Elektrik Mhendisliine Giri / N.

Abut

ELEKTRK MAKNALARI VE ELEKTRN KONTROL-3

EVRCLER
Tek Fazl Eviriciler
Genel anlamda evirici, DA/AA dntrc veya doru akm kaynandan alternatif akm ile beslenen
bir yke veya bir alternatif akm ebekesine g aktarm yapan devredir. ekil 1.3deki 3 nolu ilemi
gerekletiren dzenlerdir. DAdan AAa dnm yapan bu dzenlere (DC to AC converters, DC/AC
converters, Inverters) zellikle DA kaynaktan srekli beslenmesi gereken ykler, kesintisiz g
kaynaklar, endksiyonla stma, ve frekans ayar gereken motor denetimi uygulamalarda ihtiya
duyulur. Girie ak, yakt hcresi, gne veya rzgar generatr gibi yenilenebilir bir kaynak
uygulanr. k 120 V-60 Hz, 220 V-50 Hz veya 115 V-400 Hz gibi bir tek fazl AA ( fazl sitem
olarak 120/208 V-60 Hz, 220/380 V-50Hz veya 115/200 V-400 Hz) olabilir. Devreler, giriindeki DA
gerilimi knda istenen genlik ve frekanstaki AA gerilime dntrrler. k gerilimi sabit veya
deiken frekansl olarak elde edilebilir. kta deiken bir gerilim elde edilmek istenirse, giri DA
gerilimi deitirilebilir. Bylece evirici sabiti veya kazanc olarak tanmlanan bir deer oluur. Giriteki
DA gerilim denetlenebilir bir gerilim deil ve deitirilemiyorsa, k gerilimi, eviricinin kazancnn
DGA darbe genilik ayar (DGA=PWM: Pulse Width Modulation) gibi bir yntemle deitirilmesiyle
ayarlanarak deitirilebilir. Evirici kazanc, k AA geriliminin giri DA gerilimine oran olarak
tanmlanabilir.
Normal bir iletme ortamnda evirici k geriliminin sinzoidal olmas gerekir. Ancak uygulamada
salnm bileenlerin etkisinden dolay bu ideal sinzoidal ekilde bozulmalar oluur. Kk ve orta
byklkteki glerin denetiminde, evirici k geriliminin ekli kare dalga veya kare dalgaya benzer
bir ekilde olmas kabul edilebilir. Byk glerin denetiminde, bu eklin sinzoidale yakn olmas
istenir. k gerilimindeki salnmlar, hzl yariletkenlerin kullanmyla yaplacak anahtarlama
teknikleriyle, azaltlarak yok edilmeye allr. AA k anahtarlama ilemleri ile elde edildiinden,
k dalga ekli gerilim paracklarndan oluur. Bu paracklarn anlk deerleri pozitif, negatif veya
sfr olabilir. Ancak, genelde kn sadece bir adet sfr olmayan genlii olur.
Eviriciler genel anlamda Tek fazl ve ok (iki-) fazl eviriciler olmak zere iki ana gurupta
toplanabilir. Bu eviriciler de tristr ve tranzistrl olarak tasarlanmasna gre ve tristr sndrme
teknii gz nne alnarak drt alt guruba ayrlabilir. I. DGA, II. Rezonans, III. Yardmc sndrme
devreli ve IV. Tmleyen sndrme devreli eviriciler olarak snflandrlabilir. Bununla beraber son
zamanlarda bunlarn birkana benzeyen ortak zellikli veya ok zel eviriciler de gelitirilmektedir.
Giri ve k gerilim-akm durumlarna gre ise; Giri gerilimi sabit ise, gerilim beslemeli evirici
(GBE=VFI: voltage-fed inverter), Giri akm sabit bir kaynaktan salanyor ise, akm beslemeli evirici
(ABE=CFI: current-fed inverter), giri gerilimi denetlenebilir ise, DA hatl evirici (DAHE=DCLI: dc
linked inverter) olarak tanmlanmaktadr.

51

Elektrik Makinalar ve
Kontrol
+
VK1
-

RY

A1
iY

+
VK2

vY
(a)

vY

i1
i2

VK1

A2

0
+
VK1

D1
iY

T r1

RY
+

D2

T/2

i1

i2

vY

VK2

T/2

VK2
i1
VK1 /RY

T r2

(b)

0
i2
VK2 /RY
0

T/2

(c)

ekil 4.1 Tek fazl evirici iin (a)dinamik anahtar, (b)statik anahtar (tranzistr) ile prensip devresi,
(c)k yk gerilimi ve akmnn deiimi

Diren Ykl:
Tek fazl bir eviricinin prensip almas, ekil 4.1de grlmektedir. ekil 4.1.(a) da A 1 ve A2
anahtarlar eit sreli fakat farkl zamanlarda alp kapatlarak, R Y ykne VK=VK1=VK2 kaynak gerilimi
deerinde bir kare dalga eklinde AA uygulanm olur. Pryodik zamann her %50si iin bir anahtar
kapal iken dieri aktr. Dinamik anahtarlarn alp kapanmas hzl yaplamaz. Dolaysyla bu
anahtarlar yerine, ekil 4.1.(b) de gsterilen, ok hzl alp kapanabilen yariletken anahtarlar olan
BJT, SCR, MOSFET, IGBT veya IGCT kullanlr. Devrede iki adet kyc elemandan T r1 tranzistrnn
iletimde (A1 anahtarnn kapal) olduu aralkta, A2 alr. Bu durumda Kirofun gerilim yasasna gre,
vY=VK1 olur. Yarm peryot sonra, Tr1 kesime girer (A1 alr) ve Tr2 srlerek iletime girerek (A 2
kapanarak) vY=VK2 yaplm olur. Sonuta, ekil 4.1.(c) den grld gibi, kare dalga eklinde
alternatif bir vY gerilimi yke uygulanm olur. Tranzistrlerin ayn anda iletime girmesini engelleyecek
lojik src devreler tasarlanr. DA kaynak yerine bir orta ulu transformotor kullanlarak tek gerilim
kayna ile tasarm yaplabilir. Bu tip eviricilere yarm kpr eviriciler de denir. ktaki yk
geriliminin etkin deeri;

2 T /2 2
VK dt
VK
T 0
eklinde hesaplanabilir. Yk geriliminin anlk deeri vY=VK Fourier serisine alrsa, serinin genel
terimi;
vY

vY ( t ) a 0

n 1, 2 ,...

cos nt bn sin nt

idi. Burada a0, an ve bn katsaylar ise, a 0

1 T
1
vY (t )dt

0
T
2

1 T
1 2
vY (t ) cos ndt
vY (t ) cos nt

T 0
2 0
1 T
1 2
bn vY (t ) sin ndt
vY (t ) sin nt
0
T
2 0
an

vY (t )d (t )

d (t )
d (t )

ekil 4.2.(d) de gsterilen dik gendeki parametrik dnm gz nne alnarak;

sin

an
a b
2
n

2
n

bn

cos n

an

bn

n tan 1

an sin n a n2 bn2

den bn cos a n2 bn2

a b
2
n

den

2
n

ve

ve
olarak bulunur. Burada;

cn an2 bn2

olarak tanmlanabilir. Denklem (4.6) daki an ve bn, denklem (4.7) deki cn katsaylar, denklem (4.2)
deki ikinci terim olan keli parantez iinde yerine konarak;
52

Elektrik Mhendisliine Giri / N.

Abut

an cos nt bn sin nt an2 bn2 sin n cos nt cos n sin t an2 bn2 sin nt n

sin nt n

denklemi elde edilir. Dolaysyla Denklem (4.2) deki evirici k veya yk gerilimi;

vY ( t ) a 0

sin( nt n )

n 1, 2 ,...

olarak tanmlanabilir. Buradaki cn, k gerilimi vYnin ninci salnmnn byklne ve n ise
gecikme asna bal parametrelerdir. k gerilimi vYnin yarm peryot simetrisi varsa, tam peryot
boyunca entegralli terimler azalr. Yani k gerilimi,

VS 0 t
vY(t)
- VS t 2

eklinde tanmlanrsa, salnmlar tm katsayl bileenleri iermez. Yani ift katsayl salnm
bileenleri (n=2, 4, 6, 8,...) sfr olup salnm sadece tek katsayl (n=1, 3, 5, 7,...) bileenleri ierir. Bu
durumda, (4.3), (4.4), (4.5) ve (4.8) denklemleri; a 0=0 ve

2 T
1 2
v
(
t
)
cos
n

dt

vY (t ) cos nt
Y
T 0
0
2 T
1 2
bn vY (t ) sin ndt vY (t ) sin nt
T 0
0
an

vY ( t )

d (t )
d (t )

n 1,3,5,...
n 1,3,5,...

sin(nt n )

n 1, 3, 5 ,...

olacaktr. ekil 4.1deki evirici k simetrik yar peryotlardan olutuu gz nne alnrsa yke
uygulanan k gerilimi;

vY ( t )

4VS
sin nt
n 1, 3, 5... n

n=2, 4, .... gibi ift saylar iin vY=0 olur. Yk geriliminin temel bileeni, n=1 iin, denklem (5.13) ten;

vY

4VS
0,903VS
2

olarak bulunur.

Diren-ndktans Ykl:
ekil 4.2de gsterilen evirici kna, omik-indktif bileenli bir yk balandnda yk akm k
gerilimi gibi aniden deiim gstermez. Tr1 kesime girmeden nce t=(T/2) + annda, pozitif iaretli bir iY
akm akmaktadr. t=T/2 annda Tr1 kesime Tr2 iletime girerek yk gerilimi vYnin iaretini negatif yapar.
Buna ramen, devredeki ykn indktif zelliinden dolay, iY akm bir sre daha pozitif olarak
devam etmek ister. Tranzistrden ters ynl bir akm akmayacandan, anahtar olarak tek bana bir
tranzistr kullanlamaz. Ters yndeki akm iletebilecek paralel bir diyot kullanlmas gerekir. Akm,
yk-D2 diyodu ve VK2 zerinden akar. Yani gerilimin yn deimesine karn akm bir sre daha
devam eder, iY akmnn yn hemen deimez. Benzer ekilde, t=T annda T r2 kesime Tr1 iletime
girerek yk gerilimi vYnin iaretini tekrar pozitif yapar.

53

Elektrik Makinalar ve
Kontrol
+

iY1

VK1

RY

iY

i1

i2

Tr2

D2

(a)

vY
VK1

Tr1

vY

VK2

LY

D1

T/2 ()

T (2)

iY2

VS2
iY

bn

Im=

(a2n+ b2n)1/2

VS1/RY

0
an

(c)

-Im

T/2 ()
(b)

T (2)

ekil 4.2. (a)Omik-endktif ykl tek fazl evirici devresi, (b) omik-endktif ykte, k
akm-gerilim deiimleri, (c)dik gen

Ancak akm yine yk-D1 diyodu ve VS1 zerinden akarak bir miktar daha ayn ynde devam eder.
Devrede D1 ve D2 diyotlar iletince, enerji ykn indktif bileeninden kaynaa geri akar. Dolaysyla
bu diyotlara da geri besleme diyotlar denir. ekil 4.2.(a) da omik-indktif ykl evirici devresi ve (b)
de ise yk akm ve geriliminin deiimi gsterilmektedir. (c) de ise sadece indktif yk varken akm
ve gerilimin deiimi verilmitir. Grld gibi saf indktif ykte tranzistrler T/4 aralnda (veya
90) iletimde kalrlar. Yk akm, ekil 4.2den grld gibi, peryodik olarak bir ynde azalarak
sfra ve sonra ters ynde akar. Bu ters akm akma noktasnda dier tranzistrn iletmesi gerekir.
Genelde, tranzistrn kesime girmesi, iletime girmesinden daha yava olur. Dolaysyla, bir
tranzistrn iletimi, dier tranzistr tamamen kesime girinceye kadar geciktirilir.
Tek Fazl Kpr Evirici
Eit deerli iki gerilim kayna kullanlmas yerine tek kaynak ve drt yariletken anahtar kullanlarak
tasarlanan eviriciye kpr evirici denir. ekil 4.4de kpr evirici devresinin prensibi gsterilmektedir.
Devrede, bir DA kaynak ve drt adet tek ynl yariletken anahtar kullanlmaktadr. E deerindeki DA
kayna her yarm dalgada eviricinin besledii AA ykne akm aktr. Evirme ilemi sresince, A 1 ile
A4 anahtarlar ayn zamanda kapanr ve iY akmna bir yol ile beraber vY yk geriliminin pozitif yarm
peryottaki deerini aktarr. Bir yarm dalgann sonunda, bu kapal olan anahtarlar alr ve A 2 ile A3
ayn anda kapatlr. Bu tip omik-indktif R-L yknn zt emk retme zelliinden dolay kullanlan
anahtarlarn ift ynl akm aktabilmesi istenir. Dolaysyla tek ynl olarak akm aktan tranzistr
veya tristr gibi statik yariletken elemanlara ters paralel birer diyot balanr.
vY
E

T/2

-E

ekil 4.8 Evirici DGA anahtarlama ile k gerilimi

Baz eviricilerde, 9. ve 11. salnmlarn deerleri bile, temel dalgann genliine oranla olduka byk
olabilir. Bu byk genlikli salnm bileenleri, yarm peryottaki 5 darbe ile sfrlanamazsa, szme
yaplamadnda, yarm peryottaki darbe saysnn artrlmas gerekir. Bylece anahtarlama sonucu
oluan yksek dereceli salnmlar szlerek yok edilebilir.

54

Elektrik Mhendisliine Giri / N.

Abut
vY
vm
E

0
vY
E

T/2

T t

T/2

T t

-E

ekil 4.9 Sinsoidal DGA iin evirici knda kullanlan gen ve sins erileri.

DGA ile anahtarlama yaplrken, analog ve saysal yntemlerinin her ikisi de kullanlabilir. Bir analog
ilem, istenilen frekansn sins seviyesini ve istenilen genlii retmekle birlikte, ekil 4.9da
gsterildii gibi, 2k frekansl evirici knda kullanlan gen bir dalga retmede de kullanlabilir.
Sinzoidal DGA ile anahtarlamada, gen dalgann negatif eimi ile sins dalgasnn kesitii yerde
darbe balar. gen dalgann pozitif eimi ile sins dalgasnn kesitii yerde biter. Her darbenin
uzunluu, ekil 4.9da grld gibi, sins dalgasnn genliine baldr. Denetim devresiyle,
sinzoidal sinyalin her yarm alternans sonunda k geriliminin kutuplamas deitirilir. Bu DGA ile
anahtarlamada, ekil 4.9da grlen k eklini elde etmek iin, her anahtar uygun zamanlamal
olarak alp kapanmas gerekir. ekil 4.10da drt tranzistr eleman ile ters paralel bal diyotlarla
tasarlanm kpr evirici gsterilmitir.
iB1

iD1
Tr1

+
VK

iB2

iC1
iC2

D1
RY

i D2
Tr2

D3

vY

LY

i C3
iC4

iD4
D4

iB3

Tr3

iY
iY

D2

iD3

iB4

Tr4

ekil 4.10 Drt anahtar (tranzistrl) ile ters paralel bal diyotlarla
tasarlanm kpr evirici devresi

Tek Fazl Tristrl Eviriciler

Tristrlerin kullanld tek fazl eviricilerin prensip devresi, R Y, LY, CY bileenlerinden oluan bir yk
beslerken, ekil 4.13te gsterildii gibi, iki anahtarla tasarlanabilir. Peryodik olarak alan devrede,
yarm peryot boyunca Th1, dier yarm peryot boyunca ise Th2 tristr iletimdedir. Devredeki C S ve LS
elemanlar akm ve gerilimin ani deiimlerini nlemek zere konmu yardmc elemanlardr.
ktaki RY ykne paralel bal olan CY kondansatrnn akm +iY den -iY deerine kadar deiir.
Kondansatr gerilimi ise 2vY deerinde olacandan, bu snrlara dayanabilecek deerlerde seilir.
Tristrlerle birlikte orta ulu tek fazl bir transformotor kullanlarak DA gerilimin evirilmesinde daha
dzgn bir AA gerilim salanmas ve tristrlerin kolayca kesime girmesine yardmc olur. ki yollu iki
darbeli evirici devresi olarak da adlandrlan bu devre, ekil 3.7.(a) daki iki yollu iki darbeli dorultucu
gibi alr.

55

Elektrik Makinalar ve
Kontrol
Th1

L1

i1

7
vK
-

iY1
+1

+ (-)

iY

+ (-)
CS
- (+)

2
LY1

RY

- (+)

Tet.D

i2

L2

6
4

Th2

ekil 4.13 ki tristrl tek fazl evirici devresi

Dntrme oran 1:1 olan transformotor knda yke paralel balanm kondansatr, yk
gerilimine dayankl olup k sinyali deiimlerinde grev yapar. T h1 tristr iletime girince vK kaynak
geriliminden LY1 bobini ve transformotor primerinin st yars 5-7 arasndan, L 1 zerinden i1=iY1 akm
akarak sekonder devre knda bir pozitif gerilim oluturur. Bu gerilim ykten bir iY akm akmasna
ve CS kondansatrn kutuplu olarak dolmasn salar. Yke pozitif bir gerilim uygulanm olan bu
yar peryot boyunca Th2 tristr kesimdedir. ekil 4.14.(a) daki edeer devrede gsterildii gibi bir
akm akarak alternatif akmn pozitif yar peryodunu oluturur. Yar peryot sonunda T h2 tristr
tetiklenerek iY1 akm LY1 bobini, 5-6 arasndan transformotor primerinin alt yars 5-7 arasndan, L 2
zerinden akar. i2=iY1 akm akmasyla sekonder devre knda bir negatif gerilim oluturur. Ancak
sekonderde Th1 tristrnn aktt akmn oluturduu pozitif gerilimin etkisi, oluan bu gerilim ile yok
edileceinden kutuplu olan kondansatr bu devreden ani olarak boalmak ister. Transformotorun
birincil devresinde oluan ve Th1 tristrn kesime zorlayacak ters bir gerilim oluturarak Th1 tristrn
kesime zorlayacandan bu tristr kesimde kalr.
LY1

1
+
-

iY1
VDA

iY1

CS

3
iY

2
(a)

RY
iR

4
2

LY1

1
iC

iY1

iY1

-iC

VDA 3

CS

iY1

RY
iY1

4
2

-iY
-iR

(b)

ekil 4.14. ekil 4.13te gsterilen devrede (a)birinci, (b)ikinci yar

peryotta edeer devreler.

Bu nedenle, byle yk tarafnn etkisiyle kesimi gerekletirilen eviricilere yk denetimli eviriciler

denir. Akacak ters akmn etkisiyle kondansatr ilk konumun tersi kutuplu olarak dolmaya
balayacandan ilk kutuplu konum gerilimi nce sfra ve daha sonra parantez iinde gsterilen
kutuplama ynnde dolmaya balayarak negatif yar peryodun sonu olan T h1 tristrnn tekrar iletime
girmesine kadar dolacaktr.

Benzer ekilde yarm peryot sre sonunda tekrar T h1 tristr tetikleneceinden bu kez balangtaki
gibi, birincil akm LY1 bobini ve transformotor primerinin st yars 5-7 arasndan, L 1 zerinden i1=iY1
akm olarak akar. Sekonder devre knda bir pozitif gerilim oluturur. Bu gerilim ykten yine bir iY
akm akmasna ve CS kondansatrnn, balangtaki gibi kutuplu olarak, dolmasn salar. Yke
ikinci bir pozitif gerilim uygulanm olan bu yar peryot boyunca yine T h2 tristr kesimde kalr. C S
kondansatr, yk direnciyle paralel baland iin, k yk gerilimi de, ekil 4.15de gsterildii
gibi, kondansatr gerilimi ile benzer ekilde deiir.

56

Elektrik Mhendisliine Giri / N.

Abut
v3-4
+ 0,8
v3-4/(RYiY1)

iY

v3-4

iY

T/(4RYCS)=1

0
-T/2

+T/2
- 0,8
T
v5-2
0,8
v/RYiY1

VDA=V1-2

0
iY1

ekil 4.15 ekil 4.13te gsterilen devre iin akm ve

gerilimlerin deiimi (T/(4RYCS)=1 iin)

Kondansatr zerindeki gerilim, AA ile beslenen yk gerilimi olan v3-4 gerilimi;

v3 4 RY .I Y Ke

t
RY .C S

ile ayn olur. ekil 4.15ten grld gibi t=+T/2 anndaki deeri ile t=-T/2 anndaki deerleri biri
birine eit fakat ters iaretlidir. Bu eitlik kullanlarak,

v 3 4

V DA / a

1
.e 2
cosh
2

1 0,5. tanh 2
1

maks

v3 4 maks 1,86

V DA
a

den serbest kalma zaman;

tF

4 RY C S
T
1
. ln
1
4
T
cosh(T / 4 RY C S

eklinde elde edilir. ekil 4.16.(a)da basit paralel sndrmeli tristrl kare dalga evirici devresi
verilmektedir. Giri DA geriliminin iki kat tepe-tepe deerinde kare dalga eklindeki gerilim iin yar
peryot boyunca 1 ve 4 nolu tristrler tetiklenir. Dier yar peryotta ise 2 ve 3 nolu tristrler tetiklenir.
Her bir ift tristr tetiklendiinde ykn pozitif ucundan yk zerinden farkl ynl olarak negatif uca
akm akar. Bu akm etkisiyle de kondansatr farkl kutuplu olarak dolar. Bu kondansatr geriliminin
ters boalma etkisinden dolay da iletimden kmas gereken ve nceden tetiklenmi tristrler
sndrlerek kesime girmesi salanr.
(+) VDA
(+) VDA

T1
D1

D2
T h1

RY

T h2

C1
T h3

RY
C1

T h4
T h1

D3

T2

(a)
(-)

D4

T h2

D1

D2
(b)

T2

(-)

ekil 4.16.(a)Paralel sndrmeli, (b)Orta ulu trfo ile tasarlanm iki tristrl evirici

Bu sre modern eviricilerde olduu gibi 50s nin altnda bir deerdedir. Bu ksa sre iinde DA
kaynaktan aktlan akmn nemli artlarn nleyecek geici empedansa sahip tristrler seilir. D 1, D2,
D3 ve D4 serbest gei diyotlarnn, birikmi magnetik enerjiyi ykten kaynaa aktarmak ve tristrlerin
sndrlmesi veya sonrasnda oluacak yksek deerli geici gerilimlerin nlenmesi gibi iki temel
grevi vardr.
57

Elektrik Makinalar ve
Kontrol

Fazl Eviriciler
fazl evirici, her faz iin tek fazl kpr tipi bir evirici kullanlan devredir. Eviricide kullanlan alt
adet anahtar ile istenilen k dalga eklini elde etmek iin periyodik olarak alp-kapatlr.
Anahtarlamalarn ekil ve sreleri ile orantl olarak, evirici k frekans, gerilim ve salnmler
denetimi yaplabilir. ekil 4.20deki fazl evirici devresi, gerilim kaynakl evirici olarak tanmlanr.
deal bir dorultucunun knda kullanlacak bir kondansatr, kn szgelenmesi amacyla
kullanlr. Akm kayna kullanlan evirici de tasarlanan dier bir devredir. Bu tip eviricilerde, gerilim
kayna yerinde bir akm kayna olarak tanmlanabilen byk deerli bir bobin ile seri bal denetimli
bir dorultucudur. Bu seri bal bobin, evirme ilemi srasnda akm sabit tutar. ekil 4.20de, fazl
bir evirici devresi gsterilmitir.
R
iA1
+
VK

A1

iA2

A2

iR

iA4

A4 iA5

iA3

iS
A5

iA6

RR

A3

iT
A6

LR
LS
RS

iRY

Mp
LT
iSY

RT

iTY

ekil 4.20 fazl evirici prensip devresi

Evirici k denetiminde, k dalgasnn 180si (yarm peryodu) iin anahtarlar kapal, geriye kalan
180 (dier yarm peryodunda) boyunca ak kalarak evirme yaplabilir. Aralarnda 120 faz fark
bulunan fazl bir k elde etmek iin, A 1-A6 arasndaki anahtarlar uygun srayla peryodik olarak
kapatlp alr. A2, A1den 120 sonra kapatlr. Benzer ekilde A3 de A2den 120 sonra ve A4, A1den
180 sonra kapatlr. A2 ve A3 den 180 sonra srasyla A5 ve A6 kapatlr. Anahtarlama ilemi her
60de bir gerekletirilmi olur. Evirici k, alt adml olarak, Tablo 4.1de gsterilmektedir.

58

Elektrik Mhendisliine Giri / N.

Abut
vRS
VK

- VK
vST
VK

- VK
vRS
VK

- VK
vR
2VK/3
VK/3
-2VK/3

-VK/3

vS
2VK/3
VK/3
-VK/3
-2VK/3
vT
2VK/3
VK/3
-VK/3
-2VK/3

ekil 4.22 fazl alt darbeli evirici k gerilimlerinin deiimi

Anahtarlama gerekletirilirken iB4 akmyla Tr4 anahtar kollektr akm olarak iR akmn aktmaktadr.
Anahtar almak istendiinde iB4 akm kesilerek Tr4 anahtar da kesime girmeye balar.

ekil 4.26 fazl eviricinin tmdevrelerle srlm IGBTli rnek devresi

Giri DA geriliminin denetlenmesiyle, k gerilimindeki bozulmalar ok abuk dzeltilebilir. Byle bir

denetim sonucu elde edilen k gerilimi ekil 4.24te sa tarafta gsterilmitir. ekil 4.26da
tmdevrelerle srlen IGBT ile tasarlanm rnek bir fazl evirici devresi gsterilmitir.

AADA ANAHTARLAMA
Byk glerin denetlendii AA devrelerinde mekanik veya elektro-mekanik anahtarlar yerine
kullanlan tristrler, birka mikro saniye iinde ama veya kapama yaparak hzl anahtarlama
gerekletirirler. Daha kk glerin denetiminde g MOSFETleri veya g tranzistrleri
kullanlabilir. Denetim devrelerinin gelimi olmas ve her iki tr elemanlarn baz zelliklerini iermesi
bakmndan tristr-tranzistr ortak zelliklerinde olan IGBT, MCT, IGCT v.b. gibi g yariletkenleri de
59

Elektrik Makinalar ve
Kontrol

kullanlmaya balanmtr. Statik anahtarlarn; mrleri teorik olarak sonsuz olmas, anahtarlama
hzlarnn ok yksek,ideal anahtarlama artlarn salamada baarl olup cevap verme srelerinin
dk olmas ve hareketli paralarnn olmamasndan dolay kontak anmas probleminin olmamas
gibi avantajlar vardr. Tranzistr veya tristr kullanlarak yaplan statik anahtarlama devrelerinde;
anahtarlama gecikme zaman, ar akm ve gerilimler ayarlanabilir. Mekanik, elektriksel, konum,
yaklam alglayclar gibi devrelerden alnan sinyaller, tranzistr veya tristrn denetimi iin
kullanlarak g denetimi gerekletirilir.
deal anahtarlamada;
a)Anahtar kapatlrken denetledii devre akm sfr veya sfrdan geiyor olmal,
b)Anahtar alrken ularndaki gerilim deeri sfr veya sfrdan geiyor olmal,
artlar salanr. Bylece; akm deiimlerinden dolay salnmlar azaltlm, kontak potansiyellerinin
farknn bymesi engellendii iin gerilim arklar ve harmonik etkileri azaltlm olur. Statik
anahtarlar, alternatif akm anahtarlar ve doru akm anahtarlar olarak iki guruba ayrlabilir. Alternatif
akm anahtarlar da tek ve ok fazl anahtarlar olarak iki gurupta incelenebilir. Alternatif akm
anahtarlarnda kullanlan tristrlerin kesime girmesi ebeke zorlamas veya tabii sndrme eklinde
yapldndan, anahtarn hzn da ebeke geriliminin frekans ile kullanlan tristrn serbest kalma
zaman, tq belirler. Doru akm statik anahtarlar, Blm-4de detayl olarak aklanmtr. Tranzistrl
statik DA anahtarlar tristrllere gre daha problemsizdir. Sndrme problemi olmayan tranzistrl
statik DA anahtarlar, gnmz teknolojik olanaklaryla 200 kW deerindeki glere kadar, yksek
anahtarlama frekanslarnda kullanlabilmektedir. Zorlamal sndrme yaplan tristrl DA statik
anahtarlama devrelerinde ise, DA Ayarlayclar blmnde anlatld gibi, anahtarlama hz
sndrme devresi hz ile hzl tristrlerin serbest kalma zamanna baldr.
Tek Fazl Aa Anahtar
vK(t)
Vm

VTh1
i1

1
VTh2

vK(t)

i2
v Y(t)

Vm sin t

Tetikleme
devresi

2 t [rad]

t [rad]

t [rad]

RY

Denetim
Sinyali

-Vm
vy(t) V
Vm

(a)
0
-Vm
i y(t) A

Triyak

I m=Vm/R

iY

+ vK(t)

iG

~
Vmsint

Tetikleme
devresi

RY
Denetim
Sinyali

vY(t)

0
-Im
i G 1(t)
1
i G 2(t)

t [s]
1

0
(b)

t [s]
(c)

ekil 5.1.Tek fazl R ykl statik AA anahtarn (a)iki tristre edeer triyak kullanlan devre,
(c)=0 tetikleme as ile almada k erileri

Omik-ndktif Yk:
Yk omik-indktif bileenli ise, AA anahtarnn bu yk ap kapatmasnda; ekil 5.1.(a) daki T h1
tristr t=0da deil de, giri geriliminin pozitif yar peryodu iindeki akmn sfrdan getii anlarda
tetiklenir. nk indktif bileenli yklerde, akm gerilimden daha geri fazda akar. T h2 tristr ise giri
geriliminin negatif yar peryodu iindeki akmn sfrdan getii anlarda tetiklenir. T h1 ve Th2 tetikleme
darbeleri ekil 5.3.(b) de gsterilmitir. Bu devredeki iki tristr yerine, ekil 5.2de gsterilen
devredeki triyak kullanlabilir.
60

Elektrik Mhendisliine Giri / N.

Abut
vS(t)
Vm

Triyak

2 t [rad]

iY
-Vm
i y(t) A

iG

Im=Vm/R

RY
+

vK(t)

Denetim
Sinyali

Tet.Dev

Vmsint

0
-Im
i G 1(t)

vY(t)

/6 /2

7/6

t [rad]

LY

i G 2(t)

t [s]
1

(a)

t [s]
(b)

ekil 5.3.Tek fazl R-L ykl statik AA anahtar (a)devresi, (b)yk akm as 60 (/6)
olmas durumunda bu tetikleme asndaki almada k erileri

Fazl AA Anahtarlar
Herbir faznn tek fazl bir AA anahtarnn denetledii fazl devreye fazl AA anahtar devresi
denir. ekil 5.1.(a) veya (b) deki tek fazl anahtardan adet kullanlarak oluturulan ve ekil 5.5.
(a)da gsterilen devre fazl AA anahtar devresidir. Bu devre tasarmnda, alternatif gerilimin her
yar peryodunda anahtar ap-kapatmak mmkndr. Kapal anahtar konumu olan tristrlerin iletimi
srasnda, ilgili yarm peryot-alternans sonunda tristrlerin kesime girmesi salanarak ak anahtar
konumu elde edilebilir. fazl statik AA anahtarnn tristr kap tetikleme sinyalleri ile gerilim ve
geen akmlar ekil 5.5.(b)de gsterilmitir.
vS(t)
Vm

vrs(t)
1

vst(t)
2

vtr(t)
3

0 /3 2/3 4/3 5/3 2

5
6
4
5

t
4

VG1
VG
0
VG6

Th1

i1

IG1

0
VG2

Th4
IG4

i4

RY
IG2

RY

Th5

2/3

3
10/3 t

4/3

t
0
i 1, i 4

i5
IG5

5/3
i1

i1

i1
Th3

i4

3 i4 t

i 2, i 5

IG3

8/3

0
VG5

Th2
S

7/3

0
VG3

MP (Ntr n.)
i2

/3

0
VG4

RY

Im

Th6

i2
0 i5

i6
IG6

(a)

Tetikleme
devresi

2/3

5/3

i5

i3
0 /3

8/3

-Im
i 3, i 6

(b)
i3
i6

4/3

i3
7/3

i6

10/3 t

ekil 5.5.(a)Yldz bal yk ve tek fazl AA anahtardan oluan fazl AA statik anahtar, (b)k akm ve gerilim deiimleri

AA statik anahtar devreleri, elektrik akmnn sadece kumandasnda deil, baz denetim devrelerinde
de belirli byklklerin denetimi amacyla da kullanlmaktadrlar. Bu uygulamalardan biri de ekil 5.6.
(b) deki gibi fazl bir ykn fazlarndan ikisinin yerini deitirebilen bir uygulamadr. fazl bir
asenkron motoru besleyen bu anahtara, Th7, Th8, Th9 ve Th10 tristrlerinden oluan iki adet tek fazl AA
statik anahtar daha eklenerek iki fazn yerini deitirilerek motorun dnme yn deitirilmesi
denetiminde kullanlabilir bir anahtar olarak tasarlanabilir. Bilindii gibi, asenkron motorlarn devir
61

Elektrik Makinalar ve
Kontrol

yn deitirilmesi, iki faz beslemesinin sras-yeri deitirilerek yaplabilmektedir.

Th1

i1
i1

Th1
R

I G1

(Asenkron

Th4
R

IG1

LY

D1

i4

I G1

i D1
i2

i2

RY

T h2

Th2

S
Th5
t

D2
iD2
T h3

i1
T

LY

i5

I G5

Th3
i3

I G3

T
Th6

IG3

i D3
Tetikleme
devresi

i6
Th7

I G6

(Asenkron motor1
devir yn 4
deitirme gibi 2
uygulamalarda 5
kullanlabilen) 3
6
Tetikleme 7
devresi 9
8
10

D3
(a)

RY
RY

I G2

IG2

RY
LY

M P (Ntr n.)
RY
RY

motor)

i7

I G7

Th9
i9
Th8

I G9

i8

I G7

ekil 5.6.(a) SCR ve diyot ile tasarlanan,

(b)iki fazn yerini deitiren fazl
AA statik anahtar devresi

Th10
i 10
(b)

I G10

Bunun iin Th1-Th6 tristrleri normal anahtarlama iin tetikleme devresinden ekil 5.6daki gibi
tetiklenerek bir ynde dnmesi salanr. Bu durumda ebekedeki R faz ykn r ucuna, S faz s ucuna
ve T faz da t ucuna balanm olarak alr. Devir yn deitirilmek istendiinde, T h1 ile Th4
tristrleri ayn ekilde tetiklenmekle birlikte, Th2 ile Th5 tristrlerine gnderilecek tetikleme sinyalleri Th8
ile Th10 tristrlerine tetikleme devresi tarafndan uygulanr. T h2 ile Th5 tetiklenmez. Ayn zamanda Th3 ile
Th6 tristrlerine gnderilecek tetikleme sinyalleri de T h7 ile Th9 tristrlerine tetikleme devresi tarafndan
uygulanr. Th3 ile Th6 tetiklenmez. Dolaysyla R faz yine ykn r ucuna uygulanrken, T faz s ucuna
ve S faz da t ucuna uygulanarak devir yn deitirilmi olur. Bu ilem, otomasyon sistemlerinde
kullanlan makinalarn normal ebeke tarafndan beslenmesi durumunda 20 ms gibi ksa srelerde
gerekletirilerek devir yn hzl olarak denetlenebilir. Bu ilem iin AA anahtarnn tm
yariletkenleri tristrlerden oluturulmaldr. Diyotlu anahtarlarda ksa devreler oluacandan diyot
kullanlmaz.
i 1R

Th1

Th1

i 1R

R
i 4R Th4

Th4
i 4R

i3S

T h3
Th3

i3S

S
6S Th6

Th6

RY
RY

6S

RY
5T

Th5
Th5

i 5T

T
2T
i 2R
Th2

Th2

ekil 5.8. ki kaynak arasnda g aktarmn yapan fazl AA statik anahtar

AA AYARLAYICILAR (AA Kyc, Faz denetleyiciler : AC choppers, Phase Control)

Herhangi bir AA yknn geriliminin frekansn deitirmeden gerilim ve akmnn etkin deerini
denetlemek iin AA ayarlayc dzenleri kullanlr. AA ayarlayclar da AA anahtar gibi alrlar. Fark
sadece kumanda yerine ayn zamanda istenen tetikleme alarnda iletim gerekletirilerek denetimin
de yaplabilmesidir. ekil 5.1.(a) ve (b) de grld gibi, bir triyak veya ters paralel balanm iki
adet tristrden olumaktadr.
AA ayarlayc dzenlerle yk denetiminde, belirli saydaki pryotlarda tam dalga iletilerek sayda tam
dalgann iletimi engellenir. Dolaysyla, kaynaktaki iletilen ve iletilmeyen tam dalgalarn says ile yk
62

Elektrik Mhendisliine Giri / N.

Abut

ortalama gc denetlenmi olur. Birok yk zelliinden dolay her alternanstaki g denetlenir. ekil
5.9.(a)da omik, (b) de omik-indktif ve (c) de saf teorik indktif yk denetiminde akm ve gerilimlerin
deiimi gstermektedir. Bu denetim, k, s, motor hz v.b gibi uygulamalarda kullanlr.
vK, vR

vK vRL

vK vRL

Vm

Vm

Vm

(+ )

- Vm
iY
Im

(+ )

(+ )

(2+ ) t

=+

(+ )

(+ )

(+ )

(+ )

(+ )

=0

0
Im

vG

0
- Vm
iY
Im

0
Im

vG

- Vm
iY
Im

0
Im

vG

(2+ ) t

(+ )

(2+ ) t

ekil 5.9.(a)Diren, (b)diren-indktans, (c)saf indktans ykn faz denetiminde akm

ve gerilim deiimleri

DA AYARLAYICILAR
Doru akm ayarlayclar (DA Ayarlayclar, DA Kyclar, DA/DA Dntrcler: DC/DC Converters,
DC Choppers) bir DA kaynaktan bir DA ile alan yke veya baka bir DA kaynaa denetimli olarak
g aktaran dzeneklerdir. DA gerilimin ayarlanmasyla akm da ayarlanmakta ve dolaysyla g
denetimi gerekletirilmektedir. DA gerilimin ayarlanmas iin ise anahtarlama teknii
kullanlmaktadr. Yk ile kaynak arasna konan anahtarn alp kapatlmas ile yaplan denetimle g
ayar yaplr. Anahtarn ak ve kapal kalma sreleri ayarlanarak aktarlan g ayar gerekletirilir.
Ak kalma sresi uzadka g azalr. Kapal kalma sresiyle de doru orantl olarak aktarlan g
artar. Dolaysyla srekli kapal anahtarlarn aktaraca g ile sfr g arasnda ayarlama yaplr.
DA
Yk

DA
Kaynak

vK

(veya
2.Kaynak)

(a)

vK

E
0

(b)

E
t

t1
T/2

t2
T

t3

t4

ekil 6.1DA ayarlayc devresi prensibi

ekil 6.1de gsterilen DA ayarlayc prensip devresinde anahtar ak kalma sresi uzun olduunda
(T2=t2-t1) yk enerjisiz kalacandan elektrik enerjisiyle i yapan dzenein k bykl olumsuz
etkilenir. Dolaysyla ak kalma sresi snrlamas yaplr. Dier yandan ak kalma sresi ile doru
orantl olarak g azaltlmas gerekletii iin ak ve kapal kalma (T 1=t1) sreleri ok kk zaman
srelerinde gerekletirilmesi gerekir. Bu srelerin hareketli (dinamik) anahtarlarla yaplmas yerine
hareketsiz (statik) yariletken anahtarlarla yaplr. Bu yariletken anahtarlama dzenleri tranzistr,
IGBT, MCT, MOSFET, IGCT ve SCR gibi g denetimi yapan elemanlar ile tasarlanr. Tranzistrlerle
DA denetimi kolay yaplabilir. Ancak byk glerin denetimi iin kullanlmas zorunlu olan tristrlerde
denetim daha zordur. nk DA kaynaktan tristr tetiklenerek beslenen ykn akmnn kesilmesi
srasnda tristrn kesime girmesi zorlar. Dolaysyla sndrme sorunlar ortaya kar. Bunun iin de
sndrme devreleri ile birlikte tasarlanan tristrl DA ayarlayc dzenler tasarlanmas gerekir.
DRC-YKSELTC DA AYARLAYICILAR (Buck and Boost converters)
Drc DA Ayarlayclar:
k gerilimini (V o) giriten (VK=Vg) daha kk yapan DA ayarlayclara drc DA ayarlayclar
(Buck converters) denir. Tranzistrlerin iletim konumuna bal olarak, iki farkl alma grlr. Bunlar,
yke srekli akmn akmasna izin veren srekli (continuous mode) alma ve sreksiz
(discontinuous mode) alma durumlardr.
63

Elektrik Makinalar ve
Kontrol
iK(t)

Ts

iL(t)

Is

IL + vL(t) - ic(t)

VT

VK
-

+
vDSG(t)
DSG
-

Ia

+
io(t)

+
vc(t)

RY
vo(t)

ekil 6.2 Tranzistrl drc bir DA ayarlayc devresi

Bobin ve kondansatr, k geriliminin salnmn snrlar. Yk zelliine gre gerekli dzeltme

salamak iin grev yaparlar. k gerilimindeki dzelme miktar iki ayr alma konumu ortaya
kartr. nk devre almasnn iki konumu, bobinin byklne baldr. Eer bobin byk
deerli ise, iL akm sfra inmez. Bu almaya srekli alma denir. ayet bobin kk deerli ise,
tranzistrn kesimde kalma sresinde, bobinden geen iL akm sfra iner. Bu almaya da sreksiz
alma denir. Her iki alma konumu iin devre farkl zellikler gsterir.

Vo

Vs DT
VK D
T

olur. Drc DA ayarlaycn k ortalama gerilim deeri V o, dolu peryot oran D ile giri gerilim
deeri VKya bal olduu grlr. Yk veya giri gerilimi deitiinde, dolu peryot deiiminden dolay
k gerilimi sabit kalr.
iL
Imaks
Imin
0
Is

Imaks

DT (ta)

T (tkp)

DT (ta)

T (tkp)

Imin

ic

0
ID

Imaks

Imin

DT

vL

Vc

t
vL
Is-VC
0 -VC

t
(a)

DT

(b)

ekil 6.5(a)Evirici k deiimleri, (b)kondansatr gerilimi salnm

Ykseltici DA Ayarlayc:
Ykseltebilen DA ayarlayc devrelerinde k gerilimi (V o), giri geriliminden (V K) daha byk olabilir.
ekil 6.6da gsterilen, bu tip DA ayarlayclarna ykseltici DA ayarlayclar denir.
K(t)

L iL(t) IDSG

IK
+
VK
-

IL
Ts

iDSG(t)
+
vTS(t)

DSG

+
ic(t)

Ic

Ia

io(t)

RY
vo(t)

ekil 6.6 Tranzistrl ykseltici bir DA ayarlayc devresi

Genel alma ilkesi, ekil 6.7.(a)dan grld gibi, anahtar ak konumda (tranzistr kesimde iken)
dolu olan kondansatrn nceden biriktirdii enerjiyi yke aktarmas eklinde gerekleir. kinci
alma konumu ise, ekil 6.7.(b)den grld gibi, anahtar kapatldnda (tranzistr srlnce)
bobinden geecek ani akmn etkisiyle kaynak geriliminden istenen kadar yksek bir zt emk domas
ve enerji biriktirmesi eklindedir.
TRSTRL DA AYARLAYICILAR
64

Elektrik Mhendisliine Giri / N.

Abut

Yksek gl DA motorlar gibi tketicilerin denetimini tranzistrlerle yapmak genelde zordur. Bu

durumda yksek akm kapasiteli tristrler kullanlr. Tristrlerde de yine ama kapama yaplarak DA
denetimi gerekletirileceinden, sndrme devrelerini de birlikte tasarlamak gerekir. ok farkl
sndrme devresi tasarlanabilir. Bu devreler kullanm alanlarna gre de farkllklar gsterirler.
Th1

Th2

DSG

RY
1

C
+

VK
200V

Th1

T1
RY
1
VK
200V

(b)

Th2

DSG

RY
1

VK
200V

DSG

(c)

(a)
Th1

RY
1

VK
200V

Th2

(d)

Th1

Th1

DSG

VK
200V
-

(e)

RY
1

Th2

DSG

RY
1

VK
200V

Th2

DSG

(f)

ekil 6.8 ki tristrl bir DA ayarlayc (a)anahtar kapal normal besleme, (b)T h1 iletimde yk
besleniyor,(c)T2 ileterek Th1 kesime giriyor, (d)Th2 ile C ters doluyor, (e)Th1 tekrar tetiklendiinde
D-L zerinden C tekrar eski kutuplamasna dnyor, (f)ilk konumdaki almaya hazr devre

ekil 6.8de gsterilen DA ayarlayc devresi iki tristr kullanlarak tasarlanmtr. T h1 tristr asl yk
akm aktan anahtar yariletkendir. Th2 tristr ile C, L ve D elemanlar ise sndrme devresi yardmc
elemanlardr. ekil 6.8.(a)daki devrede T h1 tristr tetiklenerek yk akmn aktr. Anahtar almak
istendiinde Th2 yardmc tristr tetiklenip C gerilimi Th2 tristr ile C zerinden ters ynde Th1 tristr
zerine uygulanarak Th1 sndrlr. Th2 tristr hemen snmez. C zerinden yk akm hzla akarak
Cyi ters kutuplayarak doldurur. Dolan kondansatr akm sfra inerken I CIH2 olunca Th2 tristr
kendiliinden sner. Anahtar kapatlmas gerektii zamanda T h1 tristr tetiklenir. Bu anda hem
kaynaktan yke ve hem de C, L ve Th2 tristr zerinden bir boalma akm akarak C-L ikilisinin
etkisiyle vC=- vC olarak ilk konuma gelmi olur.

ELEKTRK MOTORU.
Elektrikle alarak mekanik enerji reten ya da baka bir deyile elektrik enerjisini mekanik enerjiye
dntren motorlara elektrik motoru denir. Bu motorlarn evlerden tatlara, atlyelerden fabrikalara
kadar ok geni bir kullanm alan vardr. rnein elektrikli sprgelerin ve amar makinelerinin
motorlar, otomobillerdeki mar motoru ile cam sileceklerinin motoru bu trdendir. Sanayide de
pompalarn, havalandrma sistemlerinin, atlyelerdeki kk talama arklarndan elik
fabrikalarndaki byk hadde tezghlarna kadar pek ok makinenin altrlmasnda elektrik mo torlarndan yararlanlr. Elektrikli trenler ile baz karayolu tatlarnn temel g kayna da gene
elektrik motorlardr.
inden elektrik akm geen bir tel bir pusulaya yaklatrlrsa, pusulann normal olarak kuzey-gney
dorultusunu gsteren mknatslanm inesi bu dorultudan sapar. Elektrik motorunun alma ilkesi
de bu olguya dayanr; elektrik ile magnetizma (mknatslk) arasndaki bu ilikiden yararlanarak
elektrik akm mekanik enerjiye, yeni bir motorun hareketine dntrlebilir.

65

Elektrik Makinalar ve
Kontrol

Elektrik motorlarnn ounda mknats sabit, elektrik akmn tayan tel hareketlidir. Bunun tersi de
yaplabilir; ama her iki durumda da hareketli paraya "dnen" anlamnda rotor, sabit paraya ise
"duraan" anlamnda stator denir. Mknatsn sabit olduu motorlarda, hareketli para demirden
yaplm bir kasnak ya da makara biimindedir. Armatr denen bu demirin zerine de akmn getii
iletken tel bir bobin gibi sarlmtr. Bu armatr bir mknatsn iki kutbu arasna yerletirilir ve
bulunduu yerde serbeste dnebilmesi iin ortasndan bir mil geirilir. Milin zerinde, bakr
eritlerden yaplm gene makara biiminde kke bir para daha bulunur ve armatrdeki tel
sargsnn iki ucu komtatr denen bu paraya balanr. Motoru besleyecek elektrik kaynandan gelen akm, komtatrn yzeyine srtnen ve fra denen karbon paralar araclyla komtatre,
oradan da armatr sargsna aktarlr. Armatr milinin bir ucu ya dorudan doruya ya da dili takm
gibi hz deitirme olana veren bir hareket aktarma organ araclyla, elektrik motorunun
altraca makinenin miline balanr.
zerindeki sargdan akm gemeye balad zaman armatr bir elektromknatsa dnr. Hangi
ucunun kuzey, hangisinin gney kutbu olacan belirleyen akmn yndr. Bu yzden, yatay
konumdaki armatrn mknatsn kuzey kutbuna bakan ucu da kuzey kutbu olacak biimde akm
verilir. Motor altrldnda, ayn iaretli iki kutup kar karya geldii iin mknats armatr iterek
bir yarm dn yaptrr. Bylece armatrn kuzey kutbu mknatsn gney kutbunun karsna gelir.
Ama armatr yeniden yatay konuma geldiinde fralar komtatrn zerindeki aralktan atlam
olduklar iin bobinden geen akmn yn deiir; dolaysyla armatrn kuzey kutbu gney, gney
kutbu da kuzey olur. Bylece gene ayn iaretli kutuplar karlar ve mknatsn ittii armatr bir
yarm dn daha yapar. Ksacas bu dzen srekli yinelenir ve akm kesilmedike armatr dnmeye
devam
eder.
ok kk elektrik motorlar dnda hemen hepsinin sabit mknats da gene bir elektromknatstr.
Elektromknatsn zerindeki sarglara magnetik alan bobini denir. Baz motorlarda akm nce bu
sarglardan, sonra armatr bobininden geer. Bobinleri seri balanm olan bu tip motorlar,
stlerinebinen yk (yani yapmalar gereken i) arttka daha yava, yk azaldka daha hzl dner.
Oysa bobinleri paralel balanm olan motorlarda akm her iki bobin arasnda bltrld iin, yk
ne olursa olsun motorun hz (dnme says) deimez.
Baz elektrik motorlar, zellikle de kk olanlar, hem doru, hem alternatif akmla alabilir;
bunlara niversal motor denir. (Doru akm ile alternatif akm arasndaki fark ELEKTRK maddesinde
aklanmtr.) Ama alternatif akmla alan motorlar genellikle yalnz bu akma uygun olarak yaplr.
Bunlarn bir blm hep ayn hzda alan senkron ya da ezamanl motorlar, bir blm de
yapacaklar ie gre hz deien indklemeli ya da asenkron motorlardr.
Elektrik Motorlar ve reteleri
DNAMO maddesini okursanz, bu reteler ile elektrik motorlarnn birok ortak yn olduunu
grrsnz. Dinamolar hareketi elektrie, motorlar ise elektrii harekete dntrr. Bu durumda ilk
akla gelen soru ayn makinenin her iki ii de yapp yapamayacadr. Gerekten de bu olanakldr,
ama pek sk bavurulan bir yntem deildir. rnein, suyun yksekteki bir depoya ya da glete
pompaland baz kk hidroelektrik sant-rallarda bu yntem uygulanr. Elektrik retilecei zaman,
yksekten aktlan su trbinleri dndrr, bunlar da elektrik retelerini altrr. Elektrik tketiminin
az olduu saatlerde, baka bir santraldan alnan elektrikle beslenen reteler bu kez elektrik motoru
grevini stlenerek trbinleri dndrr. Bu durumda trbinler de pompa gibi alarak suyu yukarya
66

Elektrik Mhendisliine Giri / N.

Abut

basar ve elektrik gereksiniminin artt saatlerde retim yapabilmek zere depoyu ya da gleti
yeniden doldurur. Bylece, iki ayr makine grubundan biri pompa ve trbin, br de rete ve
elektrik motoru olarak ift ilev grebilir.
GENEL TANIMLAR VE YAPILARI

Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntren aygtlara elektrik motorlar denir. Her elektrik
makinas biri Stator denen sabit ve dieri Rotor ya da Endvi denen ve kendi evresinde dnen iki
ana paradan oluur. Bu ana paralar: sarglar gibi elektrik akmn ileten paralar, magnetik aky
ileten paralar ve vidalar-yataklar gibi mekanik yap paralar olmak zere ksmlara ayrlr. Alternatif
akm ile alan elektrik makinalarnda rotor ve statorun magnetik aky ileten ksmlar fuko
akmlarndan kanmak amacyla tabakalandrlm salardan yaplr. Rotor ve Stator sa paketlerinin
yaplmas iin 0,35 - 1,5 mm kalnlnda, tek ya da ift tarafl yaltlm sa levhalar kesici makas
tezgahlarnda eritler halinde kesilir. Bylece oluturulan sa eritler erit ekirdekli trafolarn ve
makinalarn yapmnda baka bir ileme gereksinilmeden kullanlabilmektedir. Makastan kan sa
eritler ok seri ekilde almakta olan kalp kesme presine verilir. Dakikada 300 - 500 kesme yapan
500.000 kplk presler stator ve rotor sa profillerini ardl keserek kartr.
Rotor ve stator sa profilleri birbirini boluunu dolduracak ekilde kesildiinden (kalpla), retim sonu
krpnt para miktar ok azdr. Byk apl rotor ve stator sa paketleri genellikle tek - kesmede
kartlr. Bunun iin, nceden hazrlanm disk ekildeki salar stste gelecek ekilde yerletirilir. Bu
ekilde yerletirilmi sa tabakalar kalp - kesme presinde tek bir hamlede kesilir. Sarglarn
yerletirilmesi iin gerekli oluklar makinelerde alr. lem grecek para miktar fazla deil ise oluk
ama otomatnda oluklar tek tek alr. Byk saydaki para miktarlar ve byk apl salar iin her
seferinde 5-6 oluk aabilen otomatlardan yararlanlmaktadr.
Oluk ama otomatlarndan gelen salar zel sayc terazilerde tartlr, istif makinesinde st ste
tabakalandrlr ve 5 - 10 kp/cm2 lik bir basn altnda sa paketi halinde birletirilir.
Stator ve rotor sarg oluklarna uygulamada genellikle karton denmektedir. Yaltmak amacyla
denen kartonun grevi: Oluk iindeki przleri rtmek ve sarg tellerini hasarlardan korumaktr.
Karton ile yaltlan oluklara sarglar denir. Stator ve rotor sarglar tek kat ya da ift kat sarml
yaplrlar. Tek katl sarglarda her oluk iinde her bir sargnn yalnz bir kenar, buna karn ift katl
sarglarda ift sayda bobin kenar (genellikle iki) bulunur.
Stator Sarglar: Tek katl sarglarda, nceden bir sarg makinasnda hazrlanm ve izole edilmi
sarg paketleri ak oluklara tek tek yerletirilir (ekil 1-1 a). Byk gerilimli statorlarda ak oluklu sa
paketleri kullanlr. Yar ak oluklara (ekil 1-1 b) sarglar zel kalp ya da ablonlar yardmyla tek tek
denmektedir. Tam kapal oluklar iine, teller statorun aln tarafndan balayarak, ipliin ineye
geirildii gibi tel tek geirilir. Sonra bu teller sarg haline getirilir (ekil 1-1 c). Olduka ural bu tr
sarm yerine zel sarg paketleri de kullanlmaktadr. Bu sarg paketlerindeki iletkenler sadece daha
nceden hazrlanm taraflarndan oluklara sokulur. Bu ekilde oluklarn dier tarafndan dar kan
sarg balar birbirleriyle sert lehim ya da kaynak suretiyle birletirilir.

ekil 1-1 eitli trdeki sarg oluklar

ayet oluklara az sayda ve byk kesitli iletkenler sokulacaksa, ubuk eklindeki iletkenler
kullanlr.Bunlar sonradan kendi aralarnda vidalarla ya da lehimlemek suretiyle birletirilir.Tahta ya da
fiberden yaplm oluk kamalar (ya da takozlar) oluk azlarn kapatmaya yarar. Oluklardan dar
kan sarg balar pamuk yada cam pamuu ile skca sarlarak yaltlr. Sarglarn devre balantlar
salandktan

67

Elektrik Makinalar ve
Kontrol

sonra stator bir frn iinde 100 0C civarnda kurutulur ve sonra yaltkan vernik emdirilir. Vernik
emdirme ilemi havasz bir ortam iinde yaplr. Bunun iin nce stator bir vakum kab iine
yerletirilir ve kap skca kapatlarak havas ekilir. Sonra kabn stnde bulunan vernik musluu
alarak ieriye vernik gnderilir. Ortam havasz olduundan ieriye gnderilen vernik sarglarn en
kk aralklarna dahi nfuz eder. Vernik emdirme ileminden sonra stator tekrar kurutma frnna
sokulur ve burada son kurutma ilemi yaplr. Rotor sarglar elde ya da makinede sarlr. Bunun
dnda uygulanacak btn
ilemler stator sarglarnda olduu gibidir.
ELEKTRK MOTOR ETLER
Alternatif akm motorlar
o Asenkron (indksiyon) motorlar
Tek fazl asenkron motorlar
Yardmc sargl motorlar
Kondansatrl motorlar
Kondansatr balatmal
Daimi kondansatrl
ift kondansatrl
Yardmc diren sargs olan tek fazl motorlar
Glge kutuplu motorlar
fazl asenkron motorlar
Dner bilezik-rotorlu motor (sargl rotorlu motor)
Ksa devre-rotorlu motor (sincap kafes motor)
o Senkron motorlar
Tek / ok fazl motorlar
Alan sargl
Sabit mknatsl
Relktans
Histeresis
Deiebilir hzl kutup anahtarlamal
Doru akmla alan motorlar
o nt motor (paralel sarml motor)
o Seri motor (seri sarml motor)
Alternatif / doru akm
Split alan
o Sabit mknatsl (dtan uyarmal motor)
Geleneksel konstrksiyonlu motorlar
Top (sepet) sargl motorlar
Oynar bobin motorlar
Doru akm tork motorlar
o Seri / nt motorlar (compound motorlar = bileke alanl motorlar)
Hibrit motorlar
o Step motorlar
Kk al
Sabit mknatsl
Relktans
Sabit mknatsl
Relktans
o Frasz doru akm motorlar
o Deiken frekansl motorlar
Senkron motorlar
Sargl rotorlu
Sabit mknatsl
ndksiyon motorlar
o Senkron faz kilitlemeli motorlar
68

Elektrik Mhendisliine Giri / N.

Abut

ALTERNATF AKIM MOTORLARI

Alternatif akm ile alan elektrik makinalarnda manyetik dner alanlar oluur. ayet rotorun
dakikada yapm olduu devir says stator-dner alannn dakikada yapt devir says ile ayn ise,
byle bir makineye senkron makine denilir. Rotorun devir says dner alan devir saysndan kk
ya da byk ise, bu tr makine asenkron makine olarak anlr (senkron elemeli; asenkron
=elemesiz).
ASENKRON (NDKSYON) MOTORLARI
BR FAZLI ASENKRON MOTORLAR
Bir fazl asenkron motorlar, fazl asenkron motorlar gibi stator ve rotor olmak zere iki ana
ksmdan oluur.Bir fazl asenkron motorlar kendi aralarnda yardmc sargl ve glge kutuplu
motorlar olmak zere iki gruba ayrlrlar.
BR FAZLI YARDIMCI SARGILI MOTORLAR
Bir fazl yardmc sargl motorlarda, stator sarglar bir ana sarg (alma sargs) ile yardmc (yol
verme) sargdan oluur. Ana sarg; omik direncinin kk olmas iin kaln kesitli iletkenlerden yaplr.
Ayrca reaktansnn byk deerde olmas iin de hem alt kata yerletirilir, hem de sarm says
yardmc sargdan daha fazladr. Yardmc sarg ise; ince kesitli olup omik direnci ana sargya gre
daha fazladr ve st kata yerletirilir.
Motor yol aldktan sonra yardmc sargy ana sargdan ya da devreden karmak iin genellikle
rotorun zerinde merkez ka kuvveti ile alan anahtar sistemi bulunur. Bu sistemi olmayan
motorlarda yardmc sargy ayrma ilemi manyetik rle ile ya da zel yol alma alterleri ile yaplr.
Bir fazl yardmc sargl asenkron motorlarda ana sarg ve yardmc sarglar aralarnda 90 elektrik
faz fark bulunacak ekilde statora yerletirilir. Bir fazl asenkron motorlar indksiyon prensibine gre
alr.
zel Yol Verme:
Start alteri (motora hem yol vermek, hem de motoru devaml altrmak iin kullanlan alter) ekil
1-2 a da grld gibi kutuplu ve konumludur. O durumunda iken kontaklarn hepsi aktr.
Motoru altrmak iin alterin kolu tamamen saa evrilip start (yol verme) durumuna getirilir ( ekil
1-2 b) Bu anda kontaklarn hepsi kapanr. Ana ve yardmc sarg devreye girdiinden motor yol
almaya balar. Devir says ykseldiinde alter kolu braklr. Yay etkisi ile kol I konumuna gelir ekil
1-2 c de grld gibi, yardmc sargy balayan kontak ayrlr ve yardmc sarg devre d edilir.
Dier kontaklar kapal kaldndan motor yalnz ana sarg ile dnmesine devam eder.

ekil 1-2 zel yol verme start alteri ile a) ak b) yol verme c) altrma Konumlar
Bir Fazl Yardmc Sargl Motorlarn Devir Ynnn Deitirilmesi:
Motorun devir ynn deitirmek iin ya yardmc sarg ularnnyeri veya ana sarg ularnn yeri
deitirilir. ekil 1-3 a dakibalantda, her iki sargdan geen akm yn ayndr( rnein,motorsaa
dnyor). ekil 1-3 b de yardmc sarg ular deitirildiindeyardmc sarg akm yn, ana sarg
69

Elektrik Makinalar ve
Kontrol

akm ynne ters olacandan dneralann yn deiir ve motor bu sefer sola dner.

ekil 1-3 Bir fazl yardmc sargl motorlarn devir ynnn deitirilmesi
KONDANSATRL MOTORLAR
Sarg yastklarnn nde de farkl gerilimler olutuu iin fazl bir motorun tek fazl akm
ebekesinde iletilmesi sakncalolmaktadr. Bundan dolay tek fazl akm ebekesi iin ift
sargsbulunan kondansatrl motorlar gelitirilmitir.

ekil 1-4 Kondansatrl motorun sarg plan

ekil 1-5 Kondansatrl motorun sarglar

Kondansatrl motorlarda stator zerinde bir UV ana sargs ve birWZ yardmc sargs bulunur. Ana
sarg yol vermeli motorda olduu gibistator oluklarnn 2/3ne denmitir. Geri kalan 1/3lk
oluklarayardmc sarg sarlr (ekil 1-4 ve 1-5). Yardmc sarg tek parahalinde ise kondansatr
sargdan nce (ekil 1-6); ift para halindeise sarglar arasna balanr. Rotorun dnme ynn
deitirmek iinyardmc sarg zerindeki akm yn evrilir. Kondansatr ile yardmcsarg bir seri salnm devresi oluturduundan, kondansatr ularndabulunan gerilim ebeke gerilimlerinden byk
olur ve bu gerilim motorunbota dnmesi annda en byk deerine ular. Kondansatrl birmotorun
kondansatr ortaya kacak en byk gerilime gredeerlendirilmi olmaldr.

70