad bilinen gereklerdendir.
Bylesi anlamazlklarda karlkl taleplerin hakls yannda haksznn da bulunmas,
haksz olanlarn kuvvete bavurmalar zaman zaman rastlanlan hdiselerdendir. te
bu tr durumlarn Mslmanlar arasnda meydana gelmesi durumunda Allah Tel
ihtilaf ve atmann dnda kalan mminlerden kavgal olan taraflarn arasn
dzeltmelerini ve arabuluculuk grevlerini yerine getirmelerini istemektedir.
Kur'n- Kermde anlamazlklarn zmnde sulh yntemine mracaat
sadece bu tr durumlar ile snrl deildir. Nitekim Allah Tel bir baka yette ise
ganimetler

konusunda

ihtilafa

den

mminlere

aralarn

dzeltmelerini

emretmitir.109
Ailede kocann einin yatan terk etmesinden, nafakasn ihmal etmesinden,
ondan yz evirmesinden vb. nedenlerden dolay meydana gelen anlamazlklar da
Kur'n tarafndan sulh yoluyla zme kavuturulmak istenmitir.110 Eler arasnda bu
tr nedenlerden kaynaklanan anlamazlklarn bu ekilde zme kavuturulmas
bireyler arasndaki ihtilaflarn sulh yoluyla zme kavuturulabilecei anlamna
gelmektedir.111

I-X, Risale Yaynlar, kinci Bask, stanbul 1992, VI, 403; Zuhayl, Vehbe, el-Vecz fil-fkhilslm, I-III, Drul-fikr, Birinci Bask, Dmak 2005, II, 236.
108

el-Hucurt 49/9.

109

el-Enfl 8/1.

110

en-Nis 4/128.

111

Bu yntem yet ve hadislerden hareketle Fkh kitaplarnda Kitbus-sulh blmlerinde ayrntl

olarak incelenmitir. Sulhun tarifi, rkn, meriyeti, eitleri, artlar, hkmleri ve sulhu ibtal
eden haller hakknda Fkh kitaplarnn ilgili blmne mracaat edilebilir. Mesel bk. Mernn,

281

Yukarda verilen bilgilerden ihtilafn zmlenmesi konusunda sulh yntemine

bavurmann Kur'n bir medot olduu sonucunu kartmak mmkndr. Ayrca
unu da belirtmek gerikir ki sulh, sosyal bir vazife olup insanlar aras ihtilaflarn
byyp derinlemesinin ve fertlerin birbirinden uzaklamasnn nne set eken bir
yntemdir. Sulh ile hem toplumun eitli kesimleri arasnda meydana gelen ihtilaflar
hem de bireyleraras ihtilaflar zme kavuturulmaktadr.

M) HTLK
Anlamazlklarn zmlenmesinde mracaat edilen yntemlerden biri de
hitlere mracaat etmektir. ahitlik etmek slm Hukuku literatrnde yarg
meclisinde ehdet lafzn kullanarak, bir hakkn ispat edilmesi iin doru szl
ahsn verdii haber eklinde tarif edilen ehdet kavram ile ifade edilmektedir.112
Kur'n- Kerme bakld zaman ahitliin Allah Tel tarafndan bir ispat
yntemi olarak tespit edildiini grmek mmkndr. Sz gelimi Kadnlarnzdan
fuhu yapanlara kar aranzdan drt ahit getirin.113 yetinde kadnlarn fuhu
yaptklarn ispat iin drt ahit aranmtr.
Kur'n- Kermde ahitlik bir ispat yolu olarak kullanld gibi ihtilaflarn
zmlenmesinde de bir yntem olarak tespit edilmitir. Allah Tel Hz. Peygambere
irk ve haramlar konusunda Mekkelilerle arasnda var olan ihtilaflar hususunda
ahitlik yntemine mracaat etmesini emretmitir: De ki: Allah unu yasak etti, diye
ehdet edecek ahitlerinizi getirin!114 Bu yete bakld zaman bir peygamber ile
kavmi arasnda var olan anlamazlklarn zme kavuturulmas konusunda hitlie
ba vurulmasnn emredildii grlmektedir. Ancak unu da hemen belirtmek gerekir
ki, ihtilaflarn giderilmesinde mutlak olarak ahitlik yeterli olmamaktadr. Aksine
yaplacak ahitliin doru ve adlete uygun olmas gerekmektedir. Nitekim yukardaki

Burhnud-dn Ebul-Hasen (. 593/1197), el-Hidye erhu Bidyetil-mbted, I-IV, Drulktbil-lmiyye, Beyrut 1990; III, 214-224; Aliyyul-Kr, Fethu bbil-nye, III, 185-194; Zuhayl,
slm Fkh Ansiklopedisi, VI, 403-430; el-Vecz, II, 236-241.
112

Zuhayl, slm Fkh Ansiklopedisi, VIII, 301.

113

en-Nis 4/15.

114

el-En'm 6/150.

282

yetin devamnda Allah Tel, Eer onlar ahitlik ederlerse, sen onlarla beraber
ahitlik etme; yetlerimizi yalanlayanlarn ve ahiret gnne inanmayanlarn arzularna
uyma.115 buyurmutur. Ayrca en yakn akrabalar ile otorite ve madd g sahibi
kimselerin aleyhine bile olsa ahitliin dzgn yaplmasn emretmitir.116
Btn bunlardan sonra yle bir sonuca ulamak mmkndr: Kur'n-
Kermde ihtilaflarn zme kavuturulmas konusunda ahitlik bir yntem olarak
tespit edilmitir. Bununla birlikte ahitlie bir takm kriterler de getirilmitir.
Bunlardan en nemlisi yalan yere ahitliin hkmnn olmamasdr.

N) UZLAMA
Birbirinden farkl dnen iki veya daha ok kii veya grup, aralarndaki
atmay engellemek, azaltmak veya ortadan kaldrmak; belli bir dengeye ulamak
iin etkileimde bulunduklar bir srece girmektedirler. te bu srecin ad "uyuma
sreci"dir.117 Vahiy tarihine bakld zaman, taraflar farkl olan, ama deta birbirinin
kopyas konumundaki uyuma teebbsleri ile karlalmaktadr. Anlamazlk
halindeki taraflar eitli nedenlerden dolay mevcut ihtilaftan zarar grmemek veya
krl kmak iin baz tedbirlere mracaat etmektedirler. Bu tedbirlerden biri, ayn
zamanda ihtilaflar zmleme yntemleri arasnda bulunan uzlamadr.
Muhalif taraflardan gl olan kesim, kar tarafa isteklerini dayatmaya alr.
Bylesi bir durumda kar taraf direnmekle birlikte uzlama aray iine girebilir.
Direnme sayesinde kuvvet kazanp gl tarafn anlama ve uzlama zemini arayaca
bir taraf haline gelebilir. te bylesi durumlarda ihtilaf halindeki taraflar uzlama
yntemine mracaat ederler.
Kur'nn nzil olduu dnem incelendii zaman uzlama yntemine de
mracaat edildii grlmektedir. Mekkeli mrikler aykr bir hareket olarak
grdkleri Hz. Peygamberin tebliini balangta hafife almlar, yalanlamlar ve

115

el-En'm 6/150.

116

en-Nis 4/135.

117

Arslantrk, Zeki-Amman, Tayfun, a.g.e., s. 346.

283

onunla alay etmilerdi. Daha sonralar ise bask ve ikenceden savaa varncaya kadar
eitli mdahalelerde bulunmulard.
Mekkeli mrikler, bir yandan Hz. Peygamberin davetini inkr edip onunla ve
iman edenlerle alay ederken, dier yandan da bir uzlama aray iine girmilerdi.
Nitekim Kfirn Sresinin sebeb-i nzl olarak anlatlan olaylar bunu
desteklemektedir.118 Allah Tel mriklerin bu ekilde bir strateji izlemeleri
konusunda daha sarih olarak yle buyurmutur: Onlar istediler ki, sen yumuak
davranasn da onlar da sana yumuak davransnlar."119
Mekkeli mrikler tpk ticarette olduu gibi Hz. Muhammedle (s.a.v)
aralarnda tevhid-irk balamnda yaanan ihtilaflar konusunda pazarlk yapmaya,
ortak bir nokta etrafnda uzlamaya alyorlard. Allah Reslnn uzlamaya
yanamas, daha yumuak bir tutum iine girmesi, tanrlarna hakaret etmekten ve
ibadetlerini samalk olarak nitelendirmekten vazgemesi veya baz konularda
kendilerine uymas, dolaysyla kendilerinin de onun dinine uymalar bylece Arap
kitleleri karsnda onurlarn kurtarmalar iin mriklerin Hz. Peygambere eitli
tavizler vermeye altklar, uzlama nerilerinde bulunduklar birok rivayete konu
olmutur.120
Mrikler, sana vahyettiimizden baka bir eyi yalan yere bize isnat etmen iin
seni, nerdeyse, sana vahyettiimizden saptracaklar ve ancak o takdirde seni candan dost
kabul edeceklerdi.121 yeti mriklerin uzlama abalarnn dn konularda olduunu
gayet ak biimde gstermektedir. Bu yette mriklerin Hz. Peygamberi candan
dost edinme imkn onun bir takm yetlerden taviz vererek orta bir noktada
kendileri ile uzlamasna balanmtr. Mekkedeki siys ve ekonomik gcn
mriklerin elinde olduuna bakarak bu uzlama teklifinin gl kesimden geldiini

118

Taber, Cmiul-beyn, XXX, 330-332; Vhid, Esbbun-nzl, s. 378; Suyt, Lbbu'n-nkl, s.

443-444, etiner, a.g.e., II, 975-976.

119

el-Kalem 68/9.

120

Seyyid Kutub, a.g.e., VI, 3652-3653.

121

el-sr 17/73.

284

sylemek mmkndr.122 Ancak Hz. Peygamber Allah'n korumas sayesinde asla

onlarn bu tr uzla talebine olumlu cevap vermemitir.123 O dininde kararlyd,
dininin ilkelerini pazarlk konusu yapmaz, taviz vermez bir tutum iindeydi.
Kur'ndan anlaldna gre dn konularda bir baka inanla ve bu inancn
temsilcisi otoriteler ile dne dayal uzlama mmkn deildir. slmn getirdii
ilkelerin hepsi nemlidir, onun dn verilecek kadar nemsiz bir prensibi yoktur.
Mriklerin uzla taleplerine eitli yetlerde temas edilmitir.124 Bu durum, sz
konusu ynteme Kur'nn inmeye balad corafyaya hkim kesimin birka kez
mracaat ettiini gstermektedir. Uzlama taleplerinin bazen Eb Tlib araclyla
Hz. Peygambere bazen de dorudan kendisine iletildiini gsteren rivayetler bu
kanaatimizi desteklemektedir.
Aratrmann bu blmnde uzlamann bir ihtilaf zmleme yntemi olduu
nzl srecindeki bir takm giriimlerle izh edilmeye allmtr. Allah Telnn
dn konularda Hz. Peygamberin veya Mslmanlarn byle bir uzlada taraf
olmalarn onayladn sylemek mmkn deildir. Ancak dinleraras ihtilaf
zmlemede

uzlann

bir

yntem

olarak

Kur'na

yansdn

sylemek

mmkndr.

O) YARGIYA MRACAAT
Yarg, insanlarn aralarndaki ihtilaflarn zmlenmesi iin mracaat ettikleri
bir mercidir. Kur'n- Kermde yarg ve yarglamayla ilgili bir takm yetler
mevcuttur.125 Bu yetler vahyin ilk muhataplarnn yarg bilincine sahip olduklarn

122

Mekke dneminde uzlama, siys ve ekonomik gce sahip insanlar tarafndan istenmektedir. Bu da
gstermektedir ki, siys otoriteler, kendilerini tehdit etmeyecek inanlar ile uyum iinde olabilirler.
Bunu salamak iin eitli giriimlerde bulunabilirler. Buradan hareketle yle bir sonuca
ulaabiliriz. Hakim dzenler, kendilerini tehdit etmeyen her trl inan, dnce ve akm ile uzla
yolunu tercih ederler.

123

el-sr 17/74.

124

Ynus 10/15, el-sr 17/73; el-Kalem 68/9; el-Kfirn 109/1-6.

125

en-Nis 59/60, 65. Ayrca bir takm yetlerde "mahkemeleme", "hkm", "hakem" ve "chiliye
hkm" gibi tabirler kullanlmaktadr. Bu yetler insanlar arasnda yarg merciinin olduunu
gsterir. Bk. Nis 58, 60-61, 65, 105, 35.

285

gstermektedir. Zaten chiliye toplumunda da yarg mefhumu vard. Ancak yarg

mant bugnk veya slmn getirdii sisteme benzememekteydi. Her eyden nce
hkime mracaat istee bal idi ve taraflarn her ikisinin rzas olmadan yarglama
sreci balamazd. Ayrca genel kabul gren bir hukuk sistemi de yoktu. Hkim
ahitleri zorla mahkeme alanna getirtemezdi. Yargcn gc ve otoritesi, kendisi
aleyhinde hkm verilene, hkm uygulamasna ve kendisine hkmedilen eyin
sahibine teslim edilmesine yetmezdi. Davaclar anlatktan sonra mahkeme edecek
yargc kendileri seerlerdi.126
yetlerde aka grld gibi, slm otoritenin gelimesi ve yerlemesiyle
yarg konusunda ilerleme kaydedildi. Artk zamanla Hz. Peygamberin nnde
mahkeme olmak, ardnda onun arsna kulak verip gelmek, hkm verdiinde
onun hkmn uygulamak, onlarn detlerine gre serbest olduu halde artk
zorunlu hale gelmiti.127
Kur'n'da yer alan bir ok yetten hareket edilerek, vahyin indii toplumda
insanlar arasnda meydana gelen ve gelmesi muhtemel olan problemleri, ayrlklar ve
ihtilaflar zme kavuturmak iin bir takm otoritelerin ya da yarg mercilerininin
bulunduunu sylemek mmkndr. Zaten daha sonraki dnemlerde yarg, sistem ve
rgt bakmndan gelierek ilerleme kaydetmi, slm toplumunun gelimesine
paralel olarak da ilerlemesini srdrmtr.
Kur'n- Kerm incelendii zaman Yahudilerin Hz. Peygamberin yarglamasna
mracaat ettikleri grlmektedir. inde Allah'n hkm bulunan Tevrt yanlarnda
olduu halde nasl seni hakem klyorlar da sonra, bunun arkasndan yz evirip
gidiyorlar?128 yeti bunu gayet ak biimde gstermektedir. Bu yetten ihtilaflarn
zmlenmesinde hakllk veya hakszlk olgusundan sarf- nazar ederek bir hukuk
sistemi yetersiz veya taraflarn birinin aleyhine grld zaman baka bir sisteme
veya uluslararas bir yargya mracaat etmesinin bir yntem olarak kullanld
sonucunu kartmak mmkndr. Nitekim nzl srecinde Yahudiler byle bir
126

Ayrntl bilgi iin bk. Derveze, Kur'na Gre Hz. Peygamberin Hayat, I, 119-120.

127

en-Nis 4/59, 65; el-Ahzb 33/36.

128

el-Mide 5/43.

286

ynteme mracaat etmilerdir. Mslmanlar asndan olaya bakld zaman,

ihtilaflarn zmlenmesinde Kur'n ve snnete mracaat esastr.129 Allah'n ve Hz.
Peygamberin verdii hkm konusunda baka bir alternatif dnlemez130 ve gnl
rahatlyla tam olarak verilen hkm kabul etmek gerek imann gstergesidir.131
Dolaysyla alternatif bir hukuk arayna gidilmez. yetlerden hareketle yargnn
ihtilaflarn giderilmesinde bir yntem olduunu belirtmekle birlikte, mracaat
edilecek yargnn slm zellikte olmas mutlaka ifade edilmesi gereken bir
zorunluluktur.

P) YEMN
Kur'n- Kerm incelendii zaman insanlarn yaptklar yeminlerin iki balk
altnda topland grlmektedir. Bunlardan ilkine tek tarafl, ikincisine de ift tarafl
yeminler adn vermek mmkndr. Her iki yemin tr de, bireyler aras
anlamazlklarn zmlenmesinde bir yntem olarak tespit edilmitir.
1- Tek Tarafl Yemin
Baz ihtilaflarn zme kavuturulmasnda taraflardan sadece birinin yemin
etmesine

mracaat

edilmektedir.

Nitekim

slm

yarg

sisteminin

temel

prensiplerinden biri olan Delil getirmek davacya, yemin etmek ise davalya der.132
hadisi byle bir yntemi tespit etmitir.133
Kur'n- Kerm incelendii zaman nzl srecinde vasiyetle ilgili bir konuda
taraflar arasnda bir anlamazlk kt grlmektedir. Hadis ve tefsir kaynaklarnda
anlatlan bu anlamazl u ekilde zetlemek mmkndr: Temm ed-Dr (.
40/660), Ad bn Bed (. ?) ve Bdeyl bn Eb Meryem (. ?) ticaret iin ama
gitmilerdi. Seyahat esnasnda Bdeyl rahatszlanm, yanndaki eyalarn bir listesini
129

en-Nis 4/59.

130

el-Ahzb 33/36.

131

en-Nis 4/65.

132

Buhr, Rehin 6, 20, 23, ehdt, 1, Tefsr, 3/2; Mslim, Akdye 1, 3; Eb Dvd, Akdye,
23, Tirmiz, Ahkm, 13; Nes, Kudt, 36; bn Mce, Ahkm, 7; Ahmed bn Hanbel, I, 253,
288, 343, 351, 356, 363.

133

Bu konuda slm mezheplerinin grleri hakknda ayrntl bilgi iin bk. Zuhayl, slm Fkh
Ansiklopedisi, VIII, 339-340.

287

yapp bir kada yazmt. Sonra da yazd bu kad yol arkadalarna haber
vermeden kumalarn arasna koymutu. Arkadalarna da Medineye dndkleri
zaman eyalarn ailesine teslim etmeleri iin vasiyette bulunmu ve bir mddet sonra
vefat etmiti.
Temm ile Ad Medneye dndkleri zaman onun eyalar arasnda bulunan
altn naklarla bezenmi gm bir kap hari dier btn eyalarn ailesine teslim
ettiler. ile Bdeylin listesini grnce gm kab onlardan istedi. Fakat Temim ile
Ad byle bir kabn varln inkr ettiler. En sonunda bu anlamazlk Hz.
Peygambere gtrld ve bu olay zerine u yet nzil oldu: Ey iman edenler!
Birinize lm gelip atnca vasiyet esnasnda iinizden iki adalet sahibi kii aranzda
ahitlik etsin. Yahut seferde iken banza lm musibeti gelmise sizden olmayan, baka
iki kii (ahit olsun). Eer pheye derseniz o iki ahidi namazdan sonra alkorsunuz;
Bu vasiyet karlnda hibir eyi satn almayacaz, akraba (menfaatine) de olsa;
Allah (iin yaptmz) ahitlii gizlemiyeceiz, (aksini yaparsak) bu takdirde biz elbette
gnahkrlardan oluruz diye Allah zerine yemin ederler.134
Bunun zerine Hz. Peygamber Bdeylin yol arkadalarna ikindi namazndan
sonra yemin ettirdi. Bylece sorun bir mddet donduruldu.
Aradan bir sre getikten sonra sz konusu kab, Mekkede bulundu ve
sahiplerine kab kimden aldklar soruldu. Onlar da bu kab Temm ve Adden
aldklarn sylediler. Bunun zerine mesele tekrar Hz. Peygambere gtrld. Buna
binaen u yet nzil oldu: Bu ahitlerin (sonradan yalan syleyerek) bir gnah
kazandklar anlalrsa, (ahitlerin) haklarna tecavz ettii lye daha yakn olan
(miraslardan) iki kii onlarn yerini alr ve Andolsun ki bizim ahitliimiz onlarn
ahitliinden daha gerektir ve biz (kimsenin hakkna) tecavz etmedik, aksi takdirde
biz, elbette zalimlerden oluruz diye Allah'a yemin ederler.135 Nihayet bu yetin
iniinden sonra Bdeylin vrislerinden iki kii hakl olduklarna dair yemin edip

134

el-Mide 5/106.

135

el-Mide 5/107.

288

davay kazanmlard.136 Rivayetler arasnda ayrntlar konusunda farkllklar

bulunmakla birlikte, olayn ana hatlar bu ekilde gereklemitir.
Bu olay ve bu olay hakknda inen yetler tek tarafl yemine ihtilaflarn
zmlenmesinde bir yntem olarak mracaat edildiini gstermektedir. Nitekim Hz.
Peygamber olay kendisine ilk intikal ettiinde daval tarafa yemin teklif etmitir. Sz
konusu tarafn yemin etmesi sonucu onlarn aleyhine hkmetmemitir. Daha sonra
artlarn deimesiyle birlikte daval tarafn yemin etmesini istemi, onlar da yemin
edince kendilerinin lehine hkmetmitir. Buradan hareketle rahatlkla tek tarafl
yeminin, ihtilaflarn zmlenmesinde kullanld sylenebilir. O halde tek tarafl
yemin, ihtilaflarn zmlenmesi konusunda bir yntemdir.
2- ift Tarafl Yemin
a) Mbhale
Mbhale bir eyin ilgisiz halde braklm olmas manasna gelen kknden
tretilmitir. Araplar bu kelimenin slsisi ile hmsi mezidi olan fiilini dua
konusunda kullandklar zaman uzun uzadya dua edip yalvarp yakarmay kast
ederlerdi.137 Kurn- Kerm'de bu kkten sadece bir kelime mevcuttur. Bu kelimenin
getii yete de, mbhale yeti denir. Sz konusu yetin manas u ekildedir: "Kim
sana gelen ilimden sonra seninle tartmaya kalkarsa de ki: Gelin oullarmz ve
oullarnz, kadnlarmz ve kadnlarnz, kendimizi ve kendinizi aralm, sonra da
dua edelim de Allah'tan yalanclar zerine lanet dileyelim."138
Mbhale yetinin kimin hakknda nzil olduu hususunda birbirinden farkl
rivayetler nakledilmitir. Ancak bunlarn ou, bu yetin Medne'ye gelen Necrn139
heyetinin Hz. Peygamber'le yapt tartmalara binaen indiini gsterir.140 Alb bn
136

Tirmiz, Tefsr, 6; Taber, Cmiul-beyn, VII, 115-117; evkn, a.g.e., II, 126-127; Heyet, Kur'n
Yolu, II, 281.

137

sfehn, a.g.e., s. 149.

138

Al-i mrn 3/61.

139

Yemen, Havrn, Kfe ve Bahreyn'de Necrn adnda ehirler vardr (bk. Hamev, a.g.e., V, 308-313).
Ancak burada Yemen'deki Necrn ehri kastedilmitir (bk. Elmall, a.g.e., II, 1015; Heyet, Kurn
Yolu, I, 325).

140

Muktil bn Sleyman, a.g.e., I, 279-281; Hd bn Muhakkem, a.g.e., I, 288; Taber, Cmiul-beyn,

III, 299-300; bn Eb Htim, a.g.e., II, 627-628; Semerkand, a.g.e., I, 274-275; Zemaher, a.g.e., I,

289

Ahmer el-Yekur'den nakledilen bir rivayete gre bu yet, Hz. Peygamber (s.a.v) ile
Yahudiler arasnda yaanan bir tartma zerine nzil olmutur.141 Derveze srenin bu
blmndeki yetlerin Hz. sa'dan bahsettiini belirterek, bu yetin Hristiyanlar
hakknda nzil olduu grnn tercihe yan olduunu bildirmitir.142 Sleyman
Ate ise bu konuda daha geni dnmektedir. Bu konuda yle demitir:
"Necrn Hristiyanlar hakknda indii rivayet edilen bu yetlerin hepsi Hristiyanlarla ilgili
deildir. Bir ksm mriklerle, bir ksm da Hristiyanlarla ilgilidir. Bu Hristiyanlar da yabanc
kkenli deil, Arap kkenlidir. Araplar iinde Yahudi dinine girmi kimseler de vard.
Kanaatimize gre bu yetlerde Arap kkenli Yahudilerin davranlar da sz konusu
edilmitir."143

Bu ifadeler, Ate'in yetin ini nedeni olarak nakledilen rivayetleri nzul

ortamn da dikkate alarak birletirdiini gsterir. Ancak Elmall, bu hususta dier
yetlerin Yahudiler hakknda nzil olma ihtimalini belirtmekle birlikte, bu yetin Hz.
Peygamber'le

(s.a.v)

tartan

Hristiyanlar

hakknda

indiini

sylemitir.144

Kanaatimize gre de bu gr daha isabetlidir. Zaten Buhr'deki rivayet de bunu

destekler niteliktedir.145
Fahruddin er-Rz, tefsirinde ierisinde mbhale yetinin de bulunduu Al-i
mrn Sresinin ba tarafnn nzl hakknda iki gr nakletmitir. Bunlardan
birine gre srenin ba taraf Necrn Hristiyanlar hakknda nzil olmutur. Dierine
gre ise Yahudiler hakknda inmitir. Rz bu ikinci gr Muktil bn Sleyman'a
dayandrmtr. Ancak Muktil bn Sleyman'n tefsirine mracaat edildii zaman bu
gr destekler herhangi bir bilgiye rastlanlmamtr.146

261-163; Tabers, a.g.e., III, 99-100; Rz, a.g.e., VIII, 134; Kurtub, a.g.e., IV, 5; Hzin, Aluddin Ali
bn Muhammed bn brahim (. 741/1341), Lbbut-te'vl ve manit-tenzl (nr. Abdusselm
hn), I-IV, Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1995, I, 254; bn Kesr, Tefsr, II, 49-55;
Suyt, Lbbun-nkl, s. 58; etiner, a.g.e., I, 136-140.
141

Taber, Cmi'ul-beyn, III, 301; Suyt, ed-Durru'l-Mensr, II, 233; Derveze, et-Tefsr, VII, 159.

142

Derveze, et-Tefsr, VII, 159.

143

Ate, Kurn' Kerm Tefsri, I, 451.

144

Elmall, a.g.e.,, II, 1011.

145

Buhr, "Maz", 72; Ayrca bk. bn Hacer, Fethu'l-Br, VII, 697-698.

146

Muktil bn Sleyman, a.g.e., I, 262-263.

290

Netice olarak diyebiliriz ki, ounlua gre mbhale yeti Necrn

Hristiyanlar hakknda nzil olmutur. Bu yetin, Hristiyanlar veya Yahudiler ya da
mrikler hakknda nzil olduunu gsteren grler konumuz asndan bu yetin
nemine zarar vermemektedir. Zira her halkrda bu yet, iki din mensuplar
arasnda meydana gelen ihtilafn alamad bir durumda nzil olmutur. Bir baka
ifade ile, dinleraras ihtilaf zmlemek zere inmitir. Fakat yapm olduumuz
aratrma, bu yetin Necrn Hristiyanlar hakknda nzil olduu kanaatini bizde
oluturmutur. Buna gre iki toplum arasnda bata Hz. sa'nn tabiat olmak zere
baz inan meselelerine ilikin var olan farkl inanlarn, taraflar kar karya
getirdiini grrz. Necrn Hristiyanlarnn Medne'ye gelerek Hz. Peygamber'le
(s.a.v) tartmalar, aslnda biraz nce de ifade edildii gibi dinleraras ihtilafn bir
yansmasdr.
Rivayetlerde belirtildiine gre Hristiyanlar, Hz. Peygamber'in (s.a.v) Hz.
sa'nn tabiatna ilikin ikna edici szlerine inatla karlk vermilerdir. Kendi
inanlarnda srar ederek ve tartma srasnda demagoji yaparak Kurn'n Hz. sa
hakknda sylediklerini kabul etmeye yanamamlardr. Taraflar arasnda meydana
gelen mnazaralar, var olan ihtilafa bir zm getirmeye yetmemiti. te bu noktada
ilh vahiy devreye girerek Hz. Peygamber'den (s.a.v) onlar mbhaleye, yani
karlkl lanetlemeye davet etmesini istedi. Mbhale yntemi her ne kadar, taraflar
arasndaki ihtilaf tamamen ortadan kaldrmasa da, Hristiyanlarn tartma
platformundan

ekilmesine

neden

olduu.

nk

onlar,

bir

peygamberle

lanetlemenin kendileri aleyhine sonu douracan biliyorlard.147 Rivayetlerin

bildirdiine gre, lanetlemek yerine Hz. Peygamber'e (s.a.v) vergi demeyi kabul
etmilerdi. Bir de Allah Resl'nden (s.a.v) kendilerine ihtilafa dtkleri ml

147

Bu yetin Yahudiler hakknda nzil olduunu gsteren rivayette de, bir Yahudi gen Hz.
Peygamber'la (s.a.v) mbhale yapmak isteyenlere "yazklar olsun size, daha dn domuz ve
maymuna dndrlen kardelerinizin bana gelenleri bilmiyor musunuz, onunla lanetlemeyin"
diyerek onlara mani olmutur. bk. Taber, Cmiul-beyn, III, 301; Suyt, ed-Durru'l-mensr, II,
233.

291

konularda hkmedecek bir yetkili gndermesini talep ettiler.148 Neticede Hz.

Peygamber'le (s.a.v) olan tartmalarna son vererek memleketlerine dndler.149
Netice olarak diyebiliriz ki mbhale, Kurn'n ihtilaflarn zmlenmesi
hususunda kulland bir yntemdir. Tahir bn r mbahlenin Hristiyanlar
tarafndan adaleti salama yollarndan biri olabilecei ihtimalinden bahsetmitir.
Ancak bu konuyla ilgili herhangi bir delil zikretmemitir.150 Kanaatimize gre vahyin
byle bir yntemi nermesi, artk bunun slm bir yntem haline geldiini gsterir.
Mbhale adaletli olmak iin yaplan bir ardr. Bu ary ancak kendisinin hak
zere olduuna gvenen kimseler yapabilir.151
Mbhalenin ihtilaflarn zmlenmesinde bavurulan bir yntem olmas
sadece Kurn'n nzl srecine ve Hz. Peygamber'e (s.a.v) zg bir uygulama
deildir. Aksine slm tarihi boyunca ihtilaflarn zmlenmesinde bavurulan bir
yntem olmutur. Mbhale yeti ve Hz. Peygamber'in (s.a.v) Necrn Hristiyanlarn
mbhaleye davet etmesi, hakkn ortaya kmasndan sonra yanl grnde srar
eden muhaliflerin lanetlemeye davet edilmesinin din bir yntem olduunu gsterir.
Nitekim sahabeden bn Abbs'n ve tbin tabakasndan mam Evz'nin bu ynteme
mracaat ettikleri bilinmektedir. Ayrca pek ok lim ihtilaflarn zmnde bu yola
bavurmutur.152

148

Hz. Peygamber onlar arasnda hkmetmek zere "emnu'l-mme" unvann alan Eb Ubeyde bn
Cerrh' (el-Buhr, "hd", 1, "Fadilu's-sahbe", 21; Tirmiz, "Menkb", 32;) grevlendirmiti.(bk.
el-Buhr, "el-Maz", 72; bn Kesr, Tefsr, II, 52).

149

bn r, a.g.e., III, 266; etiner, a.g.e., I, 136-140.

150

bn r, a.g.e., III, 265. Ancak Buhr'nin Huzeyfe'den naklettii rivayette Necrnllardan kb ile
Seyyid'in Hz. Peygamber (s.a.v) ile lanetlemek istedikleri, daha sonra ilerinden birinin dierini
bundan vazgeirdii nakledilmitir. Necrnllarn lanetleme istekleri, ihtilaflar zmlemek iin
mracaat ettikleri kendilerine zg yntemlerinden ileri gelebilecei gibi Hz. Peygamber'in (s.a.v)
arsna icabetten de ileri gelebilir. Birinci ihtimalin doru olmas durumunda bu hadis, bn
r'un ifade ettii gre delil tekil edebilir (Buhr, "Maz", 72; Ayrca bk. bn Hacer, Fethu'lBr, VII, 298).

151

bn r, a.g.e., III, 266.

152

bn Hacer, Fethu'l-Br, VII, 297. Ayrca bn Hacer, hak ortaya ktktan sonra batl grlerinde
direnerek mbhale yapanlarn en fazla bir sene yaadklarnn tecrbeyle sabit olduunu
sylemitir. Hatta kendisinin de, biriyle mbhale yapdn bildirmektedir. Yine o mbhale
yapt kiinin lanetlemeden iki ay sonra ldn zikretmitir (bk. bn Hacer, Fethu'l-Br, VII,
297).

292

b) Lin
Lin, kzarak uzaklatrmak ve kovmak anlamna gelen

fiilinin mfale

bbndan mastardr. nsanlar beddua olarak bu kkten tremi kelimeleri birbirlerine

kar kullanrlar.153 Lin veya mlane ise karlkl olarak lanetlemek manasna gelir.
Terim olarak ise, "kocann karsna zina isnadnda bulunmas ve drt ahit
getirememesi sonucunda kar ile kocann, hkim huzurunda er' usulne uygun
olarak drder defa ehadette bulunduktan sonra kendilerine lanet ve gazap
okumalar" eklinde tarif edilebilir.154
Chiliye dneminde, insanlarn birbirini zina ile sulamas olduka yaygnd.
Mesel kadnlar ile erkekler arasnda bir tanma veya bir konuma meydana gelse,
chiliye toplumu onlar zina ile itham ederdi.155 slm dini ise kadna ve aileye ok
nem vermitir. Bundan dolaydr ki, ksas iin bile iki ahidi156 yeterli kabul ederken
zina suunun ispat iin drt ahit aramtr.157 Yine bu hassasiyetinden dolay slm,
eler dnda birine atlan zina suunu kazif cezas ile cezalandrrken, eler aras
meydana gelen zina sulamasn ise lin veya mlane ad verilen yntem ile zme
kavuturmutur. Lin, erkein karsna zina isnat etmesiyle balayan ailev ihtilaf
karsnda Kurn tarafndan getirilen bir zm yoludur.
Linn mahiyeti ve ne ekilde icr edilecei lin veya mlane yetleri olarak
bilinen yetlerle izh edilmitir: "Elerine zina isnadnda bulup da kendilerinden baka
ahitleri olmayanlara gelince, onlarn her birinin ahitlii, kendisinin doru
syleyenlerden olduuna dair drt defa Allah adna yemin ederek ahitlik etmesi, beinci
defa da eer yalan syleyenlerden ise Allah'n lanetinin kendi zerine olmasn
dilemesidir. Kadnn, kocasnn yalan syleyenlerden olduuna dair drt defa Allah

153

sfehn, a.g.e., s. 741.

154

Erdoan, Mehmet, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, s. 260. Crcn ise lin u ekilde tarif
etmitir: Kiinin kendisi hakknda sz konusu olabilecek kazif veya zina hadlerinin yerini tutacak
lanet ile birlikte yaplan yemin ile pekitirilmi ahitlik etmesidir. bk. el-Crcn, et-Ta'rift, Drulktbil-lmiyye, Beyrut 1983, s. 192; Sa'd Eb Ceyb, el-Kmsu'l-fkh, Darul-fikr, Dmak 1998,
s. 330.

155

bn r, a.g.e., XVIII, 158.

156

Meydn, a.g.e., III, 142.

157

en-Nr 24/4.

293

adna yemin ve ahitlik etmesi, beinci defa da, eer (kocas) doru syleyenlerden ise
Allah'n gazabnn kendi zerine olmasn dilemesi kendisinden cezay kaldrr."158
Bu yet-i kermelerin kimin hakknda nzil olduu konusunda farkl rivayetler
sz konusudur. Ancak bunlarn tamam, erkein eini zina ederken grp onu bu
sula itham etmesi konusunda birleir.159 Gerek yetlerden gerekse nzl
rivayetlerinden ortaya kan sonucu u ekilde zetlemek mmkndr: Bir erkek,
karsnn zina ettiini grdn iddia eder ve bu konuda drt ahit de getiremezse,
dier yandan kadn da yaplan sulamay reddederse, taraflar arasnda ihtilaf meydana
gelmi demektir. te bu ihtilaf, Kurn tarafndan mlane/lin yntemiyle zme
kavuturulmutur. Nitekim bu yntem, fkh kitaplarnda "Kitbu'l-lin"160 bal
altnda mstakil olarak veya "Kitbu't-talk"161 bal altnda bir blm olarak
ayrntlaryla birlikte ele alnmtr.
Her ne kadar yetlerin lafz ile sebeb-i nzl rivayetleri, linn, erkein eine
zina isnad yznden meydana gelene ihtilaf gidermek iin ngrlen bir yntem
olduunu gsterse de, bu ynteme kadnlarn da kocalarna mesnetsiz zina isnadnda
bulunmalar sebebiyle meydana gelebilecek aile ii ihtilaflarda bavurulabilir.162
Sonu olarak diyebiliriz ki, Kurn- Kerm, kadn erkek ayrm gzetmeden
elerin birbirine zina isnat etmesi sonucu meydana gelen aile ii ihtilaf, lin yntemi
ile zme kavuturmutur.

158

en-Nr 24/6-9.

159

Bu yetler; baz sebeb-i nzl rivayetlerine gre Ensr'dan biri (Mslim, "Lin", 10; Ahmed bn
Hanbel, I, 421-422; Vhid, Esbb, s. 223.) bazlarna gre Uveymir (el-Buhr, "Tefsr",24/1;
Mslim, "Lin", 1.) ve dier bazlarna gre ise Hill bn meyye (Buhr, "Tefsr", 24/3; Tirmiz,
Tefsru'l-Kur'n, 24/3.) hakknda nzil olmutur. Ayrntl bilgi iin bk. etiner, II, 630-635.

160

Meydn, a.g.e., III, 74-79.

161
162

Aliyyu'l-Kr, Fethu bbi'l-inye, II, 154-162.

bnu'l-Arab, a.g.e., III, 1335; bn r, a.g.e., XVIII, 159.

294

SONU
Bireysel, toplumsal ve kamusal yaamda her zaman karlalan ihtilaf, insanlk
tarihi kadar eski ve insanlk kadar uzun mrl bir olgudur. Bu olgunun kavramsal
erevesi, nitelii, alanlar, boyutlar ve zm yollar bulunmakta olup bunlarn her
biri mstakil aratrmalara konu olacak kadar genitir. Bunlarn bir ksm yetlerde,
Kur'n- Kermin kendine zg konular ele al tarz iinde ilenmitir.
Kur'n- Kerme yansd kadaryla ihtilaf, bir insann sz ve davranlarnda
dierinden farkl olduunu gsteren kavramlarla ifade edildii gibi bu kavramlardan
biri olmadan da ifade edilmitir. htilaf olgusun anlatan kavramlar arasnda And
(

), ard () , cdl (

kta (

), nz (

), frk () , hcc (

), nza () , rdd (), cr (

), hdd (

), hlf (

), kk () , ks (

), hsm (

),

) ve vly ( )

kklerinden tremi kelimeler n plana kmaktadr. Bu kelimelerle ifade edilen

ihtilaf olgusunu belirli bir alana hasretmek mmkn deildir. nk bu kavramlarla
bireysel, toplumsal, dinler ve uluslararas alanlarda ortaya kan ihtilaflar ifade
edilmitir.
Her trl beer ilikide ihtilafn meydana gelebilmesi iin iki temel ve deimez
n koul gerekmektedir. Bunlarn ilki, her bir insann farkl ftratta yaratlmas; dieri
ise slm literatrnde

eklinde ifade edilen insann sosyal bir varlk

olmas zelliidir.
Kur'nda anlatldna gre insanolunun tarih sahnesinde grnmeye
balad ilk andan Kur'nn nzl srecine kadar geen zamanda bireyler, toplumlar,
eitli dinlere mensup insanlar ve devletler arasnda meydana gelen ihtilaflarn bazs
farkllk boyutunda kalrken bazs ise aktif atmaya dnmtr. htilafn vahyin
ilk halkasndan son halkasna kadar tarihin her evresinde var olmas, bizde, onun ayn

zamanda evrensel ve insanlk tarihi kadar uzun mrl olaca kanaatini

oluturmutur.
Gr ayrlklarnda ounluk ve aznlk kavramlar baz dncelerde mihenk
ta vazifesi grmektedir. Kur'na gre ise ihtilaf konusunda hakl tarafn tespiti
asndan ounluk ve aznlk esas deildir. Bu konudaki temel kriter hakka uygun
olmak ve dolaysyla vahye tbi olmaktr. Bu yzden bata peygamberler olmak zere
mevcut toplumsal dzeni deitirmeye alan ve bu yzden evreleri ve iinde
yaadklar toplum ile ters den kimseler vahye bal olmalarndan dolay muhalif ve
ayrlk olarak vasflandrlmamakta, aksine vahyin temsilcilerine kar, bireysel,
toplumsal ve kurumsal bazda kar koyup onlarla mcadele edenler muhalif olarak
adlandrlmaktadrlar.
htilaf ile vahiy arasndaki iliki bununla da snrl deildir. Nitekim tevhid
konusunda insanlar arasnda meydana gelen ihtilaflar vahiy gnderilmesine neden
olmutur. htilaflar zmlemek iin indirilen vahiy de bir mddet sonra baka
ihtilaflarn konusu olmutur. Gnderilen vahiyler, ihtilafn srekliliini ortadan
kaldrmamtr. Zaten insanolunun ftrat ve sosyal bir varlk olma zellii
farkllklarn ve ayrlklarn srekli bir olgu olarak devamn gerektirmektedir. Bu
durum son ilh vahye bal insanlarn aralarnda, zellikle de dn metinleri
yorumlama ve anlama noktasnda meydana gelen ihtilaflar konusunda eitli mesajlar
vermektedir.
htilafn insanlk tarihi kadar eski ve insanln mr kadar srekli bir olgu
olmasna ramen Kur'nda insanlarn tek mmet olduundan sz edilmitir. Bu
durum grnrde ihtilafn srekli bir olgu olmasyla elimektedir. Bunun farknda
olan mfessirler bir takm izhlar ile bunu amaya almlardr. Bizim de tercih
ettiimiz gre gre bu tamlamadaki mmetten maksat tr birliidir. Dolaysyla
insanlar tek mmettir ve bu zellikleri devam etmektedir. htilaf da onlarn bu
zelliklerinin bir parasdr. Bu yorum, konuyla ilgili yetler hakknda ileri srlen en
isabetli yorum olarak tebrz etmektedir.
nsanlarn tarih boyunca yaadklar ihtilaflar btn ynleri ile ele alp
nedenlerini saptamak imknszdr. Ancak Kur'n yetlerine konu olan ihtilaflarn

296

nedenlerini belirlemek mmkndr. Bunlarn psikolojik, sosyolojik, siys ve ahlk

olmak zere drt ana balk altnda topland grlmektedir. htilafn psikolojik
nedenleri, farkl alglama, korku, zenti ve i atmadan; toplumsal nedenleri, taklit,
statkoyu koruma endiesi, cehalet, baarszlk, asabiyet, sorumluluklarn ihmali ve
kltr atmasndan; ahlk nedenleri, hevya uymak, kskanlk, menfaat ve mala
dknlk; siys nedenleri antlamay bozmak ve siys hakimiyeti kaybetme
korkusundan olumaktadr. Bu nedenlerden kaynaklanan ihtilaflar, sadece Kur'n
vahyinin nzl srecinde meydana gelmemi, aksine vahiy tarihinin deiik
evrelerinde grlmtr. Bu demektir ki; bu nedenlerden kaynaklanan ihtilaflarn
trih bir gemii vardr. Bu durum insanda, bu nedenlerin Kur'n vahyinden sonra
da ihtilafa sebebiyet verebilecei kanaatini oluturmaktadr.
Bir takm inan ve dn kayglarn ihtilafa sebep olduu tartma gtrmez bir
gerektir. Kur'nda ifade edilen dn kayglar ve bu kayglardan meydana gelen
ihtilaflar da esasnda bu drt nedenden birinin iinde yer almaktadr. Bu yzden
aratrmada din olgusu mstakil bir ihtilaf nedeni olarak ele alnmamtr. unu
mutlaka ifade etmek gerekir ki, biraz nce deinilen ihtilaf nedenlerini bir st balkta
birletirme abas, Kur'n erevesinde insanlar arasnda meydana gelen ihtilaflar
kapsamndadr. Aksi takdirde ihtilaflarn nedenlerini oaltmak, yeni yeni st ve alt
balklar oluturmak mmkndr.
htilaf olgusu bir ok alanda meydana gelmektedir. Kur'n- Kermde anlatld
kadaryla ihtilaf, bu dnya ile snrl olmayp aksine metafizik lemde de yaanm ve
yaanacak bir olgudur. Metafizik lemde ihtilaf, ilk olarak insann dnya hayatnn
balamasndan nce gereklemi ve kyamet ile dnya hayat nihayete erdikten sonra
da devam edecektir. htilafn dnyadaki ve metafizik lemdeki tezhrleri aile, devlet,
din ve mekan kavramlar altnda toplanmaktadr. Aile ve din merkezli ihtilaflar,
dierlerine gre daha fazla ilenmitir.
nsanlar arasnda meydana gelen ihtilaflarn elbette bir takm yansmalar,
davurumlar ve sonular vardr. Toplumdan topluma, dnemden dneme ihtilafn
boyutlar eitlilik arz etmektedir. Kur'nda bir ekilde temas edilen ihtilaflarn
boyutlar, szl, fiil ve hem szl hem de fiil olanlar eklinde blme
ayrlmaktadr. htilafn szl boyutlar, phe uyandrma, bahane uydurma, tartma,
297

karlkl sulama ve tehdit; fiil boyutlar, alternatif gelitirme, tecrit, olduundan

farkl grnme, srgn, hicret, adam ldrme ve sava; szl ve fiil boyutlar ise
dmana kar ittifak kurma, arptma, hakikati gizleme ve ez eklinde
gereklemektedir.
Mutlak olarak anld zaman ilk etapta zihinlere olumsuz bir anlam getiren
ihtilafn hem olumlu ve hem de olumsuz yanlarnn olduu bir hakikattir. Hlf
kknden tremi ihtilaf kavram ile beer ilikilerde birbirinden farkl sz ve
davranlarn ortaya kmas ifade edildii gibi, evrende Allah Telnn varln ve
stn gcn gsteren bir takm farkllklar da ifade edilmitir. zellikle ihtilafn
olumlu yanlarn tespit ederken bu tasvirlerden yararlanlmtr.
Kur'nda ihtilaflar zmsz olarak braklmam, ideal zm yollar da
dnlm, farkllklar ve atmalarla yaamann bir takm kurallar tespit
edilmitir.
Kur'n- Kermde ihtilaflarn zmlenmesi iin iki temel kaynak gsterilmitir.
Bunlardan biri Allah'n kelm olan Kur'n; dieri ise Hz. Peygamber ve dolaysyla
onun snnetidir. Her iki temel kaynan iinde bir takm yntemler bulunmaktadr.
Bu aratrmann konusu gerei sadece Kur'nda ihtilaf annda mracaat edilen
yntemleri teker teker tespit edilip incelenmitir.
htilaflar farkl nedenlerden farkl alanlarda ve eitli boyutlarda ortaya
kmaktadr. Doal olarak zm yollar da ihtilafn eitliliine paralel olarak
farkllk arz etmektedir. htilaflarn zm safhasnda Kur'nn ngrd veya
Kur'nda temas edilen zm yollar, ayrlma, bar ve antlama, bedel karlnda
serbest brakma, diyalog, g kullanma, hakeme ve bilirkiiye mracaat, istire, kar
tarafn iddialarn rtmek, kura, meydan okuma, peygamber gnderip vahiy
indirmek, sulh, ahitlik, uzlama, yargya mracaat ve yeminden ibarettir. Bu zm
yollar, bireysel, toplumsal, dinler aras ve uluslararas ihtilaflar iin geerlidir.
Kur'nda bahsi geen yntemler vahiy tarihinin belli dnemlerinde eitli
gruplar tarafndan uygulanmtr. Dolaysyla bunlarn tarih derinlii bulunmaktadr.
Sz gelimi kura yntemi Hz. Peygamberden nce gnderilmi Hz. Zekeriya ve

298

Ynus peygamber tarafndan uygulanmtr. Baz yntemler de Hz. Peygamber ve

ada Mslmanlar tarafndan tatbik edilmitir.
nsanlk tarihi kadar eski ve srekli bir olgu olan ihtilaf, hayatmzn her
safhasnda karlaabileceimiz bir olgudur. evremizde bize en yakn insanlar olan
eimizle, ocuklarmzla, anne ve babamzla kurduumuz ilikilerimizde ortaya
kaca gibi eitli dinlere mensup insanlarn tartmalarnda ve uluslararas arenada
bile kendini gsterir. Nitekim yakn tarihimizde yaanm olan ve bir ok insan
zerinde olumsuz etki brakan byk savalar aslnda bir ihtilafn sonucudur. htilaf
yok etmek veya ihtilafsz bir hayat nizam gelitirmeye almak yeni ihtilaflara
sebebiyet verir veya zihinlerde var olan ihtilaflar ileride byk klara ve
atmalara neden olacak tarzda bastrmaya yol aar. O halde ihtilafn en yaknmzla
olan ilikilerde dahi ortaya kaca gereinin farknda olarak yaamal ve ihtilaflar
yok etmek yerine zmleme yolunu tercih etmeliyiz. Kur'nda nerilen yntemler
bu konuda bizim nmz amaktadr.
htilaflarn zmlenmesi konusunda dikkatimizi eken bir husus var ki, onu
mutlaka belirtmemiz gerekmektedir. Kur'n- Kerm anlamazlklara zm
getirirken kutsal n plana karmtr. Bu yzden iki temel unsuru Kitb ve Snneti
temel kaynak olarak bizim iin tespit etmitir. nk zmlerin veya zm
yollarnn insanst yce bir otorite tarafndan tespit edilmesi, o otoriteye tamamen
teslimiyet duyan insanlar tarafndan gnl rahatl ile kabul edilmesini salar. Bu da
ihtilaflarn zme balanmasn son derece kolaylatrr. Nitekim Kur'n- Kermde
Allah'a ve hiret gnne iman etmek ve gerek manada mmin olmak anlamazlklar
Allah'a ve Onun elisine gtrmeye ve verilen hkme gnlden raz olmaya
balanmtr. Bylece ihtilaflar konusunda getirilen zmlerin tam anlamyla iman
eden mminler arasnda geerlilii garanti altna alnmtr. limler tarafndan
anlamazlklar Hz. Peygambere gtrmeyi emreden Kurn referanslar onun
hayatndan sonra snnet ile izh edilmitir. Bylece ihtilaflarn Hz. Peygambere
gtrlerek zme kavuturulmasn emreden yetler kyamete kadar iler; Hz.
Peygamberin snneti de ihtilaflarn zmlenmesi noktasnda ilelebed fonksiyonel
hale getirilmitir.

299

BBLYOGRAFYA

Kur'n- Kerm.
Abdullah abn, Davbitul-ihtilf f mznis-snne, Drul-hads, Birinci Bask, Kahire
1997.
Abdulvehhb bn Abdisselm, Eserul-la f ihtilfil-mctehidn, Drus-selm, Birinci
Bask, Kahire 2000.
Abdurrezzk bn Hemmm (. 211/826), Tefsrul-Kurn (nr. Mustafa Mslim
Muhammed), I-IV, Mektebetur-Rd, Birinci Bask, Riyad 1989.
Acln, Ebul-Fid smail bn Muhammed (. 1162/1749), Keful-haf ve muzlul-ilbs amm
itehera minel-ehds ales-snneti seyyidin-ns, I-II, Mektebetu azzl, Beyrut ts.
Adam, Baki, Hristiyanlk, DA, XVII. stanbul 1998.
Ahmed Muhammed mer el-Ensr, Eseru ihtilfil-fukah fi-era, Mektebetur-rd,
Birinci Bask, Riyad 1996.
Ak, Halid Abdurrahman, Teshlul-vusl ila marifeti esbbin-nzl, Drul-marife, Birinci
Bask, Beyrut 1998.
Ali Haff, Muhdart fi esbbi ihtilfil-fukah, Cmiatud-duvelil-Arabiyye maheduddirstil-arabiyye el-liyye, yy., 1956.
Ali Umll, F eriyyetil-ihtilf, Drut-tala, Beyrut, 1993.
Aliyyul-kr, Ebul-Hasen Nuruddin Ali bn Sultan (. 1014/1606), el-Esrrul-merfa filahbril-mevda (Lutfi Sabb), el-Mektebul-slm, Beyrut 1986.

______ , Fethu bbi'l-inye bi erhin-nkye (Muhammed Nizr Temm), I-III, Drul-erkm,

Beyrut 1997.
ls, Ebus-Sen ihbuddin Mahmud bn Abdillah (. 1270/1854), Ruh'l-man f tefsrilKur'nil-azm ves-sebil-mesn (nr. Ali Abdulbari Atiyye), I-XV, Drul-ktbillmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1994.
Alvn, Taha Cbir, Edebl-ihtilf fil-slm, Drul-lemiyye, Riyd 1995.
Arda, Erhan, Klgedik, Necla, Bakan, Selahattin, Bakan, smail, Kemer, Barbaros, Sosyal
Bilimler El Szl, Alfa Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 2003.
Arslantrk, Zeki, Amman, M. Tayfun, Sosyoloji, amlca Yaynlar, Drdnc Bask, stanbul
2001.
Ars, Abd Ali bn Cuma (. 1112/1701), Tefsru nris-segaleyn (nr. Ali r), I-VIII,
Messesetu tarihil-Arab, Birinci Bask, Beyrut 2001.
Asm Efendi, Seyyid Ahmed (. 1235/1820) Kmus Tercmesi, I-IV, Matbaa-i Bahriyye,
stanbul 1304.
Ate, Sleyman, Kurn- Kerm Tefsiri, I-VI, Milliyet Yaynlar, stanbul 1995.
______ , Kur'n- Kerm Yce Meli, Kl Kitapevi, kinci Bask, Ankara 1980.
Ayn, Eb Muhammed Bedruddin Mahmud el-Hanef (. 855/1451), Umdedul-kr erhu
Sahihil-Buhr, I-XX, Bb el-Haleb, Msr 1972.
Ba, Eyp, Mslman Yahudi likileri, Gkkubbe, Birinci Bask, stanbul 2004.
Batalyevs, Eb Muhammed Abdullah bn Muhammed (. 521/1127), el-nsf fit-tenbh alelmeni vel-esbbil-leti evcebet (nr. Muhammed Rdvn ed-Dye), Darul-fikr, Dmak
1983.
Bedr Elmas, el-htilf esbbuhu ve davbidutuhu, Havliyye Kulliyyetidavetil-slmiyye
(2002), 16/1.
Beav, Eb Muhammed el-Huseyn b. Mesud el-Ferr (. 516), Malimut-Tenzl fit-tefsr
vet-tevil, I-V, Drul-fikr, Beyrut, 1985.

301

______ , Melimut-tenzl (nr. Muhammed Abdullah en-Nemr ve dierleri), I-VIII, Riyad

1993.
Belzur, Ebul-Abbs Ahmed bn Yahya (. 279/892), Ensbul-erf (nr. Sheyl ZekkrRiyd Zirikl), I-XIII, Drul-fikr, Birinci Bask, Beyrut 1996.
Berki, Ali Himmet, Keskiolu Osman, Htemul-Enbiy Hz. Muhammed ve Hayat, Diyanet
leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1993.
Beroje, Sahip, Ceza Muhkemesi Hukuku Asndan slm spat Hukuk, Fecr Yaynlar, Birinci
Bask, Ankara 2007.
Beydv, Nasruddin Eb Said Abdullah bn mer e-irz (. 685/1286), Envrut-tenzl ve
esrrut-tevil, I-II, Dersaadet, stanbul ts.
Beyhak, Eb Bekr Ahmed bn el Hseyin bn Ali (. 458/1066), Delilun-nbvve ve
marifetu ahvli shibi-era (nr. Abdulmut Kalac), I-VII, Drul-kutbil-lmiyye,
Birinci Bask, Beyrut 1985.
Bilgin, Nuri, Sosyal Psikoloji Szl Kavramlar, Balam Yaynlar, Birinci Bask, stanbul
2003
Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smail, Sahhul-Buhr, I-VIII, el-Mektebetlslamiyye, stanbul, ty.
Canan, brahim, "Peygamberimiz'in Ehl-i Kitap'la Diyalou", Yeni mit, Say 68, Yl, 2005.
Ceml Fruk Cibrl Mahmd, Ehemmiyyetu murti edebil-ihtilf f mesilil-ilm ved-dn,
Havliyye Kulliyyetid-davetil-slmiyye, Merkezul-havl, Nasr 1998.
Cerraholu, smail, Tefsr Usl, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1989.
Cesss, Eb Bekr Ahmed bn Ali Rz (. 370/981), Muhtasaru htilfil-ulem lit-Tahv
(nr. Abdullah Nezr Ahmed), I-V, Drul-beiril-slmiyye, Birinci Bask, Beyrut
1995.
Cevad Maniyye, Muhammed, et-Tefsirul-Kif, I-VII, Drul-lm lil-melyn, Birinci Bask,
Beyrut 1990.

302

Cevher, Eb Nasr smail bn Hammd (. 400/1009), es-Shh tcul-la ve shhil-arabiyye

(nr. Ahmed Abdulafr Atr), I-VII, Drul-lm lil-melyin, Birinci Bask, Beyrut
1990.
Cevher, Tantv bn el-Cevher (. 1358/1940), el-Cevhir f tefsril-Kur'nil-Kerm, I-XIII,
Drul-fikr, Msr ts.
Crcn, Seyyid erf, et-Ta'rift, Drul-kutubil-lmiyye, Beyrut 1983.
______ , erhul-Mevkf (Abdurrahman Umeyra), I-III, Drul-Cl, Birinci Bask, Beyrut
1998.
arc, Mustafa, Asabiyet, DA, III, stanbul 1991.
______ , Hev, DA, XVII, stanbul 1998.
akan, smail L., Hadislerde Grlen htilaflar ve zm Yollar, slami limler Aratrma
Vakf Neriyat, Birinci Bask, stanbul 1982.
elik, Mustafa, htilaf Ahlak, Misak Yaynlar, Ankara 1996.
etiner, Bedreddin, Ftihadan Nsa Esbb- Nzl, I-II, ar Yaynlar, Birinci Bask,
stanbul 2002.
Drim, Eb Muhammed Abdullah b. Abdirrahman, Snend-Drim, (nr. Mustafa Dib elBua), I-II, Drul-Kalem, Dmak 1991.
Demirci, Muhsin, Tefsr Usul, FAV, Drdnc Bask, stanbul 2006.
Derveze, Muhammed zzet (. 1404/1984), et-Tefsru'l-hads, I-X, Drul-arbil-slm, kinci
Bask, Kahire 2000.
______ , Kurn- Kerme Gre Hz. Peygamberin Hayat (trc. Mehmet Yolcu), I-III, Ekin
Yaynlar, nc Bask, stanbul 1998.
Dihlev, Eb Abdulaziz ah Veliyullah (. 1176/1763), el-nsf f beyni sebebil-ihtilf (nr.
Abdulfetth Eb udde), Drun-nefis, Birinci Bask, Beyrut 1997.

303

Dkmen, stn, Sanatta ve Gnlk Yaamda letiim atmalar ve Empati, Sistem

Yaynlar, stanbul 1996.
Durmu, smail, Hasr, DA, XVI, stanbul 1997.
Dusr, Abdullah bn Brces Ali Zafr, Eseru ihtilfil-kre fil-ahkmil-fkhiyye, Drulhedyin-Nebev, Birinci Bask, Msr 2005.
Ebu sm, Him bn Abdilkdir bn Muhammed el-Ukde, Muhtasaru'l-Maric bi erhi
Sullemil-vusl il lmil-usl fit-tevhd, Drus-saffe, Kahire 1992.
Ebu Dvd, Sleyman b. Eas, Snen Eb Dvd, (nr. Kemal Ysuf el-Hut), I-III,
Messesetl-Ktbis-Sekafiyye, Beyrut 1988.
Ebu Hayyn, Muhammed bn Ysuf (. 745/1344), el-Bahrul-muht fit-tefsr, I-X, Drulfikr, Beyrut 1992.
Eb Ubeyde, Mamer bn el-Msenn (. 210/825), Meczul-Kur'n (nr. Fuat Sezgin), I-II,
Mektebetul-hanc, Kahire, ts.
Ebul-Bek, Eyyub b. Musa el-Hseyni el-Kefev (. 1094), el-Klliyyt mucem fil-mustalaht
vel-furkil-luaviyye, (nr; Adnan Dervi), Messesetr-Risale, kinci Bask, Beyrut,
1993.
Ebus-Sud, Muhammed bn Muhammed (. 982/1574), rdul-aklis-selm il mezyalKurnil-Kerm, I-IX, Dru ihyit-tursil-Arab, Beyrut 1994.
Elbn, Muhammed Nsruddn, Silsiletul-ehdisid-dafa vel-mevda ve eseruh es-seyyi filumme, I-VIII, Mektebetul-marif, Birinci Bask, Riyd 1996.
Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili (Sadeletirme: smail Karaam,
Emin Ik, Nusrettin Bolelli, Abdullah Ycel), I-X, Zehraveyn, stanbul ts.
Erdoan, Mehmet, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, Rabet Yaynlar, stanbul 1998.
Eren, Erol, Ynetim ve Organizasyon, Beta Yaynlar, stanbul 2001.
Ear, Ebul-Hasen bn Eb Bir (. 324/936), el-bne an uslid-diyne (nr. Abbs Sabb),
Drul-beyn, Beyrut 1994.

304

Evcimen, Tun, "atma Ynetimi", Ynetim Bilimi almalar,

http://www.evcimen.com/wht004.htm, (25 Eyll 2005).
Fakih Ysuf, Ahmed bn Osman (. 832/1429), Tefsrus-semertil-ynia vel-ahkmil-vdha
el-kta, I-V, el-Mektebetut-tursil-slmiyye, Birinci Bask, Yemen 2002.
Fensn, Sud bn Abdullah, htilful-mfessirn esbbuh ve eseruh, Dru biliye, Birinci
Bask, Riyad 1997.
Ferr, Eb Zekeriya Yahy bn Ziyd (. 207/822), Manil-Kurn (nr. brahim emsuddn),
I-III, Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut 2002.
Fettn, Cemluddn Muhammed Thir bn Ali el-Hind, Tezkiratul-mevdt (nr. Emin
Demc), Beyrut ty.
Frzbd, Mecduddin Muhammed bn Yakb (. 817/1414), Basiru zevit-temyz fi
latifil-Kitbil-Azz (nr. Muhammed Ali el-Bahhr), I-VI, Mektebetul-ird, Birinci
Bask, stanbul 1996.
G, Ahmet, "Kble", DA, XXV, Ankara 2002.
Gm, Sadreddin, Kurn Tefsrinin Kaynaklar, Kayhan Yaynlar, Birinci Bask, stanbul
1990.
Gngr, Erol (. 1404/1984), ahslararas htilaflarn zmnde Lisann Rol, tken
Yaynlar, stanbul 1998.
z Inyet, Esbbun-nzlil-Kurn, Drul-cl, Birinci Bask, Beyrut 1991.
azzl, Eb Hmid Muhammed bn Muhammed (. 505/1112), el-Mustasf min lmil-usl
(nr. brahim Muhammed Ramadan), Drul-Erkam, Beyrut ts.
ulmu Saleb, Eb Umer Muhammed bn Abdilvhid (. 345/956), Yktetus-srt f tefsr
arbil-Kur'n (nr. Muhammed bn Yakb et-Turkistn), Mektebetul-ulm velhkem, Birinci Bask, Medne 2002.
Haddd, Eb Bekr el-Yemen (. 800/1398), Kefut-tenzl f tahkkil-mebhis vet-tevl (nr.
Muhammed brahim Yahya), I-VII, Beyrut 2003.

305

Hkim en-Nsbr, Eb Abdullah Muhammed bn Abdullah (. 405/1015), Marifetu

ulmil-hads (nr. es-Seyyid Huseyn), Dru ihyil-ulm, Birinci Bask, Beyrut 1997.
______ , el-Mstedrek alas-sahhayn (nr. Mustafa Abdulkadir Ata), I-IV, Drul-kutubillmiyye, Beyrut 1990.
Haldn el-Ahdeb, Esbbu ihtilfil-muhaddisn, I-II, ed-Drus-sudiyye, Cidde 1987.
Hamev, Eb Abdullah ihbuddin Yakut (. 626/1229), Mucemul-bldn (nr. Ferid
Abdulaziz el-Cnd), I-VII, Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut ts.
Hamidullah, slam Hukuk Etdleri (trc. Kemal Kuu), Bir Yaynclk, stanbul 1984.
______ , slm Peygamberi (trc. Mehmet Yazgan), Beyan Yaynlar, stanbul ts.
______ , Muhammed, "Hudeybiye Antlamas", DA, XVIII, stanbul 1998.
______ , Huneyn Gazvesi, DA, XVIII, stanbul 1998.
______ , siye, DA, III, stanbul 1991.
Harman, mer Faruk, "Eyyb", DA, XVII, stanbul 1995.
______ , "brhim", DA, XXI, stanbul 2000.
______ , Hbil ve Kbil DA, XIV, stanbul 1996.
______ , sa, DA, XXII, stanbul 2000.
______ , Meryem, DA, XXIX, Ankara 2004.
Hasan Abbs, el-Fadl, Kasasul-Kur'nil-Kerm, Drul-furkn, Ammn 2000.
Hayruddin emsi Paa, Mucemul-emslil-Arabiyye, I-III, Merkezul-melik Faysal, Riyad
2002.
Hzin, Aluddin Ali bn Muhammed bn brahim (. 741/1341), Lbbut-te'vl ve manittenzl (nr. Abdusselm hn), I-IV, Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut
1995.

306

Hemedn, Hseyin bn Ebil-Izz (. 643/1245), el-Ferd f irbil-Kur'nil-mecd (nr.

Muhammed Hasan en-Nemr), I-IV, Drus-sekfe, Birinci Bask, Doha 1991.
Hn, Mustafa Sad, Eserul-ihtilf f kavidil-usliyye f ihtilfil-fukah, Messesetur-risle,
Birinci Bask, Beyrut 1998.
Hill, Selm bn Abdillah, l Nasr, Muhammed bn Musa, el-stb f beynil-esbb, I-III,
Drul-ibnil-Cevz, Beyrut h. 1425.
Hind, Aluddin bn Abdulmelik bn Kad Han Mttak (. 975/1567), Kenzul-umml f
snenil-akvl vel-efl (nr. Bekr Hayyn Saka), I-XVIII, Messesetur-risle, Beyrut
1993.
Hkelekli, Hayati, Ftrat, DA, XIII, stanbul 1995.
Hd bn Muhakkem, el-Huvvr (. ?), Tefsru Kitbillhil-azz, I-IV, Drul-arbil-slm,
Birinci Bask, Beyrut 1990.
Hukm, Hfz bn Ahmed (. 1377/1957), Maricul-kabl bi erhi Sllemil-vusl il lmilusl, I-III, Dru bn Kayyim, Birinci Bask, Beyrut 1997.
bn Abbd, Ebul-Ksm smail (. 385/995), el-Muht fil-Lua (nr. Muhammed Hasen Al
Yasin), I-XI, Aleml-ktb lil-melyin, Birinci Bask, Beyrut 1994.
bn Abdilberr, Eb mer Cemaluddin Ysuf bn Abdullah, el-stb f marifetil-ashb (nr.
Ali Muhammed Muavvd-dil Abdulmevcd), Drul-kutubil-lmiyye, Beyrut 1995.
bn Abidinzde, Aluddin Muhammed bn Muhammed ed-Dmak (. 1306/1889), Kurretu
uynil-ahyr li tekmileti Reddil-muhtr, I-VIII, mire, stanbul h. 1307.
bn Acbe, Ebul-Abbs Ahmed bn Muhammed, el-Bahrul-medd (nr. Umer Ahmed erRv), I-VIII, Drul-kutubil-lmiyye, Beyrut 2002.
bn dil, Eb Hafs mer bn Ali ed-Dmak (. 880/1475), el-Lbb f ulmil-Kitb (nr.
Adil Ahmed Abdulmevcd, Ali Muhammed Muavvd), I-XX, Drul-ktbil-lmiyye,
Beyrut 1998.

307

bn Arab, Eb Bekr Muhammed bn Abdullah el-Mafir (. 543/1148), Ahkmul-Kur'n

(nr. Ali Muhammed Becv), I-IV, Drul-cl, Beyrut ts.
bn r, Muhammed Tahir (. 1394/1973), Tefsrut-tahrr vet-tenvr, I-XXX, Dru Suhnn,
Tunus, ts.
bn Atiyye, Eb Muhammed Abdulhak (. 541/1147), el-Muharrarul-vecz fi tefsril-KitbilAzz, I-XVI, el-Mektebett-ticariyye Mustafa Ahmed el-Baz, Mekke 1975.
bn Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahman (. 597/1201), Zadul-mesr fi ilmit-tefsr, I-IX, elMektebl-slami, Beyrut, 1988.
______ , Nzhetul-ayunin-nevzr f ilmil-vch ven-nezir (nr. Muhammed Abdulkerim
er-Rd), Messesetur-Risle, yy.
bn Eb Htim, Abdurrahman bn Muhammed bn dris Rz (. 327/939), TefsrulKurnil-Azm (nr. Esad Muhammed et-Tayyib), I-X, Mektebet Nezar Mustafa elBz, Mekke 1998.
bn Eb Zemenn, Eb Abdullah Muhammed bn Abdullah (. 399/1009), Tefsrul-Kurn-ilazz muhtasaru tefsri Yahy bn sellm (nr. Eb Abdillah Hseyin bn Ukke,
Muhammed bn Mustafa el-Kenz), I-V, el-Frkul-hadse, Kahire 2002.
bn Ebil-zz, Ali bn Ali Muhammed ed-Dmak, el-Akdetut-Tahviyye ve erhi (trc. M.
Beir Eryarsoy), Guraba Yaynlar, stanbul 2002.
bn Enbr, Ebul-Berakt Abdurrahmn bn Muhammed bn Eb Sad (. 577/1181), el-nsf
f mesilil-hilf beynen-nahviyyn el-Basriyyn vel-Kfiyyn (Muhyiddin Abdulhamd),
I-II, Matbaatut-ticriyye, Msr 1961.
bn Esr, Ebul-Hasen zzuddn Ali bn Muhammed (. 630/1233), sd'l-be f marifetissahbe (nr. Halil Memn ih), I-V, Drul-marife, Birinci Bask, Beyrut 1997.
bn Esr, Ebus-Sadt Mecduddn Mbarek bn Muhammed (. 606/1210), en-Nihye fi
arbil-hads vel-eser (nr. Ahmed Dav, Mahmud Tanh), I-V, Dru ihyil-ktbilArabiyye, yy. ts.

308

bn Hacer, Ebul-Fadl ihbuddn Ahmed el-Askaln (. 852/1254), el-sbe temyzis-sahbe,

I-VIII, Drul-kutubil-lmiyye, Beyrut ts.
______ , el-Ucb f beynil-esbb (nr. Abdulhakim Muhammed el-Ens), I-II, Drul-ibnilCevz, Birinci Bask, Demmm h. 1426.
______ , Fethu'l-Br bierhi Sahhil-Buhr (nr. Muhubbiddin el-Hatb), I-XV, elMektebetus-selefiyye, Kahire h. 1407.
______ , erhu Nuhbetil-fiker f mustalahi ehlil-eser (nr. Muhammed es-Sabb),
Mektebetul-azzl, nc Bask, Dmak 1992.
bn Haldn, Abdurrahman bn Muhammed (. 808/1406), Mukaddime (nr. Dervi elCveyd), el-Mektebetul-asriyye, Birinci Bask, Beyrut 1995.
bn Hanbel, Ahmed e-eybn, Msned Ahmed b. Hanbel, (nr. Bedreddin etiner), I-VI,
ar Yaynlar, stanbul, 1992.
bn Hazm, Eb Muhammed bn Ali bn Ahmed (. 456/1064), el-Fasl fil-milel vel-ehv vennihal (nr. brahim Nasr-Abdurrahman Umeyra), I-V, Drul-cl, Beyrut ts.
bn Him, Eb Muhammed Cemluddin Abdulmelik (. 213/828), es-Sratun-nebeviyye
(nr. Mustafa Saka, brahim Abyari, Abdulhfz eleb), I-IV, Drul-hayr, Beyrut
1995.
bn shak, Eb Abdillah Muhammed (. 150/767), Siyer (nr. Muhammed Hamidullah, trc.
Sezai zel), Akabe Yaynlar, stanbul 1991.
bn Kayyim, Eb Abdullah emsuddin el-Cevziyye (. 751/1350), es-Savikul-mrsele alelcehmiyye vel-muattla, I-IV, Drul-sme, Riyd ty.
. _____ , Hidyetul-hayr f ecvibetil-yehd ven-nasr (nr. Muhammed Ahmed el-Hacc),
Drul-kalem, Dmak 1996.
______ , Zdu'l-mad fi heydi hayril-bd (nr. uayb Arnvt), I-VI, Messesetur-risle,
Beyrut 1987.

309

bn Kesr, Ebul-Fid smail (. 774/1373), Tefsrul-Kurnil-Azm (nr. Smi bn

Muhammed es-Selme), I-VIII, Dru tbe, Riyad 1997.
______ , Ksasul-enbiy, Drul-feyh, Dmak 2001.
______ , el-Bidye ven-Nihye, Mektebetul-marif, Beyrut 1978.
______ , es-Sratun-Nebeviyye (nr. Muhammed Mutasm Billh), I-IV, Drul-kitbil-arab,
Birinci Bask, Beyrut 1997.
bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah bn Mslim (. 276/889), arbul-Kur'n (nr.
Seyyid Ahmed Sakar), Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut 1978.
______ , e-ir ve-uar, I-II, Msr, Drul-marif, ty.
bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvini, Snen bn Mce, (nr. Halil
Memun iha), I-V, Drul-marife, Beyrut 1988.
bn Manzr, Ebul-Fadl Cemaluddin Muhammed bn Mukrim (. 711/1311), Lisnul-Arap,
I-XV, Drul-fikr, Birinci Bask, Beyrut, ty.
bn Mbrek, Eb Abdirrahman Abdillah b. Yahya el-Yezid, arbul-Kuran ve tefsruh
(nr. Muhamed Selm el-Hc), lemul-ktb, Beyrut 1985.
bn Mlakkn, Sircuddn Eb Hafs (. 804/1401), Tefsrul-arbil-Kur'n (nr. Semir Th
Meczb), Birinci Bask, lemul-ktb, Beyrut 1978.
bn Sa'd, Eb Abdullah Muhammed bn Men ez-Zuhr (. 230/845), et-Tabaktul-kubr,
Dru Sdr, Beyrut ts.
bn Sde, Ebul-Hasen Ali bn sml el-Endels (. 458/1066), el-Muhassas, I-XVII,
Emriyye, Birinci Bask, Blk h. 1316.
bn Teymiye, Ebul-Abbs Takyyuddn Ahmed (. 1328/728), Minhcus-sunnetinnebeviyye, I-IV, el-Mektebetul-lmiyye, Beyrut ts.
______ , el-Cevbus-sahh limen bedelde dnel-Mesh (nr Ali bn Hasen bn Nsr, Abdulazz
bn brahim el-Asker, Hamdn bn Muhammed el-Hamdn), I-VII, Drul-sme,
Birinci Bask, Riyd h. 1414.

310

bn Vehb, Eb Muhammed Abdullah bn Mslim (. 197/813), el-Cmi tefsrul-Kur'n, IIII, Drul-arbil-slm, Beyrut 2003.
brahim Muhammed Ali, Sahhu esbbin-nzl, Darul-kalem, Birinci Bask, Dmak 2003.
c, Adududdin Abdurrahman bn Ahmed (. 756/1355), Kitbul-mevkf (nr. Abdurrahman
Umeyra), I-III, Drul-Cl, Birinci Bask, Beyrut 1998.
c, Muhammed bn Abdurrahman bn Muhammed e-rz (. 905/1500), Cmiul-beyn f
tefsril-Kur'n, I-IV, Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 2004.
hvnus-Saf, Rasilu hvni's-Saf (nr. rif Tmir), I-V, Menrtu Uveydt, Beyrut-Pris
1995.
sfehn, Rb Ebul-Ksm Hseyin bn Muhammed (. 502/1108), Mfredtu elfzilKuran (nr. Adnn Dvd), Dru-miyye-Drul-kalem, Birinci Bask, BeyrutDmak 1992.
bl, Ahmed bn Ferah el-Lahm (. 699/1300), Muhtasaru hilfiyytil-Beyhak (nr. Ziyb
Abdulkerim Akl), I-V, Mektebetur-rd, Birinci Bask, Riyd 1997.
zzuddin b. Abdisselm, Tefsrul-Kuran (nr. Abdullah b. brahim b. Abdullah), I-III, Dru
bn Hazm, Beyrut 1996.
Kaffl, Seyfuddin Eb Bekr e- (. 507/1114), Hilyetul-ulem f marifeti mezhibilfukah (Ysn Ahmed brahim Derdeke), I-VIII, Drul-Bz, Birinci Bask, Mekke
1988.
Karaarslan, Nasuhi nal, Hris b. Hillize DA, XVI, stanbul 1997.
Karaman, Hayrettin, arc, Mustafa, Dnmez, brahim Kfi, Gm, Sadrettin, Kurn
Yolu Trke Mel ve Tefsir, I-V, Diyanet leri Bakanl, Ankara 2003.
Kardv, Ysuf el-Kardv, htilaflar Karsnda slm Tavr (trc. Osman Arpaukuru), lke
Yaynclk, kinci Bask, stanbul 1996.
Ksm, Muhammed Cemaluddin (. 1332/1914), Mahsinut-Tevil (nr. Muhammed Fuad
Abdulbaki), I-XVII, Dru ihyail-ktbil-Arbiyye, ys. ty.

311

______ , Mahasinut-Tevil (nr. Muhammed Bsil Uynus-sd), I-IX, Drul-kutubil-lmiyye,

Birinci Bask, Beyrut 2003.
Kn, Molla Muhsin Muhammed bn Murtaza (. 1090/1679), Tefsrus-Sf f tefsrilKur'n (Muhsin el-Emn), I-VII, Drul-ktbil-slmiyye, Tahran h. 1419.
Katip elebi, Hac Halife Mustafa bn Abdullah (. 1067/1657), Kefuz-zunn an esmilktb vel-funn, I-VI, Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1992.
Kaya, Remzi, "Ehl-i Kitp", DA, X, stanbul 1994.
Kermi, Hasen Said, el-Hd il Lugatil-Arap, I-IV, Dru Lbnan, Birinci Bask, Beyrut 1991.
Kln, Tanl, Tekarslan, Erdal, Baysal, Can, encan, Hner, Sosyalpsikoloji, Filiz Kitapevi,
stanbul 1989.
Knc, Sddk Hasan Han Ebut-Tayyib Sddk bn Hasen bn Ali el-Buhr (. 1307/1890),
Fethul-beyn fi maksidil-Kurn, I-XV, el-Mektebetl-asriyye, Sayda-Beyrut, 1992.
Kitb- Mukaddes (Eski ve Yeni Ahit), Kitb- Mukaddes irketi, stanbul 1995.
Kud, Abdullah Muhammed bn Selame bn Ca'fer Ali (. 454/1061), el-nb' bi enbilenbiy ve tevrhil-hulef ve velyetil-mer (nr. mer Abdusselam Tedmr), elMektebetul-asriyye, Birinci Bask, Sayda 1998.
Kurtub, Eb Abdillah Muhammed bn Ahmed (. 671/1273), el-Cmi li ahkmil-Kuran, IXXI, Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut 1993.
Kutlay, Halil brahim, Keful-umme bitahrci hadsi htilfu mmet rahme, Hadis
Tetkikleri Dergisi, Yl 1, Say 2.
Ln, Abdulfetth, Latul-mnfikn fil-Kurn, Drur-ridil-Arab, Birinci Bask, Beyrut
1985.
Mlik, Eb Abdillah el-Asbah el-Himyer bn Enes, el-Muvatta (nr. Abdulmecid et-Turk),
Beyrut 1994.
Mturd, Eb Mansr Muhammed bn Muhammed (. 333/945), Te'vltu ehlis-snne (nr.
Ftma Ysuf el-Haym), I-V, Messesetur-risle, Birinci Bask, Beyrut 2004.

312

Mverd, Ebul-Hasen Ali bn Muhammed bn Habib (. 450/1058), en-Nket vel-uyn, I-VI,

Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut, ts.
Mecd Abdulaffr Habb, el-Hilf beyned-dut ve mazhiruhu ve esbbuhu ve lcuhu,
Havliyye Kulliyeti uslid-dn (2005), ts., yy, 22/2.
Mer, Ahmed Mustafa (. 1364/1945), Tefsrul-Mer, I-X, Drul-fikr. ys. ts.
Mernn, Burhnud-dn Ebul-Hasen (. 593/1197), el-Hidye erhu Bidyetil-mbted, IIV, Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut 1990.
Mevdd, Ebul-Ala (. 1399/1979, Tefhmul-Kurn (trc. Ahmed Asar), I-IV, Hilal Yaynlar,
stanbul, 1995.
Meydn, Abdulani bn Tlib Hammde, el-Lbb f erhil-kitb, I-III, Dersaadet, stanbul
ts.
Meydn, Ebul-Fadl Ahmed bn brahim, Mecmaul-emsl (nr. Muhammed Ebul-Fadl
brahim), I-III, Matbaatul-Haleb, yy., ty.
Muhammed Ali Kutub, Kasasul-Kur'n, el-Mektebetul-asryye, Sayda-Beyrut 1996.
Muhammed Avvme, Edebul-ihtilf f mesilil-ilm ved-dn, Drul-beiril-islmiyye,
Beyrut 1997.
______ , Eserul-hadsi-erf fi ihtilfil-eimmetil-fukah, Drul-beiril-slmiyye, Beyrut
1997.
Muhammed Eb Zehra, bn Ahmed bn Mustafa (. 1394/1974), slmda tikadi, Siyasi ve
Fkhi Mezhepler Tarihi (trc. Sbatullah Kaya), Yeni afak Yaynlar, stanbul ts.
______ , Zehratut-tefsr, I-X, Drul-fikril-Arab, Birinci Bask, Kahire ts.
Muhammed Esed (. 1413/1992), Kurn Mesaj Meal-Tefsr (trc. Cahit Koytak, Ahmet
Ertrk), I-III, kinci Bask, aret Yaynlar, stanbul 1997.
Muhammed Fud Abdulbk, el-Mucemul-mfehres li elfzil-Kurnil-Kerm, Drulmarife, Beyrut, 1991.

313

Muhammed bn Abdurrahman bn Slih, Esbbu ihtilfil-mfessirn, Mektebetul-ubeykn,

Birinci Bask, Riyad 1995.
Muktil b. Sleymn, Ebul-Hasen . 150/767), Tefsru Muktil (nr. Abdullah Mahmd
ahhte), I-V, el-Heyetul-Msriyye el-mme, Kahire 1989.
Mutlu, Erol, letiim Szl, Ark Yaynevi, kinci Bask, Ankara 1995.
Muzhr, Muhammed Senullah el-Usmn en-Nakibend (. 1125/1713), Tefsrul-Muzhir
(nr. Ahmed nyet), I-X, Dru ihyit-tursil-Arab, Beyrut 2004.
Mbrekfr, Ebul-Al Muhammed Abdurrahman (. 1353/1934), Tuhfetul-ahvez bi erhi
Cmiit-Tirmiz (nr. Muhammed Abdulmuhsin el-Ketb), I-X, Matbaatu itimd,
Medne ts.
Mchid, Ebul-Haccc bn Cebr el-Mekk (. 104/722), Tefsr (nr. Muhammed Abdusselam
Ebun-Nl), Drul-fikril-slm, Beyrut 1989.
Mnv, Zeynuddin Muhammed (. 1031/1622), Feydul-kadr erhu Cmiis-sar (nr.
Ahmed Abdusselam), I-VI, Drul-sme, Riyad h. 1409.
Mslim, Ebul-Huseyn Mslim b. Haccc, Sahhu Mslim, (nr. Muhammed Fuad Abdulbaki),
I-V, Drul-hadis, Kahire 1991.
Nbia ez-Zbyn (m. 604), Dvn (nr. Muhammed Thir bn r), e-eriketutTnsiyye, Hayfa 1976.
Nasr Hmid Eb Zeyd, kliyytul-krae ve liyytut-tevl, el-Merkezus-sekf el-Arab,
Drdnc Bask, Beyrut 1996.
Neccr, Abdulvehhb, Kasasul-enbiy, Dru ihyit-tursil-Arab, Beyrut ts.
Nes,

Eb Abdirrahman Ahmed bn Ali (. 303/915), Snenn-Nes,

(nr. Mektebu

Tahkikit-tursil-slm), I-IX, Drul-Marife, Beyrut, 1992.

______ , es-Snenul-kubr, (nr. Abdulaffr Sleyman, Seyyid Kesrev Hasan), I-VII, Drulktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1991.

314

Nesef, Abdullah bn Ahmed (. 710/1310), Medrikut-tenzl ve hakikut-tevl (nr. Mervn

Muhammed e-ar), I-IV, Drun-nefis, Birinci Bask, Beyrut 1996.
Nesef, Ebul-Mun Meymn bn Muhammed el-Hanef (. 508/1115), Tebsratul-edille f
uslid-dn al tarkatil-imm Eb Mansr el-Mturd (nr. Keld Selme), elMahedul-ilm el-Frans, Birinci Bask, Dmak 1993.
Nevin A. Mustafa, slm Siys Dncesinde Muhalefet (trc. Vecdi Akyz), z Yaynclk,
Birinci Bask, stanbul 1990.
Nsbr, Nizamuddin el-Hasen bn Muhammed bn Huseyn el-Kumm, Tefsru aribilKur'n ve raibul-furkn, Drul-kutubil-lmiyye, Beyrut 1996.
zek, Ali, Karaman, Hayrettin, Turgut, Ali, arc, Mustafa, Dnmez, brahim Kfi, Gm,
Sadrettin, Kurn- Kerm ve Trke Aklamal Meli, Medne ts.
zen, kr, Hilf, DA, XVII, stanbul 1998.
Rz, Fahruddin Eb Abdillah Muhammed bn mer (. 606/1209), Mefthul-ayb, IXXXII, Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1990.
Rz, Zeynuddn Eb Abdillah Muhammed bn Eb Bekr (. 666/1267), Tefsru arbilKur'nil-azm (nr. Hseyin Elmal), Birinci Bask, Ankara 1997.
Red Rz (. 1354/1935), Tefsrul-Menr, I-XII, el-Heyetul-Msriyyetil-mme lil-kitb, yy.
1983.
Salebi, Eb shk Ahmed, el-Kef vel-beyn (nr. Eb Muhammed bn r), I-X, Dru
ihyit-tursil-Arab, Beyrut 2002.
Sa'd Eb Ceyb, el-Kmsu'l-fkh, Darul-fikr, Dmak 1998.
Sad Nursi (. 1380/1960), Szler, Yeni Asya Neriyat, stanbul 2006.
Sann, Muhammed b. smail el-Emr, Tefsru arbil-Kuran (nr. Muhammed Subh b.
Hasen Hallk), Dru bn Kesr, Dmak 2000.
Sarkolu, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Faklte Kitapevi, Beinci Bask,
Isparta 2004.

315

Sehv, Muhammed Abdurrahman (. 902/1497), Maksidul-Hasene f beyni kesirin minelehdisil-mtehire alel-elsine (nr. Muhammed Osman el-Ht), Drul-kitbil-Arab,
Beyrut 1994.
Semn, Mansr bn Muhammed Ebul-Muzaffer (. 489/1096), Tefsrul-Kur'n (nr. Eb
Temm Ysir bn brahim, Eb Bill uneym bn Abbs), I-V, Darul-vatan, Birinci
Bask, Riyad 1997.
Semerkand, Ebul-Leys Nasr bn Muhammed bn Ahmed bn brahim (. 373/983), Bahrululm (nr. Ali Muhammed Muavvd, Adil Ahmed Abdulmevcd, Zekeriya Abdulmecid
en-Nt), I-III, Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut 1993.
Semn Haleb, Ahmed bn Ysuf (. 756/1355), Umdetul-huffz f tefsri erafil-elfz (nr.
Muhammed et-Tunc), I-IV, lemul-ktb, Birinci Bask, Beyrut 1993.
______ , ed-Durrul-masn fi ulmil-kitbil- meknn, (nr. Ahmed Muhammed el-Harrt), IXI, Birinci Bask, Drul-kalem, Dmek 1986.
Serahs, Eb Bekr emsuddin Muhammed bn Ahmed (. 483/1090), el-Mebst, I-XXXI,
Drul-marife, Beyrut 1986.
Seyyid Ahmed Cd Mevl Bik, Muhammed Ebul-Fadl brahim, Ali Muhammed el-Becv,
es-Seyyid hhte, Ksasul-Kurn, Dru-arkl-Arab, Beyrut ts.
Seyyid Kutub (. 1386/1966), f zllil-Kurn, Dru-urk, Yirmi kinci Bask, Beyrut 1994.
Sezen, Ymni, Sosyoloji ve Din Sosyolojide Temel Bilgiler ve Tartmalar, FAV, stanbul 1997.
Srma, hsan Sreyya, Medne Vesikasnn Mevsukiyeti le lgili Baz Veriler, Bilgi ve
Hikmet Dergisi, K 1994/5.
Sicistn, Eb Bekr Muhammed bn Azz (. 330/942), arbul-Kur'n (nr. Muhammed Edb
Abdulvhd Cemrn), Birinci Bask, Dru Kuteybe, yy., 1995.
Sinanolu, Mustafa, Hristiyanlk, DA, XVII.
Svs, ihbuddin Ahmed bn Mahmd (. 860/1455), Uynut-tefsr lil-fudal es-semsr
(nr. Bahattin Dartma), I-IV, Mektebetul-rd, Birinci Bask, stanbul 2006.

316

Subk, Ali bn Abdulkf es-Subk (. 756/1355), el-bhc f erhil-Minhc al Minhcil-vusl

il lmil-usl lil-Beydv, I-III, Drulktbul-lmiyye, Beyrut 1995.
Suyt, Celluddn (. 911/1505), Lbbun-nkl, Drul-hicre, Birinci Bask, Beyrut, 1990.
_____ , ed-Durrul-mensr fit-tefsril-mesr, I-VIII, Drul-Fikr, Beyrut 1993.
______ , ed-Durrul-mensr (nr. Abdullah bn Abdilmuhsin et-Turk), I-XVII, Merkezu Hicr,
Birinci Bask, Kahire 2003.
______ el-Feridul-cedde, el-Cumhriyyetul-Irkyye vizrutul-evkf, yy., ts.
fi, Muhammed bn drs (. 204/820), Kitbul-mm (nr. Ahmed Bedruddin Hassn),
Dru Kuteybe, Birinci Bask, Beyrut 1996.
ehhte, Abdullah, Tefsrul-Kurnil-Kerm, I-XV, Dru rib, Birinci Bask, Kahire 2000
evkn, Eb Abdullah Muhammed bn Ali (. 1250/1834), Fethul-Kadr el-cmi beyne
fenneyir-rivye ved-dirye, I-V, Drul-hayr, Dmak 1992.
______ , Fethul-Kadr el-cmi beyne fenneyir-rivye ved-dirye (Abdurrahman Umeyra), IV, Drul-vef, kinci Bask, Beyrut 1998.
eybn, mam Muhammed Eb Abdullah (. 189/805), Kitbul-hucce al ehli-l-Medne (nr.
Mehdi Hasan Keyln), I-IV, lemul-ktb, Beyrut 1983.
rz, Nsr Mekrim, el-Emsel f tefsri kitbillhil-azz, Matbaatu emril-mminn, I-XX,
Kum h. 1421.
irbn, emsuddin Hatib Muhammed bn Ahmed (. 977/1569), es-Sircul-mnr (nr.
Ahmet Inyet), I-VIII, Dru ihyit-tursil-Arab, Beyrut 2004.
Tabtab, Muhammed Hseyn (1401/1981), el-Mizn f tefsril-Kurn, I-XXI, Messesetlal, Beyrut 1998.
Taber, Eb Cafer Muhammed bn Cerr (. 310/922), Cmiul-beyn an tevli yil-Kur'n,
I-XXX, Drul-fikr, Beyrut 1988.
______ , htilful-fukah, Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut ts.

317

______ , Tarihur-rusul vel-mlk (nr. Sdk Ceml el-Attr), I-XIII, Drul-fikr, Beyrut 1998.
Tabers, Eb Ali el-Fadl bn el-Hasen (. 548/1153), Mecmaul-beyn, f tefsril-Kuran, Dru
mektebetil-hayt, Beyrut ts.
Taftzn, Saduddn Mes'd bn mer (. 792/1390), erhul-Maksd (nr. Abdurrahman
Umeyra), I-V, lemul-ktb, yy., ts.
Th Cbir, Edebu'l-ihtilf fi'l-slm, el-Mahedullem lil-fikril-slm, Riyd 1992.
Tantv, Muhammed Seyyid, et-Tefsrul-vast lil-Kurnil-Kerm, I, XV, Nehdatu Msr,
Kahire 1998.
Tehnev, Muhammed bn Al bn Ali el-Frk (. 1158/1745), el-Kefu stlahtil-funn
vel-ulm (nr. Ali Dahrc), I-II, Mektebetu Lbnn, Beyrut 1996.
Tirmiz, Eb sa Muhammed b. sa (. 279/892), el-Cmius-sahh, (nr. Ahmed Muhammed
akir), I-V, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut, ts.
Uluda, Sleyman, bn Haldun DA, XIX, stanbul 1999.
Umer, Ekrem Ziya, es-Siratun-nebeviyyetus-Sahha, I-II, Mektebetu Ubeykan, Riyad 1998.
Vhid, Ebul-Hasan Ali bn Ahmed (. 468/1075), Esbbun-nzl, Dru bn Kesir, kinci
Bask, Beyrut 1993.
______ , el-Vast f tefsril-Kurnil-Mecd (nr. dil Ahmed Abdulmevcd), I-IV, Drulktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1994.
Vkd, Eb Abdullah Muhammed bn mer el-Eslem (. 207/823), Kitbul-maz (nr.
Marsden Jones), I-III, Matbaatu Cmiati Oxford, Birinci Bask, London 1966.
Watt, W. Montgomary Watt, Mslman-Hristiyan Diyalou (ev. Fuat Aydn), Birey
Yaynclk, Birinci Bask, stanbul 2000.
Wensinck, A. J, el-Mucemul-Mfehres li elfzil-hadsin-nebevi, I-VIII, ar Yaynlar,
stanbul, 1988.
Yavuz, Ysuf evki, "Bezm-i elest", DA, VI, stanbul 1992.

318

______ , slmda nan Esaslar, amlca Yaynlar, nc Bask, stanbul 2002.

Yemen, Muhammed bn Ahmed bn Carillh es-Sad (. 1181/1767), Nevfihul-atra filehdsil-mtehera (nr. Muhammed Abdulkdir Ata), Messetul-ktbis-sekfiyye,
Beyrut 1993.
Yes, Luvis bn Nicola el-Malf, el-Mncid, Drul-merk, Beyrut 1986.
Yldrm, Suat, Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, Ik Yaynlar, kinci Bask, zmir 1996.
Zebd, Muhubbiddin Ebul-Feyd Seyyid Muhammed Murtez (. 1205/1790), Tcul-ars
min cevhiril-kms (nr. Ali eyri), I-XX, Drul-fikr, Birinci Bask, Beyrut 1994.
______ , thfu's-sdetil-mttakn bi erhi hyi ulmid-dn, I-X, yy., ts.
Zeheb, Muhammed Hseyin (. 748/1347), Tefsrul-imm ez-Zeheb (nr. Sud bn Abdillah
el-Fensn), I-II, Mektebetu Ubeykn, Birinci Bask, Riyad 2003.
Zeheb, Muhammed Hseyin, et-Tefsr ve'mfessirn, I-III, Daru'l-kalem, Beyrut ts.
Zekiyuddin aban, slm Hukuk lminin Esaslar (trc. brahim Kafi Dnmez), Diyanet Vakf
Yaynlar, Ankara 2000.
Zemaher, Eb Kasm Mahmud bn mer (. 538/1144), el-Kef an hakkik avmidittenzl ve uynil-aqvl fi vuchit-tevl (nr. Muhammed Abdusselm hn), I-IV,
Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1995.
Zerke, Bedruddin Muhammed bn Abdillah (. 794/1392), el-Burhn fi ulmil-Kurn (nr.
Cemal Hamdi ez-Zeheb), I-IV, Drul-marife, Beyrut 1990.
Zevzen, Eb Abdillah Huseyn bn Ahmed (. 486/1093), erhul-Muallaktis-sebt-tvl
(nr. Umar Frk et-Tabb), Drul-Erkam, Birinci Bask, Beyrut ts.
Zeydan, Abdulkerim, Fkh Usul (trc. Ruhi zcan), FAV, stanbul 1993.
Zeyneb Gazali, Kurn'a Baklar (trc. Ali Akpnar), Uysal Kitabevi, Birinci Bask, Konya
2003.
Zirikl, Hayruddin (. 1396/1976), el-Alm, I-XI, Drul-lm lil-melyn, Beyrut 1997.

319

Zuhayl, Vehbe, et-Tefsrul-mnr, I-XXXII, Drul-fikril-musr, Beyrut 1991.

______ , slam Fkh Ansiklopedisi (trc. Ahmet Efe, Beir Eryarsoy, H. Fehmi Ulus,
Abdurrahim Ural, Ynus Vehbi Yavuz, Nurettin Yldz), I-X, Risale Yaynlar, kinci
Bask, stanbul 1992.
______ , el-Vecz fil-fkhil-slm, I-III, Drul-fikr, Birinci Bask, Dmak 2005.

320