UNIVERZITET U ISTONOM SARAJEVU

SAOBRAAJNI FAKULTET
DOBOJ

TRAJK
Seminarski rad iz
Sociologije rada

Student:
Marijana Pajunovi
572/13
Telekomunikacije

Mentori:
Prof. Lazo Risti
Davor Vidakovi, asistent

Doboj, juni 2014.godine.

SADRAJ:
1.UVOD.....................................................................................................................2
2. POJAM TRAJKA...............................................................................................4
Istorijski pregled razvoja prava na trajk...............................................................5
3. VRSTE TRAJKA................................................................................................6
4. KONCEPT PRAVA NA TRAJK.........................................................................8
Odluka o stupanju u trajk......................................................................................9
4.2. trajkaki odbor..............................................................................................9
4.3. Prava radnika u trajku..................................................................................10
4.3.1. Prestanak trajka......................................................................................10
4.3.2. Ograniavanje prava na trajk.................................................................11
5.POJAM I RAZVOJ SINDIKALNIH ORGANIZACIJA.....................................11
5.1. Pojam sindikata.............................................................................................13
5.2. Ciljevi udruivanja u sindikat.......................................................................14
6.PRAVO NA TRAJK U BOSNI I HERCEGOVINI...........................................15
6.1. trajk u Bosni i Hercegovini.........................................................................15
6.2. Ostvarivanje prava na trajk u zakonodavtsvu BiH......................................16
6.3. Ograniavanje prava na trajk u BiH............................................................17
7.ZAKLJUAK.......................................................................................................18
8.LITETATURA......................................................................................................19

1.UVOD

Prosjean ovjek provede barem polovinu svog vijeka radei. Posao je ono za ta se kolujemo,
o emu matamo ili barem razmiljamo vei dio svog ivota. Kada taj dan konano osvane, i mi
zaponemo na radni vijek, shvatimo da je istina puno drugaija. Osnovne stvari vezane za to radno
mjesto nisu nam po volji, pa se poinjemo buniti protiv malih plata, predugog radnog vremena,
prekratkih godinjih odmora. Tada nam jedino preostaje trajk.
Situacija naravno nije tako jednostavna. Iako su danas savremeni pravni i politiki sistemi kao i
radni odnosi nezamislivi bez prava na trajk, ipak itav niz pravnih pravila, kojima se regulie taj
institut, stvaraju situaciju koja se moe shvatiti vie kao ograniavanje nego kao promovisanje i
zatita tog prava. Uopteno se trajk moe definisati kao industrijska akcija posloprimaca
(zaposlenika, radnika) koji prekidom rada pokuavaju iznuditi od poslodavca ili neke druge osobe
odreeni ustupak u vezi s njihovim zajednikim interesima. Iz te definicije proizilaze etiri osnovna
elementa trajka:
1. Subjekti trajka: razlikujemo aktivne (oni koji preduzimaju trajk; u pravilu posloprimci)
od pasivnih subjekata (oni prema kojima aktivni subjekti usmjeravaju svoju akciju);
2. Prekid rada: element po kojem se trajk razlikuje od drugih oblika industrijskih akcija
radnika (npr. usporavanje rada, odbijanje odreenih poslova);
3. Namjera da se uzrokuje teta: mora postojati svijest radnika o tome ta je trajk, te
namjera da se upravo tim prekidom rada uzrokuje teta ime e se od poslodavca iznuditi
odreeni ustupci;
4. Namjera da se tako promoviu (zatite i unaprijede) zajedniki interesi radnika: radi se o
zajednikim, pravom zatienim interesima radnika.
Ovim se karakteristikama trajk razlikuje od drugih oblika industrijskih akcija radnika kao to
su razliiti oblici pasivnog otpora, radnikih straa, odbijanja prekovremenog rada, bojkota itd.
Za razliku od trajka, pravo na trajk je pravo posloprimca (radnika, zaposlenika) da pod pravno
utvrenim uslovima (u pravilu zajedno s odreenim brojem drugih posloprimaca) privremeno
uskrati izvrenje svoje osnovne obaveze iz radnog odnosa (obaveze linog obavljanja rada) kako bi
time prisilio poslodavca ili neku drugu osobu da uini neto radi promovisanja zajednikih interesa
odreene grupe posloprimaca.
Pravo na trajk spada u tzv. "drugu generaciju" ljudskih prava koja obuhvata privredna,
socijalna i kulturna prava. Za razliku od graanskih i politikih prava (tzv. prva generacija),
privredna i socijalna prava poinju se afirmisati tek poetkom dvadesetog vijeka, te predstavljaju
pozitivan zahtjev prema dravi koja bi svojim djelovanjem trebala ispraviti nepoeljne efekte
trine privrede.
Dakle, u dananjem vremenu trajk bismo mogli okarakterisati kao sredstvo za postizanje
odreenih ciljeva. Obino su ti ciljevi pojedini elementi radnog prava koji radnicima svakako daju
odreen nivo vrijednosti. Da bi to lake ostvarili svoja prava radnici se udruuju u sindikate kao
njihove legitimne predstavnike.
3

Sindikati najee pregovaraju o svim aspektima ugovora o radu: platama (zaradama), radnom
vremenu, premijama za prekovremeni rad, nenovanim naknadama, sigurnosti zaposlenja kao i o
bezbjednosti i zatite na radu. Sindikati su organizacije sa dobrovoljnim lanstvom, to nije bio
sluaj u socijalistikim zemljama. Radnici e pristupiti samo ako imaju neke koristi. Poto lanstvo
iziskuje odreene trokove, trokovi lanarine treba da budu nadoknaeni u pogledu vee zarade i
ostalih koristi.
Iz prethodnog izlaganja moe se zakljuiti da su trajk i sindikat dva elementa koji u okviru
radnog prava mogu imati i imaju zajedniki nastup kada su u pitanju interesi radnika organizovanih
u sindikalne organizacije.
2. POJAM TRAJKA
Pravo na trajk je najvanije pravo i metod kolektivne akcije zaposlenih. trajk je obustavljanje
ili usporavanje procesa rada, odnosno neki drugi nain sputavanja obavljanja normalnog procesa
rada ili proizvodnje u jednoj ili vie privrednih organizacija ili drutvenih djelatnosti od strane
radnika ili slubenika, radi postizanja ili ostvarivanja ekonomskih ili politikih prava. Sama rije
trajk podrazumijeva kolektivno odbijanje rada, od strane grupe zaposlenih, po uslovima koje je
postavio sam poslodavac. U tradicionalnom ivotu to je nain rjeavanja kolektivnih radnih sporova
koji se nisu mogli rijeiti mirnim putem.
trajk je organizovani prekid rada, koji se moe organizovati u preduzeu, ustanovi i kod
drugog pravnog i fizikog lica
trajk je odnos sukoba izmeu radnikih organizacija odnosno sindikata i poslodavakih
organizacija ili poslodavaca, koji se uglavnom odvija prema propisanim pravilima, pri emu
sindikat donosi odluku o prekidu rada a uslovljava nastavak rada prihvatanjem zahtjeva zbog kojih
je dolo do prekida rada. Prihvatanje zahtjeva je uslov za obustavu trajka, ukoliko sindikat ne
prekine zbog djeliminog prihvata zahtjeva ili ocjene da trajk u datom momentu ne donosi
rjeenje.
Poslodavci imaju odgovarajue pravo- LOKAUT. Lokaut predstavlja poseban oblik trajka,
odnosno industrijske akcije u svrhu rjeavanja radnog spora koju umjesto radnika (zaposlenika) vre
poslodavci, i to tako da jednostavno obustave svoju redovnu djelatnost, a nakon ega se zaposleni
masovno otputaju ili im se ne isplauju redovne nadnice. Svrha lokauta je prisiliti zaposlene - u
pravilu liene redovnih izvora prihoda - da prihvate zahtjeve poslodavaca (najee vezanih uz
smanjivanje ili zamrzavanje plata i beneficija, smanjivanje radnog vremena i sl.) i/li stvore uslovi da
se zaposle novi poslodavci koji nee postavljati po poslodavce neprihvatljive zahtjeve.

Istorijski pregled razvoja prava na trajk

trajk kao sredstvo borbe za prava radnika poinje se javljati s industrijskom revolucijom. No,
jasno je, da otkada postoji organizovano obavljanje odreenog posla, postoje i neki oblici
izraavanja nezadovoljstva zaposlenika.
Posmatrajui savremene radne odnose od vremena industrijalizacije do danas, u razvoju prava
na trajk mogu se raspoznati tri razdoblja:
1. Prvo razdoblje, karakteristino po kaznenopravnoj zabrani trajka, zapoinje
industrijskim odnosno graanskim revolucijama. U ovom razdoblju ne samo trajk, ve i
ostale akcije radnika, smatrane su kaznenim djelima. Razlog ovakvog stava drave prema
trajku proizilazi iz liberalnog kapitalizma tog doba, po kojem su te akcije protivne
slobodnoj trinoj utakmici. Vano je napomenuti da je ideja zabrane trajka bila usko
povezana sa zabranom sindikalnog udruivanja. Ovo razdoblje trajalo je sve do druge
polovice 19. vijeka kada u veini drava dolazi do naputanja delikta udruivanja, a time
i do liberalnijeg stava prema trajku;
2. Drugo razdoblje, odnosno razdoblje slobode trajka, karakteristino je po susprezanju
neposrednog zadiranja drave u trajk (sloboda trajka zapravo je sloboda od dravne
kaznenopravne intervencije). Ipak, u ovom razdoblju nema potpune zatite uesnika trajka,
jer oni nisu zatieni od graanskopravnih sankcija. Naime, trajk se smatrao jednim od
naina povrede ugovora o radu; stoga je poslodavac protiv trajkaa mogao koristiti civilne
sankcije, prvenstveno otpust, ali i odgovornost trajkaa za tete uzrokovane akcijom. Neke
se drave i danas nalaze u ovom razdoblju (npr. Velika Britanija gdje radnici smiju
organizovati trajk, ali moraju biti svjesni mogue primjene sankcija protiv njih);
3. Tree razdoblje je razdoblje prava na trajk, koje se u razliitim dravama pojavljuje u
razliito vrijeme (u SAD-u za vrijeme New Deal-a 1 tj. tridesetih godina ovog vijeka, a u
Europi tek poslijeratni ustavi unose u svoje odredbe i pravo na trajk). Priznanje prava na
trajk od strane pravnog sistema (uvrtavanjem tog prava u ustave, te regulisanje zakonima i
drugim propisima) znai da koritenje tog prava (primjenom naela " Qui suo iure utitur,
neminem leadit ") u granicama odreenima propisom, ne moe izazvati nikakve tetne
posljedice za radnike. Posebno znaajna kritika u razvojnom lancu ovog prava je i njegovo
uvrtavanje u temeljna ljudska prava Europskom socijalnom poveljom (1961.) te
Meunarodnim paktom o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima ovjeka (1966.).
1New Deal je engleski pojam koji se prevodi kao novo poslovanje, i ime je za
ekonomski program koji je uveo ameriki predsjednik Franklin Delano Roosevelt 1933.
godine radi savladavanja Velike ekonomske krize koja je izbila u Americi 1929. i koja je
zahvatila cijeli svijet.
5

3. VRSTE TRAJKA
Svaki trajk moe biti: zvanian ili nezvanian, tj. u zavisnosti od toga da li je sindikalna
organizacija dala saglasnost za njegovo izvoenje ili isti nije dozvolila.
Na osnovu toga kakav im je cilj, postoje sljedei oblici trajka:
a.
b.
c.
d.
e.

ekonomski,
politiki,
protestni,
solidarni,
jurisdikcioni (da poslodavci priznaju sindikat, kada jedan sindikat eli da istisne druge
sindikate kao predstavnike radnika).

Profesionalni ili ekonomski- su oni trajkovi kojima je neposredni cilj poboljanje ekonomskog
poloaja svih posloprimaca, odnosno zatita i unapreivanje prava i interesa vezanih uz interesne
odnose iz rada. Ovi trajkovi su u pravili dozvoljeni. Da bi se trajk i stvarno u konktretnom
pravnom poretku tretirao kao profesionalni, potrebno je da se ispune odgovarajuu uslovi. Vano je
potovanje postupka najave poetka i toka, te ponaanje trajkaa i upotreba s njihove strane samo
adekvatnih sredstava. Uglavnom se mogu izdvojiti tri grupe bitnih pretpostavki profesionalnog
trajka da bi se on smatrao zakonitim:
-

priznat je samo onaj trajk koji organizuje ili prizna i vodi sindikat,
tokom trajka trajkai i sindikati mogu se sluiti samo dozvoljenim sredstvima,
trajk mora biti socijalno adekvatan.

Politiki trajk- bi bio onaj koji je pokrenut radi usmjeravanja razvitka drutva, odnosno
pojedinanih njegovih dijelova ili institucija u odreenom pravcu to bi rezulatiralo promjenama ili
odravanjem politikog ureenja u cjelosti ili u odreenon obimu. Ponekad se zahtjevi za
drutvenim promjenama ograniavaju na usko lokalni, institucionalni, regionalni ali doseu i
nacionalni nivo.
Drugi se put mogu ograniiti na traenje promjene samo odreenje pravne norme ili akta. Pri
svemu tome je bitno da zahtjevi nisu prvenstveno interesne prirode iz oblasti rada, tj. da ne mogu
biti predmet kolektivnog ugovora o radu, te da njihovo ispunjenje ne zavisi neposredno od
poslodavaca kao subjekta radnog odnosa.
Protestni trajk- je onaj koji je pokrenut da bi se poslodavac ili sindikat prisilili da se pozabave
zanemarenim problemima radnika.

Solidarni trajkovi- takva vrsta trajka kada sindikati u jednom preduzeu stupe u trajk radi
davanja podrke (pomoi) radnicima koji se nalaze u trajku u drugom preduzeu. Osnovni cilj
trajka solidarnosti je pruanje javne moralne podrke onim radnicima koji se ve nalaze u trajku i
prema kojima je ta solidarnost usmjerena. U najveem broju zemalja trajk solidarnosti nije
doputen i smatra se nezakonitim.
Jurisdikcioni trajk- pokrenut da bi poslodavci priznali sindikat, kada jedan sindikat eli da
istisne druge sindikate kao predstavnike radnika.
Po vrstama, trajkovi se mogu podijeliti na:
a. trajkovi, u kojim se proces proizvodnje u potpunosti obustavlja,
b. trajkovi, u kojim se proces proizvodnje usporava, opstruie i prekida na kratko vrijeme.
U prvu vrstu trajkova spadaju:
-

djelimini (kada trajkuje dio radnika jedne organizacije ili privredne grane),
pojedinani (trajkuju svi radnici jedne privredne organizacije),
lokalni (trajkuju radnici jednog mjesta, kraja ili regije),
opti generalni (trajkuje cijela jedna grana npr. Elektroprivreda, prosvjeta, zdravstvo ili
trajk u cijeloj zemlji).

U svim ovim sluajevima radnici po pravilu naputaju svoja radna mjesta i obustavljaju
proizvodnju. Ima sluajeva kada se proizvodnja obustavlja, ali se radna mjesta ne naputaju, radi
uspjenije borbe protiv trajkbejkera. Takvi trajkovi se nazivaju sljedei trajkovi.2
U drugu vrstu ulaze razni oblici trajkova kao:
-

trajk, u kome se proizvodnja ne obustavlja, ali se smanjuje tempo i produktivnost rada,

trajk, u kome radnici u toku radnog dana, po nekoliko puta prekidaju rad na 3 do 30
minuta,
trajk, u kome radnici prestaju da rade prekovremeno, da rade poslove koji ne odgovaraju
njihovim kvalifikacijama ili poslove, koji nisu predvidjeni kolektivnim ugovorom,
trajk, u kome radnici ne obustavljaju proizvodnju, ali poinju u potpunosti da primenjuju
tehnika pravila,
trajkovi, kada radnici poinju da rade drutveno-korisne poslove, za koje nisu dobili
naloge ili da bi se izborili da im se taj rad ipak plati,

2Bogievi, B. 2004. Menadment ljudskih resursa, II izdanje. Beograd: Ekonomski

fakultet u Beogradu.
7

sabotaa, koja pripada poetku radniko sindikalnog pokreta.

4. KONCEPT PRAVA NA TRAJK

U uporednom pravu postoje razliiti pristupi o tome kome pripada pravo na trajk (ko moe
organizovati trajk), tako da se ono konceptualno posmatra kao:
-

pravo radnika na organizovanje i uee u trajku,

pravo sindikata na organizovanje trajka i pravo radnika na uee u trajku,
sui generis koncept trajka.

Pravo radnika na organizovanje i uee u trajku- polazi od shvatanja da je pravo na trajk

osnovno (socijalno, kolektivno radno) pravo radnika. Radnici imaju pravo da organizuju trajk
(donose odluku organizovanja trajka veinom glasova) i da uestvuju u trajku ( na primjer, U
francuskoj, Italiji).
Pravo sindikata na organizovanje trajka i pravo radnika na uee u trajku- polazi od
shvatanja da se pravo na trajk izvodi iz prava na sindikalno organizovanje, pa stoga pravo na
organizovanje trajka jeste pravo sindikata (na primjer, u Njemakoj, Sad-u, Kanadi, Japanu,
vedskoj, Grkoj). Radnici ne mogu organizovati trajk bez sindikata, ve samo reprezentativni
ili veinski sindikat u vezi pitanja koja su predmet kolektivnih pregovora i interesnog kolektivnog
radnog spora.
Sloboda trajka- sui generis koncept trajka u pravu Velike Britanije, po kome nije priznato
pravo na trajk, ali postoji sloboda trajka, tj. imunitet od gradjanskopravne i krivinopravne
odgovornosti sindikata za organizovanje i radnika za uee u trajku.

Odluka o stupanju u trajk3

Odluku o stupanju u trajk ili trajk upozorenja kod poslodavca, donosi nadleni organ
reprezentativnog veinskog sindikata ili vie od polovine zaposlenih kod tog poslodavca. Odluku o
stupanju u trajk ili trajk upozorenja kod poslodavca moe donijeti nadleni organ i drugog
3Grupa autora. 2008. Slubeni glasnik, Zakon o trajku , br. 111. Banja Luka: Narodna
Skuptina RS.
8

sindikata, koji podri vie od polovine zaposlenih kod tog poslodavca. Odluku o stupanju u trajk ili
trajk upozorenja u grani ili djelatnosti donosi nadleni organ reprezentativnog veinskog sindikata
za tu granu ili djelatnost. Odluku o stupanju u generalni trajk ili trajk upozorenja donosi nadleni
organ reprezentativnog veinskog sindikata Republike.
Odlukom o stupanju u trajk utvruju se:
a.
b.
c.
d.
e.

zahtjevi radnika,
vrijeme poetka trajka,
mjesto odravanja trajka,
nain na koji se vodi trajk i
sastav trajkakog odbora koji zastupa interese radnika i u njihovo ime vodi trajk.

4.2. trajkaki odbor

trajkaki odbor duan je da trajk najavi poslodavcu, dostavljanjem pisane odluke o stupanju u
trajk, najkasnije sedam dana prije dana odreenog za poetak trajka, odnosno 24 asa prije
poetka trajka upozorenja, ako ovim zakonom nije utvren drugi rok. Odluka o stupanju u trajk
radnika u grani ili djelatnosti dostavlja se reprezentativnom veinskom udruenju poslodavaca u toj
grani ili djelatnosti. Odluka o stupanju u generalni trajk dostavlja se reprezentativnom veinskom
udruenju poslodavaca Republike i Vladi Republike Srpske.
trajkaki odbor i poslodavac, odnosno pregovarako tijelo koje odredi poslodavac, duni su da
od dana dostavljanja pisane odluke o stupanju u trajk kao i za vrijeme trajanja trajka pokuaju da
sporazumno rijee nastali spor ili mogu iznijeti spor pred posebno tijelo za mirenje, koje strane u
sporu sporazumno osnivaju.
Ako se spor ne rijei u roku od osam dana od poetka trajka, strane u sporu mogu pozvati da u
rjeavanju spora uestvuje i predstavnik organa Republike, predstavnici reprezentativne veinske
organizacije sindikata Republike, ako sindikat nije organizator trajka, predstavnici
reprezentativnog veinskog udruenja poslodavaca Republike, kao i strunjaci iz pojedinih oblasti
ili mogu iznijeti spor pred posebno tijelo za posredovanje, koje strane u sporu formiraju. U sluaju
da se spor ne rijei u roku od 30 dana od poetka trajka, strane u sporu mogu da iznesu spor pred
arbitrau.
trajkaki odbor i radnici koji uestvuju u trajku duni su da trajk organizuju i vode na nain
kojim se ne ugroava bezbjednost i zdravlje ljudi i bezbjednost imovine, sprjeava nanoenje
neposredne materijalne tete i omoguava nastavak rada po okonanju trajka. trajkaki odbor i
radnici koji uestvuju u trajku ne smiju sprjeavati poslodavca da koristi sredstva i raspolae
sredstvima kojima obavlja djelatnost. trajkaki odbor i radnici koji uestvuju u trajku ne mogu
9

sprjeavati zaposlene koji ne uestvuju u trajku da rade. Poslodavac je duan da trajkakom

odboru i radnicima koji uestvuju u trajku obezbijede koritenje odgovarajue prostorije i potrebne
administrativno-tehnike i komunikacione usluge.

4.3. Prava radnika u trajku

Radnik ne moe snositi nikakve posljedice za organizovanje i uestvovanje u trajku koji je
sproveden u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom. Radnik koji je bio odsutan sa svog radnog
mjesta zbog organizacije ili uestvovanja u trajku ima sva prava iz radnog odnosa. U vrijeme
odsustvovanja sa posla zbog uea u trajku radniku ne pripada plata (zarada). Izuzetno ako je
odsustvovanje po osnovi uea u trajku, bilo krae od 12 dana a nisu nastale vee materijalne
tete zbog prekida rada, poslodavac moe odluiti da se odsustvovanje s posla smatra plaenim
odsustvom u smislu zakonskih odredbi o tome.

4.3.1. Prestanak trajka

Prestanak trajka moe se posmatrati na dva naina. trajk moe prestati na:
1. formalan nain,
2. neformalan nain.
Formalno trajk prestaje odlukom oragnizatora o prestanku trajka ili na osnovu sporazuma
strana u sporu. trajkaki odbor je duan da upozna radnike pod koijim uslovima je spor
sporazumno rijeen. Sporazumne strane su dune da izvre svoje obaveze koje su utvrene u
sporazumu kao njihova obaveza. Nain i vrijeme ispunjavanja obaveza, odreuje se sporazumno.
Kada se trajk zavri na jedan od opisanih naina, prestaje i funkcija trajkakog odbora.
Iako u zakonu nije definisan neformalan nain prestanka trajka, ipak se moramo sloiti da
trajk moe prestati i na drugi nain koji nije utvren zakonom. Radi se o situacijama kada radnici
sami nastave rad bez obzira na odluku trajkakog odbora ili kada se trajk prekida nasilnim putem
od strane drave u sluajevima predvienim zakonom. Mada je nasilni prekid trajka gotovo
nemogu u sadanjim uslovima, pomenutu situaciju nikako ne smijemo zanemariti.

4.3.2. Ograniavanje prava na trajk

Drava regulie pod kojim uslovima i u kojoj mjeri e biti primjenjena izvjesna ogranienja
prava na trajk u pogledu pripadnika vojske, policije i dravnih organa. Pravo na trajk u vojsci,
10

policiji i u dravnim organima e se urediti posebnim zakonom, a u sluaju da tim poslovima nije
drugaije ili nije uopte ureeno, primjenit e se opta pravila o trajku. trajk dravnih slubenika
moe biti organizovan i proveden pod uslovom da bitno ne ugroava ostvarivanje poslova osnovne
djelatnosti organa uprave, odnosno slube za uprave, a koji se zbog potrebe bitnog postupanja ne
mogu odlagati.
Organizator trajka ima obavezu da za vrijeme trajka osigura vrenje poslova i zadataka ije je
vrenje potrebe radi zatite javnog interesa ili ostvarivanja prava i izvravanja obaveza graana,
preduzea i drugih pravnih lica u upravnom postupku pred organom uprave, uslijed ijeg
neblagovremenog postupanja bi mogle uslijediti tetne posljedice. Dunost trajkakog odbora je da
najavi rukovodiocu organa uprave i slube za upravu poetak trajka najkasnije sedam dana prije
poetka trajka i da dostavi odluku o stupanju u trajk. U prethodnom postupku uestvuje trajkaki
odbor, predstavnik sindikata, rukovodilac organa dravnih slubi i predstavnik vlade. O prekidu
trajka odluuju sporazumno trajkaki odbor i rukovodilac organa uprave, odnosno slube za
upravu.
5.POJAM I RAZVOJ SINDIKALNIH ORGANIZACIJA
Pojava radnikog organiziranja i kolektivnih radnikih akcija u svrhu poboljavanja standarda i
uslova rada organski je vezana uz pojavu masovne proizvodnje i plaenog rada. Te prve poetke
radnikog organiziranja karakteriu spontanost u organizaciji i djelovanju onih koji iznajmljuju svoj
rad za odreenu (ne formalno pravno regulisanu) platu i brutalan otpor vlasnika kapitala odnosno
onih koji za tu platu unajmljuju tui rad.
Prve radnike ad hoc4 organizacije parcijalne i privremene javljaju se koncem osamnaestog
vijeka, a njihova uestalost i masovnost makar i na parcijalnom nivou javlja se u industrijski
najrazvijenijim zemljama toga doba, Engleskoj i Francuskoj. Pojavu radnikog bunta i kolektivnog
postavljanja zahtjeva poslodavcu pratio je i radikalan, najee brutalan odgovor. Tako ve koncem
osamnaestog vijeka imamo u svrhu sprjeavanja radnikog udruivanja u vee organizacije zakone
koji svako radniko udruivanje proglaavaju kaznenim djelom. Godine 1791. u Francuskoj je
donesen Chapelierov zakon koji je proglasio kaznenim djelom (delit de coalition) sve sporazume i
organizacije radi poveanja plata i ogranienja radnog vremena. Isti takvi zakoni doneseni su u
Engleskoj 1799. i 1800. godine.
Za razvoj sindikalnog pokreta, za koji se esto vee i pojam radnikog pokreta, bitna je pojava
masovne proizvodnje i pojava strojeva u proizvodnji. Naime, pojava strojeva u proizvodnji dovela
4Ad hoc je latinski izraz koji znai "zbog ovog" ili "zbog ove svrhe". Ovaj se izraz
najvie koristi u pravu i diplomatiji. U optem smislu "ad hoc" oznaava neko rjeenje
za neki specifini problem ili zadau koji se ne generalizuje, te koji se ne smije
primjenjivati u druge svrhe.
11

je u drugoj polovini osamnaestog vijeka do pojave industrijalizacije i pojeftinjenja ljudskog rada jer
su se pojavili strojevi koji zamjenjuju sve vei broj ljudi. Akumulirano izrabljivanje radne snage
koje je naslijeeno iz prethodnih razdoblja nuno je dovelo do spontanih ili manje ili vie
organizovanih radnikih akcija koje su bile prethodnica trajnim radnikim organizacijama u borbi
za pravo na rad i egzistenciju, te za uslove pod kojima se rad odvija. Engleska i Francuska kao
industrijski najrazvijenije zemlje toga doba su u istoriji radnikih (itaj: sindikalnih) pokreta
najvanije, jer su se u njima pojavile prve kolektivne radnike akcije i organizacije.
irenjem industrijalizacije na druge zemlje i njenom globalizacijom dovelo je do pojave
kolektivne svijesti o moi i vlasnicima moi, odnosno o tome da jedino udrueni radnici na
lokalnom ili globalnom nivou mogu kako tako odgovoriti na pritisak i ugrozu sa strane
gospodarskih i politikih elita koje su vlasnici moi. Kasniji slijed dogaanja doveo je do pojave
radnikih koalicija i meunarodnih sindikalnih organizacija, ispoetka u obliku prve, druge i tree
radnike internacionale, kasnije u obliku meunarodnih sindikalnih konfederacija i Meunarodne
organizacije rada (ILO). Razvojem industrijske proizvodnje i industrijskih odnosa mijenjao se
pristup sindikalnom organizovanju i samom poimanju sindikata kao sui generis autonomne i
autentine radnike interesne organizacije. U tom kontekstu samo slobodan i potpuno nezavisan
sindikat se poima autonomnim i autentinim zatitnikom, advokatom i promicateljem radnikih
prava i interesa. To iz razloga to sindikat ako je uistinu nezavisan tri i stvarno i formalno pravno
esencijalna
uslova.
lanstvo u njemu je dobrovoljan iskaz slobodne volje svakog pojedinog lana koji time doprinosi
snazi
i
nezavisnosti
kolektivnog
identiteta
organizacije.
Nezavisan je i samostalan kako u odnosu na poslodavca ili poslodavce tako i u odnosu na dravni
aparat. Svojim djelovanjem titi radnika prava, promie ih i bori se za podizanje njihovih
standarda.5
Konano u suvremenom poimanju sindikata kao interesne radnike organizacije sindikat se vie
ne poima kao protivnika strana u ratnom sukobu vlasnika rada i vlasnika kapitala ve kao
sukreator u ureenju industrijskih odnosa i kao etiki korektiv socijalnih odnosa u svijetu rada i
vezanih uz rad.
Prve sindikalne organizacije nastale su u Engleskoj, u zemlji koja je najranije pola putem
industrijskog razvoja, u kojoj su zbog toga prvo i stvoreni veliki centri inutsrijskih radnika,
tridesetih godina devetnaestog vijeka. ezdesetih godina devetnaestog vijeka sindikalni pokret se
iri u SAD, da bi krajem vijeka postojao u svim razvijenim kapitalistikim zemljama. Poetkom
dvadesetog vijeka sindikati se ire u zemljama istone Evrope, a izmeu dva rata i u Aziji, Africi i
Latinskoj Americi.

5www.unicro.hr; http://print.php?ID=1443; (15.01.2014. 11:25h)

12

5.1. Pojam sindikata6

Veliko je mnotvo pojavnih oblika sindikata, razliite su njihove uloge u pojedinim drutvima,
jo su vee razlike u njegovim teorijski interpretacijama. i pored ovih razlika, mogu se
indentifikovati neki osnovni zajedniki momenti koji odreuju sindikat kao specifian oblik klasnog
organizovanja proleterijata, osobito kao fazu u razvoju modernih radnikih pokreta.
Najvaniji
su
ovi
momenti:
- Sindikat je prvi modaeran oblik klasnog organizovanja najamnih radnika; on se pojavio znatno
pre radnike politike partije, kao i radnikih zadruga. Razlog za ovakav redoslijed je u tome to
radnici bre i lake osvajaju nivo klasne svijesti koji je dovoljan za formiranje sindikata. Pojava
radnike partije pretpostavlja znatno vii nivo klasne svijesti;
- Sindikat je najneposredniji oblik radnikog organizovanja. Pod ovim podrazumjevamo takav
oblik organzacije do koga su radnici najee dolazili sami, oslanjajui se na svoje klasno iskustvo.
To je oblik organizovanja koji nije morao - bar ne u veini sluajeva - da se spolja unosi u radniku
sredinu. Gornju tezu praksa verifikuje i na taj nain to tzv. prosjean radnik postie najvei stepen
identifikacije
upravo
sa
ovim
oblikom
organizacije;
- Sindikat je najuniverzalniji oblik radnikog organizovanja. Ovo znai da se sindikati javljaju u
najveem broju zemalja, u najraznovrsnijim oblicima drutvenih zajednica. Danas su sindikati
prisutni u gotovo svim drutvenim zajendicama gde je ekonomski razvoj doveo do pojave najamne
radne snage - od najrazvijenijih, do onih gdje su uinjeni tek prvi koraci u razvoju modernih
proizvodnih
snaga;
- Sindikat je najmasovniji oblik radnikog organizovanja. U radnikim sindikatima okupljen je
neuporedivo vei procenat najamnih radnika nego u njihovim politikim organizacijama. Ako ne
raunamo zemlje gdje lanstvo nije potpuno dobrovoljno, sa sigurnou se moe tvrditi da su
sindikati najmasovniji u nordijskim zemljama gde se ponekad i 90% zaposlenih manuelnih radnika
nalazi u redovima sindikata. Na drugom polu nalaze se neke slabo razvijene zemlje gde je sindikat
obuhvatio manje od 10%.
Sindikalno lanstvo u pravilu je uvijek mnogobrojnije nego lanstvo radnikih partija. U
mnogim zemljama sindikati okupljaju i pet do deset puta vie radnika nego radnike partije. U
6Pribievi, B. 1979.
Beograd.

Socijalizam, Svetski process. Beograd:

nauna biblioteka

13

svjetskim razmjerama ovaj odnos je slian. Dok sindikati okupljaju oko tri stotine miliona radnika,
u svim radnikim partijama nalazi se priblino osamdeset miliona ljudi od kojih su priblino tek
jedna polovina radnici.
Sindikat je organizacija koja prevashodno ima za svrhu zatitu i unapreivanje neposrednih,
prije svega ekonomskih interesa svojih lanova. Borei se za interese svojih lanova, sindikati vrlo
esto bitno utiu na uslove ivota i rada svih zaposlenih.
Smisao je pojave sindikata da se izmijeni krajnje nepovoljan raspored moi u odnosima izmeu
kapitala i rada. Sindikalno organizovanje doprinosi ovoj redistribuciji moi na dva naina: prvo,
donosi ublaavanje ili ak i potpuno uklanjanje konkurencije izmeu pojedinih grupa najamnih
radnika (podjeljenost izmeu razliitih struka, grana privrede ili preduzea) i drugo, omoguava da
se borojnost radnike klase pretvori u koncentrisanu drutvenu mo i politiku energiju.

5.2. Ciljevi udruivanja u sindikat

Ciljevi udruivanja imaju prevashodno socijalno-ekonomski karakter, jer slue zadovoljavanju
interesa zaposlenih na radu i u vezi sa radom. O ciljevima udruivanja u sindikat govori i Zakon o
radu koji kae da se sindikatom smatra samostalna, demokratska i nezavisna organizacija
zaposlenih u koju se oni dobrovoljno udruuju radi zastupanja, predstavljanja, unapreenja i zatite
svojih profesionalnih, radnih, ekonomskih, socijalnih, kulturnih i drugih pojedinanih i kolektivnih
interesa. Zastupanje interesa zaposlenih podrazumijeva da se sindikat u svakoj prilici zalae za
njihovo ostvarivanje, da proiruje obim i kvalitet prava zaposlenih. Predstavljanje pojedinanih i
kolektivnih interesa Sindikat treba da titi interese lanova i da bude u svakoj prilici predstavnik
lanova, a naroito u postupku kolektivnog pregovaranja sa poslodavcem. Unapreenje interesa
lanova podrazumijeva poboljanje uslova rada, proirenja i podizanje kvaliteta prava zaposlenih.
Zatita prava zaposlenih lanova sindikata ostvaruje se u postupcima pred poslodavcem, arbitraom
ili sudovima. Interesi zaposlenih koji se ostvaruju preko sindikata su podijeljeni na zadovoljavanje
profesionalnih, radnih, ekonomskih, socijalnih, kulturnih i drugih interesa. Profesionalni: statusna i
strateka prava i obaveze zaposlenih. Radni: prava, obaveze i odgovornosti zaposlenih na radu i u
vezi sa radom. Ekonomski: predstavlja materijalni poloaj zaposlenog koji se ogleda u zaradama,
naknadama i ostalim primanjima. Socijalni: prava zaposlenih iz oblasti: socijalnog osiguranja,
socijalne zatite na radu i po prestanku radnog odnosa. Kulturni: tiu se obrazovanja, radnog i
profesionalnog usavravanja i unapreenja rada i ivota zaposlenih lanova u kulturnom smislu.
Svaki od ovih interesa moe predstavljati individualni ali i kolektivni interes zaposlenih.

14

6.PRAVO NA TRAJK U BOSNI I HERCEGOVINI

6.1. trajk u Bosni i Hercegovini

trajkovi su postali dio bosanskohercegovake svakodnevnice, odnosno redovan socijalni
fenomen, tako da se namee pitanje radi li se o konfliktima koji su normalno stanje drave u
tranziciji ili o onima koji se mogu oznaiti kao patologija bosanskohercegovakog drutva?
Najei uzrok trajkova su konflikti izmeu zaposlenika i poslodavaca u vezi s platama i
drugim primanjima, ali je est razlog stupanja u trajk vezan i za sigurnost zaposlenja, to u
aktuelnoj situaciji u Bosni i Hercegovini podrazumijeva i lepezu pitanja koja odraavaju specifian
poloaj zaposlenih u uslovima tranzicije. Uzroci trajkova u Bosni i Hercegovini su nesporno
indikator dostignutog stepena izgradnje trine ekonomije i novih odnosa na tritu rada. Proces
privatizacije, odnosno nezadovoljstvo zaposlenih zbog zloupotreba u tom procesu, dovodi do toga
da se meu zahtjevima organizatora trajka esto nae i zahtjev za smjenom direktora, te za
poboljanjem uslova poslovanja/rada. Na taj nain u Bosni i Hercegovini se razvila praksa,
nepoznata u zemljama razvijenog trinog privreivanja, da zahtjeve za promjenom uslova rada
istiu i sindikati, to ima za posljedicu da se i menadment privrednih drutava obraa sindikatu
kako bi osigurali njihovo stupanje u trajk.
Meutim, dok trajkovi u privredi u socijalnom smislu direktno utiu uglavnom na ui krug
uposlenika i njihovih porodica, uestali trajkovi u javnim slubama odraavaju se na ivot i
funkcionisanje cijelog drutva, o emu svjedoe i aktuelni prekidi rada u oblasti zdravstva ili
obrazovanja u Bosni i Hercegovini, odnosno Federaciji Bosne i Hercegovine. Imajui ovaj problem
u vidu, namjeravamo da kroz kratku analizu meunarodnih radnih standarda i domaih propisa
ukaemo na otvorena pitanja ostvarivanja ovog vanog i aktuelnog prava u Bosni i Hercegovini, s
posebnim osvrtom na zabranu i ograniavanje prava na trajk u odreenim djelatnostima od javnog
znaaja.

6.2. Ostvarivanje prava na trajk u zakonodavtsvu BiH7

7www.scribd.com; http://doc/52868803/Radno-pravo-skripta; (28.12.2013. 15:42h)

15

U naem zakonodavstvu prihvaena je koncepcija prava sindikata na organizovanje trajka,

odnosno prava zaposlenika na uestvovanje u tako organizovanom trajku. Prvi uslov za
organizovanje i voenje trajka od strane sindikata na svim nivoima organizovanja vee se za
obavezu organizovanja i voenja trajka na nain kojim se ne ugroava imovina, bezbjednost i
zdravlje lica, te na nain koji treba da omogui normalan nastavak rada nakon zavretka trajka.
Nakon donoenja odluke o stupanju u trajk, slijedi zakonska obaveza najave trajka u pismenoj
formi, najkasnije deset dana prije poetka trajka, a u tom roku trajk mora biti najavljen nadlenom
Ministarstvu unutranjih poslova. U sluaju da kolektivnim ugovorom nisu utvreni poslovi koji se
ne mogu prekidati za vrijeme trajka, prije zvanine najave trajka, sindikat e od poslodavca
zatraiti prijedlog tih poslova. Ukoliko se sindikat i poslodavac ne mogu dogovoriti o tome u roku
od pet dana, rjeavanje spornog pitanja povjerava se arbitrai. Obavezno je mirenje od momenta
najave do stupanja u trajk. Postupak mirenja je bitni uslov za ostvarivanje legitimnog prava na
trajk. Tek ukoliko stranke ne prihvate prijedlog za mirenje, moe se stupiti u trajk.
Uslovi za ostvarivanje prava na trajk se mogu tumaiti kao regulisanje njegovog ostvarivanja, a
vezani su za:
1.
2.
3.
4.

odluku o stupanju u trajk (glasanje o trajku),

odravanje minimuma procesa rada,
najavu trajka (poslodavcu i javnoj vlasti),
postupak mirenja kao uslov za ostvarivanje prava na trajk.

trajk zavrava:
-

jednostranom odlukom organizatora trajka/sindikata,

ispunjenjem zahtjeva radnika radi kojih je organizovan trajk i prihvatanjem prijedloga
poslodavca, odnosno nadlenih organa za rjeavanje spornih pitanja.

Poslodavac ne moe dati otkaz zaposleniku kao uesniku zakonitog trajka samo po tom
osnovu, ali se plata moe smanjiti srazmjerno vremenu uestvovanja u trajku. Kod nezakonitog
trajka poslodavac nadlenom sudu moe podnijeti zahtjev za zabranu organizovanja i provoenja
trajka i moe traiti od sindikata naknadu tete.

6.3. Ograniavanje prava na trajk u BiH

Postoje izvjesna ogranienja prava na trajk u pogledu pripadnika vojske, policije i dravnih
organa. Pozitivnopravni reim trajka u BiH kae da e se pravo na trajk u vojsci, policiji i u
dravnim organima urediti posebnim zakonom, a u sluaju da tim propisima nije drugaije ureeno
16

ili nije uopte uereeno, primjenjuju se opti propisi o trajku. U tom smislu, temeljno pravilo
ostvarivanja prava na trajk je vezano za zatitu prirode djelatnosti i javnog interesa.
Tako, trajk dravnih slubenika moe biti organizovan i proveden pod uslovom da bitno ne
ugroava ostvarivanje poslova osnovne djelatnosti organa uprave, odnosno slube za upravu, a koji
se zbog potrebe bitnog postupanja ne mogu odlagati.
Drugo posebno pravilo odnosi se na obavezu organizatora trajka da za vrijeme trajka moraju
osigurati vrenje poslova i zadataka ije je vrenje potrebno radi zatite javnog interesa ili radi
ostvarivanja prava i izvravanja obaveza graana, preduzea i drugih pravnih lica u upravnom
postupku kod organa uprave, odnosno slube za upravu usljed ijeg neblagovremenog vrenja mogu
nastupiti tetne posljedice. Ove poslove odreuje rukovodilac organa uprave i slube za upravu u
dogovoru sa trajkakim odborom.
Tree pravilo je, zapravo, dunost trajkakog odbora da najavi rukovodiocu organa uprave i
slube za upravu poetak trajka najkasnije pet dana prije poetka trajka i da dostavi odluku o
stupanju u trajk.

7.ZAKLJUAK
Kada se iscrpe svi pregovaraki i drugi naini, radnicima za ostvarivanje svojih prava ne preostaje
nita drugo nego trajk. trajk bi se u tom momentu mogao definisati kao krajnje oruje radnika.
trajk je pre svega pokazatelj da su radna prava u sistemu u kojem se odvija trajk, u znaajnoj
mjeri pogorana. Upravo iz tog razloga, pravo na trajk je vano pravo unutar svakog demokratskog
sistema. Kod nas na prostoru BIH se relativno malo pie i govori o pravu na trajk. Jedan od razloga

17

je relativno mlado zakonodavstvo koje ne moe dovoljno brzo da prati praktine probleme graana
Bosne i Hercegovine.
Pravo na trajk nije svugdje priznato ili nije priznato u istoj mjeri. U nekim sluajevima ono
moe biti povod za privoenje u policijiju ili na sud. To su neki od razloga koji svakako mogu da
obeshrabre trajkae. Jo jedan od razloga koji mogu pokolebati samu volju trajkake mase jeste
smanjena zarada. To znai da gubitak zarade moe teko pasti radnicima s porodicom ili ovisnim
lanovima.
U prethodnom tekstu reeno je da se trajk moe okarakterisati kao posljednje sredstvo, ili
oruje samih radnika, ali svakako treba istai da je to krajnja taka u pregovarakom procesu.
trajk nije sredstvo kojim se prijeti ili nastoji nanijeti odreen gubitak organizaciji ili instituciji
gdje je pokrenut. trajk se pre svega koristi kako bi se poslodavac podsjetio da njegov kapital,
njegovo preduzee, vrijedi samo onoliko koliko je sposobnost njegovih radnika da stvore
vrijednost unutar te organizacije. Na taj nain radnici ele i da skrenu panju na sebe kako bi
pokazali da ele postii potpuno priznanje.
Takoe trajkovima se mogu zahtijevati i graanska prava. To se deava ukoliko radnici
odlue prekinuti rad, zaustaviti proizvodnju, kako bi pridobili vladajuu politiku strukturu da
shvati da razvoj zemlje u prvom redu ovisi o njihovom radu, te da s toga ne postoji nita to bi
moglo opravdati izostanak priznavanja njihovoh prava kao radnika i graana unutar drutva.
Iz svega prethodno reenog moe se zakljuiti da se broj trajkova nije smanjivao, naprotiv,
sve je vei broj nezadovoljstva radnika. Svjedoci smo smo pojedinanih protesta ili trajkova,
gdje se pojedinci odluuju sve ee na trajk glau.
Da bi trajkovi imali svoje epiloge u pozitivnom svijetlu, radnici se organizuju u sindikate,
kao njihove legitimne predstavnike koji e u svakom sluaju za njih voditi socijalne i druge
dijaloge.
U nekom ranijem periodu sindikati su se mogli predstaviti kao organizacije koje se bore
iskljuivo za ekonomska i socijalna prava radnika primjenom tradicionalnih oblika sindikalne
borbe, tj. trajkova. Danas sindikati sve ee istupaju i sa drugim, politikim zahtijevima.
Takoe pojedini sindikati iz zapadane Evrope su uestvovali u politikim borbama posredstvom
svojih kandidata.
8.LITETATURA
http://www.slideshare.net/;
http://www.scribd.com/;
http://www.unicro.hr;
http://www.gszsz-nezavisnost.org/;
http://www.sssbih.com.ba/;
http://www.savezsindikatars.org/;
18

19