Nng lng mt tri- L thuyt v ng

dng
Bin tp bi:
Hung Hoang Duong

Nng lng mt tri- L thuyt v ng

dng
Bin tp bi:
Hung Hoang Duong
Cc tc gi:
Nguyn Bn
Hung Hoang Duong

Phin bn trc tuyn:

http://voer.edu.vn/c/8b9f5858

MC LC
1. V tr v h mt tri
2. Nng lng mt tri
3. Thit b s dng nng lng mt tri
4. Tnh ton thit b s dng nng lng mt tri
5. Cc loi gng phn x
Tham gia ng gp

1/92

V tr v h mt tri
VU TRU VA H MT TRI
Cu tao, chuyn ng va s dan n cua vu tru
Cu tao cua vu tru

Vu tru ma ta bit bao gm v s cac vi sao. Mi vi sao la mt thin th phat sang, nh

mt tri cua chung ta.
Quay quanh mi vi sao co cac hanh tinh, cac thin thach, sao chi, theo nhng quy ao
ellip ly sao lam tiu im, nh tng tac cua lc hp dn. Quay quanh mi hanh tinh
co cac v tinh, cac vanh ai hoc am bui. Mi vi sao tao ra quanh no mt h mt tri,
nh h mt tri cua chung ta.
Hang ty h mt tri tu lai thanh mt am, do lc hp dn, tao ra mt thin ha. Thin ha
cua chung ta c goi la Ngn ha hay Milky Way, la mt trong s hang ty thin ha trong
vu tru quan sat c, thin ha cua chung ta gm 1011 ngi sao, co hinh ia det xon c,
ban kinh khoang = 45.000nas
(nas = nm anh sang = 365,25x24x60x60x300.000 =9,5.1012km).

2/92

Mi h mt tri quay quanh tm thin ha vi tc hang trm km/s. H mt tri cua

chung ta nm trn ria ngoai cua Ngn ha, cach tm khoang 30.000nas, va quay quanh
tm Ngn ha vi vn tc:
vMT= 230km/s.
Vu tru ma ta quan sat c hin nay cha khoang 10 ty thin ha, co ban kinh 3.1025m,
cha khoang 1020 ngi sao vi tng khi lng khoang 1050kg.
S vn ng va dan n cua vu tru
tn tai di tac dung cua lc hp dn, cac thin th trong vu tru phai chuyn ng
khng ngng. Cac hanh tinh t xoay quanh minh va quay quanh mt tri vi tc vai
chuc km/s, cac mt tri quay quanh tm thin ha vi tc hang trm km/s, cac thin
ha quay quanh tm ai thin ha vi tc hang nghin km/s.
Nm 1923, khi s dung kinh thin vn v tuyn ghi ph bc xa phat ra t cac thin ha,
Edwin Hubble nhn thy cac vach quang ph lun dich chuyn v phia bc song ?
dai, phia mau o. Hin tng dich v phia o cua bc xa c giai thich bng hiu ng
Doppler, la do cac thin th phat bc xa ang chuyn ng ra xa ni thu bc xa, chuyn
ng ri xa nhau cua cac thin ha c phat hin thy theo moi phng, vi vn tc
tng dn theo khoang cach gia chung. Nh vy, cac thin th trong vu tru ang ri xa
nhau, va vu tru ang dan n nh qua bong ang c thi cng ra.
inh lut Hubble
Da vao thc nghim, Edwin Hubble m ta s dan n cua vu tru bng inh lut sau:

Moi thin th trong vu tru ang chuyn ng ra xa nhau vi vn tc ty l thun vi

khoang cach r gia chung: = -H. r , vi H? 25km/s.106nas la hng s Hubble.

Thc t hng s Hubble cha th xac inh chinh xac, chi bit no nm trong khoang
(15?30)km/s.106nas.

S hinh thanh vu tru va h mt tri

Thuyt Big Bang
Thc nghim cho bit vu tru ang dan n, cac thin th ang ri xa nhau. Vy nu i
ngc lai thi gian, cac thin th se tin lai gn nhau, th tich vu tru se co dn lai. Tai
mt thi im nao o, toan b vu tru se co lai thanh mt cht im, co khi lng, nng
lng va nhit v cung ln.

3/92

Da trn ly lun nay, George Lemaitre ngi Bi va sau o George Gamow cung
Alexandre Priedmann ngi Nga, bng cac phep tinh co c s vt ly ung n, a nu
ra hoc thuyt v s hinh thanh cua vu tru, goi la thuyt Big Bang. Thuyt nay cho rng
vu tru c sinh ra cach y khoang 15 ty nm t mt qua trng cc nho, co khi lng
(M), nng lng (E) va nhit (T) cc ln bi mt vu n ln goi la Big Bang. Vu n
nay tao ra khng gian - thi gian va toan b Vu tru, theo qua trinh dan n nh sau:
Bang 1.1. Tom tt lich s cua Vu tru
Thi
gian?

Nhit
T (K)

Thanh phn cua Vu tru

c im cua Vu tru

? ?10-43s T?1032K Mt cht im co M, E, T cc ln 1 siu lc, r = 10-35m

10-35s

1027K

Chn khng lng t, trng

nng lng ng nht

2 lc: in hat nhn (HN),

hp dn (HD)

10-32s

1025K

Dan n tao khng gian, ngng kt

3 lc: HN, in t (T) va

HD

10-12s

1015K

Nhit giam, tao hat quarks

3 lc: HN, T va HD

10-6s

1013K

Tao photon, in t, lepton

4 lc: HN, T, T trng

y va HD

3phut

106K

Tao proton, neutron

P = uud, n = udd

3.105nm 104K

Tao nhn H, He

He = 2p2n, hat nhn H

109 nm

Tao khi H2, He, tinh vn va cac

thin ha

Co khi H2, tinh vn

1010nm 10 K

Tao mt tri, h MT, tao cac

nguyn t nng

Co thin ha, cac sao, hanh

tinh

12.109n

7K

Tao khi quyn, luc ia, nui

Tao nguyn t nng, sao

th cp, nui

14.109 n

5K

Tao nc, ai dng, vi khun,

tao, sinh vt

Co nc, ai dng, sinh

vt

15.109n

3K

Tao ng vt, khi, ngi

Sinh vt cao, khi, ngi

102K

S hinh thanh h mt tri

Mt ty nm sau vu n Big Bang, Vu tru dan n lam nhit giam n 100K. Luc nay
cac nhn H, He kt hp vi in t tao ra phn t khi H2, He. Cac khi nay quy tu thanh

4/92

tng am trong thin ha. T mi am bui nay, do tac dung cua lc hp dn, se dn dn
hinh thanh mt h mt tri.
H mt tri cua ta thuc th h th 3, c sinh ra t mt am my bui va khi co kich
thc hang ngan ty kilmet.

Di tac dung cua lc hp dn, am my bt u co lai, det i, va tm cua no tr nn

c va nong dn, n mc co th khi phat cac phan ng hat nhn va tr thanh mt tri.
Khi va bui it c hn phia ngoai se quay quanh mt tri, kt thanh cac vanh ai, ngng
tu thanh cac hanh tinh va tiu hanh tinh. Phn khi loang quanh hanh tinh cung ngng kt
theo cach tng t tao ra cac v tinh quay quanh hanh tinh.
Cu tao va cac thng s cua h mt tri
H mt tri gm co mt tri va 9 hanh tinh quay quanh no, theo cac quy ao ellip gn
tron. Vong trong co 4 hanh tinh dang rn la sao Thuy, sao Kim, qua t, sao Hoa, vong
ngoai co 5 hanh tinh dang khi la sao Mc, sao Th, sao Thin Vng, sao Hai Vng,
sao Dim Vng.

5/92

Gia sao Hoa va sao Mc co mt vanh ai gm cac tiu hanh tinh vi ng kinh t vai
chuc met ti vai trm kilmet.
Cac hanh tinh u co t 1 n 22 v tinh, tr sao Thuy va sao Kim. Ngoai ra con co mt
s sao chi, gm mt nhn rn cha bui va nc a vi mt ui hi nc keo dai hang
triu kilmet quay quanh mt tri theo quy ao ellip rt det.
Bang 1.2 .Cac thng s cua cac thin th trong h mt tri
Tn thin th

M 1024 kg

d106 m

? 103 kg/m3

r 1011 m

Mt tri-Sun

2.106

1391

1,4

Thuy MercuryKim Venust EarthHoa - Mars

0,334,575,980,64 4,8812,112,766,79 5,75,35,54,0

0,581,081,502,27

Mc - JupiterTh
SaturnThVng1900598871035,5 14312151502,3
UranusHVngNeptuneDVngPluto

1,30,71,61,72,03 7,7714,328,745,059,1

Trng-Moon

3,4

0,073

3,47

3,74.10-3

Tng lai cua vu tru

Trn c s cua vt ly thin vn hin ai, co th d bao tng lai cua vu tru theo mt
trong ba kich ban sau va phu thuc vao mt trung binh ? cua vu tru, la mt thng s
hin nay cha xac inh chinh xac, so vi mt ti han ?0= 5.10-27 kg/m3, bng c ba
nguyn t hidro trong 1 m3.
1. Nu ? < ?0 thi vt th dan n khng gii han, ban kinh r tng n v cung,
nhit tin ti 0oK, goi la m hinh vt th m.
Theo kich ban nay, Mt tri cua chung ta se tt hn sau hn 5 ty nm na, bin thanh
mt xac sao st hinh cu. Cac th h sao lin tip c sinh ra, tiu huy ht cac hat nhn
nhe.
Sau 1012 nm, tt ca moi ngi sao u tt, vu tru se la mt khng gian bao la, en ti va
lanh leo, cha cac xac sao dang qua cu st, neutron hoc l en va cac hanh tinh lanh.

6/92

Sau 1018 nm, di tac ng lu dai cua lc hp dn, mi thin ha se bi phn huy thanh
cac xac sao t do va mt l en thin ha, co ng kinh hang ty km va khi lng c
109.M0 (Mo = 2.103kg la khi lng mt tri)
Sau 1027 nm, cac l en trong cac am thin ha se phn huy thanh cac siu thin ha.
Vu tru tip tuc dan n, nhit ha thp n 10-10 K, u lanh cac l en bt u bay
hi. Cac l en c mt tri se bay hi ht sau 1062 nm, l en thin ha bin mt sau
1092 nm, va l en siu thin ha se bay hi ht thanh anh sang sau 10100 nm. Luc
nay Vu tru chi con cac qua cu st, neutron va cac hanh tinh lu lac trong khng gian
bao la, en ti, nhit c10-60 K.
Sau 101500 nm, nhit vu tru la 10-1000 K, toan b vt cht ngoai cac sao neutron
se co lai thanh cac qua cu st. Tip theo o, cac sao neutron va qua cu st se co lai
thanh cac l en. Cac l en cui cung se bay hi ht thanh anh sang sau 1010exp70
nm. Hinh bong cui cung cua Vu tru la mt khoang khng v han cha cac hat photon
va neutrino, co mt va nhit tin dn ti khng.
Theo nhng thng tin mi nht, Vu tru cua ta co th phat trin theo kich ban nay.
1. nu ? = ?0 thi Vu tru se dan n chm dn, tin ti mt ban kinh n inh sau thi
gian lu v han goi la m hinh Vu tru phng. Cac qua trinh trong Vu tru phng
tng t nh trong Vu tru m, nhng xay ra chm dn va tin ti n inh luc
thi gian tin n v cung.
2. Nu ? > ?0 thi Vu tru se dan n chm dn, at ban kinh r cc ai, sau o co lai
ngay cang nhanh, tao ra vu sup ln, goi la Big Crunch. Kich ban nay goi la
m hinh Vu tru kin. Gia tc va thi gian n - co se phu thuc ti s ?/?0. Theo
tinh toan, Vu tru co ?/?0=2 se xay ra cac qua trinh sau :
Qua trinh dan n chm dn, xay ra trong khoang 50 ty nm. Mt tri cua ta se din tip
kich ban nh trong Vu tru m. Cac vi sao tip tuc sinh ra va cht i, nhit Vu tru
giam dn.
Vao nm th 50 ty, Vu tru co ban kinh cc ai, gp ba ln hin nay, nhit bng 1 K,
luc nay lc hp dn cn bng vi lc dan n do Big Bang tao ra, qua trinh dan n dng
lai. Sau o qua trinh co lai c khi ng, cac thin th bt u ri v phia nhau, vi
gia tc tng dn. Nm th 99 ty, Vu tru co lai con 1/5 kich thc hin nay, luc o cac
am thin ha se hp lai thanh mt am duy nht. Vu tru co tip 900 triu nm sau o,
cac thin ha hp nht, tao ra mt khng gian bng 1/100 kich thc Vu tru hin nay, vi
nhit nn T? 300K, cha y cac sao. Sau o 99 triu nm, Vu tru co lai con 1/1000
kich thc hin nay va nhit nn T=3000K. Sau 900.000 nm na, nhit Vu tru
at T=104K, cac sao bt u bay hi, cac nguyn t bi phn huy thanh cac hat nhn va
in t, chim y khng gian. Vu tru luc nay la mt vt uc duy nht, nh luc 300.000
nm u tin cua no. 90.000 nm tip theo, vu tru at nhit 107K, gy phan ng hat

7/92

nhn trong cac sao, lam n trong cac sao. Nhit tip tuc tng lam cac hat nhn phn
huy thanh proton va neutron, cac l en hut nhau va hut cac vt cht xung quanh.
Sau 103 nm tip theo, nhit Vu tru at T >1012K, pha huy cac proton, neutron
tao ra mon xup nong gm cac hat quarks, neutrino va cac phan hat. Mt nm sau o, la
nm cui cung, Vu tru co lai n ng kinh r =10-30cm, nhit T=1032K, nh luc
khi u Big Bang, tao ra vu Big Crunch. Cac qua trinh su xa hn khng th ngoai suy
theo cac inh lut vt ly a bit.
Rt co th, sau khi co ti trang thai ti han cc nho nao o, Vu tru lai bung phat mt
phan ng tc thi bin toan b vt cht thanh nng lng, tao ra vu Big Bang mi, lp
lai chu ky tip theo cua Vu tru.
***SORRY, THIS MEDIA TYPE IS NOT SUPPORTED.***

Mt tri, cu tao cua mt tri

Mt tri la mt khi khi hinh cu co ng kinh 1,390.106km (ln hn 110 ln ng

kinh trai t), cach xa trai t 150.106km (bng mt n vi thin vn AU anh sang mt
tri cn khoang 8 phut vt qua khoang nay n trai t). Khi lng mt tri khoang
Mo = 2.1030kg. Nhit To trung tm mt tri thay i trong khoang t 10.106K n
20.106K, trung binh khoang 15600000 K. nhit nh vy vt cht khng th gi
c cu truc trt t thng thng gm cac nguyn t va phn t. No tr thanh plasma
trong o cac hat nhn cua nguyn t chuyn ng tach bit vi cac electron. Khi cac hat
nhn t do co va cham vi nhau se xut hin nhng vu n nhit hach. Khi quan sat tinh
cht cua vt cht ngui hn trn b mt nhin thy c cua mt tri, cac nha khoa hoc
a kt lun rng co phan ng nhit hach xay ra trong long mt tri.

8/92

V cu truc, mt tri co th chia lam 4 vung, tt ca hp thanh mt khi cu khi khng l.

Vung gia goi la nhn hay loi co nhng chuyn ng i lu, ni xay ra nhng phan
ng nhit hat nhn tao nn ngun nng lng mt tri, vung nay co ban kinh khoang
175.000km, khi lng ring 160kg/dm3, nhit c tinh t 14 n 20 triu , ap
sut vao khoang hang trm ty atmotphe. Vung k tip la vung trung gian con goi la vung
i ngc qua o nng lng truyn t trong ra ngoai, vt cht vung nay gm co
st (Fe), can xi (Ca), nat ri (Na), stronti (Sr), crm (Cr), kn (Ni), cacbon ( C), silic (Si)
va cac khi nh hir (H2), hli (He), chiu day vung nay khoang 400.000km. Tip theo
la vung i lu day 125.000km va vung quang cu co nhit khoang 6000K, day
1000km vung nay gm cac bot khi si suc, co ch tao ra cac vt en, la cac h xoay co
nhit thp khoang 4500K va cac tai la co nhit t 7000K -10000K. Vung ngoai
cung la vung bt inh va goi la khi quyn cua mt tri.

Nhit b mt cua mt tri khoang 5762K nghia la co gia tri u ln cac nguyn t
tn tai trong trang thai kich thich, ng thi u nho y thinh thoang lai xut hin
nhng nguyn t binh thng va cac cu truc phn t. Da trn c s phn tich cac ph
bc xa va hp thu cua mt tri ngi ta xac inh c rng trn mt tri co it nht 2/3 s
nguyn t tim thy trn trai t. Nguyn t ph bin nht trn mt tri la nguyn t nhe
nht Hydro. Vt cht cua mt tri bao gm chng 92,1% la Hydro va gn 7,8% la Hli,
0,1% la cac nguyn t khac. Ngun nng lng bc xa chu yu cua mt tri la do phan
ng nhit hach tng hp hat nhn Hydro, phan ng nay a n s tao thanh Hli. Hat
nhn cua Hydro co mt hat mang in dng la proton. Thng thng nhng hat mang
in cung du y nhau, nhng nhit u cao chuyn ng cua chung se nhanh ti
9/92

mc chung co th tin gn ti nhau mt khoang cach ma o co th kt hp vi nhau

di tac dung cua cac lc hut. Khi o c 4 hat nhn Hyr lai tao ra mt hat nhn Hli,
2 neutrino va mt lng bc xa ?.
4H11 ? He24 + 2 Neutrino + ?
Neutrino la hat khng mang in, rt bn va co kha nng m xuyn rt ln. Sau phan
ng cac Neutrino lp tc ri khoi pham vi mt tri va khng tham gia vao cac bin c
sau o.
Trong qua trinh din bin cua phan ng co mt lng vt cht cua mt tri bi mt i.
Khi lng cua mt tri do o mi giy giam chng 4.106 tn, tuy nhin theo cac nha
nghin cu, trang thai cua mt tri vn khng thay i trong thi gian hang ty nm na.
Mi ngay mt tri san xut mt ngun nng lng qua phan ng nhit hach ln n
9.1024kWh (tc la cha y mt phn triu giy mt tri a giai phong ra mt lng
nng lng tng ng vi tng s in nng san xut trong mt nm trn trai t).

Cac phan ng hat nhn va s tin hoa cua mt tri

Phn b nhit va ap sut trong mt tri
Di tac dung cua lc hp dn, hng v tm khi khi hinh cu cua mt tri, ap sut,
nhit va mt khi quyn se tng dn.
tim cac ham phn b nhit T(r), ap sut p(r) va khi lng ring ?(r) tai ban kinh
r, ta se xet mt phn t hinh tru dV=S.dr khi Hydro cua mt tri, thoa man cac gia thit
sau:
1. La khi ly tng, nn co quan h pv=RT.
2. La ng yn, nn co cn bng gia trong lc va cac ap lc ln 2 ay :
p.S - (p + dp).S - g?Sdr =0
1. La oan nhit, nn theo inh lut nhit ng 1, co:
?q = CpdT - vdp = 0
***SORRY, THIS MEDIA TYPE IS NOT SUPPORTED.***
Theo (3) co

dT
dp

drtheo (2) co

dp
dr

v
Cp ,

= .g,

10/92

do o co

dT
dr

dT dp
dp . dr

To

vg
Cp

g
Cp

g
dr hay T(r) = T0 Suy ra dT = Cp

Va t

dp
dr

g
v

= g =

g
Cp r

gp
RT

bng cach ly tich phn:

p0

dp
p

p
ln p
0

=
0

g
RT dr

gr
RT
r

g
R

khicoiT = const

dr

0 T0

g
r
Cp

Cp
R ln(1

g
CpT0 r)

T o suy ra:

p(r) =

p0exp
p0 1

gr
RT0

gr
CpT0

KhicoiT = T0 = const
Cp
R KhicoiT

= T0

g
Cp

Phn b khi lng ring ?(r) se co dang:

?(r) =

p(r)
RT(r)

p0
RT0

gr
CpT0

Cv
R

Nhit T0 tai tm mt tri co th tinh theo nhit b mt:

T(r = D2 = 7.108m) = 5762K
Gia tc trong lc: g = G

M
r

= 6,673.10 11

Nhit dung ring cua hydro Cp=

i + 2 R
2

2.1030
8 2

7.10

7 8314
2

= 2.

= 274m / s2

= 14550J / kgK,

Nhit tm mt tri co th xac inh theo cng thc:

T0 = T(r) +

g
Cp r

= 13,2.106K

11/92

Cac phan ng hat nhn trong mt tri

Phan ng tng hp hat nhn Hli
Trong qua trinh hinh thanh, nhit bn trong mt trise tng dn. Khi vung tm mt
tri at nhit T? 107K, thi co u iu kin xay ra phan ng tng hp Hli t
Hydr, theo phng trinh : 4H1 ? He4 + q.
y la phan ng sinh nhit q = ?m.c2, trong o c = 3.108m/s la vn tc anh sang trong
chn khng, ?m = (4mH - mHe) la khi lng bi hut, c bin thanh nng lng theo
phng trinh Einstein. Mi 1kg hat nhn H1 chuyn thanh He4 thi bi hut mt khi lng
?m = 0,01kg, va giai phong ra nng lng:
q = ?m.c2 = 0,01.(3.108)2 = 9.1014 J
Lng nhit sinh ra se lam tng ap sut khi khi, khin mt tri phat ra anh sang va
bc xa, va n ra cho n khi cn bng vi lc hp dn. Mi giy mt tri tiu huy hn
420 triu tn hydro, giam khi lng ?m = 4,2 triu tn va phat ra nng lng Q =
3,8.1026W.
Mun at nhit tai tm u cao thanh mt ngi sao, thin th cn co khi lng M
? 0,08M0, vi M0 = 2.1030kg la khi lng mt tri.
Thi gian xay ra phan ng tng hp Heli nm trong khoang (108?1010)nm, giam dn
khi khi lng ngi sao tng. Khi khi lng sao cang ln nhit va ap sut cua phan
ng u cn bng lc hp dn cang ln, khin tc phan ng tng, thi gian chay Hydro
giam. Giai oan t Hydro cua mt tri c khi ng cach y 4,5 ty nm, va con tip
tuc trong khoang 5,5 ty nm na.

12/92

Phan ng tng hp Cacbon va cac nguyn t khac

Khi nhin liu H2 dung sp ht, phan ng tng hp He se yu dn, ap lc bc xa bn
trong khng u manh cn bng lc nen do hp dn, khin th tich co lai. Khi co lai,
khi He bn trong bi nen nn nhit tng dn, cho n khi at ti nhit 108K, se xay
ra phan ng tng hp nhn Cacbon t He :
3He4 ? C12 + q
Phan ng nay xay ra nhit cao, tc ln, nn thi gian chay He chi bng1/30 thi
gian chay H2 khoang 300 triu nm. Nhit sinh ra trong phan ng lam tng ap sut bc
xa, khin ngi sao n ra hang trm ln so vi trc. Luc nay mt ngoai sao nhit
khoang 4000K, co mau o, nn goi la sao o khng l. Vao thi im la sao o khng
l, mt tri se nut chng sao Thuy va sao Kim, nung trai t n 1500K thanh 1 hanh
tinh nong chay, kt thuc s sng tai y.
Kt thuc qua trinh chay Heli, ap lc trong sao giam, lc hp dn ep sao co lai, lam mt
va nhit tng ln, n T= 5.106K se xay ra phan ng tao Oxy:
4C12? 3O16 + q
Qua trinh chay xay ra nh trn, vi tc tng dn va thi gian ngn dn. Chu trinh
chay - tt - nen - chay c tng tc, lin tip thc hin cac phan ng tao nguyn t mi
O16 -> Ne20 -> Na22 -> Mg24 -> Al26 -> Si28 -> P30 -> S32 ->... -> Cr52 -> Mn54
-> Fe56
Cac phan ng trn a tao ra hn 20 nguyn t, tn cung la st Fe56 (gm 26 proton va
30 netron), toan b qua trinh c tng tc, xay ra chi trong vai triu nm.
Sau khi tao ra st Fe56, chui phan ng hat nhn trong ngi sao kt thuc, vi vic tng
hp st thanh nguyn t nng hn khng co hut khi lng, khng phat sinh nng
lng, ma cn phai cp thm nng lng.
S tin hoa cua mt tri
Sau khi tao ra st, cac phan ng hat nhn sinh nhit tt hn, lc hp dn tip tuc nen mt
tri cho n cht. Qua trinh hoa thn cua mt tri phu thuc cng lc hp dn,
tc la tuy thuc vao khi lng cua no, theo mt trong ba kich ban nh sau:
1. Cac sao co khi lng M? (0,7 ? 1,4)M0:
Sau khi ht nhin liu, t mt sao o khng l ng kinh 100.106 km co lai thanh sao
lun trng ng kinh c 1500 km, la trang thai dng khi lc hp dn cn bng vi ap lc
tao ra khi cac nguyn t a ep sat lai nhau, co khi lng ring c 1012 kg/m3. Nhit
13/92

sinh ra khi nen lam nhit b mt sao at ti 6000K, sau o toa nhit va ngui dn
trong mt ti nm thanh sao lun en hay sao st, nh mt xac sao khng thy c lang
thang trong vu tru. Mt tri hoa kip theo kiu nay.
1. Cac sao co khi lng M ? (1,4 ?5)M0:
Lc hp dn u manh ep nat nguyn t, ep cac hat nhn lai sat nhau, lam troc ht lp
vo in t, tao ra mt khi gm toan neutron ep sat nhau va goi la sao neutron, co ng
kinh c 15 km va mt 1018kg/m3.
Qua trinh co lai vi gia tc ln va bi chn t ngt tai trang thai neutron, tao ra mt
chn ng d di, gy ra vu n siu sao mi, goi la supernova, phat ra nng lng bng
trm triu ln nng lng mt tri, lam bn tung toan b cac lp ngoai cua sao gm u
cac loai nguyn t. Lp vt liu bn ra se tao thanh cac am bui vu tru th cp, hinh
thanh cac sao th cp sau o. Sao neutron mi tao ra, con goi la pulsar, se t quay vi
tc khoang 630 vong/s va phat bc xa rt manh doc truc, phat tan ht nng lng sau
vai triu nm va se ht quay, tr thanh mt xac cht trong vu tru.
1. Cac sao co khi lng M? 5M0:
Qua trinh tng hp cac hat nhn nng c gia tc, xay ra rt nhanh. Sau khi ht nhin
liu, do lc hp dn qua ln, sao sup vi gia tc ln, co lai lin tuc, khng dng lai
trang thai neutron, at ti ban kinh Schwarzschild R = 2GM
2 , tao thanh mt l en, kem
C

theo mt vu n siu sao mi. L en co khi lng ring khoang 1023 kg/m3, tao ra
trng hp dn rt manh, lam cong khng gian xung quanh ti mc vt cht k ca anh
sang cung khng th thoat ra c. Moi thin th n gn u bi cun hut nh mt xoay
nc khng l. Nu c nen n trang thai l en, at ti ban kinh hp dn, thi ban
kinh Qua t chi bng 3cm, ban kinh mt tri la 3 km.

14/92

Tri t, cu to ca tri t

Trai t c hinh thanh cach y gn 5 ty nm t mt vanh ai bui khi quay quanh

mt tri, kt tu thanh mt qua cu xp t xoay va quay quanh mt tri. Lc hp dn ep
qua cu co lai, khin nhit n tng ln hang ngan , lam nong chay qua cu, khi o
cac nguyn t nng nh St va Niken chim dn vao tm tao loi qua t, xung quanh la
magma long, ngoai cung la khi quyn s khai gm H2, He, H2O, CH4, NH3 va H2SO4.
Trai t tip tuc quay, toa nhit va ngui dn. Cach y 3,8 ty nm nhit u ngui
Silicat ni ln trn mt magma ri ng cng lai, tao ra vo trai t day khoang 25km,
vi nui cao, t bng va h su. Nng lng phong xa trong long t vi bc xa mt tri
tip tuc gy ra cac bin i ia tng, va tao ra thm H2O, N2, O2, CO2 trong khi quyn.
Khi quyn ngui dn n nc ngng tu, gy ra ma keo dai hanh triu nm, tao ra
sng h, bin va ai dng.
Cach y gn 2 ty nm, nhng sinh vt u tin xut hin trong nc, sau o phat trin
thanh sinh vt cp cao va tin hoa thanh ngi.
Tri t, hnh tinh th 3 tnh t mt tri, cng vi mt trng mt v tinh duy nht to ra
mt h thng hnh tinh kp c bit. Tri t l hnh tinh ln nht trong s cc hnh tinh
bn trong ca h mt tri vi ng knh xch o 12.756 km. Nhn t khng gian,
tri t c mu xanh, nu v xanh l cy vi nhng m my trng thng xuyn thay
i. B mt tri t c mt c tnh m khng mt hnh tinh no khc c: hai trng thi
ca vt cht cng tn ti bn nhau c th rn v th lng. Vng ranh gii gia bin v
t lin l ni duy nht trong v tr c vt cht hin hu n nh trong c 3 th rn, lng
v kh.
15/92

Hinh 1.9. Cu tao bn trong trai t

V cu tao, bn trong trai t c chia ra 4 lp. Trong cung la nhn trong, co ban kinh r
? 1300km, nhit T ? 4000K, gm St va Niken bi nen cng. Tip theo la nhn ngoai,
co r ? (1300 ? 3500)km, nhit T ? (2000 ? 4000)K, gm St va Niken long. K tip la
lp magma long, chu yu gm SiO va St, co r ? (3500 ? 6350)km, nhit T ? (1000
? 2000)K. Ngoai cung la lp vo cng day trung binh 25 km, co nhit T ? (300 ?
1000)K, chu yu gm SiO va H2O. Lp vo nay gm 7 mang ln va hn 100 mang nho
ghep lai, chung tri trt va va p nhau, gy ra ng t va nui la, lam thay i ia
hinh.
Hnh tinh tri t di chuyn trn mt qu o gn ellip, mt tri khng tm ca ellip,
m l ti mt trong 2 tiu im. Trong thi gian mt nm, c khi tri t gn, c khi xa
mt tri i cht, v qu o ellip ca n gn nh hnh trn. Hng nm, vo thng ging,
tri t gn mt tri hn so vi vo thng 7 khong 5 triu km, s sai bit ny qu nh
so vi khong cch mt tri n tri t. Chng ta khng cm nhn c s khc bit
ny trong mt vng quay ca tri t quanh mt tri, hay trong mt nm, s khc bit
v khong cch ny hu nh khng nh hng g n ma ng v ma h trn tri t,
ch c iu l vo ma ng chng ta gn mt tri hn so vi ma h cht t.
Tri t chuyn ng quanh mt tri, ng thi n cng t quay quanh trc ca n.
Trong thi gian quay mt vng quanh mt tri, tri t quay 365 v 1/4 vng quanh trc.
Chuyn ng quay quanh mt tri to nn bn ma, chuyn ng quay quanh trc to
nn ngy v m trn tri t. Trc quay ca tri t khng thng gc vi mt phng
qu o, bi th chng ta c ma ng v ma h. Tri t quay, v th i vi chng ta
ng trn tri t c v nh cc v sao c nh c gn cht vi qu cu bu tri quay
16/92

xung quanh chng ta. Chuyn ng quay ca tri t khng qu nhanh lc ly tm ca

n c th bn chng ta ra ngoi khng gian. Lc ly tm tc dng ln mi vt cng quay
theo tri t, nhng v cng nh. Lc ly tm ln nht xch o n ko mi vt th ln
pha trn v lm chng nh i cht t. V th, mi vt th xch o cn nh hn nm
phn ngn so vi hai cc. Hu qu ca chuyn ng quay lm cho tri t khng cn
ng l qu cu trn u na m lc ly tm lm cho n phnh ra xch o mt cht.
S sai khc ny thc ra khng ng k, bn knh tri t xch o l 6.378.140km, ln
hn khong cch t 2 cc n tm tri t l gn 22km.
S sng v cc i dng c kh nng to ra s sng ch hin hu duy nht trn tri t.
Trn cc hnh tinh khc gn chng ta nht nh sao Kim th qu nng v sao Ha qu
lnh. Nc trn sao Kim nay bc thnh hi nc, cn nc trn sao Ho ng
thnh bng bn di b mt ca n. Ch c hnh tinh ca chng ta l ph hp cho nc
th lng vi nhit t 0 n 100oC. Xung quanh trai t co lp khi quyn day khoang
H = 800 km cha N2, O2, H2O, CO2, NOx, H2, He, Ar, Ne. Ap sut va khi lng
ring cua khi quyn giam dn vi cao y theo quy lut:
p(y) = p0.(1 - (g/(Cp.T0)).y)Cp/R
?(y) = ?0(1 - (g/(Cp.T0)).y)Cv/R.
Kh quyn tc ng n nhit trn hnh tinh ca chng ta. Cc v phun tro ni
la cng vi cc hot ng ca con ngi lm nh hng n cc thnh phn cu to
ca kh quyn. V th, h sinh thi trn hnh tinh chng ta l kt qu ca s cn bng
mong manh gia cc nh hng khc nhau. Trong qu kh, h sinh thi ny l mt h
thng cn bng t iu chnh, nhng ngy nay do tc ng ca con ngi c th ang l
nguyn nhn lm vt qua trng thi cn bng ny.
Lp khng kh bao quanh tri t c th tch khong 270 triu km3 v nng khong
5.300 t tn ln thn th chng ta. Nhng g m chng ta cm nhn c ch xy ra
trong tng thp nht, cao khong 18km ca ct khng kh khng l ny, tuy nhin, phn
nh ny li ng vai tr quan trng nht i vi s sng trn hnh tinh ca chng ta.
Trong khng kh cha khong 78% phn t nit v 21% oxy cng vi 1% argon v mt
s cht kh khc v hi nc trong c khong 0,03% kh ccbonic. Mc du hm
lng kh ccbonic rt nh, nhng li ng mt vai tr quan trng i vi s sng trn
tri t.
Cng ln cao p sut khng kh gim v nhit cng thay i rt nhiu, tuy nhin nhit
ca khng kh khng h xung mt cch n gin khi chng ta tin ra ngoi khng
gian, nhit khng kh gim v tng theo mt chu trnh nht nh. Nhit mi tng
tng ng vi mc tch t v loi nng lng tc ng trong tng .

17/92

Hnh 1.10. S thay i nhit theo cao ca cc tng kh quyn Kh quyn ca tri
t c th chia lm 4 tng, trong mi tng c mt kiu cn bng nng lng khc
nhau. Tng di cng nht gi l tng i lu (Troposphere) tng ny b chi phi bi
nh sng kh kin v
tia hng ngoi, gn 95% tng s khi lng v ton b nc trong kh quyn phn b
trong tng ny tng i lu cao ch khong 14km. Gn nh ton b s trao i nng
lng gia kh quyn v tri t xy ra trong tng ny. Mt t v mt bin b hm nng
ln bi nh nng mt tri. Nhit trung bnh trn b mt tri t khong 15oC, bc x
nhit ng vai tr iu tit t nhin gi cho nhit trn mt t ch thay i trong
mt di tng hp.
Theo l thuyt, cng ln cao nhit cng gim T(y) = T0 - (g/Cp).y, nhng trong thc
t th khng ng nh vy. Trn tng i lu l tng bnh lu (Stratosphere), ti y
nhit bt u tng tr li. Nhit ti vng chuyn tip gia vng i lu v vng
bnh lu khong -50oC, cng ln cao nhit li tng dn, ti ranh gii ca tng bnh
lu c cao khong 50km nhit tng ln khong 0oC. Nguyn nhn gy ra hin
tng ny l v cc phn t oxy (O2) v ozon (O3) hp th mt phn cc tia cc tm
n t Mt tri (90% ozon trong kh quyn cha trong tng bnh lu). Nu tt c cc
tia cc tm ny c th n mt t th s sng trn tri t c nguy c b hy dit. Mt
phn nh tia cc tm b hp th bi O2 trong tng bnh lu, qu trnh ny tch mt phn
t O2 thnh 2 nguyn t O, mt s nguyn t O phn ng vi phn t O2 khc to
thnh O3. Mc du ch mt phn triu phn t trong kh quyn l ozon nhng cc phn
18/92

t t i ny c kh nng hp th hu ht nh sng cc tm trc khi chng n c mt

t. Cc photon trong nh sng cc tm cha nng lng ln gp 2 n 3 ln cc photon
trong nh sng kh kin, chng l mt trong cc nguyn nhn gy bnh ung th da.
Cc kt qu nghin cu gn y cho thy lng ozon trong tng thp nht ca kh quyn
(tng i lu) ngy cng tng, trong khi hm lng ozon trong tng bnh lu b
gim 6% t 20 nm tr li y. Hu qu ca s suy gim ny l cc tia cc tm c th
xuyn qua kh quyn n mt t ngy nhiu hn v lm nhit trong tng bnh lu
ngy cng lnh i, trong khi nhit trong tng i lu ngy mt nng ln do hm
lng ozon gn mt t ngy cng tng.
Trong tng gia (Mesosphere), c cao t 50km tr ln, ozon thnh lnh mng ra v
nhit gim dn v ln n ranh gii cao nht ca tng ny (khong 80km) th nhit
ch khong -90oC.
Cng ln cao nhit bt u tng tr li v s cu to ca kh quyn thay i hon
ton. Trong khi tng di cc qu trnh c hc v trong tng gia cc qu trnh ho
hc xy ra rt tiu biu, th trong tng cao nht ca kh quyn cc qu trnh din ra rt
khc bit. Nhit lng bc x rt mnh ca mt tri lm tch cc phn t ra to thnh
cc ion v electron. V th ngi ta gi tng ny l tng in ly (Ionosphere) cc sng
in t b phn x trong tng ny.
Cng ln cao, bc x mt tri tri cng mnh, cao khong 600km, nhit ln n
1000oc. cng ln cao kh quyn cng mng v khng c mt ranh gii r rng phn bit
ga kh quyn ca tri t v khng gian. ngi ta thng nht rng kh quyn chun ca
tri t c cao 800km.

19/92

Nng lng mt tri

NNG LNG MT TRI
Nng lng bc x mt tri
Trong ton b bc x ca mt tri, bc x lin quan trc tip n cc phn ng ht nhn
xy ra trong nhn mt tri khng qu 3%. Bc x ? ban u khi i qua 5.105km chiu
dy ca lp vt cht mt tri, b bin i rt mnh. Tt c cc dng ca bc x in t
u c bn cht sng v chng khc nhau bc sng. Bc x ? l sng ngn nht trong
cc sng (hnh 2.1). T tm mt tri i ra do s va chm hoc tn x m nng lng
ca chng gim i v by gi chng ng vi bc x c bc sng di. Nh vy bc
x chuyn thnh bc x Rngen c bc sng di hn. Gn n b mt mt tri ni c
nhit thp c th tn ti vt cht trong trng thi nguyn t v cc c ch khc
bt u xy ra.
c trng ca bc x mt tri truyn trong khng gian bn ngoi mt tri l mt ph
rng trong cc i ca cng bc x nm trong di 10-1 - 10 ?m v hu nh mt
na tng nng lng mt tri tp trung trong khong bc sng 0,38 - 0,78 ?m l
vng nhn thy ca ph.

Hnh 2.1 Di bc x in t
Chm tia truyn thng t mt tri gi l bc x trc x. Tng hp cc tia trc x v tn
x gi l tng x. Mt dng bc x trc x ngoi lp kh quyn, tnh i vi vi
1m2 b mt t vung gc vi tia bc x, c tnh theo cng th :

20/92

- h s gc bc x gia tri t v mt tri

- gc nhn mt tri v

? 32 nh hnh 2.2

C0 = 5,67 W/m2.K4 - h s bc x ca vt en tuyt i

T ? 5762 oK -nhit b mt mt tri (xem ging vt en tuyt i)

Vy

? 1353 W/m2

Do khong cch gia tri t v mt tri thay i theo ma trong nm nn cng thay
i do q cng thay i nhng thay i ny khng ln lm nn c th xem q l
khng i v c gi l hng s mt tri.
Khi truyn qua lp kh quyn bao bc quanh tri t cc chm tia bc x b hp th v
tn x bi tng zn, hi nc v bi trong kh quyn, ch mt phn nng lng c
truyn trc tip ti tri t. u tin xy phn t bnh thng O2 phn ly thnh xy
nguyn t O, ph v lin kt phn t , cn phi c cc photon bc sng ngn hn

21/92

0,18?m, do cc photon (xem bc x nh cc ht ri rc - photon) c nng lng nh

vy b hp th hon ton. Ch mt phn cc nguyn t xy kt hp thnh cc phn t,
cn i a s cc nguyn t tng tc vi cc phn t xy khc to thnh phn t
zn O3, zn cng hp th bc x t ngoi nhng vi mc thp hn so vi xy,
di tc dng ca cc photon vi bc sng ngn hn 0,32?m, s phn tch O3 thnh
O2 v O xy ra. Nh vy hu nh ton b nng lng ca bc x t ngoi c s dng
duy tr qu trnh phn ly v hp nht ca O, O2 v O3, l mt qu trnh n nh.
Do qu trnh ny, khi i qua kh quyn, bc x t ngoi bin i thnh bc x vi nng
lng nh hn.

Cc bc x vi bc sng ng vi cc vng nhn thy v vng hng ngoi ca ph

tng tc vi cc phn t kh v cc ht bi ca khng kh nhng khng ph v cc lin
kt ca chng, khi cc photon b tn x kh u theo mi hng v mt s photon
quay tr li khng gian v tr. Bc x chu dng tn x ch yu l bc x c bc
sng ngn nht. Sau khi phn x t cc phn khc nhau ca kh quyn bc x tn x i
n chng ta mang theo mu xanh lam ca bu tri trong sng v c th quan st c
nhng cao khng ln. Cc git nc cng tn x rt mnh bc x mt tri. Bc x

22/92

mt tri khi i qua kh quyn cn gp mt tr ngi ng k na l do s hp th ca

cc phn t hi nc, kh cacbnic v cc hp cht khc, mc ca s hp th ny
ph thuc vo bc sng, mnh nht khong gia vng hng ngoi ca ph.
Phn nng lng bc x mt tri truyn ti b mt tri t trong nhng ngy quang ng
(khng c my) thi im cao nht vo khong 1000W/m2 hnh 2.3.
Yu t c bn xc nh cng ca bc x mt tri mt im no trn tri t l
qung ng n i qua. S mt mt nng lng trn qung ng gn lin vi s tn
x, hp th bc x v ph thuc vo thi gian trong ngy, ma, v tr a l. Cc ma
hnh thnh l do s nghing ca trc tri t i vi mt phng qu o ca n quanh
mt tri gy ra. Gc nghing vo khong 66,5o v thc t xem nh khng i trong
khng gian. S nh hng nh vy ca trc quay tri t trong chuyn ng ca n i
vi mt tri gy ra nhng s dao ng quan trng v di ngy v m trong nm.
Phn b cng bc x n sc E0?(?) ca mt tri c xc nh theo nh lut
Planck, c dng:

E0 =

C1.5
C2

e T

Hnh 2.4. Phn b E0?(?) ca mt triDin tch pha di ng cong s m t cng

bc x ton phn E0 ca Mt tri. Phn cng sut mang tia sng (AS) thy c l:
6

EAS = 0,8.10 6 E0()d = 0,50 E0()d = 0,5E0

0,4.10

E0? t cc tr ti ?m = 2,98.10-3/T0 = 0,5?m v

E0?max = E0?(?m,T0) = 8,3.1013 W/m3

23/92

Cng bc x ton phn: E0 = ?0.T04 = 6,25.107 W/m2

Cng sut bc x ton phn ca Mt tri:
Q0 = E0.F = ?.D2.?0.T04 = 3,8.1026W.
Cng sut ny bng 4.1013 ln tng cng sut in ton th gii hin nay, vo khog P
= 1013W.

Phng php tnh ton nng lng bc x mt tri

Cng bc x mt tri trn mt t ch yu ph thuc 2 yu t: gc nghing ca cc
tia sng i vi mt phng b mt ti im cho v di ng i ca cc tia sng
trong kh quyn hay ni chung l ph thuc vo cao ca mt tri (Gc gia phng
t im quan st n mt tri v mt phng nm ngang i qua im ). Yu t c bn
xc nh cng ca bc x mt tri mt im no trn tri t l qung ng
n i qua. S mt mt nng lng trn qung ng gn lin vi s tn x, hp th
bc x v ph thuc vo thi gian trong ngy, ma, v tr a l.
Quan h gia bc x mt tri ngoi kh quyn v thi gian trong nm c th xc nh
theo phng trnh sau:
Eng = Eo(1+0, 033cos

360n
365 ),

W/m2

trong , Eng l bc x ngoi kh quyn c o trn mt phng vung gc vi tia bc

x vo ngy th n trong nm.
Tnh ton gc ti ca bc x trc x
Trong qu trnh tnh ton cn nh ngha mt s khi nim nh sau:
- H s khi khng kh: m, l t s gia khi lng kh quyn theo phng tia bc x
truyn qua v khi lng kh quyn theo phng thng ng (tc l khi mt tri thin
nh). Nh vy m =1 khi mt tri thin nh, m =2 khi gc thin nh ?z l 600. i
vi cc gc thin nh t 0-700 c th xc nh gn ng m =1/cos?z. Cn i vi cc
gc ?z>700 th cong ca b mt tri t phi c a vo tnh ton. Ring i vi
trng hp tnh ton bc x mt tri ngoi kh quyn m =0.
- Trc x: l bc x mt tri nhn c khi khng b bu kh quyn pht tn. y l
dng bc x c hng v c th thu c cc b thu kiu tp trung (hi t).
- Tn x: l bc x mt tri nhn c sau khi hng ca n b thay i do s pht
tn ca bu kh quyn (trong mt s ti liu kh tng, tn x cn c gi l bc x

24/92

ca bu tri, y cn phn bit tn x ca mt tri vi bc x hng ngoi ca bu kh

quyn pht ra).
- Tng x: l tng ca trc x v tn x trn mt b mt (ph bin nht l tng x trn
mt b mt nm ngang, thng gi l bc x cu trn b mt).
- Cng bc x (W/m2): l cng nng lng bc x mt tri n mt b mt
tng ng vi mt n v din tch ca b mt. Cng bc x cng bao gm cng
bc x trc x Etrx, cng bc x tn x Etx v cng bc x quang ph Eqp.
- Nng lng bc x (J/m2 : l nng lng bc x mt tri truyn ti mt n v din
tch b mt trong mt khong thi gian, nh vy nng lng bc x l mt i lng
bng tch phn ca cng bc x trong mt khong thi gian nht nh (thng l 1
gi hay 1 ngy).
- Gi mt tr : l thi gian da trn chuyn ng biu kin ca mt tri trn bu tri, vi
quy c gi mt tri chnh ng l thi im mt tri i qua thin nh ca ngi quan
st. Gi mt tri l thi gian c s dng trong mi quan h v gc mt tri, n khng
ng ngha vi gi theo ng h.
Quan h hnh hc gia mt mt phng b tr bt k trn mt t v bc x ca mt tri
truyn ti, tc l v tr ca mt tri so vi mt phng c th c xc nh theo cc
gc c trng sau (hnh 2.5):
- Gc v ?: v tr gc tng ng vi v v pha bc hoc v pha nam ng xch
o tri t, vi hng pha bc l hng dng.
- 900 ? ? ? 900
- Gc nghing ?: gc gia mt phng ca b mt tnh ton v phng nm ngang.
0 ? ? ? 1800
(? > 900 ngha l b mt nhn bc x hng xung pha di).
- Gc phng v ca b mt ?: gc lch ca hnh chiu php tuyn b mt trn mt phng
nm ngang so vi ng kinh tuyn. Gc ? = 0 nu b mt quay v hng chnh nam, ?
ly du (+) nu b mt quay v pha ty v ly du (-) nu b mt quay v pha ng.
-1800 ? ? ? 1800

25/92

- Gc gi ?: gc chuyn ng ca v tr mt tri v pha ng hoc pha ty ca kinh

tuyn a phng do qu trnh quay ca tri t quanh trc ca n v ly gi tr 150 cho
1 gi ng h, bui sng ly du (-), bui chiu ly du (+).
- Gc ti ?: gc gia tia bc x truyn ti b mt v php tuyn ca b mt .
- Gc thin nh ?z: gc gia phng thng ng (thin nh) v tia bc x ti. Trong
trng hp b mt nm ngang th gc thin nh chnh l gc ti ?.
- Gc cao mt tri ? : gc gia phng nm ngang v tia bc x truyn ti, tc l gc
ph ca gc thin nh.
- Gc phng v mt tri ?s: gc lch so vi phng nam ca hnh chiu tia bc x mt
tri truyn ti trn mt phng nm ngang. Gc ny ly du m (-) nu hnh chiu lch
v pha ng v ly du dng (+) nu hnh chiu lch v pha ty.
- Gc lch ?: v tr gc ca mt tri tng ng vi gi mt tri l 12 gi (tc l khi mt
tri i qua kinh tuyn a phng) so vi mt phng ca xch o tri t, vi hng
pha bc l hng dng.
-23,450 ? ? ? 23,450
Gc lch ? c th tnh ton theo phng trnh ca Cooper:
? = 23,45.sin(360

284+n
365 )

26/92

trong n l th t ngy ca 1 nm .
Quan h gia cc loi gc c trng trn c th biu din bng phng trnh gia gc
ti ? v cc gc khc nh sau:
cos? = sin?.sin?. cos? - sin?.cos?. sin?.cos? + cos?.cos?.cos?.cos? +
+ cos?.sin?.sin?.cos?.cos? + cos?.sin?.sin?.sin?
v:cos? = cos?z.cos? + sin?z.sin?.cos(?s - ?)
i vi b mt nm ngang gc ti ? chnh l gc thin nh ca mt tri ?z, gi tr ca
n phi nm trong khong 00 v 900 t khi mt tri mc n khi mt tri thin nh
(? = 0):
cos?z = cos?.cos?.cos? + sin?.sin?
Bc x mt tri ngoi kh quyn ln mt phng nm ngang:
Ti thi im bt k, bc x mt tri n mt b mt nm ngang ngoi kh quyn c
xc nh theo phng trnh:
Eo.ng = Eo 1 + 0.033.cos

360.n
365

.cosz

Thay gi tr cos?z vo phng trnh trn ta c Eo.ng ti thi im bt k t lc mt tri

mc n lc mt tri ln:
360n

Eo.ng = Eo 1 + 0.033.cos 365 cos.cos.cos + sin.sin

Tch phn phng trnh ny theo thi gian t khi mt tri mc n khi mt tri ln (6h
n 18h mt tri) ta s c Eo. ngay l nng lng bc x mt tri trn mt phng nm
ngang trong mt ngy:
Eo.ngay =

24.3600Eo

360n

1 + 0.033.cos 365 cos.cos.sins +

s
180 sin.sin

vi ?s l gc gi mt tri ln (0) (tc l gc gi ? khi ?z = 900)

coss =

sin.sin
cos.cos

= tg .tg

Ngi ta cng xc nh nng lng bc x ngy trung bnh thng Eoth bng cch thay
gi tr n v ? trong cc cng thc trn ly bng gi tr ngy trung bnh ca thng v
lch ? tng ng.

27/92

Nng lng bc x trn mt phng nm ngang trong mt gi nht nh c th xc nh

khi phn tch phng trnh 1.9 trong khong thi gian gia cc gc gi ?1 v ?2:
Eo.gio =

112x3600
Eo

360n

1 + 0.033 365 cos.cos sin1 sin2 +

2 1
180

sin.sin

Tng cng bc x mt tri ln b mt trn tri t

Tng bc x mt tri ln mt b mt t trn mt t bao gm hai phn chnh l trc
x v tn x. Phn trc x c kho st trn, cn thnh phn tn x th kh phc
tp. Hng ca bc x khuch tn truyn ti b mt l hm s ca my v trong
sut ca kh quyn, cc i lng ny li thay i kh nhiu. C th xem bc x tn x
l tng hp ca 3 thnh phn (hnh 2.6).
- Thnh phn tn x ng hng: phn tn x nhn c ng u t ton b vm tri.
Thnh phn tn x quanh tia: phn tn x b pht tn ca bc x mt tri xung
quanh tia mt tri.

Thnh phn tn x chn tri: phn tn x tp trung gn ng chn tri.

Gc khuch tn mc nht nh ph thuc phn x Rg (cn gi l albedo -sut
phn chiu) ca mt t. Nhng b mt c phn x cao (v d b mt tuyt xp c Rg
= 0,7) s phn x mnh bc x mt tri tr li bu tri v ln lt b pht tn tr thnh
thnh phn tn x chn tri.
Nh vy bc x mt tri truyn n mt b mt nghing l tng ca cc dng bc x
bao gm: trc x Eb, 3 thnh phn tn x Ed1, Ed2, Ed3 v bc x phn x t cc b
mt khc ln cn Er:
E? = Eb + Ed1 + Ed2 + Ed3 + Er

28/92

Tuy nhin vic tnh ton cc i lng tn x ny rt phc tp. V vy ngi ta gi thit
l s kt hp ca bc x khuch tn v bc x phn x ca mt t l ng hng, ngha
l tng ca bc x khuch tn t bu tri v bc x phn x ca mt t l nh nhau
trong mi trng hp khng ph thuc hng ca b mt. Nh vy tng x trn b mt
nghing s l tng ca trc x Eb.Bb v tn x trn mt nm ngang Ed.
Khi mt b mt nghing to mt gc ? so vi phng nm ngang s c tng x bng
tng ca 3 thnh phn:

= EbBb + Ed

1 + cos
2

+ E .R

1 cos

Trong : E? l tng x trn b mt nm ngang,

(1 + cos?)/2 = Fcs l h s gc ca b mt i vi bu tri
(1 - cos?)/2 = Fcg l h s gc ca b mt i vi mt t
Rg l h s phn x bc x ca mi trng xung quanh.
V ta c t s bc x Bb ca b mt nghing gc ? so vi b mt ngang:
Bb =

En
Ebng

En.cos
En.cosz

cos
cosz

En l cng bc x mt tri ti theo phng bt k,

29/92

Ebng l bc x mt tri theo phng vung gc vi mt nm ngang,

Ebngh l bc x mt tri theo phng vung gc vi mt phng nghing,
cos? v cos?z c xc nh bi cc phng trnh trn v cc gc c biu din trn
hnh 2.8.

Trong tnh ton k thut, c th coi cng bc x ti mt t l hm ca thi gian ?,

tnh t lc mt tri mc, ? = 0 n khi mt tri ln ? =?n/2, vi ?n=24h = 24.3600s nh
sau: E(?) = En.sin?(?)
?(?) = ?.? l gc nghing tia nng so vi mt t,
=

2
n

2
24.3600

= 7,72.10 5rad / s l tc gc t xoay ca tri t,

En[W/m2] l cng bc x cc i trong ngy, ly tr trung bnh c nm theo theo s

liu s liu o lng thc t ti v cn xt.

Bc x mt tri truyn qua knh

hp th, truyn qua v phn x ca vt liu l hm s ca bc x truyn ti, dy
v ch s khc x ca lp vt liu . Hu ht cc b thu NLMT u s dng knh lm
vt liu che ph b mt b thu v tnh cht quang hc u vit ca n.

30/92

Hiu ng lng knh

Hiu ng lng knh l hin tng tch lu nng lng bc x ca mt tri pha di
mt tm knh hoc mt lp kh no , v d CO2 hoc NOx. Gii thch hiu ng lng
knh nh sau: Tm knh hoc lp kh c trong n sc D? gim dn khi bc sng ?
tng. Cn bc sng ?mkhi E? cc i, l bc sng mang nhiu nng lng nht, th
li gim theo nh lut Wien ? = 2,9.10-3/T.
Bc x mt tri, pht ra t nhit cao T0 = 5762K, c nng lng tp trung quanh
sng ?m0 = 0,5?m, s xuyn qua knh hon ton, v D(?m0) ? 1. Bc x th cp, pht
t vt thu c nhit thp, khong T ? 400K, c nng lng tp trung quanh sng ?m
= 8?m, hu nh khng xuyn qua knh, v D(?m) ? 0, v b phn x li mt thu. Hiu s
nng lng (vo - ra) > 0, c tch lu pha di tm knh, lm nhit ti tng ln.
S phn x ca bc x mt tri
i vi cc b mt nhn, biu thc Fresnel ca phn x bc x qua mi trng th
nht c khc x (chit sut) n1 n mi trng th 2 c chit sut n2 l:
r=

sin2 2 1
sin2 2 + 1

r// =
r=

i vi thnh phn vung gc.

tg2 2 1
tg2 2 + 1

Er
r + r//
Ei = 2

i vi thnh phn song song ca bc x .

l phn x trung bnh ca hai thnh phn song song v vung gc.
31/92

Ei, Er, tng ng l cng bc x ti, cng bc x phn x.

Cc gc ?1 v ?2 l gc ti v gc khc x (hnh 2.10) c quan h vi khc x n theo
nh lut Snell:

n1
n2

sin2
sin1

Nh vy nu bit cc i lng gc ?1, ?2, v chit sut cc mi trng n1, n2 ta c th

xc nh c phn x r ca b mt. i vi tia bc x ti vung gc

?1, ?2 = 0 v cc phng trnh trn c th kt hp:

r0 =

Er
Ei

n1 n2
n1 + n2

Nu mt mi trng l khng kh (chit sut n2 ? 1) th:

r0 =

Er
Ei

n1 1
n1 + 1

i vi cc loi b thu NLMT, thng s dng knh hoc vt liu mng mng trong
sut ph trn b mt hp th nhit bc x, v vy lun c 2 b mt ngn cch ca mi
lp vt liu ph gy ra tn tht phn x. Nu b qua nhit lng hp th ca lp vt liu
ny v xt ti thi im m ch c thnh phn vung gc ca bc x ti (hnh 2.11), th
i lng (1 - r? ) ca tia bc x ti s ti c b mt th 2, trong (1 - r? )2 i qua
b mt phn cch v r? (1 - r? ) b phn x tr li b mt phn cch th nht v.v...Cng
tt c cc thnh phn c truyn qua th h s truyn qua ca thnh phn vung gc:
2

d = 1 r r2n =

1r
1r

1r
1+r

32/92

i vi thnh phn song song cng c kt qu tng t v h s truyn qua trung bnh
ca c hai thnh phn:
dr =

1
2

1r
1+r

1r
1+r

Nu b thu c N lp vt liu ph trong sut nh nhau th:

drN =

1
1r
2 1 + 2N 1 r

1r
1 + 2N 1 r

Tn tht do hp th bc x ca knh
S hp th bc x trong vt liu khng trong sut c xc nh bi nh lut Bougure
da trn gi thit l bc x b hp th t l vi cng bc x qua vt liu v khong
cch x m bc x i qua: dE = - EKdxvi K l hng s t l. Ly tch phn dc theo
ng i ca tia bc x trong vt liu t 0 n ? /cos?2 (vi ? l chiu dy ca lp vt
liu) ta c h s truyn qua ca vt liu khi c hp th bc x:
Da =

Ed
Ei

= exp

K
cos2

Trong , Ed l cng bc x truyn qua lp vt liu.

i vi knh: K c tr s xp x 4m-1 i vi loi knh c cnh mu trng bc v xp x
32m-1 i vi loi knh c cnh mu xanh lc.

33/92

H s truyn qua v h s phn x ca knh

H s truyn qua, h s phn x v h s hp th ca mt lp vt liu c th c xc
nh nh sau :
i vi thnh phn vung gc ca bc x:
D=

Da 1 r

1 rDa

1r

= Da 1 + r

1 r2
1 rDa

R=r+

1 r D 2.r
a
1 r.Da

A = 1 Da

= r 1 + Da.D

1r
1 r.Da

Thnh phn song song ca bc x cng c xc nh bng cc biu thc tng t. i

vi bc x ti khng phn cc, cc tnh cht quang hc c xc nh bng trung bnh
cng ca hai thnh phn ny.
i vi cc b thu NLMT thc t, Da thng ln hn 0,9 v r ? 0,1. V vy t phng
trnh trn ta c gi tr D? ? 1 (tng t D// ? 1).
H s truyn qua i vi bc x khuch tn
Do bc x khuch tn l v hng nn v nguyn tc lng bc x ny truyn qua knh
c th c xc nh bng cch tch phn dng bc x theo tt c cc gc ti. Tuy nhin
do s phn b gc ca bc x khuch tn ni chung khng th xc nh c nn kh
xc nh biu thc tch phn ny. Nu bc x khuch tn n khng ph thuc gc ti
th c th tnh ton n gin ha bng cch nh ngha mt gc tng ng i vi bc
x c cng h s truyn qua nh tn x. i vi mt khong kh rng cc iu kin tnh
ton th gc tng ng ny l 600. Ni cch khc, trc x vi gc ti 600 c cng h
s truyn qua nh bc x khuch tn ng hng.
Hnh 2.12 l quan h gia gc ti hiu qu ca bc x tn x ng hng v bc x phn
x t mt t vi cc gc nghing khc nhau ca b thu. C th xc nh gn ng quan
h ny bng biu thc ton hc sau:
- i vi bc x phn x t mt t:
?hq = 90 - 0,5788? + 0,002693?2
- i vi bc x khuch tn:

34/92

?hq = 59,7 - 0,1388? + 0,001497?2

Tch s ca h s truyn qua v h s hp th (DA)

Tch s DA ca h s truyn qua v h s hp th c xem nh k hiu biu din tnh
cht ca mt t hp b thu v knh (DA). Trong s bc x xuyn qua knh v ti b mt
b thu, mt phn li b phn x tr li h thng knh. Tuy nhin, khng phi tt c lng
bc x ny b mt i m mt phn ln trong s li c phn x tr li b thu nh
hiu ng lng knh (nh biu din trong hnh 2.13), trong D l h s truyn qua ca
h thng knh v A l h s hp th ca b mt b thu.
Nh vy trong s nng lng ti, DA l phn s c b thu hp th, cn
(1-A)D l phn b phn x tr li h thng knh che. S phn x ny c gi thit l
khuch tn v nh vy phn nng lng (1- A)D ti tm ph l bc x khuch tn v (1A).D.Rd l phn c phn x tr li b mt b thu.

35/92

i lng Rd l h s phn x ca h thng knh i vi bc x khuch tn t b mt

b thu v c th xc nh t phng trnh Rd = Da (1-Dr) = Da - D nh chnh lch
gia Da v D gc ti 600. Nu h thng knh gm 2 lp (hay nhiu lp) th Rd s hi
khc so vi phn x khuch tn ca bc x ti. S phn x nhiu ln i vi bc x
khuch tn s tip tc cho phn nng lng ti c hp th c tr s:
n

DA = DAn= 0 [ 1 A Rd] =

DA
1 1 A Rd

Ni khc i, s c (DA) phn nng lng bc x truyn ti c b mt hp th b thu.

Trong thc t A kh ln v Rd kh nh nn mt cch gn ng ngi ta thng xc
nh:
(DA) = 1,01 . D . A
Do D v A ph thuc gc ti ? nn ng nhin tch s (DA) cng ph thuc gc ti ?.
xc nh quan h gia (DA) v ? c th s dng th hnh 2.14, trong (DA)n
l tch s (DA) ng vi trng hp tia ti vung gc vi b mt b thu (? = 0).

36/92

Tng bc x mt tri hp th c ca b thu

Nng lng bc x mt tri c b thu hp th gm 3 thnh phn chnh: trc x, tn
x, phn x ca mt t. Vi b thu t nghing mt gc ? ta c tng bc x mt tri
hp th ca b thu nh sau:
S = EbBb DA b + Ed DA d

1 + cos
2

+ Rd Eb + Ed DA g

1 cos
2

Eb, Ed l cng bc x trc x v tn x,

Bb l t s gia bc x trc x ln mt phng nghing v ln mt phng nm ngang,
(1+cos?)/2 v (1-cos?)/2 l h s gc ca b thu i vi tng ng bu tri v mt t,
(DA)b, (DA)d, (DA)g l tch s h s truyn qua v h s hp th tng ng i vi
trc x, tn x v phn x t mt t.

Cn bng nhit v nhit cn bng ca vt thu bc x mt tri

Nhit cn bng ? ca vt thu bc x mt tri l nhit n nh trn b mt vt, khi
c s cn bng gia cng sut bc x vt hp th c v cng sut nhit pht t vt ra
mi trng.

37/92

Nhit cn bng chnh l nhit ln nht m vt c th t ti sau thi gian thu bc

x mt tri lu, khi ?U ca vt = 0.
Nhit cn bng ? ca vt thu bc x mt tri l nhit n nh trn b mt vt, khi
c s cn bng gia cng sut bc x vt hp th dc v cng sut nhit pht t vt ra
mi trng.

Ta s lp cng thc tnh nhit cn bng T ca vt V c din tch xung quanh F, h s

hp th A, h s bc x ? t trong chn khng cch mt tri mt khong r c din tch
hng nng Ft, l hnh chiu ca F ln mt phng vung gc tia nng, hay chnh l din
tch ci bng ca V. Phng trnh cn bng nhit cho V c dng:
Cng sut do V hp th = Cng sut pht bc x t V.
Hay: A.Et.Ft = E.F ? A.?0.T04(D/2r)2.Ft = ?.?0.T04 F . Suy ra:
T(r, Ft, F, A, ?) = T0

D
2r

1
2

AFt
F

1
4

, [K]

Nu V l vt xm, c A = ?, th T(r, Ft, F) = T0

D
2r

1
2

Ft
F

4 , [K]

Nu V l vt xm hnh cu, c Ft/F=1/4, th T(r) = 12 T0 Dr , [K]

38/92

Nu vt V c thng s (?, C, ?, A, F, V) t trong kh quyn nhit tf, to nhit phc

hp h s ?, th phng trnh cn bng nhit trong thi gian d? cho V la :
?QA = dU + ?Q? hay A.En.sin(?.?).Ft(?).d? = ?.V.C.dt + ?.F.(t - tf) .d?
c dng

dt
d

+ t VC =

AEm
VC Ft()sin()

Khi bit lut thay i din tch thu nng Ft(?), c th gii phng trnh vi phn vi iu
kin u t(? = 0) = tf tm hm bin i t(?) ca nhit vt theo thi gian.

o cng bc x mt tri.
Ngoi phng php xc nh cng bc x mt tri ti mt im bt k da trn v
tr a l ( cao mt tri tri) nh trn, trong thc t ngi ta ch to cc dng c o
cng bc x mt tri (pyrheliometer, actinometer - o bc trc x, v pyranometer,
Solarimeter- o tng x ).

39/92

Thit b s dng nng lng mt tri

THIT B S DNG NNG LNG MT TRI
Tng quan v thit b s dng nng lng mt tri
Nng lng mt tri l ngun nng lng m con ngi bit s dng t rt sm, nhng
ng dng NLMT vo cc cng ngh sn xut v trn quy m rng th mi ch thc s
vo cui th k 18 v cng ch yu nhng nc nhiu nng lng mt tri, nhng
vng sa mc. T sau cc cuc khng hong nng lng th gii nm 1968 v 1973,
NLMT cng c c bit quan tm. Cc nc cng nghip pht trin i tin phong
trong vic nghin cu ng dng NLMT. Cc ng dng NLMT ph bin hin nay bao
gm cc lnh vc ch yu sau:
Pin mt tri

Pin mt tri l phng php sn xut in trc tip t NLMT qua thit b bin i quang
in. Pin mt tri c u im l gn nh c th lp bt k u c nh sng mt tri,
c bit l trong lnh vc tu v tr. ng dng NLMT di dng ny c pht trin
vi tc rt nhanh, nht l cc nc pht trin. Ngy nay con ngi ng dng pin
NLMT chy xe thay th dn ngun nng lng truyn thng.

40/92

Tuy nhin gi thnh thit b pin mt tri cn kh cao, trung bnh hin nay khong 5USD/
WP, nn nhng nc ang pht trin pin mt tri hin mi ch c kh nng duy nht
l cung cp nng lng in s dng cho cc vng su, xa ni m ng in quc gia
cha c.
Vit Nam, vi s h tr ca mt s t chc quc t thc hin thnh cng vic xy
dng cc trm pin mt tri c cng sut khc nhau phc v nhu cu sinh hot v vn
ho ca cc a phng vng su, vng xa, nht l ng bng sng Cu Long v Ty
Nguyn. Tuy nhin hin nay pin mt tri vn ang cn l mn hng xa x i vi cc
nc ngho nh chng ta.
Nh my nhit in s dng nng lng mt tri

in nng cn c th to ra t NLMT da trn nguyn tc to nhit cao bng mt h

thng gng phn chiu v hi t gia nhit cho mi cht lm vic truyn ng cho
my pht in.
Hin nay trong cc nh my nhit in s dng NLMT c cc loi h thng b thu ch
yu sau y:
H thng dng parabol tr tp trung tia bc x mt tri vo mt ng mi cht t dc
theo ng hi t ca b thu, nhit c th t ti 400oC.
H thng nhn nhit trung tm bng cch s dng cc gng phn x c nh v theo
phng mt tri tp trung NLMT n b thu t trn nh thp cao, nhit c th
t ti trn 1500oC.

41/92

Hnh 3.3 Thp nng lng Mt triH thng s dng gng parabol trn xoay nh v
theo phng mt tri tp trung NLMT vo mt b thu t tiu im ca gng,
nhit c th t trn 1500oC.
Hin nay ngi ta cn dng nng lng mt tri pht in theo kiu thp nng
lng mt tri - Solar power tower . Australia ang tin hnh d n xy dng mt thp
nng lng mt tri cao 1km vi 32 tuc bin kh c tng cng sut 200 MW. D tnh
rng n nm 2006 thp nng lng mt tri ny s cung cp in mi nm 650GWh
cho 200.000 h gia nh min ty nam New South Wales - Australia, v s gim c
700.000 tn kh gy hiu ng nh knh trong mi nm.
Hnh 3. 4. Thit b sy NLMTThit b sy kh dng nng lng mt tri
Hin nay NLMT c ng dng kh ph bin trong lnh nng nghip sy cc sn
phm nh ng cc, thc phm ... nhm gim t l hao ht v tng cht lng sn phm.
Ngoi mc ch sy cc loi nng sn, NLMT cn c dng sy cc loi vt liu
nh g.
Bp nu dng nng lng mt tri
Bp nng lng mt tri c ng dng rt rng ri cc nc nhiu NLMT nh cc
nc Chu Phi.

42/92

Hnh 3.5. Trin khai bp nu cm bng NLMT. Vit Nam vic bp nng lng mt
tri cng c s dng kh ph bin. Nm 2000, Trung tm Nghin cu thit b p
lc v nng lng mi - i hc Nng phi hp vi cc t chc t thin H Lan
trin khai d n (30 000 USD) a bp nng lng mt tri - bp tin li (BTL) vo s
dng cc vng nng thn ca tnh Qung Nam, Qung Ngi, d n pht trin rt
tt v ngy cng c ng o nhn dn ng h. Trong nm 2002, Trung tm d kin
s a 750 BTL vo s dng cc x huyn Ni Thnh v trin khai ng dng cc
khu ng dn ven bin h c th nu nc, cm v thc n khi ra khi bng NLMT .
Thit b chng ct nc dng NLMT

Hnh 3.6. Thit b chng ct nc dng NLMTThit b chng ct nc thng c 2

loi: loi np knh phng c chi ph cao (khong 23 USD/m2), tui th khong 30 nm,
v loi np plastic c chi ph r hn nhng hiu qu chng ct km hn.
Vit Nam c ti nghin cu trin khai ng dng thit b chng ct nc NLMT
dng chng ct nc ngt t nc bin v cung cp nc sch dng cho sinh hot
nhng vng c ngun nc nhim vi thit b chng ct nc NLMT c gng phn
x t c hiu sut cao ti khoa Cng ngh Nhit in lnh-Trng i hc Bch
khoa Nng.
ng c Stirling chy bng NLMT

43/92

Hnh 3.7 ng c Stirling dng NNLMTng dng NLMT chy cc ng c nhit ng c Stirling ngy cng c nghin cu v ng dng rng ri dng bm nc
sinh hot hay ti cy cc nng tri. Vit Nam ng c Stirling chy bng NLMT
cng c nghin cu ch to trin khai ng dng vo thc t. Nh ng c
Stirling, bm nc dng nng lng mt tri.

Hnh 3.8. Bm nc chy bng NLMT

Thit b un nc nng bng NLMT
Hnh 3.9 H thng cung cp nc nng dng NLMT

44/92

ng dng n gin, ph bin v hiu qu nht hin nay ca NLMT l dng un

nc nng. Cc h thng nc nng dng NLMT c dng rng ri nhiu nc
trn th gii.
Vit Nam h thng cung cp nc nng bng NLMT v ang c ng dng rng
ri H Ni, Thnh ph HCM v Nng (hnh 1.2). Cc h thng ny tit kim
cho ngi s dng mt lng ng k v nng lng, gp phn rt ln trong vic thc
hin chng trnh tit kim nng lng ca nc ta v bo v mi trng chung ca
nhn loi.

45/92

H thng cung cp nc nng dng NLMT hin nay Vit nam cng nh trn th gii
ch yu dng b thu c nh kiu tm phng hoc dy ng c cnh nhn nhit, vi nhit
nc s dng 60oC th hiu sut ca b thu khong 45%, cn nu s dng nhit
cao hn th hiu sut cn thp.
Thit b lm lnh v iu ho khng kh dng NLMT

46/92

Hnh 3.10. T lnh dng pin mt tri Trong s nhng ng dng ca NLMT th lm
lnh v iu ho khng kh l ng dng hp dn nht v ni no kh hu nng nht th
ni c nhu cu v lm lnh ln nht, c bit l nhng vng xa xi ho lnh thuc
cc nc ang pht trin khng c li in quc gia v gi nhin liu qu t so vi
thu nhp trung bnh ca ngi dn. Vi cc my lnh lm vic trn nguyn l bin i
NLMT thnh in nng nh pin mt tri (photovoltaic) l thun tin nht, nhng trong
giai on hin nay gi thnh pin mt tri cn qu cao. Ngoi ra cc h thng lnh cn
c s dng NLMT di dng nhit nng chy my lnh hp th, loi thit b ny
ngy cng c ng dng nhiu trong thc t, tuy nhin hin nay cc h thng ny vn
cha c thng mi ha v s dng rng ri v gi thnh cn rt cao v hn na cc
b thu dng trong cc h thng ny ch yu l b thu phng vi hiu sut cn thp
(di 45%) nn din tch lp t b thu cn rt ln cha ph hp vi yu cu thc t.
Vit Nam cng c mt s nh khoa hc nghin cu ti u ho b thu nng lng
mt tri kiu hp phng mng c nh c gng phn x ng dng trong k thut
lnh, vi loi b thu ny c th to c nhit cao cp nhit cho my lnh hp
th, nhng din tch mt bng cn lp t h thng cn phi rng.

Hnh 3.11 H thng lnh hp th dng NLMTHng nghin cu v thit b

s dng nng lng mt tri
Trong thi i khoa hc k thut pht trin, nhu cu v nng lng ngy cng tng.
Trong khi cc ngun nhin liu d tr nh than , du m, kh thin nhin v ngay
c thy in th c hn khin cho nhn loi ng trc nguy c thiu ht nng lng.
Vic tm kim v khai thc cc ngun nng lng mi nh nng lng ht nhn, nng
lng a nhit, nng lng gi v nng lng mt tri l mt trong nhng hng quan
trng trong k hoch pht trin nng lng, khng nhng i vi nhng nc pht trin
m ngay c vi nhng nc ang pht trin.
Nng lng mt tri (NLMT)- ngun nng lng sch v tim tng nht - ang c
loi ngi thc s c bit quan tm. Do vic nghin cu nng cao hiu qu cc thit
b s dng nng lng mt tri v trin khai ng dng chng vo thc t l vn c
tnh thi s.

47/92

Vit Nam l nc c tim nng v NLMT, tri di t v 8 Bc n 23 Bc, nm

trong khu vc c cng bc x mt tri tng i cao, vi tr s tng x kh ln
t 100-175 kcal/cm2.nm (4,2 -7,3GJ/m2.nm) do vic s dng NLMT nc ta
s em li hiu qu kinh t ln. Thit b s dng nng lng mt tri Vit Nam hin
nay ch yu l h thng cung cp in dng pin mt tri, h thng nu cm c gng
phn x v c bit l h thng cung cp nc nng kiu tm phng hay kiu ng c
cnh nhn nhit. Nhng nhn chung cc thit b ny gi thnh cn cao, hiu sut cn
thp nn cha c ngi dn s dng rng ri. Hn na, do c im phn tn v
s ph thuc vo cc ma trong nm ca NLMT, v d: ma ng th cn nc nng
nhng NLMT t, cn ma h khng cn nc nng th nhiu NLMT do cc thit b
s dng NLMT cha c tnh thuyt phc. S mu thun i hi chng ta cn chuyn
hng nghin cu dng NLMT vo cc mc ch khc thit thc hn nh: chng ct
nc dng NLMT, dng NLMT chy cc ng c nhit (ng c Stirling), nghin cu
h thng iu ha khng kh dng NLMT... H thng lnh hp th s dng NLMT l
mt ti hp dn c tnh thi s v ang c nhiu nh khoa hc trong v ngoi
nc nghin cu, nhng vn s dng b thu NLMT no cho hiu qu v thc t nht
th vn cn l mt ti cn phi nghin cu, v vi cc b thu kiu tm phng hin nay
nu s dng nhit cao 80 ? 100oC th hiu sut rt thp (<45%) do cn c mt
mt bng rt ln lp t b thu cho mt h thng iu ha khng kh bnh thng.
Vn s dng NLMT c cc nh khoa hc trn th gii v trong nc quan
tm. Mc d tim nng ca NLMT rt ln, nhng t trng nng lng c sn xut
t NLMT trong tng nng lng tiu th ca th gii vn cn khim tn. Nguyn nhn
chnh cha th thng mi ha cc thit b v cng ngh s dng NLMT l do cn tn
ti mt s hn ch ln cha c gii quyt :
- Gi thnh thit b cn cao: v hu ht cc nc ang pht trin v km pht trin l
nhng nc c tim nng rt ln v NLMT nhng nghin cu v ng dng NLMT
li i hi vn u t rt ln, nht l nghin cu cc thit b lm lnh v iu ha
khng kh bng NLMT cn chi ph qu cao so vi thu nhp ca ngi dn cc nc
ngho.
- Hiu sut thit b cn thp: nht l cc b thu nng lng mt tri dng cp nhit
cho my lnh hp thu cn nhit cao trn 850C th cc b thu phng t c nh bnh
thng c hiu sut rt thp, do thit b lp t cn cng knh cha ph hp vi nhu
cu lp t v v mt thm m. Cc b thu c gng parabolic hay mng parabolic tr
phn x bnh thng th thu c nhit cao nhng vn nh v hng hng nng
theo phng mt tri rt phc tp nn khng thun li cho vic vn hnh.
- Vic trin khai ng dng thc t cn hn ch: v mt l thuyt, NLMT l mt ngun
nng lng sch, r tin v tim tng, nu s dng n hp l s mang li li ch kinh
t v mi trng rt ln. Vic nghin cu v l thuyt tng i hon chnh. Song
trong iu kin thc tin, cc thit b s dng NLMT li c qu trnh lm vic khng n

48/92

nh v khng lin tc, hon ton bin ng theo thi tit, v vy rt kh ng dng quy
m cng nghip. c bit l trong k thut lnh v iu tit khng kh, vn nghin
cu a ra b thu nng lng mt tri cp nhit cho chu trnh my lnh hp th
v ang c nhiu nh khoa hc quan tm nhm a ra b thu hon thin v ph hp
nht c th trin khai ng dng rng ri vo thc t.

49/92

Tnh ton thit b s dng nng lng mt

tri
TNH TON THIT B S DNG NNG LNG MT TRI
Bp nng lng mt tri
Cu to bp NLMT

Hnh 4.1. Cu to bp nu NLMT

1- Hp ngoi 2 - Mt phn x
3- Ni 4- Np knh trong
5- Gng phng phn x
6- Bng thy tinh 7- t ni
Bp NLMT c thit k nh hnh v, hp ngoi ca bp c lm bng khung g hnh
khi hp ch nht bn ngoi ng 1 lp vn p, pha trong l mt nhm c nh bng
phn x, bin dng ca mt phn x c thit k l mt kt hp ca cc parabol trn
xoay (hnh 4.1) sao cho ni nu c th nhn c chm tia trc x ca nh sng mt
tri v chm phn x t gng phng khi t c nh, gng phn x c th gp li khi

50/92

khng dng, gia mt phn x v hp ngoi l lp bng thy tinh cch nhit, pha trn
bp c mt np knh nhm cch nhit v to hiu ng lng knh.
Tnh ton thit k bp
Hnh 4.2. Kch thc ca bp
Bp gm mt knh nhn nhit c ng knh d2, h s truyn qua D, gng phn x c
h s phn x Rg, mt phn x parabol c h s phn x Rp, ni nu lm bng Inox sn
en c h s hp th ?, ng knh d1, chiu dy ?o, khi lng ring ?o, nhit dung
ring C, chiu cao h, cha y nc c nhit dung ring Cp , khi lng ring ?n . Do
mt phng qy o ca mt tri ti Nng v Qung Nam nghing mt gc khong
20o so vi mt thng ng nn tnh ton cho gc ti ? = 70o. Cng bc x mt tri
ly trung bnh lc nu (11h-12h) tnh Qung Nam l E = 940W/m2.
Trong khong thi gian ? bp s thu t mt tri 1 lng nhit bng Q1:
Q1 = ?.E.sin? .F.? , [J].
trong F = [D.F1 + Rg.D.F1 + Rp.D.F2 + Rp.Rg.D.F2]
F1 ?

d 2
1
4

, F2 =

d 2
2
4

- F1 ,

Lng nhit nhn c ca b thu Q1 dng :

- Lm tng ni nng ca ni U = mo.C.(ts - to)
- Lm tng entanpy nc Im = mn.CP(ts - to)
- Tn tht ra mi trng xung quanh Q2
trong m = ?d1.h.?o.?o + 2.?o.?o.

d 2
1
4

[kg], m =

d 2
1
4

.h.?n [kg],

Do ni c t trn c din tch tip xc nh v c v bc cch nhit bn ngoi nn

c th xem Q2 ? 0.
Vy ta c phng trnh cn bng nhit cho bp:
Q1 = mo.C.(ts - to) + mn.CP(ts - to)
Hay: ?.E.sin?. F.? =(?d1.h.?o.?o + 2.?o.?o.

d 2
1
4

) C.(ts - to) +

d 2
1
4

.h.?n CP(ts - to)

51/92

Thay cc gi tr : E = 940 W/m2 , ? = 0,9 , ?=70o , D = 0,9, Rg =0,9 , Rp = 0,9,

?o =0,001m, ?o =7850kg/m3, ts = 100oC, to = 25oC, C = 460 J/kg,
?n = 1000kg/m3 , Cp = 4200J/kg , d1 = 0,25m, h= 0,2m , tnh c
m =1,75kg mn=9,8kg
=> F. ? = 3884 hay (1,22d22 +0,08) .? = 3884
Quan h gia ng knh mt nhn nhit d2 v thi gian ?: d2(?) c biu din trn
hnh 3.3.

Hnh 4.3. th quan h d2(?)T quan h ny c th tnh c ng knh mt thu

theo thi gian yu cu.
V d:
nu ? = 1h =3600s th ta c d2 = 0,8m, tc l nu d2 = 0,8m th ta c th un si 9,8 kg
nc trong thi gian 1h. Trong thc t ch to bp nu c kch thc nh trn v
un si 9 lt nc sau 55 pht. Phng php tnh ton trn c p dng thit k,
ch to cc loi bp vi ni nu c dung tch t 2 n 10 lt trin khai ng dng vo
thc t.

B thu nng lng mt tri cp nc nng

B thu phng
Cu to v phn loi b thu phng

52/92

Hnh 4.4. Cu to Collectorhp th nhit1- Lp cch nhit,

1. Lp m tm ph trong sut,
3- Tm ph trong sut, 4 - ng nc nng ra, 5 - B mt hp th nhit,
1. Lp tn bc,
2. ng nc lnh vo,
8- Khung Collector
Khng th c mt kiu Collector no m hon ho v mi mt v thch hp cho mi
iu kin, tuy nhin ty theo tng iu kin c th chng ta c th to cho mnh mt loi
Collector hp l nht. Trong cc b phn cu to nn Colletor, b phn quan trng nht
v c nh hng ln n hiu qa s dng ca Collector l b mt hp th nhit. Sau
y l mt s so snh cho vic thit k v ch to b mt hp th nhit ca Collector m
tha mn mt s ch tiu nh: gi thnh, hiu qu hp th v mc thun tin trong
vic ch to.
Sau y l 3 mu Collector c b mt hp th nhit n gin, hiu qu hp th cao c
th ch to d dng iu kin Vit nam.

Hnh 4.5. B mt hp th nhit dng ng hnh rn gn trn tm hp th

53/92

Hnh 4.6. Di tm hp th c an xen vo b mt hp th dng dy ng

Hnh
4.7. B mt hp th dng tm
Sau khi thit k ch to, o c tnh tan v kim tra so snh ta thu c bng tng kt
sau:
Loi b mthp th

Dng ng
hnh rn

Dng dy ng

Dng dy
ng

Dng
tm

Cch gn vitm hp th

an xenvo
nhau

Dng vng dy
kim loi

an xenvo
nhau

Hn
nh

Hiu suthp th nhit

Gim 10%

Gim 10%

Chun

Bng
chun

54/92

Gi ca vt liuv nng
lng cto

Gim 4%

Tng 2%

Chun

Tng
4%

Thi gian cn gia cng

ch to

Gim 20%

Gim 10%

Chun

Tng
50%

T cc kt qu kim tra v so snh trn ta c th rt ra mt s kt lun nh sau:

1. Loi b mt hp th dng dy ng c kt qu thch hp nht v hiu sut hp
th nhit , gi thnh cng nh cng v nng lng cn thit cho vic ch to.
Tuy nhin nu trong trng hp khng c iu kin ch to th chng ta c
th chn loi b mt hp th dng hnh rn. B mt hp th dng tm cng c
kt qu tt nh loi dng dy ng nhng i hi nhiu cng v kh ch to hn.
2. Tm hp th c gn vo ng hp th bng cch an xen tng di nh l c
hiu qu nht. Ngoi ra tm hp th c th gn vo ng hp th bng phng
php hn, vi phng php ny th hiu qu hp th cao hn nhng mt nhiu
thi gian v gi thnh cao hn.
Tnh ton b thu phng
Kho st panel mt tri vi hp thu kch thc axbx?, khi lng mo, nhit dung ring
Co c lm bng thp dy ?t, bn trong gm cht lng tnh c khi lng m, v lu
lng G[kg/s] chy lin tc qua hp. Xung quanh hp thu bc 1 lp cch nhit, ta nhit
ra khng kh vi h s ?. Pha trn mt thu F1= ab vi en ? l 1 lp khng kh v 1
tm knh c trong D. Chiu dy v h s dn nhit ca cc lp ny l ?c, ?k , ?K v
?c, ?k, ?K.
Cng bc x mt tri ti mt knh ti thi im ? l E(?) = Ensin?(? , vi ?(? ) = ??
l gc nghing ca tia nng vi mt knh, ? = 2? /?n v ?n = 24 x 3600s l tc gc
v chu k t quay ca tri t, En l cng bc x cc i trong ngy, ly bng tr
trung bnh trong nm ti v ang xt. Lc mt tri mc ? = 0, nhit u ca panel
v cht lng bng nhit to ca khng kh ngoi tri.
Cn tm hm phn b nhit cht lng trong panel theo thi gian ? v tt c cc thng
s cho: t = t (?, ab??t, mo.Co, m.Cp, ? D F1 , G, ?c, ?k , ?K, ?c, ?k, ?K , ?, to , ?, En
).
Cc gi thit khi nghin cu:
Panel c t c nh trong mi ngy, sao cho mt thu F1 vung gc vi mt
phng qu o tri t.
- Ti mi thi im ?, coi nhit cht lng v hp thu ng nht, bng t(?).
55/92

Lp phng trnh vi phn cn bng nhit cho hp thu:

Khi panel t c nh (tnh). Xt cn bng nhit cho h gm cht lng v hp kim loi,
trong khong thi gian d? k t thi im ?.
Mt F1 hp th t mt tri 1 lng nhit bng:
?Q1 = ?1DEnsin??. F1.sin??.d?, [J].

Hnh 4.8. M hnh tnh ton b thu phng

Lng nhit ?Q1 c phn ra cc thnh phn :
- Lm tng ni nng v hp dU = mo.Codt,
- Lm tng entanpy lng nc tnh dIm = m.Cpdt ,
- Lm tng entanpy dng nc dIG = Gd? Cp (t - to) ,
- Truyn nhit ra khng kh ngoi tri qua y F3 = ab v cc mt bn
F2 = 2?(a+b) vi h s truyn nhit k3 = k2 =
F1= ab vi k1 =

k
k

K
K

1
1,3

c
c

, qua mt thu

Vy c tng lng nhit bng ?Q2 = (k1F1 + k2F2 + k3F3) (t - to) d? ;

Do , phng trnh cn bng nhit: ?Q1 = dU + dIm + dIG + ?Q2 s c dng:

56/92

?1DEt Ft sin2 ?(?) d? = dt ?miCi + (GCp + ? ki Fi) (t - to) d?.

Sau php i bin T(?) = t(?) - to v t a =
b=

GCp + kiFi
mi C i

W
C,

DEnF1
mi C i

= C , [K/s],

[s-1] th phng trnh cn bng nhit cho panel tnh l:

T(?) + bT(?) = a sin2(??) (4.1)

vi iu kin u T(0) = 0 (4.2)
Khi panel ng c quay din tch hng nng lun bng F1, th mt F1 hp th
c: ?Q1 = ?1DEnsin??. F1.d?, [J]. Do , tng t nh trn, phng trnh cn bng
nhit cho panel ng c dng:
T(?) + bT(?) = a sin(??) (4.3)
vi iu kin u T(0) = 0 (4.4)
Xc nh hm phn b nhit :
Hm nhit trong panel tnh s c tm dng T(?) = A(?) e-b?.
Theo phng trnh (3.1) ta c:
A (?) = a? eb? sin2??.d? = a2 ? eb? (1- cos2??)d? =
vi: I = ? cos2?? .deb? =
tc l: I =

beb
42 + b2

eb
b (2sin2+bcos2)

a
2b (

eb? - I )

2
b

[2?sin2?? + bcos 2??] + C1

Hng s C1 c xc nh theo iu kin u T(0) = 0 hay A(0) = 0, tc l C1 =

1
1 + (b / 2)2

. Do , hm phn b nhit cht lng trong panel tnh c dng:

T(?) =

a
b
2b [1- 42 + b2 (2?sin2??

+ bcos2??) -

e b
1 + (b / 2)2

] (4.5)

Nu dng php bin i (Asinx + Bcosx) = A2 + B2sin (x + artg BA ) th hm (3.5) s c

dng:
T(?) =

a
2b [1-

b2 + 4

2 sin(2?? + artg

b
2

)-

e b
1 + (b / 2)2

] (3.6)

57/92

S hng cui ca tng c gi tr nh hn 1 v gim rt nhanh, nn khi ? >1h c th b

qua.
Hm nhit trong panel ng l nghim ca h phng trnh (4.3), (4.4), c tm nh
cch trn, s c dng:
T(?) =

a
b1 + ( / b)

2 [sin(?? + artg

)-

e b

1 + (b / )2

] (4.7)

S hng sau ca tng lun nh hn 1 v gim kh nhanh, nn khi ? >2h c th b qua.

Cc hm phn b (4.6) v (4.7) s c m t hnh 4.9 v hnh 4.10.
Lp cng thc tnh ton cho panel tnh v ng:
S dng cc hm phn b (4.6) v (4.7) d dng lp c cc cng thc tnh cc thng
s k thut c trng cho panel tnh v ng.
Panel tnh t nhit cc i Tm =
lc ?m = ?n(

3
8

a
2b (1+

b2 + 42

1
b
4 artg 2 ).

Panel ng t nhit cc i Tm =

a
b1 + ( / b)2

> Tm

lc ?m = ?n( 14 + 21 artg b ).
Sau khi tnh nhit trung bnh trong 1 ngy nng cho mi panel theo cng thc: Tn =
2 n / 2
n 0 T()d,
V d dng tm c cng sut nhit hu ch trung bnh Qn= GCpTn, [W], lng nhit
thu c mi ngy Q = 12 nQn, [J], .v.v.
Hiu sut nhit panel ? =

vi E=

2 n / 2

n 0 Ensin2 n d

Qn

EF1
2

= En. Cc cng thc c th cho cc loi panel c gii thiu

bng 4.2.
Cc s liu tnh ton cho panel 1 m2 tnh v ng:
Trong bng 4.1 gii thiu cc s liu tnh ton cho mu panel 1m2 vi hp thu kch
thc ab? = 1 x 1 x 0,01 m3, c lm bng thp tm dy ?t = 0,001m, Co= 460 J/kgK
58/92

, mt thu F1 = 1m2 , en ? = 0,95, lp khng kh dy ?k = 0,01m, tm knh dy ?K

= 0,005 m , ?K = 0,8 W/mK , trong D = 0,95, lp cch nhit bng thy tinh dy ?C
= 0,02 m, ?C = 0,055W/mK, dng nc qua panel c G = 0,002 kg/s vi nhit to =
30oC. Cng bc x cc i En, ly trung bnh trong nm ti nng, v 16o
1
Eni= 940 W/m2.
bc, l En = 365

Hnh 4.9. Hm nhit khi tnh t(?) v khi ng t(?) ca panel 1m2 c W > WS
Bng 4.1. Cc s liu tnh ton cho panel 1m2
Thng s tnh ton

Cng thc tnh

H s ta nhit ra khng kh

?=

H s truyn nhit ln trn

k1 =

k
k

K
K

H s truyn nhit qualp cch nhit k2 =

C
C

k
i

C(GrPr)n
1
1,3

Gi tr

n v

8,5

W/m2K

2,2

W/m2K

2,1

W/m2K

Khi lng v hp thu

m0 = ?t ?t (2F1 + 4 ?)

16

kg

Khi lng nc tnh

m = ? F1 (? - 2 ?t)

kg

Nhit dung hp nc

C = m0Co + mCp

40752

J/K

59/92

Dng nhit dung qua hp

W = GCP + ?ki Fi

12,7

W/K

Cng sut hp th max

P = ? D EnF1

853,8

Tc gia nhit max

a=

P
C

0,021

K/s

Tn s dao ng ringca panel

b=

W
C

3,13.10-4 s-1

Tc gc tia nng

?=

2
n

7,27.10-5 rad.s-1

Bng 4.2. Cng thc chung tnh cc thng s k thut c trng v cc s liu cho panel
nc nng 1m2 c W > WS.
Thng s c
trng
Panel tnh

Panel ng

Cng thc tnh

S liu

gianhit max

Nhit max
Thi imt Tm

Tm =
a
2b (1

b2 + 4

tm=to+
a
2b (1

b
2

+ 4

3
8

1
b
4 artg 2

Tn=

Cng sut hu ch
Qn=
TB
Sn lng nhit 1
ngy

Q=

Sn lngnc
nng

M=
Tn

S liu

64 oC

Tm =

94 oC

?m=?n

Nhit cui ngy tc = to +

gia nhit TB

2)

Cng thc
tnh

2a2
b(42 + b2)

a
2b

a
2b GCp

6,8h

a
b1 + ( / b)2

Tm = to+
2

?m=?n

1
4

2 artg b

36 oC

tc = to +

34 oC

Tn=

280 W

95,4 oC

a
b1 + ( / b)

a 2 + 2b2
b 2 + b2

a 2 + 2b2
2

2 + b2

Qn= GCp

65,4 oC

6,9h
45 oC
42 oC
349 W

b + b

an
4b GCp

12MJ

Q=GCp
a 2 + 2b2
2

n
2

15MJ

b + b
n
2 G,

tn = to +

86kg
64oC

M=
Tn

n
2 G,

tn = to + 86kg
72oC

60/92

Hiu sut nhit

panel

?=

aGCp
4bEnF1

46%

?=

GCpa 2 + 2b2
2bEnF1 2 + b2

58%

iu kin cht lng si trong panel:

thu c nc si c nhit ts cn c iu kin tm ? ts hay Tm ? ts - to = Ts.
iu kin si trong panel ng l:
Tm =

P
2

Cb +

? Ts hay b =

W
C

P
CTs

Do cn chn C v W sao cho tha mn 2 iu kin:

C = ? miCi ?

P
Ts

DEnF1n
2(ts to)

W = GCp+ ? kiFi ?

P
Ts

= CS, [J/K]
2

(C)2= C2S C2 = WS , [W/K] iu kin th 2 s c

p ng nu ? kiFi < WS v chn G ?

1
Cp (WS

- ? kiFi).

iu kin si trong panel tnh l:

Tm =

a
2b (1

a
2

+ 4

2)

? TS hay W ?

P
2TS

[1 +

1
1 + (2C / W)2

].

iu kin ny s c p ng nu chn:
C < CS , ? kiFi < WS v G <

1
Cp (WS

- ? kiFi). = GS,

vi WS l nghim ca phng trnh WS =

P
2TS

1+

1 + (2C / WS)2

Vi panel 1 m2 t ti nng, th CS = 167 kJ/K, WS = 11,8 W/K, Ws=11,5W/K,

GS =

1
Cp (WS

- ? kiFi) = 0,0017 kg/s.

Cng thc tnh thi gian v lng nc si:

Thi im t nhit si tS c xc nh bi phng trnh t(?S) = tS hay T(?S) =
tS-to = TS.

61/92

Gii phng trnh T(?S) = TS cho mi loi panel, s thu c 2 nghim ?S1, v ?S2.
Thi gian si s l ?? = ?S2 - ?S1 v lng nc si thu c l GS = G??S. Cc cng
thc tnh ?S1,?S2, ??S, GS s c gii thiu bng 3.3.
Vi panel trn , c C < CS , ? kiFi < WS , nu chn G =0,001kg/s <GS th s t
c iu kin si c khi tnh v khi ng, cc qu trnh si c m t hnh 2.10.
Bng 4.3. Cc cng thc nhit v cc s liu cho panel nc si1m2 c W < WS.
Thng sc
trng
Panel tnh

Panel ng

Cng thc
tnh

Sliu

Cng
S liu
thc tnh

b
n
Thi imbt ?s1= 4 [ artg 2 +
(2bTS a)b2 + 42
u si
+arsin
]

5,1h

ab

b
n
Thi imkt ?s2= 4 [2 artg 2
(2bTS a)b2 + 42
thc si
ar sin
]

9,2h

Thi gian si

n
4 [

2arsin

Lng nc
si
Hiu sut
panel

GS=

(2bTS a)b + 4
ab

Gn
4 [

?=

2arsin

4,1h

(2bTS a)b + 4
ab

GCpTss
EnF1n

TSb +
+arsin
a

?s2=

n
2 [

??s=

n
2 [

Gs=

?=

4,5h

+ artg b

TSb2 + 2
]
a

Gn
2 [

2arsin

26%

TSb2 + 2
sin
]
a

2arsin

14,8kg

2 [artg b
2

ar

ab

??s=

?s1=

TSb2 + 2
]
a

GCpTss
EnF1n

10,1h

5,6h

20kg

36%

62/92

Hnh 4.10. Hm nhit tnh t(?) v ng t(?) ca panel nc si1m2 c W<WS

Cc hm phn b lp c m t tng i y v chnh xc s ph thuc ca
nhit cht lng vo thi gian v hu ht cc thng s ca panel. N cho php suy ra
cc cng thc tnh nhit v cc iu kin cn phi p ng khi mun tng nhit hoc
lm si cht lng trong panel.
Cc cng thc a ra c th dng khi tnh thit k hoc kim tra panel gia nhit hay
un si cc cht lng khc nhau, v ty , ng vi cc gi tr thch hp ca cc
thng s ? , Cp , tS v En , to.
B thu kiu ng c gng phn x dng parabol tr
B thu t nm ngang

63/92

Hnh 4.11. Cu to loi module b thu t nm ngang Module b thu nm ngang c

cu to nh hnh 4.11, gm mt ng hp th sn mu en c cht lng chuyn ng
bn trong, bn ngoi l hai ng thu tinh lng vo nhau, gia hai ng thu tinh l lp
khng kh hoc c ht chn khng. Tt c h ng hp th v ng thu tinh c t
trn mng parabol tr, phng trnh bin dng ca parabol tr l:
y=

x2
4p

Trong : p l khong cch ng tiu im n y parabol.

Theo cch b tr trn d dng thy rng tt c thnh phn vung gc ca tia bc x mt
tri sau khi n gng parabol th phn x n tm ca ng hp th.
Vn l cn xc nh cc thng s kch thc cc b phn ca module b thu v mi
quan h gia cc thng s sao cho b thu c hiu qu nht v mt hp th nhit v v
mt kinh t.
Cc thng s b thu v c s tnh ton

64/92

Kho st mt b thu nng lng mt tri (module) kiu ng c gng parabol tr nh

hnh 4.12.
Hnh 4.12. Kt cu b thu dng ng c gng phn x parabol tr tc nh loi t
nm ngangt c nh nm ngangB thu gm mt ng ng gia c ng knh d
dy ?o, khi lng ring ?o nhit dung ring Co, hai bn ng c hn thm 2 cnh ng
phng c chiu dy ?c, chiu rng cnh l Wc, h s dn nhit ?c v hiu sut cnh fc,
lm nhim v hp th nng lng mt tri vi, h ng- cnh c sn ph mt lp sn
en v c en ?, bn trong ng cha cht lng c khi lng tnh m, lu lng G[kg/
s] nhit dung ring CP chy lin tc qua b thu. Xung quanh ng c bc 2 ng thy
tinh c ng knh d1, d2, dy ?k1, ?k2 c h s dn nhit, h s bc x v h s truyn
qua ln lt l ?k1, ?k2, ?1, ?2, D1, D2 lm nhim v lng knh v cch nhit. Gia
cc ng thy tinh v ng ng l cc lp khng kh c h s dn nhit l ?kk hai u
c m knh bng hai nt cao su dy ?d c ng knh dd v h s dn nhit ?d. H
s ta nhit t ng thy tinh ngoi n khng kh c nhit to l ?. Pha di h ng
c mt phn x dng parabol tr vi h s phn x R vi din tch thu nng Fo= N.L. B
thu c t sao cho mt phn x ca parabol hng v pha mt tri (trc ca h ng
song song vi mt phng qu o ca mt tri).
Cng bc x mt tri ti mt knh ti thi im ? l E(?) = Ensin?(?), vi ?(?) = ?.?
l gc nghing ca tia nng vi mt knh, ?= 2?/?n v ?n = 24 x 3600s l tc gc v
chu k t quay ca tri t, En l cng bc x cc i trong ngy, ly bng tr trung
1
Eni. Lc mt tri mc ?= 0, nhit u ca
bnh trong nm ti v ang xt En = 365
b thu v cht lng bng nhit to ca khng kh mi trng xung quanh.
Phng trnh vi phn cn bng nhit ca b thu
65/92

Ta gi thit rng ti mi thi im ?, xem nhit cht lng v ng hp th ng nht

v bng t(?). Xt cn bng nhit cho h b thu trong khong thi gian d? k t thi im
?. Mt b thu hp th t mt tri 1 lng nhit bng ?Q1:
?Q1 = ?.Ensin?? .FD .sin??.d?, [J]. (4.8)
Vi FD = D1D2.F1 + fc.D1 D2.F2 + R.D11D23.F3 + R.D1D2.F4, (4.9)
trong : F1= L.d , F2= L.2.Wc , F3= L(d2 - d1), F4= L(N - d2) (xem khe h gia cnh
v ng knh trong l bng 0).
Lng nhit nhn c ca b thu ?Q1 dng :
- Lm tng ni nng ca ng hp th dU = (mo.Co + mc.Cc) dt
- Lm tng entanpy lng nc tnh dIm = m.CPdt
- Lm tng entanpy dng cht lng dIG = G.CP(t - to) d?
- Truyn nhit ra ngoi khng kh ?Q2 = Ktt .L(t - to)d?
trong : khi lng ng hp th mo= ?d.L.?o.?o, [kg],
khi lng cnh mc= 2LWc.?c.?c , [kg]
khi lng nc tnh m = 4 d2.L.? [kg],
h s tn tht nhit tng Ktt = [KL + KLbx + nKd.Fd], [W/mK]
n- s nt m trn 1m chiu di b thu, [m]-1
h s truyn nhit qua nt m Kd =

d
d

, [W/m2K]

h s truyn nhit bng i lu v dn nhit KL=?.

1
.d2

+ 4i = 1 2 .ln
i

di + 1 1
,
di

[W/mK]

h s truyn nhit bng bc x KLbx= ?.?.?qd.(Ttb+To)(Ttb2+To2), [W/mK]

vi ?qd =

1
d

1
d2

1
2

1 +

1
d1

2
1

, ? = 5.67.10-8 W/mK4

Ttb = 273 + ttb,nhit tuyt i trung bnh tnh ton ca mi cht trong b thu, [K]
Vy ta c phng trnh cn bng nhit cho b thu:
66/92

?Q1 = dU + dIm + dIG + ?Q2 (4.10)

th phng trnh cn bng nhit (4.2) c th vit di dng:
?.En.FD.sin2??.d? = (mo.Co+m.CP+mc.Cc)dt+(GCP+KttL)(t - to)d?. (4.11)
Bin i bng cch thay T(?) = t(?) - to v t:
a=

.FD.En
m .C + mCP + mcCc

P
C

, [K/s] (4.12a)

GCP + Ktt.L
m .C + mCP + mcCc

W
C

[1/s] (4.12b)

o o

b=

o o

th phng trnh cn bng nhit cho b thu l:

T(?) + b.T(?) = a.sin2(??) Vi iu kin u T(0) = 0

(4.13)
(4.14)
Gii h phng trnh 4.13, 4.14 tng t nh mc trn ta tm c hm phn b nhit
cht lng trong b thu l:
T(?) =

a
2b [1-

b2 + 4

2 sin(2?? + artg

b
2

)-

e b
1 + (b / 2)2

] (4.15)

Trong a v b c xc nh theo cng thc 4.12a v 4.12b

Cng thc tnh ton b thu
T hm phn b (4.15) ta d dng lp c cc cng thc tnh cc thng s k thut c
trng cho b thu nh bng 4.4:
Bng 4.4. Cc thng s c trng ca b thu nm ngang
Thng s c trng

Cng thc tnh ton

gia nhit ln nhtTm

Tm =

a
2b (1

+ 42

) [oC]

67/92

Nhit cc i thu ctm

tm= to+

a
2b (1

Thi im t nhit cc i? m ?m=?n

3
8

an
4b GCP

Sn lng nhit trong 1 ngyQ

Q=

Nhit trung bnhttb

ttb = to +

Cng sut hu ch trung bnhPtb

Ptb =

Sn lng nc nngM

M=

Hiu sut nhit b thu?

?=

a
2b

b2 + 42

1
b
4 artg 2

) [oC]
[s]

[J]
[oC]

a
2b GCP

n
2 G,

[W]

[kg]

Qtb
Qtb
aGC
= 4bEn.Fpo

= 2 n / 2

Ensin(2 )d.Fo
E.Fo
0

B thu c gng phn x loi ny c cu to n gin, d ch to v lp t nhng trong

h thng cn c thm mt bm tun hon mi cht, nn cha thch hp cho vic lp t
s dng cc vng su vng xa khng c in li.
Hnh 4.13. Cu to loi module b thu t nghingB thu t nghing
Cu to module b thu t nghing
Module b thu t nghing c cu to nh hnh 3.8, gm mt ng hp th sn mu en
c cht lng chuyn ng bn trong, 2 bn v mt di ng c hn 3 cnh nhn nhit,
bn ngoi l hai ng thu tinh lng vo nhau, gia hai ng thy tinh l lp khng kh
hoc c ht chn khng. Tt c h ng hp th v ng thy tinh c t gia hai
mng tr tri v phi, v tr tng i ca h thng ng- gng phn x c miu t
nh trn hnh 4.13. Bin dng ca mng tr c dng bi 2 cung trn tm O1 v O2
hai u mt cnh tri v phi, bn knh cc cung trn l (r+W) 2 trong r l bn knh
ng hp th cn W l chiu rng ca cnh, tc l cc cung trn ny i qua u mt ca
cnh di (hnh 4.13). Vi cu to nh vy th tt c cc tia bc x mt tri trong ngy
chiu n mt hng ca b thu u c ng hp th v cnh nhn nhit nhn c.
Trn hnh 4.14 v hnh 4.15 biu din qu trnh truyn ca tia bc x vung gc v xin
gc bt k, cc tia bc x xin gc khc cng c ng truyn tng t.

68/92

Hnh 4.15. Qu trnh truyn ca cc tia nng xin gc

Hnh 4.14. Qu trnh truyn ca cc tia nng vung gc i vi loi b thu ny gng
phn x c dng mng tr kp n c tc dng phn x bc x mt tri n b mt hp
th ging nh parabol tr trong phn 4.2.2.1 nn thng c gi chung l gng phn
x dng parabol tr.
Cc thng s b thu v c s tnh ton

69/92

Kho st mt b thu nng lng mt tri (module) kiu ng c gng parabol tr nh

sau:
Hnh 4.16. Kt cu b thu dng ng c gng phn x parabol trloi t nghingt
c nh nm dcB thu gm mt ng ng gia c ng knh d dy ?o, khi lng
ring ?o nhit dung ring Co, hai bn v bn di ng c hn thm 3 cnh ng phng
c chiu dy ?c , chiu rng cnh l Wc, h s dn nhit ?c v hiu sut cnh fc lm
nhim v hp th nng lng mt tri, h ng- cnh c sn ph mt lp sn en v c
en ?, bn trong ng cha cht lng, c khi lng tnh m, lu lng G[kg/s] nhit
dung ring CP chy lin tc qua b thu. Xung quanh ng c bc 2 ng thy tinh c
ng knh d1, d2, dy ?k1, ?k2 c h s dn nhit, h s bc x v h s truyn qua ln
lt l ?k1, ?k2, ?1, ?2, D1, D2 lm nhim v lng knh v cch nhit. Gia cc ng
thy tinh v ng ng l cc lp khng kh c h s dn nhit l ?kk hai u c m
knh bng hai nt cao su dy ?d c ng knh dd v h s dn nhit ?d. H s ta nhit
t ng thy tinh ngoi n khng kh c nhit to l ?. Pha di h ng c mt phn
x dng parbol tr vi h s phn x R vi din tch thu nng Fo = N.L. B thu c t
sao cho mt phn x ca parabol hng v pha mt tri (trc ca h ng vung gc vi
mt phng qu o ca mt tri).
Cng bc x mt tri ti mt knh ti thi im ? l E(?) = Ensin?(?), vi ?(?) = ?.?
l gc nghing ca tia nng vi mt knh, ? = 2?/?n v ?n = 24 x 3600s l tc gc v
chu k t quay ca tri t, En l cng bc x cc i trong ngy, ly bng tr trung
1
Eni. Lc mt tri mc ? = 0, nhit u
bnh trong nm ti v ang xt En = 365
ca b thu v cht lng bng nhit to ca khng kh mi trng xung quanh.

70/92

Phng trnh vi phn cn bng nhit ca b thu

Ta gi thit rng ti mi thi im ?, xem nhit cht lng v ng hp th ng nht
v bng t(?). Xt cn bng nhit cho h b thu trong khong thi gian d? k t thi im
?. Mt module b thu hp th t mt tri 1 lng nhit bng ?Q1:
?Q1 = ?.Ensin?? .FD.sin??.d?, [J]. (4.16)
Vi FD = D1D2.F1 + fc.D1 D2.F2 + R. fc.D1D23.F3 + R. fc.D1D2.F4, (4.17)
trong : F1= L.d , F2= 2L.Wc , F3= L(d2 - d1), F4= L(N - d2). y ta gi thit rng
tt c cc tia bc x mt tri chiu n mt b thu trn din tch F4 sau khi phn x t
gng tr c truyn n cnh hp th.
Lng nhit nhn c ca module b thu ?Q1 dng :
- Lm tng ni nng ca ng hp th-cnh dU = (mo.Co + mc.Cc)dt
- Lm tng entanpy lng nc tnh dIm = m.CPdt
- Lm tng entanpy dng cht lng dIG = Gd?.CP(t - to)
- Truyn nhit ra ngoi khng kh ?Q2 = Ktt.L(t - to)d?
trong : mo= L?d.?o.?o , [kg]
mc= 3LWc.?c.?c , [kg],
m = 4 d2.L.? [kg],
Ktt = [KL + KLbx + nKd.Fd], [W/mK]
n- s nt m trn 1m chiu di b thu, [m]-1 Kd =
h s truyn nht bng i lu v dn nhit KL=?.

d
d

1
.d2

, [W/m2K]

+ 4i = 1 2 .ln
i

di + 1 1
,
di

[W/mK]

h s truyn nhit bng bc x KLbx= ?.?.?qd.(Ttb+To)(Ttb2+To2), [W/mK]

vi ?qd =

1
d

1
d2

1
2

1 +

1
d1

2
1

, ? = 5.67.10-8 W/mK4

Ttb = 273 + ttb,nhit tuyt i trung bnh tnh ton ca mi cht trong b thu, [K]

71/92

Vy ta c phng trnh cn bng nhit cho b thu:

?Q1 = dU + dIm + dIG + ?Q2 (4.18)
Hay c th vit di dng:
?.En.FD.sin2??.d? = (mo.Co+m.CP+mc.Cc)dt +(GCP+ Ktt.L)(t - to)d? (4.19)
Bin i bng cch thay T(?) = t(?) - to v t:
a=

.FD.En
m .C + mCP + mcCc

P
C

, [K/s] (4.20a)

GCP + Ktt.L
m .C + mCP + mcCc

W
C

[1/s] (4.20b)

o o

b=

o o

th phng trnh cn bng nhit cho b thu l:

T(?) + b.T(?) = a.sin2(??) (4.21)Vi iu kin u T(0) = 0 (4.22)

Gii h phng trnh 4.21, 4.22 tng t nh mc trn ta tm c hm phn b nhit

cht lng trong b thu l:
T(?) =

a
2b [1-

+ 4

sin(2?? + artg

b
2

)-

e b
1 + (b / 2)2

] (4.23)

Trong a v b c xc nh theo cng thc 4.20a v 4.20b

Cng thc tnh ton b thu
T hm phn b (4.23) ta d dng lp c cc cng thc tnh cc thng s k thut c
trng cho b thu nh bng 4.5.
Bng 3.5. Cc thng s c trng ca b thu t nghing
Thng s c trng

Cng thc tnh ton

gia nhit ln nhtTm

Tm =

Nhit cc i thu ctm

tm= to+

a
2b (1

a
2b (1

+ 42

) [oC]

+ 42

) [oC]

72/92

Thi im t nhit cc i? m ?m=?n

3
8

an
4b GCP

Sn lng nhit trong 1 ngyQ

Q=

gia nhit trung bnhTn

Tn =

Nhit trung bnhttb

ttb = to +

Cng sut hu ch trung bnhPtb

Ptb =

Sn lng nc nngM

M=

Hiu sut nhit b thu?

?=

a
2b

1
b
4 artg 2

[s]

[J]

[oC]
a
2b

[oC]

a
2b GCP

n
2 G,

[W]

[kg]

Qtb
Qtb
aGC
= 4bEn.Fpo

= 2 n / 2

Ensin(2 )d.Fo
E.Fo
0

Gng phn x ca loi b thu ny c cu to hi phc tp hn, nhng h thng lm

vic theo nguyn tc i lu t nhin nn khng cn phi c thm bm tun hon mi
cht, do rt thch hp cho vic trin khai s dng cc vng su vng xa khng c
in li.
Tnh ton chn kch thc b thu
Cc kch thc module b thu cn phi chn hoc tnh ton sao cho b thu t c hiu
qu cao nht v mt kinh t cng nh kh nng hp th nhit t NLMT, ng thi m
bo cc yu cu v mt cp nhit. Cc kch thc ca module b thu c nh hng n
hiu sut b thu cn phi tnh chn l:
- ng knh ng hp th cha mi cht d
- Chiu rng cnh nhn nhit W
- ng knh ng thu tinh trong d1
- ng knh ng thu tinh ngoi d2
- Chiu rng gng tr phn x N
- ng knh ng hp th d: Nu d ln th din tch hp th ln, din tch nhn nhit ca
nc ln nn ni chung hiu sut b thu tng. Mt khc nu d tng th nhit dung C ca
h b thu tng do tc gia nhit a gim, hn na nu d ln qu th kt cu b thu s
cng knh v khng kinh t. Tt nht ta chn ng knh ca ng hp th d = 10mm.
- Chiu rng cnh nhn nhit W: Theo cng thc 4.2 v 4.10, khi tng chiu rng cnh
W, th FD tng, m FD tng th tc gia nhit a tng v hiu sut b thu tng. Nhng
73/92

nu W tng, hiu sut cnh fc gim do FD gim. Vy ta phi chn W sao cho ti u
nht.
K

1/2

Theo tnh ton vi trng hp ny th tt nht ta chn W sao cho tt .W < 0,5 lc
hiu sut cnh fc > 0,95. V d: Cnh lm bng ng c h s dn nhit ?=25W/m.,
chiu dy cnh ? = 0,001m, cnh c gn trn ng ng ng knh d =0,01m. Vi
trao i nhit i lu t nhin ta ly Ktt=10W/m2 ta c biu thc chn chiu rng
cnh l:

Ktt

1/2

.W =

10
25.0,001

1/2

.W < 0,5 Vy ta c W < 0,025m.

- ng knh ng thu tinh trong d1: ng thu tinh trong lm nhim v to "lng knh".
Thng ta ch to sao cho h ng hp th- cnh t kht vo ng thu tinh trong c
ng knh d1 tc l d1 = d + 2W. Vy ng knh d1 ph thuc vo d v W, do
theo phn tch v nhn xt trn nu ng knh ng hp th d =0,01m th tt nht ta
chn d1 < 0,06.
- ng knh ng thu tinh ngoi d2: ng thu tinh ngoi lm nhim v cch nhit
chng tn tht ra mi trng xung quanh. Theo nguyn tc th d2 cng ln (lp khng
kh gia 2 ng thu tinh cng ln) th tn tht nhit cng t, nhng thc t vi loi b thu
kiu ng ny nu d2 tng th theo cng thc 4.9 v 4.17 ta thy FD gim nht l vi b
thu t nghing, do tc gia nhit a gim v hiu sut b thu gim. Do vy ta chn
d2 cng nh cng tt (nhng tt nhin phi ln hn d1), nht l i vi b thu c ht
chn khng gia 2 ng thu tinh.
- Chiu rng gng tr phn x N: Theo cng thc 4.9 v 4.17 ta thy rng N cng tng
th FD tng, m FD tng th tc gia nhit a tng v hiu sut b thu tng v nhit
mi cht thu c cng tng. i vi b thu nm ngang trong h thng i lu tun
hon t nhin th s nh hng ca chiu rng gng tr N n hiu sut b thu v nhit
thu c ca mi cht s c kho st k phn sau. Chiu rng N ca b thu loi
t nghing trong h thng i lu tun hon t nhin th b hn ch bi chiu rng ca
t hp ng - cnh (hnh 4.13).
Tc l N ? d + 2W (1 + 2).

Thit b chng ct nc bng NLMT

Cu to nguyn l hot ng ca thit b
Trn tri t ca chng ta, nhng ni c nhiu nng th thng nhng ni nc
ung b khan him. Bi vy nng lng mt tri c s dng t rt lu thu nc
ung bng phng php chng ct t ngun nc bn hoc nhim mn. C rt nhiu

74/92

thit b khc nhau c nghin cu v s dng cho mc ch ny, mt trong nhng

h thng chng ct nc dng nng lng mt tri n gin c m t nh hnh 4.17.
***SORRY, THIS MEDIA TYPE IS NOT SUPPORTED.***
Hnh 4.17. Thit b chng ct n gin
Nc bn hoc nc mn c a vo khay di v c un nng bi s hp th
nng lng mt tri. Phn y ca khay c sn en tng qu trnh hp thu bc x
mt tri, nc c th xem nh trong sut trong vic truyn bc x sng ngn t mt tri.
B mt hp th nhn nhit bc x mt tri v truyn nhit cho nc. Khi nhit tng,
s chuyn ng ca cc phn t nc tr nn rt mnh v chng c th tch ra khi b
mt mt thong v s lng tng dn. i lu ca khng kh pha trn b mt mang theo
hi nc v ta c qu trnh bay hi. S bc ln ca dng khng kh cha y hi m, s
lm mt ca b mt tm ph bi khng kh i lu bn ngoi lm cho cc phn t nc
ngng t li v chy xung mng cha gc di. Khng kh lnh chuyn ng xung
di to thnh dng kh i lu.
t hiu qu ngng t cao th nc phi c ngng t bn di tm ph. Tm ph
c dc ln cho cc git nc chy xung d dng. iu cho thy rng mi
thi im khong phn na b mt tm ph cha y cc git nc. Qu trnh ngng
t ca nc di tm ph c th l qu trnh ngng git hay ngng mng, iu ny ph
thuc vo quan h gia sc cng b mt ca nc v tm ph. Hin nay ngi ta thng
dng tm ph l knh thun li cho qu trnh ngng git. Ngi ta thy rng vng kh
hu nhit i, h thng chng ct nc c th sn xut ra mt lng nc ngng tng
ng vi lng ma 0,5cm/ngy.
Tnh ton thit b chng ct nc
Hnh 4.18. Miu t qu trnh i lu trong thit b chng ct nc.Chng ta c th phn
tch n gin qu trnh chng ct nc ca thit b theo s hnh v 4.2. Thc cht nu
phn tch chi tit th y ra qu trnh rt phc tp c lin quan n qu trnh truyn cht.
Tuy nhin chng ta c th phn tch qu trnh n gin nh sau:
Chng ta gi thit rng nc tip xc vi b mt hp th v chng cng chung nhit
l T, nh hnh 4.18, nhit ca tm ph l T1, th ta c dng nhit truyn qua mt n
v din tch gia 2 b mt c xc nh theo cng thc:
q = k(T- T1), (4.24)
Trong k l h s truyn nhit (W/m2 K)
By gi chng ta biu din qu trnh i lu ny nh to bi 2 dng khng kh (hnh
4.18), mi dng c lu lng khi lng tng ng l m (kg/m2h), mt dng th
75/92

chuyn ng ln cn mt dng th chuyn ng xung di. Ni nng ca mi n v

khi lng khng kh c nhit T l cT, nu xem c tnh ca khng kh y nh l
kh l tng th c l nhit dung ring ca khng kh. Dng kh nng ri khi b mt pha
di mang ni nng mc mcT, cn dng kh lnh mang ni nng mc cmT1. Nh
vy dng nhit trao i gia cc b mt bi nhng dng ny l:
q = mc (T- T1). (4.25)
So snh cng thc 4.24 v 4.25 ta c lu lng dng kh c th tnh c l:
mc = k hay m = k/c. (4.26)
V d: vi nhit dung ring ca khng kh l c = 0.28 Wh/kgK, v vi trng hp h s
truyn nhit k = 4W/m2K, th m = 14.3 kg/m2h.
By gi chng ta gi s rng dng khng kh i lu chuyn ng tng t v cng
tc khi chng cha y hi m. S gi thit ny rt ph bin khi phn tch qu trnh
truyn cht nhng ch c th ng khi qu trnh truyn cht xy ra vi tc nh.
Hn na chng ta c th cho rng khi khng kh ri khi mi b mt mang tng lng
hi nc ph hp cn bng vi nhit tng ng ca b mt, trng thi cn bng
th trong mt n v thi gian c bao nhiu phn t nc ri khi b mt mt thong th
cng c by nhiu phn t nc quay tr li. Sau s tp trung ca cc phn t lng
hay hi nc trong khng kh gn b mt mt thong cng t n gi tr cn bng v
gi l m tng i, w. m tng i l khi lng ca hi nc trong 1kg khng
kh, w ph thuc nhiu vo nhit , xem hnh 4.19
***SORRY, THIS MEDIA TYPE IS NOT SUPPORTED.*** Hnh 4.19. m tng
i ca khng kh p sut kh quyn.
Tip theo, nu ta miu t qu trnh i lu bi s chuyn ng ng thi ca 2 dng
khng kh, mi mt dng c lu lng m trn mt n v din tch, lng nc vn
chuyn ra ngoi s l mw v lng nc vo trong l mw1. Vy lng nc i ra m(w
w1), y cng chnh l lng nc c sn xut ra bi thit b lc nc trong mt
n v din tch b mt, M.
Tng t nh qu trnh trao i nhit gia 2 tm phng ta c th vit phng trnh cn
bng nng lng trong thit b chng ct c dng:
P = k (T-T1) + es (T4-T41) + m r(w-w1), (4.27)
Trong : P(W/m2) l nng lng bc x mt tri n, e l en ca t hp b mt
hp th v nc, r (Wh/kg) l nhit ho hi ca nc.

76/92

Vi r = 660 Wh/kg, e = 1 v chnh nhit trung bnh ca thit b khong 40K th ta

c th xc nh lng nc sn xut c ca thit b c th xc nh theo cng thc:
M = (P-160)/660 (kg/m2h) (4.28)
Nng vi cng bc x trung bnh P = 850 W/m2 th t cng thc (4.28) ta
tnh c M = 1.0 kg/m2h hay vi 6gi nng trong ngy th mi ngy 1m2 b mt hp
th thit b sn xut c M = 6kg nc.
Hnh 4.20. Cc dng nng lng chnh trong thit b chng ct nc kiu b. i vi
cc h thng ln thng t c nh vi din tch ln th cc dng nng lng ch yu
trong mt thit b chng ct nc s dng nng lng mt tri khi n hot ng c th
biu din nh hnh 4.20.
Mc ch ca vic thit k mt thit b chng ct nc l lm sao cho nhit lng dng
cho nc bay hi Qbh l ln nht. Qu trnh truyn nng lng bc x mt tri c
hp th n b mt ngng xy ra bi hi nc, v qu trnh ny t l thun vi nc
ngng thu c. Hn na tt c cc phn nng lng khc truyn t y n phn xung
quanh phi hn ch cng nhiu cng tt.
Hnh 4.21. S mng nhitHu ht cc dng nng lng c th c xc nh theo cc
nguyn l c bn, nhng s r r v cc tn tht qua cc gc cnh rt kh xc nh v c
th gp li v c xc nh bng thc nghim bng cc thit b chng ct thc t.
S mng nhit ca thit b chng ct nc dng b tng t nh s nhit ca
collector tm phng nhng c 3 s khc bit sau (hnh 4.21). Nng lng truyn t y
n tm ph xy ra bi qu trnh bay hi-ngng t cng thm i lu v bc x. Tn tht
pha y ch yu l qu trnh truyn nhit xung nn t. Chiu su ca nc trong thit
b hay dung lng ca b phi c xc nh trong tnh ton... Lng nc ra chng ct
tnh c t qu trnh bay hi ngng t truyn t y n tm ph.
S nhit c trnh by hnh 4.21, trong cc nhit tr tng ng vi cc dng
nng lng hnh 4.20. (Cc phn r r, tn tht qua cc cnh, nc vo v ra khng trnh
by y).

77/92

Hnh 4.22. H thng chng ct nc dng nng lng mt tri

ng c Stirling
ng c Stirling l mt thit b c nhiu u vit v cu to n gin. Mt u ng c
c t nng, phn cn li ngui v cng hu ch c sinh ra. y l mt ng c
kn khng c ng cp nhin liu cng nh ng thi kh. Nhit dng c ly t bn
ngoi, bt k vt g nu t chy u c th dng chy ng c Stirling nh: than,
ci, rm r, du ha, du la, cn, kh t t nhin, gas mtan,... nhng khng i hi
qu trnh chy m ch cn cp nhit lm cho ng c Stirling hot ng. c bit
ng c Stirling c th hot ng vi nng lng mt tri, nng lng a nhit, hoc
nhit tha t cc qu trnh cng nghip.
Nguyn l hot ng:
c pht minh t 1816 ng c Stirling u tin l nhng thit b ln lm vic trong
mi trng cng nghip. Sau cc kiu ng c Stirling nh hn v m ny tr
thnh dng gia nh ph bin nh: qut, my may, bm nc... Cc ng c Stirling
ban u cha khng kh v c ch to t cc vt liu bnh thng rt ph bin nh
ng c hot air. Khng kh c cha trong v l i tng dn n nhit, lm
lnh v nn bi s chuyn ng ca cc phn khc nhau ca ng c.

78/92

ng c Stirling l mt ng c nhit. hiu mt cch y v s hot ng v tim

nng s dng ca n, iu ch yu l bit v tr v lnh vc chung ca cc ng c nhit.
ng c nhit l mt thit b c th lin tc chuyn i nhit nng thnh c nng.
Mt v d hin thc v ng c nhit l u my xe la chy bng hi nc trong nhng
nm trc y. Nng lng nhit c cung cp bng cch t than hoc ci, lng
nhit ny nung nng nc cha trong l hi v sn ra hi c p sut cao, hi ny dn n
trong xi lanh v y piston chuyn ng ko theo bnh , v ko xe la chuyn ng.
Sau mi hnh trnh ca piston, hi s dng vn cn mt t nng v c thi ra v
nhng ch cho hi mi c p sut cao vo xylanh.
ng c diesel l mt dng ca ng c nhit nhng dng khc v thng gi l ng
c t trong. Trong ng c t trong, nhit c cung cp bi s t chy nhin liu
ngay phn bn trong ca ng c, cc nhin liu ny thng l nhin liu lng nh du
diesel, xng. Mt phn nhit bin thnh cng do s dn n kh nng (sn phm chy)
tc ng vo piston. Phn nhit cn li b thi ra v thot ra ngoi bi bc x hay ta ra
t cc cnh lm mt ca ng c. ng c tip tc sinh cng hu ch chng no nhin
liu cn cung cp to nhit. Ba qu trnh: cp nhit, sinh cng v thi nhit l c tnh
chung ca cc ng c nhit.
Hnh 5.25. Khng kh p sut cao y piston u nngu lnhHnh 5.24. Cp nhit
mt u xylanh, nhit v p sut khng kh tng lnHnh 5.23. Khng kh bn trong
v bn ngoi c p sut v nhit bng nhau ng c Stirling th c ch ca cc qu
cp nhit, thi nhit v sinh cng c hi khc. nghin cu k v s hot ng ca
ng c Stirling ta xt mt xi lanh kn mt u vi mt piston nh hnh 5.23 v mt t
khng kh cha bn trong. Piston chuyn ng qua li t do nhng hu nh kn. Gi s
lc u ton b thit b c nhit bng nhit u lnh, lc ny khng kh bn trong
c p sut bng p sut ca khng kh bn ngoi. Vi iu kin , piston s ng yn
v tr ban u. Nu ta t nng mt u xilanh (u nng) ngun nhit c s dng
c th l chm tia bc x mt tri hi t ti u xilanh hoc mt cch n gin l nhng
u xilanh vo nc nng, th p sut v nhit khng kh bn trong tng ln. p sut
cao s y piston chuyn ng v sinh ra cng hu ch (hnh: 5.23, 5.24, 5.25). Bt k
ngun nhit no cng sinh ra cng, nhng vi ngun c nhit cng cao th to ra cng
cng ln. ng c khng nhng ch chuyn nhit thnh cng mt ln n gin nh trn
m cn phi c kh nng tip tc sinh cng.

79/92

Hnh 5.26. Qu trnh dn n cho n khi p sut khng kh bn trong bng p sut kh
quynHnh 5.27. N ngng cp nhit m thi nhit th p sut khng kh bn trong
gim xungHnh 5.28. Piston chuyn ng vo bn trong do p sut khng kh bn
ngoi cao hn
Cng c th sinh ra t khng kh nng trong xilanh chng no cn c qu trnh dn n
ca khng kh bn trong. Nu piston di chuyn ra ngoi qu xa n s vt ra khi xilanh
v qu trnh sinh cng s kt thc. Do vy qu trnh dn n cn phi kt thc trc khi
iu xy ra. Nu xilanh c ch to tht di th qu trnh dn n c th xa hn nhng
cng c gii hn hn na piston s ch ra ngoi n khi p sut bn trong gim xung
bng p sut kh quyn.
Nu khi piston chuyn ng n u bn phi ca xilanh, ta ngng qu trnh cp nhit
v tng qu trnh thi nhit (lm mt) th nhit v p sut ca khng kh pha trong
xilanh gim xung n khi p sut ca khng kh bn trong thp hn p sut ca kh
quyn bn ngoi th piston s chuyn ng ngc li v tr li v tr ban u (hnh 5.26,
5.27, 5.28).
Hnh 5.29. Nguyn l hot ng t ng ca ng c Stirling

80/92

Vn t ra i vi ng c Stirling l lm th no chng hot ng mt cch t

ng, tc l xilanh nhn, thi nhit ng lc v lin h cht ch vi s chuyn ng ca
piston. Hnh 5.29 biu th nguyn l hot ng n gin ca ng c Stirling.

Hnh 5.30. Bm nc Stirling dng NLMT Hin nay v thc nhim cc kiu ng c
Stirling t c tin cy cho s thc thi. Vi hp kim chu nhit cao, thit b
cng ngh mi, thit k qu trnh trao i nhit c s tr gip ca my tnh v c
np kh Hli hoc Hyr vi p sut cao, cc kiu Stirling c th d dng vut tri cc
ng diesel v hiu sut cng nh v t l gia nng lng v trng lng. Vi c
chuyn ng m v nhim thp, ng c Stirling s khng cn c i th cnh
tranh trong tng lai. /.

81/92

Cc loi gng phn x

CC LOI GNG PHN X
tp trung nng lng bc x chiu ti mt thu Ft, nhm nng cao nhit ca Ft v
mi cht tip xc n, ngi ta dng thm cc gng phn x.
Gng phn x l cc b mt nhn bng, coi l vt c D = 0, c h s hp th A b, v
h s phn x R = (1-A) ln. Gng phn x c th c dng phng, cn, nn, parabol tr
hoc parabol trn xoay. Gng phn x thng c ch to bng mt kim loi bng
nh inox, nhm, tn nh bng, hoc knh hay plastic c trng bc.
c trng ca mt gng phn x bao gm:
- Cc thng s hnh hc v kt cu.
- phn x R, iu kin mt thu c th hng ton b phn x t gng.
- tp trung nng lng bc x (k hiu l k).
tp trung nng lng bc x k :
-nh ngha: tp trung nng lng bc x k ca mt h gng phn x v mt thu,
l t s ca cng bc x ti mt thu Ft trn cng bc x ti mt hng nng: k =
Et
E

Hnh 5.1 H gng v mt thuCng bc x ti mt hng nng E thng l cng

bc x ti mt t ni t thit b, tc l cng bc x lc tri nng bnh thng,
cha c gng phn x.

82/92

-Lp cng thc tnh k: cho mt h gm mt thu Ft t vung gc vi tia nng, xung
quanh c gng phn x vi h s phn x R, D = 0 v mt hng nng din tch Fh,
mt Fh thng cng vung gc vi tia nng (hnh 5.1). Gi thit cc gng t sao cho
ton b cc tia phn x t gng c chiu ht ln mt thu Ft. Khi , cng sut bc
x chiu n Ft l:
Qt = E. Ft + E.( Fh - Ft).R
=E.(1 - R). Ft + E.R.Fh
Cng bc x n Ft l:
Et = Qt/Ft = E.(1 - R) + E.R. Fh/ Ft
Do , k = Et/E = 1 - R + R. Fh/ Ft = 1 + R.( Fh/ Ft - 1). Nu coi R ? 1 th k ? Fh/Ft.

Gng phng
Xt gng phng BC c h s phn x R, t nghing gc ? so vi mt thu AB. Da
vo nh lut phn x nh sng i1 = i2 , c th tm c iu kin ton b phn x t
gng BC chiu ht ln mt AB t vung gc vi tia nng l:

Hnh 5.2. M t quan h (?, a, b) ? = arcsin a2a+ b

V sin? < 1 nn phi c b < a v 4 < ? < 2 .
Khi chiu rng gng bng:
f=

b
cos

a 2a b

=b

83/92

V tp trung nng lng k = 1 + R.(b/a). Do , nu dng mt gng phng th

1<k<2, nu dng bn gng phng cng phn x ln mt mt thu hnh vung th c
1<k<5.
Hnh 5.3, 5.4 gii thiu s 1 nh my in mt tri, trong dng h thng gng
phng, c iu khin bng my tnh, tp trung nng lng vo mt l hi t trn cao,
trong 1 lng knh, cp hi cho 1 turbine pht in.

Hnh 5.3. S nh my in mt tri dng h gng phn x.

84/92

Hnh 5.4. Nh my in mt tri dng h gng phn x.

Gng nn
Gng nn ct
Gng nn ct thng dng phn x ln mt thu phng t ti y nn, lun c
quay vung gc vi tia nng.

85/92

Hnh 5.5. Quan h (? Rh, Rt)iu kin 100% phn x t gng n mt thu l:
? = arcsin

Rh + Rt
4Rt

Khi Rh < 3Rt v tp trung bng:

k = 1+ R

Fh
Ft

V 4 < ? <

nn khi dng gng nn ct th 1< k < 9. ng sinh ca nn ct tnh theo:

f=

Rh Rt
cos

1 = 1 + R[ 1 2Cos2 1]

= 2 Rh Rt

Rh
3Rt Rh

vi Rh< 3Rt.
Gng nn
Gng nn c dng phn x ln mt thu hnh ng tr t ti trc nn. Ty theo
gc nh nn nh hn, bng hoc ln hn 450, chiu cao H ca ng thu bc x hnh tr
c th nh hn, bng hoc ln hn chiu cao h ca nn, nh m t trn hnh 5.6.

Hnh 5.6. Gng nn vi mt thu hnh ng tr

Chiu cao H thch hp ca ng thu, cho php nhn ton b phn x t gng nn c
chiu cao h, gc nh ? l: H = h2 1 + tg2 vi tg? = hr
Nu chn gng nn cao h, bn knh r, th chiu cao mt thu hnh tr l:
H=

1
2h

h2 + r2

86/92

Khi r < h tc l ? < 450 th H < h

Khi r = h tc l ? = 450 th H = h
Khi r > h tc l ? > 450 th H > h
tp trung nng lng ca gng nn l:
k = 1+ R
?k=1+R

Fh
Ft

1 =1+R
2r2h

d r2 + h2

Nu gi t = tg =

r
h

r2
dH

1 =1+R

2r2
2
dh Cos

th k = 1 + R

r
d

Suy ra kmax = k (t = 1) = k = 1 + R

2t
1 + t2
r
d

1 , t c khi chn r = h hay

? = 450, khi R = 1 th kmax = dr . Khi tng r v gim d, tp trung k s kh ln.

Gng Parabol
Gng Paraol trn xoay
Xt gng parabol trn xoay do ng parabol y =

x2
4f

quay quanh trc y to ra.

Hnh 5.7. Anh ca mt tri qua gng parabol

Khi quay trc gng theo hng tia nng, th ti gn tiu im F ta thu c nh ca
mt tri, l mt a sng trn c ng knh d c xc nh theo h phng trnh:

87/92

vi D = 1,4.109m l ng knh MT, b = 1,5.1011m khong cch gng ti MT v f l

tiu c gng, p khong cch nh ti gng.

1
b

d
D

p
b

1
p

1
f

Gii h trn tm c d v p s c:
d=

Df
bf

= b f = 0,0093f = 10 2f.

b
b f f,

tc nh MT t ti tiu im F, c ng knh d = 10-2f. Do mt thu cn

t ti tiu im ca gng, c ng knh d ? 10-2f.
p=

Nu mt thu hnh cu ng knh d, gng parabol c bn knh r, th h s tp trung l:

k=1+R

r
d

1 ? kmax = k(R=1) =

r
d

Khi tng r v gim d n 10-2f, th k s rt ln ty . V d: chn Fh = 1m2 hay r =

m, f = 0,2m, R = 1th d = 0,002m v k =
= 318310 ln.

r
d

= 79577; khi chn tiu c f = 0,1m c k

Hnh 5.8. Gng parabol tr

88/92

Gng parabol tr
Xt gng parabol tr rng 2r, di L tp trung phn x vo mt thu hnh ng tr ng
knh d t ti tiu im, th tp trung l:
k=1+R

2r
d

? kmax = k(R = 1, d = 10-2f) =

2r
d

200r
f .

Nu chn r = 0,5m v f = 0,2m th kmax =159ln.

Loi gng ny d ch to, bng cch un tm tn phng theo ng parabol y =

x2
4f

Hnh 5.9. tnh s

c 1 mt parabol tr y =
theo cng thc sau:

x2
4f

c tiu c f, rng r, cn un 1 tm tn c di s tnh

Do: ds = dx2 + dy2 = dx.1 +

r

? s = 2 1 +
0

dy
dx

dx= 2 1 +
0

dy
dx

2x
4f

dx

= 1f x2 + 4f2dx
0

Vy s = r

r
2f

+ 1 + 2fln

[ 2fr + 2fr

+1

V d: c parabol tr vi r = 0,5m, f = 0,2m cn tm tn di s = 1219,43mm.

89/92

Hnh 5.10. H thng nhit nng lng mt tri dng gng phn x.

90/92

Tham gia ng gp
Ti liu: Nng lng mt tri- L thuyt v ng dng
Bin tp bi: Hung Hoang Duong
URL: http://voer.edu.vn/c/8b9f5858
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Module: V tr v h mt tri
Cc tc gi: Hung Hoang Duong
URL: http://www.voer.edu.vn/m/9b26b74b
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Module: Nng lng mt tri
Cc tc gi: Nguyn Bn, Hung Hoang Duong
URL: http://www.voer.edu.vn/m/00db8609
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Module: Thit b s dng nng lng mt tri
Cc tc gi: Nguyn Bn, Hung Hoang Duong
URL: http://www.voer.edu.vn/m/97faa84d
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Module: Tnh ton thit b s dng nng lng mt tri
Cc tc gi: Nguyn Bn, Hung Hoang Duong
URL: http://www.voer.edu.vn/m/135a5894
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Module: Cc loi gng phn x
Cc tc gi: Nguyn Bn, Hung Hoang Duong
URL: http://www.voer.edu.vn/m/5b495de1
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/

91/92

Chng trnh Th vin Hc liu M Vit Nam

Chng trnh Th vin Hc liu M Vit Nam (Vietnam Open Educational Resources
VOER) c h tr bi Qu Vit Nam. Mc tiu ca chng trnh l xy dng kho
Ti nguyn gio dc M min ph ca ngi Vit v cho ngi Vit, c ni dung phong
ph. Cc ni dung u tun th Giy php Creative Commons Attribution (CC-by) 4.0
do cc ni dung u c th c s dng, ti s dng v truy nhp min ph trc
ht trong trong mi trng ging dy, hc tp v nghin cu sau cho ton x hi.
Vi s h tr ca Qu Vit Nam, Th vin Hc liu M Vit Nam (VOER) tr thnh
mt cng thng tin chnh cho cc sinh vin v ging vin trong v ngoi Vit Nam. Mi
ngy c hng chc nghn lt truy cp VOER (www.voer.edu.vn) nghin cu, hc
tp v ti ti liu ging dy v. Vi hng chc nghn module kin thc t hng nghn
tc gi khc nhau ng gp, Th Vin Hc liu M Vit Nam l mt kho tng ti liu
khng l, ni dung phong ph phc v cho tt c cc nhu cu hc tp, nghin cu ca
c gi.
Ngun ti liu m phong ph c trn VOER c c l do s chia s t nguyn ca cc
tc gi trong v ngoi nc. Qu trnh chia s ti liu trn VOER tr ln d dng nh
m 1, 2, 3 nh vo sc mnh ca nn tng Hanoi Spring.
Hanoi Spring l mt nn tng cng ngh tin tin c thit k cho php cng chng d
dng chia s ti liu ging dy, hc tp cng nh ch ng pht trin chng trnh ging
dy da trn khi nim v hc liu m (OCW) v ti nguyn gio dc m (OER) . Khi
nim chia s tri thc c tnh cch mng c khi xng v pht trin tin phong
bi i hc MIT v i hc Rice Hoa K trong vng mt thp k qua. K t , phong
tro Ti nguyn Gio dc M pht trin nhanh chng, c UNESCO h tr v c
chp nhn nh mt chng trnh chnh thc nhiu nc trn th gii.

92/92