UDK

UDC 904(497.5-3

Istra) : 73.027] 01

DVIJE ANTIKE GLAVE IZ PLOMINA

(FLANONA)
Nenad CAMBI
Izvorno znanstveno
djelo
Antika
arheologija

Dr. Nenad Cambi

58000 Split, HR, Zoranieva 4

Oeuvre scientihque
originale
Archologie
antique
Primljeno
Odobreno

- accepte: 50. 10. 1987.

- approuve: 17. 12. 1988.

Rad obrauje dvije glave - portreta iz Plomina (antika

Flanona): portret mukarca koji podsjea na tip portreta
Stazione Termini cara Hadrijana, ali se vjerojatno radi
o privatnom portretu iz doba izmeu 120. i 130. g.n.e.;
portret ene s tipom frizure koju je nosila Faustina
Minor, te se zakljuuje da se radi o portretu privatne
ene iz oko 150. g.n.e.

U Zaviajnom muzeju Poretine u Poreu uvaju se dvije izvanredne

antike glave-portreta (mukarac i ena) koje su pronaene u luci u Plominu
(stara Flanona), to je smjetena u rimskoj provinciji Dalmaciji, na samoj
granici s Istrom . Iako se o glavama u vie navrata due ili krae raspravljalo ,
ipak je njihova interpretacija nedovoljna.
Glava mukarca nosi inv. broj AR 206 (Tab. I, 1-2; II, 1-2). Visoka je
ukupno 29 cm, visina glave je 25, a irina lica 16 cm, to znai da je bila
neto vea od normalnih ljudskih dimenzija. Izraena je od mramora
bjelkastog na lomu, a uto-smee patine. Glava prikazuje mlaeg mukarca
dosta iroke glave. Skulptura je razmjerno dobro sauvana, a pokazuje
sljedea oteenja: na tjemenu je otcijepljen komad kose, nos je otuen do
1

1
2

V. ROVAI, Vodi Zaviajnog muzeja Poretine, Pore 1982, str. 11.

Osim gore s p o m e n u t o g djela usporedi: Archeologia e arte dell'Istria, Pula 1985, str. 96. br. 279, sl. 280;
Antiki portret u Jugoslaviji (katalog izlobe), Beograd 1987. str. 167, br. 88.

korijena, brada je oteena i dosta izlizana, osobito na lijevoj strani ispod

donje usne. Povrina skulpture je na vie mjesta manje oteena ili
korodirana, tako da je dosta hrapava, to je oito posljedica djelovanja raznih
prirodnih agensa. Manje ogrebotine i udarci uoavaju se jo na nekoliko
mjesta. Rubovi usnih koljki su odkrnuti. Vrat je vrlo malo sauvan, osobito
na prednjoj strani, dok je straga, naprotiv, neto dui.
Posebne karakteristike fizionomije prikazane osobe su dosta iroke
zigomatine kosti, jo neto iri krajevi donjih eljusti, odeblji obrazi i
podvaljak, blago naznaene labio-nazalne bore koje se ire koso i podalje
od kuteva ustiju, poneto izdueni vrh brade, zatim tanka gornja usnica sa
srcolikim srednjim dijelom, te poneto sputena i mesnata donja usna.
Modne odlike portreta su kovrava kosa koje pramenovi nisu osobito
dugi. Kosa pada duboko na elo, tako da ga pramenovi pokrivaju priblino
do sredine. Na eljustima se vide tragovi sitne, paperjaste brade (najbolje
su uoljivi na lijevom obrazu), nad gornjom usnom su naglaeniji brkovi,
jer su njihovi krajevi neto dui od kuteva ustiju od kuda se na specifian
nain zavijaju prema unutra, ispod donje usne.
Nema dvojbe da portret prikazuje jednu fizionomijski i modno
individualno karakteriziranu osobu, mlaeg mukarca od oko tridesetak
godina.
Prilikom razmatranja karakteristika ovog portreta ve se na prvi pogled
moe uoiti da su spomenute modne karakteristike vrlo bliske onima cara
Hadrijana tipa Stazione Termini . Frizura ovog tipa carskog portreta formira
se tako to se pramenovi od zvijezda na zatilju pruaju u svim pravcima
(dolje, naprijed i sa strane) u blagim valovima. Oni su skoro potpuno
priljubljeni uz lubanju, a zatim se negdje od sredine tjemena poinju
nagomilavati, osobito to se vie pribliuju elu. Sve poznate replike ovog
tipa Hadrijanova portreta nemaju jednaki stupanj nagomilavanje zakovranih
pramenova nad elom . Pramenovi pak koji tvore zavrnu liniju na elu se
vodoravno savijaju i pri vrhu zailjuju i zaokruuju poput kukica. Svi oni
konvergiraju s obje strane glave prema sredini ela, gdje se spajaju i tvore
posebnu figuru: dva nasuprotno postavljena dosta duga pramena s dvije
kuke, poneto asimetrino namjetena u odnosu na liniju sredine glave (neto
prema desno) .
5

Naziv je d a o M. WEGNER, Hadrian, Marciana, Matidia, Plot ina und Sabina, Das r m i s c h e I Ierrscherbild
II, 3, Berlin 1956, str. 8 i d. Novu listu replika usp. kod R. FITTSCHEN-P. ZANRER, Katalog der rmischen
Portrts in den Capilolinischen
Museum und den anderen kommunalen
Sammlungen
der Stadt Rom,
Mainz 1985, sir. 44, br. 46. L bilj. 5 usp. i replike koje neto odstupaju od prototipa, iako imaju mnogo
srodnosti.
1

4
5

K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., str. 44 i d.

K. FITTSCIIEN-P. ZANRER, o.e., str. 44. Usp. upravo glavu Stazione T e r m i n i M. WEGNER. o.e., tab. 2,5 b,
8 . FITTSCHEN-P. ZANRER, Beilage23.

Openito i piominska glava ima isti, ili barem vrlo slian tip frizure. I
ona, naime, zapoinje iz zvijezde na zatiljku, te prilijee na lubanju, a zatim
se pramenovi nagomilavaju kako se pribliuju prednjoj strani glave.
Meutim, postoje i neke razlike. Pramenovi Hadrijanove kose su dui, a
straga vie kovrasti. Zavrna je linija pramenova na elu razliita. Prije
svega kod plominskog portreta njihov je broj neto vei (10), dok je kod
onih tipa Stazione Termini njihov broj izmeu 8 i 9. Ta je razlika posljedica
manje duine plominskih pramenova. S druge strane, iako su ti pramenovi
meusobno slini i slino rasporeeni, ipak kod plominske glave ne postoji
onaj karakteristian par kovra na sredini ela u identinom obliku kao
kod Hadrijana, jer oni nisu jedan naspram drugoga, nego u istom pravcu i
okreu se prema straga. Razlike su prisutne i u nainu prelaska bonih
pramenova preko uiju. Dui se Hadrijanovi pramenovi prebacuju naprijed
ostavljajui ui slobodne, dok se naprotiv pramen na naoj glavi oslanja na
uhu i prekriva gornji dio desne uske, dok se slian pramen na suprotnoj
strani samo oslanja na gornji dio uha. Usprkos tih razlika moe se openito
uzevi govoriti o srodnom obliku frizure i da je piominska nastala po uzoru
na onu kreiranu na tipu portreta Stazione Termini, ali da je prisutan i utjecaj
drugih, kasnijih.
Brada i brkovi su takoer vrlo srodni onima kod spomenutog tipa
Hadrijanova portreta, ali isto tako i onoga tipa Chiaramonti, ali se zato
razlikuju od tipa Imperatori" i Baje. Radi se o kratkoj bradi koja nisko
prilijee uz obraze i prati kut donje eljusti, a brkovi se svijaju iza kuteva
ustiju prema unutra. Pored slinosti postoje i razlike. Brada je Hadrijana
znatno dua, bogatija i kovrastija, a brci su slini, osim to su Hadrijanovi
u skladu s veliinom brade neto dui i bujniji .
6

10

12

15

14

6 Usp. n a pr. portret u Firenci M. WEGNER, o.e., tab. 4 ili Houghton Halla K. FITTSCHEN-F. ZANRER, o.e.
Beilage 22 c-d.
7 Oito je da je to utjecaj drugih tipova Hadrijanova portreta kod kojih se p r a m e n o v i o k r e u p r e m a straga.
Usp. M. WEGNER, o.e., str. 10 i d. i K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., str. 46 (tip C h i a r a m o n t i 392).
8 Usp. portrete K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., Beilage 22 a-c; 23 e. (Stazione T e r m i n i ) .
9 T a k a v se raspored p r a m e n o v a moe vidjeti ve na tipu C h i a r a m o n t i 392 i m n o g i m d r u g i m . Usp. M.
WEGNER, o.e., str. 10 i d., tab. 6, b; K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., Beilage 25 c-d.
10 O tipu Chiaramonti 592 usp. M. WEGNER, o.e., str. 10 i d.; K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., str. 46 i d.
11 O tipu Imperatori 52 u s p . M. WEGNER, o.e., str. 20 i d; K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., str. 54, br. 52, tab.
58-60 i d.
12 O lipu biste u oklopu s p a l u d a m e n t u m o m i z Baiae usp. M. WEGNER, str. 16 i d; K. FITTSCHEN-P. ZANKER,
o.e., str. 52, br. 50, tab. 55, 56.
13 Bradu irna Hadrijan ve na najranijim primjerima njegovog portreta (Trajanov slavoluk u B e n e v e n t u ) ,
usp. M. WEGNER, o.e., str. 32, tab. 1, odnosno tipu Stazione T e r m i n i , usp. M. WEGNER, o.e., str. 8 i d,
tab. 2, a, b.
14 Ista stvar je i s brcima. Usp. prethodnu biljeku.

Prema tome, kad se radi o modnim karakteristikama slinosti su

evidentne, ali su uoljive i razlike. Zbog toga se valja pitati da li onda
plominska glava prikazuje cara Hadrijana ili pak nekog drugog ovjeka. Da
bismo odgovorili na lo pitanje, trebalo bi pogledati da li postoje podudarnosti
fizionomijske naravi kod jedne i kod druge glave. Nema dvojbe da slinosti
na generalnom planu doisla postoje, ali ipak valja odmah kazati da su
prisutne i vrlo uoljive razlike. Kao i Iladrijan plominski mukarac ima
slinu strukturu glave koja je dosta kubina, zatim trokutasti obris donje
eljusti i vrha brade, ali se takoer uoavaju stanovite razlike. Tako su
Hadrijanove oi ue i krae, elo nije iroko, a labio-nazalne bore nisu ni
izdaleka tako duboke i nemaju tako kosi pravac, "' jer one kod plominske
glave zavravaju gotovo na sredini obraza. Replike spomenutoga tipa
Hadrijanova portreta imaju i vie bora na elu, osobito meu oima. ini
se da one prikazuju ipak neto starijeg ovjeka od plominskog mukarca.
Prema tome, ako uzmemo sve gore r e e n o u pogledu modnih
karakteristika i fizionomijskih detalja, tada se namee nesumnjiv zakljuak
da usprkos slinosti plominska glava i Hadrijanov portret tipa Stazione Ter
mini ne prikazuju istu osobu.
Roga onda prikazuje glava o kojoj je ovdje rije? Na to pitanje, naravno,
nije mogue odgovoriti. U ovakvim se sluajevima obino kae da se radi o
privatnom portretu. Taj je termin po svoj prilici, barem u ovom naem
sluaju, toan ako se njime eli iskazati da nije u pitanju slubeni carski
portret. Vrlo je vjerojatno, s obzirom da je glava pripadala kipu prilino
velikih dimenzija, to bio slubeni portret koji na javnom mjestu postavlja
grad i njegovi stanovnici u ast nekog zaslunog graanina. Poznato je da je
u dalmatinskim gradovima bilo takvih portreta odnosno statua o kojima
svjedoe posvetni natpisi. 1 neki portreti koji su se pripisivali Hadrijanu su
u zadnje doba iskljueni iz popisa tipa Stazione Termini i proglaeni za
privatne p o r t r e t e . Oito je, dakle, da su privatne osobe takoer
upotrebljavale carski nain eljanja, oponaajui cara i izgledom i modnim
karakteristikama. Neto slino bi se moglo rei i za bistu iz okolice Pule,
1

10

17

18

15 Rijetki su Hadrijanovi portreti s dubljim labio-nazalnim b o r a m a . Ako ih pak imaju, te bore nisu toliko
m e s n a t e , nego su d u b o k e i kratke, a zavravaju znatno blie kutevima ustiju. Usp. K. F1TTSC11EN-P.
ZANRER, o.e., str. 49, br. 49, tab. 54. Tip Stazione Termini praktino n e m a takvih bora. Usp. M. WEGNER,
o.e., tab. 2 .
16 To se osobito dobro pokazuje na glavi iz Firence. Usp. VI. WEGNER, o.e., tab. 4. Firentinska glava ima
jednu boru po sredini ela i malo skupljene obrve, tako da se m e d u njima stvaraju nabori koe koji iskazuju
meditaciju.
17 Usp. posvetu Gaju Arenu Maksimu u Zadru Corpus l n s c r i p t i o n u m L a t i n a r u m , III 2919 (dalje: C1E); M.
SU1, Zadar u starom vijeku, Zadar 1981, str. 170); Gaju Serviliju Izauriku u Naroni (C. PATSCH, Zur
Geschichte und Topographie von Narona,Wien 1907, str. 25, sl. 12); P. Eliju Osilijanu u Epidauru (CIL III
17745; Antiki t e a t a r na tlu Jugoslavije, Novi Sad 1979, str. 289, br. 607, sl. 607).
18 Usp. R. FITTSCHEN-P. ZANRER, o.e., str. 45, bilj. 15.

19

danas u Arheolokom muzeju u Zagrebu. I njene modne i Rzionomijske

karakteristike podsjeaju na lik mladog Hadrijana, ali ona ima znatno krau
kosu i jo je znatno manje bliska tipu Hadrijana Stazione Termini.
Sad bi valjalo analizirati stilske karakteristike portreta iz Plomina. Prije
svega nuno je uoili bogati skulptorski tretman koji pokazuje raskono
plastiko modeliranje kose i koje stoji u otrom kontrastu prema irokim i
voluminoznim povrinama lica izvedenim mekanim oblikovanjem. Uz taj
plastini postupak manifestira se i dosta snani linearni grafizam koji
obogauje izraz portreta i njegovu efektnu pojavnost.
Za razliku od Hadrijanovih portreta ovaj na primjerak pokazuje znatno
vie patosa u oima. On, naime, iskazuje stanovitu dozu sjete, bez snanije
mimike gestikulacije, to ga dovodi u svezu s portretima i stilskim
tendencijama trajanske plastike, osobito one iz njegove kasnije portretistike
(tip Mariemont ili tzv. Opferbildtypus) , samo je izraz moda neto ublaen.
Oi tako odaju jedan sjetni, pomalo tuni, ali zato oduhovljeni i smireni
odraz psiholokog stanja koji se pribliuje najboljim klasicistikim
ostvarenjima u antikoj portretistici. U tom p r a v c u , tj. u pravcu
karakterizacije unutranjeg stanja djeluju jedva zamjetljivo naznaene
arenice u bjeloonicama (ini se da nema kasnije uobiajenog urezanog
polukruga) sa zjenicom udubljenom poput zrna lee. Stanoviti koloristiki,
pa i blago plastiki efekat davale su i naznaene dlaice brkova i brade, te
obrva (ovaj se detalj poinje osobito manifestirati u hadrijanskoj portretistici).
Prema tome, oito je da je plominski portret donio neke svjee akcente,
vrlo visoku umjetniku kvalitetu i neka nova gledanja na individualni ljudski
lik, odnosno njegovo ostvarenje u kamenoj plastici.
Vrlo je vjerojatno da je ovaj na portret pripadao itavoj statui, a ne
bisti, iako je bista stekla visoku popularnost u trajansko i hadrijansko doba.
To bi se moglo zakljuiti na temelju injenice to je glava bila izrazito nagnuta
na desno rame. Rako je vrat pomalo nesimetrian u odnosu na okomicu
glave, te kako se jasno zapaa ugrebena linija uzrokovana nagibom glave
neto iznad vrata, a ispod donje eljusti, jasno je da je glava bila dosta nagnuta
na tu stranu. Nagib je tim jasniji to spomenute linije nema na suprotnoj
strani, nego izgleda kao da je tu koa bila zategnutija. Takvi nagibi nisu, ili
barem ne u tolikoj mjeri prisutni na bistama, pa ak nije osobito jak ni na
20

21

19 J. BRLJNMID, Kameni spomenici Hrvatskog narodnog muzeja u Zagrebu, Z a g r e b 1904-11 str 329 br
732; Antiki portret u Jugoslaviji str. 178, br. 108. Problematino je s a m o da li je to izvorno antiki rad ili
kopija iz 18. sl.
20 O tom tipu usp. K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., str. 40, br. 41, tab. 44-45. Da se radi o jednom p o s e b n o m
lipu utvrdio je ve J. CHR. BALTY, Un nouveau portrait de Trajan, Cahiers de Mariemont 8/9 1977-78 str
45 i d.
21 Taj je tip utvrdio VV. H. GROSS, Die Bildnisse Traians, D a s r m i s c h e H e r r s c h e r b i l d II, 2, Berlin 1940 str
105 i d. Usp. t a k o e r K. FITTSCUEN-P. ZANKER, o.e., str. 42, br. 44, tab. 48.

Hadrijanovim statuama." Zbog gore iznesenih razloga mnogo je vjerojatnije

da je portret pripadao jednoj monumentalnoj statui nego bisti. teta je samo
to nam nije poznato u kakvom je ambijentu stajao ovaj kip.
injenica to smo plominsku glavu usporeivali s Hadrijanovim
portretima, konkretnije s poznatim lipom Slazione Termini pokazuje da je
valja datirati priblino u hadrijansko vrijeme. Hadrijanovi portreti ovog tipa,
po miljenju veine autora predstavljaju portret izraen prilikom njegova
nastupa na prijesto 117. godine. "' Oito je da je car na tim portretima jo
dosta mlad i sigurno mlai nego na drugim tipovima, pa je prema tome prvi
u nizu koji e slijediti kroz dva desetljea njegova vladanja. Meutim, taj
tip portreta nije samo ogranien na prve godine nakon preuzimanja vlasli.
Rako dokazuje kip iz Perge, tip se izraivao jo 121. godine, "' a neki likovi
prema uznapredovaloj tehnici kontrastiranja proizvedenim upotrebom brzo
rotirajueg svrdla pokazuje da su se portreti tipa Stazione Termini izraivali
jo i znatno kasnije, ali mu je popularnost znatno opala budui da su stvoreni
drugi tipovi, pa su replike znatno rjee. Ako je plominska glava toliko bliska
tipu Iladrijanova portreta Slazione Termini uz utjecaj raznih drugih tipova ,
tada je sasvim opravdano pretpostaviti da je on nastao u rano hadrijansko
doba, najvjerojatnije jo u treoj deceniji 2. st. Mislim da to govore dva isto
stilska elementa. To je u prvom redu injenica to se vrlo malo upotrebljava
brzo rotirajue svrdlo, lako je plastika bogata, osobito u kosi, brzo rotirajue
svrdlo je upotrebljavano vrlo malo, a kad je i upotrebljavano, tada kanali
nisu toliko duboki da bi stvarali snane svjetlosne kontraste. Jedini snaniji
svjetlosni kontrast se uoava na liniji meu neznatno rairenim usnicama. I
jedva naznaene arenice i zjenice govore u prilog ranije navedene datacije
glave. Prema tome, svi gore izneseni momenli potvruju da je naa glava
nesumnjivo morala nastati u periodu izmeu 120. i 130. godine n.e.
Da zakljuimo, mukarac o kojem smo ovdje raspravljali je privatna
osoba flanatskog municipija koja je zbog nekih zasluga stekla pravo na javnu
statuu. Slinost takvih portreta s carskim je vrlo esta pojava, jer su ovi
posljednji u modnom, pa ak i u fizionomijskom pogledu imali odluan
utjecaj na prvospomenute. Car, naime, odreuje modu i duh portreta svoga
2

21

26

27

22 Usp. n a pr. s t a t u u u Rapitolinskom muzeju s relatio capitis H. G. NIEMEYER, Studien zur

statuarischen
Darstellung der rmischen
Kaiser, Berlin 1968, tab. 6, 1, zatim L o n d o n a Ibidem, lab. 9, I, te Olimpije
Ibidem, tab. 18, I. itd.
23 Usp. M. WEGNER, o.e., str. 55; K. FITTSCHEN-P. ZANRER, o.e., str. 4 5 . Hadrijan je postao car 10. n a 11.
kolovoza 117. g o d i n e .
24 Ostali tipovi Iladrijanova portreta su Chiramonli 592, Baiae, Imperatori 32, Rollockenfrisur, le Tarragona.
25 K. FITTSCHEN-P. ZANRER, o.e., str. 45.
26 R. FITTSCHEN-P. ZANRER, o.e., str. 45.
27 To se osobito odnosi na tipove Chiaramonti 392 i I m p e r a t o r i 32 kod kojih se n a slian nain zavijaju
p r a m e n o v i p r e m a straga, ali razlike postoje u o d n o s u n a d r u g e dijelove frizure.

vremena. Ponekad je stoga vrlo teko utvrditi koji je portret carski, a koji
privatni, pa se esto dogaaju i pogrene identifikacije. Taj se fenomen
zapaa ak i na nadgrobnim stelama kod kojih ima vie generacija, pa se
moe zapaziti kako se moda razvija, shodno promjenama kod vladajue
obitelji.
Ako je naa gornja interpretacija flanatskog portreta tona, a u nju se
gotovo ne smije posumnjati, tada bi valjalo pretpostaviti da je portret, iako
izraen od importiranog mramora, ipak djelo snaga koje su radile na naem
tlu, jer je svakako bila nuna fizionomijska slinost s modelom. Ako se pak
radilo nekom patronu grada koji je ivio u nekom drugom kraju antikog
svijeta, tada, naravno, nije nuno da se radi o domaem djelu, ali ipak nije
ni iskljueno. S obzirom da funkcioniranje cirkulacije takvih skulpturalnih
ostvarenja nije jo uvijek jasno u dananjem stanju istraivanja, ipak je teko
dati odgovor na pitanje o podrijetlu portreta.
* * *

Druga glava u Zaviajnom muzeju u Poreu pripada nekoj eni, a nosi

inv. br. AR 207 (Tab. III, 1-2; IV, 1-2). Pronaena je takoer u Plominskoj
luci. Dimenzije glave su slijedee: ukupna vis. 22, vis. glave 22, a irina
lica 13 cm. Iako je glava neto manja nego prethodno obraena, ona je ipak,
uzimajui u obzir da se radi o eni, normalnih ljudskih dimenzija. I ona je
izraena od mramora sivo-smee patine, neto manje razliite od prethodne.
Glava je pripadala mladoj eni, (ali oito ne vie djevojci), vrlo ozbiljnog
izraza. Stanje je sauvanosti vrlo dobro. Oteenja se zapaaju na gornjoj i
donjoj usni (neto vee na donjoj koja je otkresana po sredini), zatim na
vrhu nosa, na lijevoj obrvi i vratu. Vrhovi usne koljke su odkrnuti, a
oteenja se vide i na stranjem dijelu pune, i to na nekoliko mjesta.
Povrina je glatka i gotovo uope nije nagrizena. Sve u svemu stanje je
ouvanosti prilino dobro.
Karakteristike fizionomije ene su dosta iroko lice s m e s n a t i m
obrazima. Nisko, poneto zakoeno elo, velike i malo izboene oi,
razmjerno krupan nos, mesnate usne, istaknuti vrh brade, zakoeni i dosta
snani podvaljak. Iako lice nema posebnih znakova, oito je na temelju
fizionomijskih karakteristika da se radi o portretu, a ne o idealnom enskom
liku.
ena je imala dosta osebujnu frizuru. Ona se sastoji od tri jasno odvojena
dijela (to se osobito dobro vidi u profilu): prednjeg koji na sredini ela ima
28

28 (0 toj glavi usp. slijedeu literaturu: . MLARAR, Istra u antici. Pula 1962, tab. XI, 1; V. ROVAI Vodi str
11; Archeologia e arte dell'Istria, str. 96, br. 280, sl. 279 (slika s a m o otraga!); Pore. Z a g r e b 1985 str 77 sl"
55; Antiki p o r t r e t u Jugoslaviji, str. 172, br. 95.
'

razdjeljak, od kojega sa sirana preko sljepoonica u dugim valovima padaju

mase kose; sredinjeg koji se ravno prua prema zatiljku u neto blaim
valovima; te stranjeg koji tvori puna u koju je uhvaen kraj vlasi to se
proteu od sredinjeg dijela. O kosi e, meutim, jo biti rijei, budui da je
ona veoma vaan element za odreivanje tipa i dataciju.
Kad se gleda en face, tada se vrlo lako n a m e e komparacija
fizionomijskih i modnih karakteristika nae glave s onima koje pripadaju
Faustini Minor eni Marka Aurelija. I kod nekih tipova njenih portreta
pojavljuje se u sredini glave razdjeljak i masa valovite kose sa strana, samo
su vidljive neke razlike prvenstveno na sredinjem i stranjem dijelu.
Sasvim je razliita puna koja se kod poznatih portreta Faustine sastoji od
proirenja poput pletenice ili vora, kao to je sluaj na glavi iz Rima (Museo
delle Terme) ili Timgada." ' Prema tome praktino se ne moe usporeivati
taj tip portreta s ovim naim, ali ipak postoje neke daleke veze, to bi
ukazivalo priblino na tip mode, pa prema tome i na vrijeme. Isto tako nema
ni privatnih portreta koji bi nosili takav ili slian nain eljanja vlasi (o
tome vidi u bilj. 45). Sloga, kad se radi o ovoj plominskoj glavi teko je initi
usporedbe samo na osnovi batine antikih portreta u punoj plastici.
Pred priblino godinu dana, listajui H. Mattinglyjev katalog novca
British Museuma u Londonu, zapazio sam neke novce s likom Faustine
Minor iz doba Anlonina Pija koji pokazuje veoma slian tip frizure koji se
na isti nain sastoji od tri dijela, ali samo s neto drukijom punom. Ona,
naime, nije uhvaena vrpcom ili pramenom kose, niti je tako rairena poput
rascvalog cvijeta kao na plominskom portretu, ve je znatno zatvorenija.
Meutim, podudarnost frizura je ipak vrlo velika. One se slau ak i u jednom
vrlo sitnom, ali bitnom detalju, a taj je zavretak prednjeg dijela frizure s
obje strane, to se osobito vidi u profilu. Masa kose koja pada s vrha tjemena
blizu ela zavija se poput pua ispred uha i visi niz obraz, a ne vezuje se uz
sredinji dio frizure, kao to je sluaj kod drugih Faustininih portreta na
29

30

32

29 Usp. na pr. glavu Faustine Minor iz zamka Fasanerie kod Fulde II. VON IIF1NTZF, Hie antiken Portrts
der Landgrflich-Hessisclicn
Sammlungen
in Schloss Fasanerie bei Fidda, Mainz 1968, sir. 55, br. 37, tab.
66, 126 a, e. Usp. takoer druge tipove Faustinhia portreta n a novcu IVI. WEGNER, Datierung
rmischer
Haartrachten, Arch. \nz., 1959, sl. 2 prva Iri reda, sl. 4 prva dva reda.
30 M. WFGNKR, Verzeichnis der Kaiserbildnisse
von Antoninus Pius bis Commodus, II Teil, Boreas 3, 1980,
str. 28, tab. 2,2.
31 M. WEGNER, Verzeichnis, str. 54, tab. 2, 3.
32 II. MATTINGLY, Coins of the Roman Empire in the British Museum, IV, London 1940, tab. 51,15; 52,10.
Puna je na ovim n o v c i m a zapravo neka vrsta pletenice koja se ornata u krug i vee na zatiljku. Na
prvospomenntoj tabli na aversu je lik Anlonina Pija, dok je Faustina na r e v e r s u , a na drugoj je na aversu
Faustina, a n a reversu prikaz I lilaritas.

54

novcu" i punoj plastici. Oito je, dakle, da se frizura naeg portreta vrlo
blisko vezuje uz ovaj tip registriran na novcu Faustine. "' Nedavno je pak K.
Fittschen, raspravljajui o tipovima Faustinina portreta, distinguirao njih
pet prema likovima na novcu i u punoj plastici. Drugi tip prema Fittschenu
ini upravo ovaj vrlo rijetki novac iz doba Antonina Pija koji se kovao izmeu
10. prosinca 148. i 9. prosinca 149. godine na kojem se na reversu nalazi lik
Faustine."' Autor je pretpostavio daje Faustinina pojava na ovoj Antoninovoj
emisiji uzrokovana roenjem njenih blizanaca Tita Elija Aurelija i Tita
Aurelija Antonina iji je dolazak na svijet bio vrlo sveano proslavljen, ali
popularnost novca je bila mala i brzo je prestalo kovanje koje je uslijedilo
poslije smrti oboje djece jo iste 149. godine."' Dakle, radilo se o slubenom
portretu koji je nastao kao to je to uvijek bilo kad su bili u pitanju Faustinini
likovi povodom roenja djece."' K. Fittschen ukazuje da do sada nije poznata
nijedna sigurna replika toga lipa portreta u punoj plastici. Meutim, iz tog
podatka on ne izvlai zakljuak da doista nije ni postojalo plastikih kopija,
ve da je to posljedica rupe u predaji ili stanju sauvanih spomenika."
Da li je moda ovaj plominski portret prikazivao Faustinu Minor?
Prilikom analize frizure zapazili smo da su podudarnosti s drugim tipom
njenog portreta vrlo velike, a da ipak postoje razlike. Jo bismo mogli
analizirati i fizionomske karakteristike pa da vidimo da li bi jedna takva
identifikacija mogla naii na opravdanje ili valja odbaciti takvu mogunost.
ini se da je dosta izrazita karakteristika ovog plominskog portreta u
tome to je imala vrlo uspravljeno dranje, to pokazuje istaknuta brada i
podignuti pogled. Takvo se dranje Faustinine glave zapaa i na spomenutom
tipu novca kao i na drugim tipovima s likom te osobe. Fizionomske
podudarnosti pak postoje u istaknutoj bradi s neto podignutim vrkom koji
svojom linijom tendira prema kraju nosa. Sam nos kojemu vrh, na alost,
nedostaje je dovoljno sauvan da bi se mogao usporediti s linijom profila na
Fauslininim novcima. Nos je na njenom novcu neto pojaan, vrlo lagano
savijen prema dolje i rekao bih stoga gotovo identian s plominskim. Od
5

10

10

42

33
54
35
56
57
38
39
40
41
42

Usp. M. WEGNER, Datierung, sl. 2 i sl. 4, trei primjer u prvom r e d u .

U. VON HEINTZE, o.e., sl. 126, a, e.
O tom novcu usp. bilj. 32.
K. EITTSCHEN, Die Bildnistypen der Faustina minor und die Fecunditas
id.
K. FITTSCHEN, Die Bildnistypen, str. 39, lab. 1,9.
K. FITTSCHEN, Die Bildnistypen, str. 39.
R. FITTSCHEN, Die Bildnistypen,
passim.
R. FITTSCHEN, Die Bildnistypen, sir. 48.
K. FITTSCHEN, Die Bildnistypen.
I .c.
M. WEGNER, Datierung, sl. 2, sl. 4.

Augustae,

Gttingen 1982, str. 1

karakteristinih detalja portreta valja uoiti obris podvaljka koji je dosta

naglaen i koji se koso povezuje s vratom, a u takvom se obliku javlja i kod
svih Faustininih likova na novcu, zatim jedva zamjetljivu gojaznost. Prema
tome u profilu postoji stanovita podudarnost fizionomijskih karakteristika.
Pogled en face na plominski portret pokazuje slinost s nekim portretima
Faustine u punoj plastici. Tako svi oni imaju zaokrueno lice s istaknutom
bradom, mirno i iroko elo, krupne oi s naglaenim gornjim i donjim
kapkom, lagano izbuljenim oima, potpunim nedostatkom bora, iako se
zapaa plastina modelacija muskulature lica, te meke i senzualne usne.
Na temelju numizmatike evidencije nedvojbeno je da je piominska
enska glava vrlo srodna drugom tipu portreta Faustine Mlae, ali ipak
podudarnosti u frizuri nisu potpune, a isto tako ni fizionomijske odlike lica
nisu u cijelosti identine pa valja konstatirati da se ne radi o carskom nego
privatnom portretu. Nema, meutim, dvojbe da je uzor za portret bio
spomenuti carski tip. Oponaanje carskih uzora je poznati fenomen u rimskoj
portretistici, ali pri tome je zanimljivo da je piominska ena slijedila jedan
rijetki tip portreta koji se razmjerno kratko pojavljivao na aversima novca,
a uope nije poznat u velikoj plastici. Prema tome, to je jedan od rijetkih
poznatih portreta i meu privatnim osobama pa je njegovo znaenje jo
vee. Dodue, Fittschen navodi jedan drugi portret, takoer privatnog
karaktera s ciljem da ilustrira kako je tip Faustinine frizure morao izgledati,
ali je to, ini se, i jedini koji poznaje. "' to je, meutim, vrlo vano on ipak
ima neke razlike u odnosu na plominski i manje odgovara onom carskom
na novcima.' Prema tome na je primjerak jo bolji pokazatelj kako je morao
izgledati carski uzorak.
S gornjom konstatacijom ve smo se ukljuili u jedan drugi, neobino
vani problem, problem datacije naeg portreta. Ve gore je jasno istaknut
terminus post quem, a taj je 149. godina, vrijeme nastanka i difuzije
navedenog tipa novca. S obzirom na malu koliinu novca i njegovo kratko
kovanje koje je uzrokovala smrt Faustininih blizanaca, a kako se ve
slijedee, 150. godine stvara novi tip novca s novom frizurom koji je po svoj
prilici nastao povodom roenja Lucille, vrlo je vjerojatno da jedan ovakav
portret nije mogao nastati mnogo kasnije od prototipa, jer je njegova
45

44

47

18

43 M. WEGNER, Datierung,

sl. 2 i sl. 4.

44 Usp. na pr. ve s p o m e n u t i primjerak Faustinine glave iz Sehloss F a s a n e r i e H. VON HE1NTZE, o.e., tab. 66.
45 K. FITTSCHEN, Die Bildnistypen, str. 48, tab. 14, 1 -4.
46 Razlike se prvenstveno zapaaju u neto slobodnijem sredinjem dijelu koji je vie valovit i otpulen, le u
nainu stvaranja p u n e .
47 k. FITTSCHEN, Die Bildnistypen,

str. 39.

48 K.. FITTSCHEN, Die Bildnistypen,

sir. 39, tab. 2, 13-14; 3,3.

popularnost bila kratkotrajna. Najvjerojatnije je, stoga, da je portret bio u

Plominu na svom mjestu ve oko 150. ili pak neznatno kasnije.
U stilskom pogledu ova je glava dosta srodna onoj prethodno obraenoj
plominskog mukarca. Na ovoj je glavi prisutan dosta meki skulptorski
tretman sa stanovitim klasicistikim akcentima. Vjetina modelacije je vrlo
visoka. Trud je oito usredsreen na iskazivanje skladnog kontrasta bogate
plastike modelacije kose koje osobito efektnu kvalitetu ine bogati valovi,
te skladna grafika obrada pojedinih pramenova i vlasi u odnosu na meku
mirnou i visoku uglaanost povrine muskulature lica. Na isti su nain
izraeni detalji oka unutar bjeloonice. arenica je plastiki naznaena, a u
njoj je vrlo lagano izdubena zjenica. Ti su detalji oiju kod drugih Faustininih
glava obino neto drugaije izraeni: arenica ima urezani polukrug, a
zjenica je neto udubljeni]a. Kod ovog kao i kod prethodno obraenog
portreta zapaa se preciznost izradbe, dovrenost svih detalja, kvalitetno
glaanje povrine, sve ono to dokazuje da se ovim skulpturama pruala
maksimalna briga i panja.
Ipak u odnosu na plominskog mladia ovaj enski portret pokazuje
stanovite razlike u tehnikom i stilskom pogledu. Ve se na prvi pogled
uoava znatno vea upotreba brzo rotirajueg svrdla koji mjestimino
koloristiki obogauje plastiki tretman glave. Brzo rotirajue svrdlo je
upotrebljavano na slijedeim mjestima: na nosu (rupe nozdrva), uima
(punica usne koljke), kapcima (rez izmeu gornjeg kapka i obrve), oima
(uglovi prema nosu), usta (rez izmeu usana). Ovaj posljednji uz rupe
nozdrva prua najjai svjetlosno-tamni kontrast na prednjoj strani lica.
Meutim, svrdlo se najvie upotrebljavalo u kosi, a osobito u puni, gdje se
vide duboke okrugle rupe i krai i dui duboki kanali koji nagovjetavaju
kasnoantoninski postupak, toliko prisutan na glavama careva Lucija Vera,
Marka Aurelija" ' i Komoda. Ti su efekti posebno uoljivi na stranjoj strani
tog elementa frizure. Zanimljivo je da je mjestimino puna bila probijena
skroz naskroz svrdlom i tako se dobio gotovo puni efekat a jour tehnike.
Osim u puni svrdlo se upotrebljavalo i u poput pua savijenom pramenu
ispred uha. U linearnom oznaavanju pramenova kose svrdlo praktino nije
imalo nikakva udjela. Na temelju ovih razlika izmeu dvije plominske glave
sasvim je shvatljiva i opravdana njihova razliita datacija, izradba enskog
49

60

52

49 Kao n a pr. n a glavi u Parizu. Usp. M. WEGNER, Verzeichnis,

tab. 2,1.

50 Na pr. na glavi Lucija Vera iz Pariza (Louvre 1101). Usp. K. FITTSCHEN-P. ZANRER, o.e., Beilage 50 i dr.
51 Na pr. n a glavi Marka Aurelija iz Seveille. Usp. M. WEGNER, Nachtrge zum rmischen Herrscherbild
im
2. Jh. n. Chr., 1 Teil, Boreas 2, 1979, tab. 14, 1.
52 Na pr. n a glavi Romoda iz M n c h e n a (Glyptothek 385). Usp. R. FITTSCHEN-P. ZANRER o c Beilage 60
i dr.

portreta uslijedila je priblino za oko 25 godina ili slino. Tendencije u

svjetlosnom konlrastiranju e se kasnije sve vie pojaavati.
To bi upuivalo da ove dvije statue nisu bile postavljene u isto doba i da
nisu izvorno tvorile zajedniku grupu kipova. Ako su pak i bile postavljene
u nekom meusobnom odnosu, to je enska statua bila tek proirenje grupe
u kasnije doba. Zanimljivo je da su oba kipa, iako privatna, imala izravne
stilske, modne pa ak i fizionomijske odnose sa carskim kipovima, to je
ve davno uoena pojava.
Ovaj enski portret iz Plomina je oito pripadao jednoj statui priblino
normalne ljudske veliine s glavom koja je bila nagnuta na desno rame, a
lice i pogled upravljeni neto navie. Na taj je nain lik dobio uzvieni izgled
s plemenitim patosom, koji odstupa od ukoenog klasicizma. Isti su razlozi
kao i kod plominskog portreta mukarca to ga pripisujemo kipu, a ne bisti.

RIASSUNTO
DUE TESTE ANTICHE DI FIANONA (FLANONA)
Nenad

CAMBI

Provengono da Fianona (Flanona nella provincia romana di Dalmazia ai confini

dell'Istria) due teste-ritratti antiche che si custodiscono nel Museo Regionale del
Parentino a Parenzo. Nonostante a proposito di queste teste si sia scritto gi un
paio di volte, esse finora non sono state interpretate nella maniera adeguata.
La testa virile compreso il collo e alta 29 cm, senza il collo 25 cm e porta il n.
di inv. AR 206 (Tav. I, II). II ritratto rappresenta una persona caratterizzata dalla
fisionomia e dall'individualit allora di moda: un giovane uomo di circa trent'anni
con i capelli lunghi e ricciuti, la barba corta e i baf'fi.
Secondo l'acconciatura dei capelli e la barba, questo ritratto mostra delle
affinit con la testa di Adriano del tipo Stazione Termini. La pettinatura si articola
da una piccola Stella suita nuca e si allarga in tutte le direzioni. Le ciocche aderenti
al cranio, awicinandosi dal centro alia fronte man mano si gonfiano e si arricciano.
Sulla fronte le punte dei capelli convergono verso il centro, ove formano una figura
particolare: due ciocche abbastanza lunghe, contrapposte, collocate con una leggera
asimmetria in rapporto al centro della fronte. Accanto alle rassomiglianze si notano
pure delle differenze rapportabili al ritratto di Adriano del tipo Stazione Termini,
nonche influssi di altri tipi, in particolare quello Chiaramonti. I baffi e la barba
sono pure simili ai relativi tipi di Adriano Stazione Termini e Chiaramonti.
Considerate le affinit e le differenze della testa di Fianona con quella di
Adriano, si impone la conclusione che non si tratta della testa di questo imperatore.
E chiaro che nel caso in questione si pu parlare di un ritratto a carattere privato
che era stato posto sulla statua di una persona importante, probabilmente del luogo,
che, seguendo le caratteristiche allora di moda voleva imitare l'immagine
dell'imperatore.
II trattamento scultoreo del ritratto e molto ricco. La capigliatura, plastieamente
modellata e sfarzosa e ci contrasta con le larghe, serene e dolcemente modellate
superfici del volto. Negli occhi si riscontra un pathos pi accentuato che non sui
ritratti adrianei, manca per quasi il movimenlo della muscolatura del viso. Nelle
sclere, le pupille e le iridi sono appena accennate (incavate a guisa di una lenticchia).
II trapano a rotazione veloce e stato usato molto poco. La testa pu esser stata
eseguita tra gli anni 120 e 130 d.C.
La seconda testa (AR 207) di Fianona riproduce una giovane donna. L'altezza
completa e di 26 cm, della sola testa 22 cm (Tav. III, IV).
Le caratteristiche della fisionomia femminile sono le seguenti: un volto
abbastanza largo con guance carnose, la fronte l e g g e r m e n t e obbliqua e
relativamente bassa, occhi grandi e leggermente sporgenti, naso relativamente
forte, labbra carnose, punta del mento prominente, doppio mento obbliquo e
grassoccio.

II ritratto muliebre presenta una capigliatura fluente che si compone di tre

parti ben distinte: quella anteriore che al centro presenta una scriminatura dalla
quale si diparte una lunga massa di capelli ondulati, quella centrale che si protende
piatta verso la nuca, meno ondulata, e infine quella posteriore che si compone di
una crocchia. In generale la pettinatura mostra delle affinila con quelle di Faustina
Minor anche se si notano certe differenze (almeno per quanto concerne quelle
riportate da M. Wegner).
Nel catalogo di Vlattingly, per, riguardante le monete romane nel British
Museum di Londra (fs. IV, tav. 51, 15; 52, 10) vengono riprodotte le monete con
l'immagine di Faustina Minor dell'epoca di Antonino Pio, sulle quali l'immagine
presenta un'acconciatura dei capelli quasi identica. Anche in questo caso questa si
compone delle c a r a t t e r i s t i c h e tre parti. Ambedue le capigliature sono
completamente uguali, solo che qui la crocchia si differenzia in parte poiehe von
viene raccolta con un nastro o una ciocca di capelli e neppure si allarga a guisa di
un fiore dischiuso come sulla testa di Fianona. Le acconciature dei capelli
corrispondono invece in un piccolo ma essenziale dettaglio che e rappresentato
dal completamento della parte anteriore dei capelli. La massa di capelli che scende
dalla nuca si awolge dinanzi all'orecchio come una spirale e pende ai lati delle
guance, non legandosi alia parte centrale della pettinatura come awiene in tutti
gli altri rassomiglianti ritratti di Faustina, nella plastica a tutto tondo e sulle monete.
Recentemente K. Fittschen, discutendo sui tipi dei ritratti di Faustina, ne
distingue cinque. II secondo tipo appartiene proprio a quello riprodotto sulle monete
molto rare del periodo di Antonino Pio, coniate tra il 10.12. 148 e il 9.12. 149 ed
emesse in occasione della nascita dei gemelli Tito Elio Aurelio e Tito Aurelio
Antonino. Dopo la morte dei gemelli non ne vennero piu coniate. K. Fittschen non
e a conoscenza di nemmeno un tipo di questi ritratti a tutto tondo, spera per che
siano stati eseguiti.
Chiss se proprio questo ritratto di Fianona potrebbe appartenere a tale tipo
di Faustina Minor? Pare che oltre aH'acconciatura dei capelli ci siano delle
corrispondenze anche sul piano delle caratteristiche fisionomiche. Lo si pu rilevare
in partieolare dalla comparazione del profilo su questa scultura con quelli sulle
monete. Si potrebbe dire che si presenlano identici la fronte, il naso che tende
verso la punta del mento pronunciata, nonche il doppio mento. Considerato tutto
ci e molto probabile che il ritratto di Fianona non rappresenti Faustina Minor in
questo eccezionale tipo di ritratto ufficiale (il secondo tipo del Fittschen), finora
non conosciuto nella plastica a tutto tondo. Quindi il ritratto appartiene a una
persona privata femminile di Flanona antica.
Per quanto riguarda lo stile, l'attenzione delto scultore era imperniata sulla
realizzazione di un'armonioso contrasto tra la carnagione liscia, levigata e la ricca
plasticit dei capelli. Negli occhi, le iridi e le pupille sono state appena accennate.
In relazione al ritratto virile precedenlemente traltalo, si nota l'uso molto pi
frequente del trapano a rotazione veloce, in partieolare nell'esecuzione della
capigliatura (crocchia, spirali delle ciocche nella massa dei capelli dinanzi
all'orecchio).

Sl. 1.

enska glava iz
Plomina,
Zaviajni muzej
Poretine,
Pore (AR 207), en face.
Fig. 1. Testa f'emminile di Fianona,
Museo
Regionale
del
Parentino,
Parenzo
(AR
207), di faccia.

Sl. I . enska glava iz

Plomina,
desni profil
Fig. 1. Testa femminile di Fianona.
profilo
destro.