A..

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 34 Erzurum 2007

- 79-

AMN MAALOUFUN TARH ROMANLARI

Historical Novels of Amin Maalouf
Dr. brahim YILMAZ

()
ZET

Eserleri birok dile evrilmi Lbnanl mehur bir Arap

yazar olan Amin Maalouf, Ortadou tarihini, Batllara kendi
dilleriyle anlatmaktadr. hretini tarih romanlara borludur. lk
kitab olan Araplarn Gzyle Hal Seferleri, onun byk bir
yazar olarak kabul edilmesinde nemli bir rol oynamtr.
Romanlarnn hemen hemen hepsi Trkeye evrilmi ve byk
bir okuyucu kitlesi kazanmtr. Trklerden de oka
bahsedildii bu romanlarn bilimsel evrelerce ele alnmas ve
deerlendirilmesi nem arz etmektedir. nk bu romanlarda
Trk kimlii bazen olumlu bazen de olumsuz olarak
betimlenmekte, hatta tarihi verilere uygun dmeyen baz
tasvirlere de rastlanlmaktadr. te bu makalede, Amin
Maaloufun tarih romanlarn tahlil etmeye alacaz.
Anahtar Kelimeler: Amin Maalouf, tarih roman, ayrlk,
hzn
ABSTRACT
Amin Maalouf, Arabic writers from Lebanon, whose works
were translated into many languages. He has stated that he owes
his fame to historical novels. Araplarn Gzyle Hal
Seferleri which was his first book, played important role in his
acceptence as a great writer. Nearly all of his novels were
translated into Turkish and earned a lot of readers. These novels
in which he was told about Turks should be examined by
scientific circles and according to whom is important that it
should be evaluated. Because in this novel, Turk dentity was
described we can even witness some descriptions which do not
comform to the historical data. In this work, we will try to
examine historical novels of Amin Maalouf.
Key words: Amin Maalouf, historical novel, separete, grief

Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Temel slm Bilimleri Blm Arap Dili ve Belaat
retim yesi.

TAED 34, 2007, 79-97

-80-

. YILMAZ: Amin Maaloufun Tarih Romanlar

debiyat, eitli dnemlerde farkl dallarda kendini gsterir. Baz

dnemlerde iir, baz dnemlerde nesir ve baz dnemlerde ise tarih
ve gncel olaylar revata olur. Son dnemlerde ise tarih roman, edebiyat
dnyasnda kendine byk bir yer edinmekte, giderek de dnya edebiyat okurlar
arasnda bu tre duyulan ilgi oalmaktadr. Baka lkeleri, eski zamanlar ve
mehur kahramanlar konu edinen romanlarn saysnda byk bir art sz
konusudur. Bu romanlar, genelde bizim yazarlarmz tarafndan kaleme
alnmamakta, onlar kaleme alanlar da kendi isimlerini onlar sayesinde
duyurmaktadr. Avrupal ya da Arap kkenli romanclar, tarih roman yazmakta
ve bu sayede dnyada byk bir okur kitlesine ulamaktadr 1 .
Tarih romancln geliimi, 19. yzyln balarna kadar gitmektedir.
Son 20 yldr Avrupada gelien ikinci bir tarih romanclk akm sz konusudur.
Bu akm, Avrupa merkezli olmasna ramen, ncekinden farkl bir yaklamla
dnyay dnya olarak anlama gayretindedir. rnein Patrick Girard 2 , Akdeniz
medeniyetini bir btn olarak anlayan tarihilerden biridir. Girardla birlikte,
Fransa kendinden olmayan d dnyaya bakmaya balamtr.
Tarih romancln ilk rneklerine 4. yzyl Dou edebiyatlarnda da
rastlamak mmkndr. rnein Arap edebiyatnda Chzdan sonra belli bal
nesir ustalarndan biri olarak kabul edilen Eb Al et-Tenh (.384/994), gnlk
ve tarih olaylar hikye ve roman tarznda anlatan, konularla ilgili ata szlerine,
fkra ve arklara yer vererek, anlatm daha da zenginletiren ve yazy okuyucu
iin ekici hale getiren bir sz ustasdr. Amac okuyucu ve dinleyicilere ho
vakit geirtmektir. Onun el-Ferec bade-idde adl eseri, konu anlatm itibariyle
bata Trk, ran ve Yahudi edebiyatlar olmak zere dnya edebiyatlarna byk
etki etmi ve bu dillerde eitli evirileri yaplmtr 3 .
Tarih romanlar, konular itibariyle dierlerinden farkllk arz eder.
Elbette ki yazarlar kendi dnya grlerini, kltr ve yaam izlenimlerini de bu
tarih romanlara yanstacaklardr. Bu gibi eserlerde her ne kadar cazip olmak ve
ok satmak amac varsa da, kendi gibi dnenleri oaltmak, yani iknac
1

lber Ortayl, Tarih roman Furyas, Milliyet (24 Ocak 2001), Pazar eki, s.3.
Patrick Girard da son dnem tarih romanclardan birisidir. O, nl komutan Hamilcar Barcasn
hayatn romanlatrmtr. Trkeye Can Erhan Kazmaz tarafndan evrilmi ve Hamilcar
l Aslan Kartacann Roman ismiyle 2003de yaymlanmtr. Patrick, Akdenizin
tarihinde ok iyi bilinmeyen ama olaanst hareketli ve efsanevi Roma-Kartaca mcadelesini
nefis bir roman tadnda ve akc bir dille gzler nne serer. Romanc ve tarihci Patrick,
Kartacann atafatl yllarn anlatrken Flaubertin alevini de yeniden canlandrr.
3
R. Paret, Tenh, slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, XII/I, 167-168.
2

TAED 34, 2007, 79-97

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 34 Erzurum 2007

- 81-

olmak amac da bulunmaktadr. nemli olan bu gibi eserlere nyargyla

yaklamak yerine, okunulan anlayarak bilgi artrmna yarar olduu belirlenen
yerlerini almak daha uygun olur. Bunun da, objektif dnebilme yetisiyle
dorudan balants olduu aktr. Baz eserlerde zihin kirliliine, bilgi
kirliliine yol aabilir endiesi tansa da, bireysel tavr ve yetiye bal aratrma
eilimi, byk bir olaslkla mutlu sonu tayin edecektir. Amin Maaloufun tarih
romanlar da bu ekilde deerlendirilmeli, tarihteki olaylar kendi dnya
grne bal kalarak anlatt ve zaman zaman da tarih verilere uygun
dmeyen tasvirlere eserlerinde yer verdii unutulmamaldr.
Eskiden dou kltr, batl gezginlerin anlatmyla renilirdi. imdi
ise, baz doulu yazarlar, eski smrge sahiplerinin diliyle douyu onlara
anlatyorlar. Amin Maalouf, tarih roman yazan nl yazarlardan birisidir. nn
romanlarnda tarihsel olaylar ileyerek kazanmtr. Hristiyan bir Arap olan
romanc, ekonomi ve toplum bilimi okuduktan sonra gazetecilie balamtr.
1976'dan beri de Paris'te yaamaktadr. eitli yayn organlarnda yneticilik ve
ke yazarl yapm olan Maalouf, bugn vaktinin ounu kitap yazmakla
geirmektedir. Tarihinde byk igaller yaam bir corafyann ocuu olarak
doan ve sonra igalcilerden birinde (Fransa'da) yaayan Maaloufun eserlerinde
ayrlk, hzn, kendini arama ve aidiyet nemli bir yer tutar. zellikle aray,
neredeyse btn eserlerinin ortak temasdr.
O, hayata yaklam gayet olumlu olan, bana iyi bir ey geldii zaman
mutlu olan, yaad toplumun diliyle ve kltryle bark biridir. Hayata kar
teorisyenlikten ziyade pratisyen bir yaklam sz konusudur. Amin, kendisini u
ekilde tantmaktadr: Bence gereklik karmak. Ben tepkileri doru ve yanl
diye ayrmyorum. Sadece kiisel bakm sylyorum. Kltr kreselleiyor.
Buna kar koymak bence bouna, durdurmak imknsz. Bu kresel kltrn
yabanc ve dman grlmemesi iin, farkl kltrlerin zelliklerini de iermeli
ki, herkes zdeleebilsin. Bence bu da mmkn. Ortada bir komplo yok, birileri
imal etmiyor bu kltr, kendiliinden oluuyor. Bizim de ona katkmz
olabilmeli. 4
Trkiye'de zellikle 90'l yllarda ok tannmaya balam ve halen de
eserleri beenilerek okunmaktadr. Ancak, bunca ilgiye ramen yazarn sanat,
edeb kiilii, eserlerinin ierii zerine Trk aydnlarnca fazla bir ey
sylenmemitir.
Maalouf, her eyden nce Akdeniz kltr havzasn iyi tanyan ve bu
havzadaki deiik kltrleri kendine has orijinallikle yorumlayan bir yazardr.
4

Bkz. alperyener@patikalar.net.

TAED 34, 2007, 79-97

-82-

. YILMAZ: Amin Maaloufun Tarih Romanlar

Eserlerini kurgularken, kahramanlarn bulunduu kltr ortamlarn stn gzlem

ve aratrma yeteneiyle yanstmaktadr. Kltrel motifler, eserlerini
tamamlamakta ve onlarn btnleyici bir paras olmaktadr. Gerek ada
gerekse tarih Akdeniz kltr onun romanlarnda bir har vazifesi
grmektedir. Akdeniz'i tarih mekn olarak romanlarnda kullanan bir yazar;
elbette, dorudan veya dolayl bir ekilde Osmanllardan sz edecektir. Ancak
Maalouf, Osmanllardan sz ederken objektif bir perspektiften deil, daha ok
oryantalist bir bak asndan yola kar. lmcl Kimlikler' 5 den rendiimiz
kadaryla yazarn bykannesi Trktr. Bir ekilde Trklerle kan ba olan
yazarn byle bir bak asna niin sahip olduu nemlidir.
Amin, romanlarnda eitli dnemleri ok stratejik olarak
kurgulamaktadr. Afrikal Leoda Araplarn Endlsten kovulmasn,
Semerkantta ise randa 20. yzyl banda gerekleen demokratik anayasa
devrimi gibi konular ele almaktadr. Bu olaylar arasndaki ortak noktalar hep
kopu dnemleridir. Ona gre, imdi de tarihtekilere benzer bir gei dnemi
yaanmaktadr. amzda altmz birok ey yok olmakta, tam kontrol
edilemeyen yeni eilimler domaktadr. Onun yazlarnda bir eit gei dnemi
edebiyat sergilenmekte ve insanlar arasnda yeni teknolojik gelimeler yeni iliki
tarzlar yaratmaktadr.
Onun romanlar, hem iinden geldii kltrn kresel uygarln bir
paras oluu, hem de onun merkezinde olma ihtiyacndan domutur. O, bu
konuda yle demektedir: Kresel kltre kar kmak yerine hepimiz bir
eyler alabilir, hepimiz bir eyler verebiliriz, ona katkda bulunabilir, onu
durdurmaya almak yerine onu istediimiz gibi ekillendirebiliriz. Bu
balamda gemiin evrensel tarihe byk katklar olacaktr. Drst insanlarn
kendisine sormas gereken modern kltre nasl ulaacam ve bunu kendi
kimliimi yok etmeden nasl yapacam. nk kimlik tek bir aidiyette
toplanmyor. nsan kimlii ok karmak. Bazlar doutan, bazlar da sonradan
kazanlmtr. Bunlar bir btndr. Hibirisini kaybetmek iyi deildir. Snrl tek
bir kimlie sahip olmak reddedilmelidir6 . Buradan da anlald gibi o, tarih
romanlarnda kltrel tercmeler yapmakta ve insana da neleri zleyip nelerden
kamas gerektiine dair nemli ipular salamaktadr
Aminin de dedii gibi, Arap tarihinde entelektel doruk, 9. yzyldr.
14. yzyldan itibaren giderek hzlanan bir k vardr. 18. yzylda ise bu
kle ilgili bilin ve bunu ama giriimleri balamaktadr. Ona gre, bu

5
6

Amin Maalouf, lmcl Kimlikler, ev. Aysel Bora, stanbul, 2005, s.22.
Bk. alperyener@patikalar.net.

TAED 34, 2007, 79-97

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 34 Erzurum 2007

- 83-

dnemde hem Rnesansa dn ve hem de ilerleme zlemi; hem gemiin

grkeminden, hem de Bat rneinden ilham almak sz konusudur.
Maaloufun eserleri, okuyucular tarafndan genel itibariyle iyi ve gzel
olarak nitelendirilmekte, okunurken iyi vakit geirildii sylenmektedir. Ancak
yazarn kitaplar birok tarih yanl da iermektedir 7 . Yazar, ya baz sylentileri
kesin olarak yazmakta, ya da tamamyla yanl birtakm tarihsel olaylar
sunmaktadr. Yazarn kitaplar tm vgleri hak etmekle beraber iinde yukarda
sz edilen bir takm yanllarn olmas olaan netice olarak kabul edilmelidir.
nk onlar, bir ders kitab deildir. O, popler olma abas iinde eserlerini
yazm olmaldr. Hem Arap hem de Hristiyan olmas da, bu popler olma
yolunda kendisine epey yardmc olmu gibi grnmektedir. Daha dorusu o,
kendi kimliini eserlerinde farkl ekillerde kullanmtr. Onun douda doan,
ancak batda eitim alp yaayan birisi olduu gerei akldan karlmamaldr.
Bu balamda da o, dou gelenekleri ile bytlen ama bat eitimi alan bizlere
daha yakn dmekte ve grnmektedir.
Maaloufun eserlerinde geen ve baz eletirmenlerce Trk dmanl
olarak yorumlanan birtakm szleri vardr. O, kendisiyle yaplan bir syleide
bunu u ekilde aklamaktadr: Benim ocukluumda Lbnandaki eitim
sistemi ierisinde Osmanl mparatorluunun ok olumsuz bir imaj vard. Neden
geriyiz? Osmanllar yznden. Neden demokrasiye geemedik? Osmanllar
yznden. Neden i savala birbirimizi yiyoruz? Osmanllar yznden.
Osmanllar farkl topluluklar birbirine dman etmitir. Bugn ise, bu olumsuz
bak deimitir. Ben, bunun tarihin bir karikatr olduunu, ilerin bu kadar
basit olmadn grdm. Bundan dolay Yavuz Sultan Selimi Afrikal Leoda
olumsuz bir tip olarak izmedim. Semerkantta Abdlhamiti, bakalarnn
gzyle ok uzaktan verdim8 . Onun da belirttii gibi, bu romanlara bir kltr
birikintisi gzyle yaklalmal, ancak bu kitaplarn ne tarih ne de kltrel bir
gereklik salamak zorunda olduu dnlmeli, btn bunlardan da te onun
kitaplar, kitaplarn i kapandaki roman ibaresiyle alglanmaldr.
Aminin eserlerinde tarih ve ak i ie olarak ele alnmaktadr. Tarih ve
akn birbiriyle bu kadar i ie olmas da insanda devaml bir okuma istei
dourmaktadr. Onlar, ak romanlar okuyanlara tarihi sevdirmekte, tarih
7

rnein Afrikal Leoda, (s. 285), Yavuzun Msr Seferi ile ilgili tarihi hatalar sz konusudur:
o gn gecenin, gecenin son eyreiyle gnein douu arasnda sekiz binden fazla insan
ldrlm. nk alma kym hep o younlukta daha birka gn srseydi, Byk
Trkn bu lkede ele geirdii tek yer byk bir ller ukuru olurdu (bkz. Joseph von
Hammer, Osmanl Tarihi, stanbul, 1991, I, 391-407).
8
Bkz. alperyener@patikalar.net.

TAED 34, 2007, 79-97

-84-

. YILMAZ: Amin Maaloufun Tarih Romanlar

okuyanlar da ak ile birletirmektedir. O, tarihi olaylarn getii zaman sosyal

ve kltrel evre ile ele almakta, bylece romanlar canl ve akc bir anlatm
kazanmaktadr.
yi bildii Asya ve Akdeniz evresi kltrlerinin sylencelerini
yaptlarnda baaryla ileyen Maalouf, ilk kitab, Araplarn Gzyle Hal
Seferleri 9 ile tannm ve bu kitabn evrildii dillerde byk bir n kazanmtr.
O, iki yzyl (1096-1291) sren Hal Seferleri'ni 10 ve Orta Dou'daki Frenk
igalini anlatrken, bu blgenin gncel durumuna k tutmaktadr. 1096 ylnda
balayan seferlerde Trk, Arap, erkez, Krt emirlerinin kiisel eilimlerini,
kltr yaplarn, zaaflarn grp, Hallar'n Orta Dou'da iki yzyl kallarnn
hikmetini anlatmtr. Bu eser, uzun yolculuklarn ksa hikayesidir ve Arap
tarihilerinin yazdklarn gn na karp, onlar sentezleyen bir kitap
grnmndedir. Maalouf, bu kitapla Frenklerin birbirlerine olan desteklerini ve
Araplarn birlik oluturamamalarn ayn anda ileyerek olaya objektif yaklam
sergilemektedir 11 . Tarihe ilgisini bu eserle ortaya koyan Maalouf, sonraki
eserlerinde tarihi, roman tarznda anlatacaktr.
Maaloufun, 1986'da yaymlanan ve ayn yl Fransz-Arap Dostluk
dl'n kazanan ikinci kitab (ilk roman) Afrikal Leo 12 dur. O, gerek bir
yaam yksnden karlm, dsel bir ykdr. Grandada balayan ve Roma
sokaklarna kadar varan ilgin bir anlatma sahiptir. Bir berberin snnet ettii, bir
Papann vaftiz ettii Hasan ibn Muhammed el-Vezzan ez-Zeyyati Alias,
namdier Giovanni Leone de Medici'nin, Leo Africanus, yani Afrikal Leo'nun
z yaam yksdr.
Afrikal Leonun ilk sayfasnda szler, tm kitab zetlemektedir: Benim
Arapa, Trke, Kastilya dili, Berberi dili, branice, Latince, sokak talyancas
konutuumu duyacaksnz; nk btn diller ve dualar benim dillerim ve
dualarm. Fakat ben hibirine ait deilim. Ben yalnzca Tanrya ve dnyaya
aidim; ve yaknda bir gn yine onlara dneceim 13 . Gerek yaamdan karlm
olan bu yk, Endlsl bir tccarn hayatdr. Kahramanmzn asl ad Hasan
olmasna ramen romanda bir ka kez ismi deimektedir. 1489da Granadada
doan Hasan, 1488den balayarak 1527ye kadar her geen yl oluna, kendi
9

Amin Maalouf, Les Croisades Vues Par Les Arabes, Paris, 1983, Araplarn Gzyle Hal
Seferleri, ev. Mehmet Ali Klbay, stanbul, 1998.
10
Bu konu hakknda geni bilgi iin bkz. Jonathan Riley-Smith, Hallar Kimlerdi, stanbul 2004,
s.15-22.
11
alperyener@patikalar.net.
12
Amin Maalouf, Lon l'Africain, Paris, 1986, Afrikal Leo, ev. Sevim Gndz, stanbul 1993.
13
Afrikal Leo, s.11.

TAED 34, 2007, 79-97

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 34 Erzurum 2007

- 85-

yaadklarn, anne ve babasndan dinlediklerini tarihi gelimelerle birlikte drt

kitap eklinde anlatr. Granada, Fas, Kahire ve Roma kitaplar...
Her ey, 1492 ylnda Endlsn son kalesi olan Granadann
Kastilyallar tarafndan alnmasyla balar. ou Mslman olan halk, ellerinde
yapacak hibir ey olmad iin gzyalar iinde de olsa evlerini terk edip
Endlsten ayrlma karar verir. Elhamrada varlan sonu, kan dklmeden
nce vatan terk etmek gerektiidir. Bu yzden Yahudi, Mslman birok
Endlsl kendilerine verilen sre zarfnda Granadadan ayrlarak Fasa g
eder. 1494te kendilerinin de Fasa g etmeleriyle Fas kitabna geer.
Bu kitapta Hasann babas Muhammetin mutluluu yakalamak iin
verdii uralar, Hasann byyp bir hafz olmas, bu srada en iyi arkada
olacak Gelincikle, kz kardei Meryemin bandan geenler, Hasann tccarlk
macerasnn balangc, daysyla birlikte Fas Sultanna verdii hizmetler,
Hasann ilk ak ve geirmi olduu ilk evlilik anlatlr. Endlste kalan Yahudi
ve Mslmanlarn zorla vaftiz edilmesi, daha sonra gerekten deil de grnte
Hristiyan olduklar ne srlerek canlarna kylmas, bu olaylardan Fastaki
Endlsllerin duyduu znt ve Kastilyallarn yaknda Fasa da gelecekleri
korkusu, bu kitaptaki balca olaylardr. Hasann Fastan ayrlmas ile Fas kitab
da kapanr ve onun bir sonraki dura Kahire olur.
Hasan, Kahireye ayak bastnda halk vebadan krlm vaziyettedir ve
geri kalanlarn ou cann kurtarmak iin g etmektedir. ans eseri tant bir
Kahirelinin evine yerleir ve ksa srede bir i kurar ve bu arada Yavuz Sultan
Selimin yeeninin dul ei ile evlenir. Yanlarnda bir Osmanl veliahd
Alaattinin olu Bayezitle birlikte maceral anlar yaar. Msrdaki Memluk
egemenliine son veren Osmanldan intikam almak ve vatan geri alabilmek iin
Tumanbay adl saray katibi ve dier Msrllarn verdii mcadele sonrasnda
gelien olaylar ve bir ekilde Hasann Romaya karlmas ile kahramanmzn
Kahire maceras da son bulur.
Kitaba ad olan Afrikal Leo, Romallarn Hasana takt bir lakaptr.
Papaya bir armaan olarak sunulan Hasan, retmen, renci olur, vaftiz edilir,
hatta papann evlat edinmesiyle soylu snfna dahil edilir. Vaftiz olunca ad da
Giovanni Leonne de la Medicci olur. Fastan geldii iin ona ksaca Afrikal Leo
denilir. Daha sonra, papaln bandan geenler Fransa, Macar Kral ve Sultan
Sleyman arasndaki ilikiler, Leonun Maddelenayla yaad ak, evirmenlik
yaparak ilikilerde oynad rol ve Luthercilerin kiliseye bakaldrs anlatlr.
Bu kitapta Maalouf, gerek tarihi kiilikleri roman kahramanlar arasna
alarak tarihi onlar araclyla anlatmay semi ve nemli birtakm bilgilere yer
vermitir. Bu romanda Osmanlya ynelik ilgin eletiri ve vgler, ayrca

TAED 34, 2007, 79-97

-86-

. YILMAZ: Amin Maaloufun Tarih Romanlar

dikkat ekmektedir. Seyahat ve savalarla devam eden roman, u ilgin tlerle

sona ermektedir: Sen Romada Afrikalnn oluydun; Afrikada Rmnin
olu olacaksn. Nereye gidersen git, birileri sana derinin rengini ve dualarn
soracak. Onlarn itkilerini honut etmekten uzak dur! Olum, ounluk nnde
boyun emekten kan! ster Mslman, ister Hristiyan, ister Yahudi olsunlar,
seni olduun gibi kabul etmeliler, ya da seni yitirmeyi gze almallar. nsanlarn
grn dar bulduun zaman kendi kendine Tanrnn lkesinin ok geni
olduunu syle! Onun elleri ok genitir. Uzaklara gitmek, denizler, snrlar,
lkeler, inanlar amak frsat kt zaman hi duraksama 14 .
Maalouf'un 1988'de yaymlanan ikinci roman Semerkant 15 , dier eserleri
gibi okuyucular tarafndan cokuyla karlanm ve pek ok dile evirileri
yaplmtr. O, bu romann u ekilde tantmtr: Titanic gvertesinde
Rubaiyat! Batnn gzbebei Dounun nadide ieini tayor! Hayyam, bize
nasip olan u gzel n keke kalkp grebilseydin! 16 . Maalouf, Afrikal Leodan
sonra bu kez Dou'ya, ran'a bakmakta ve mer Hayyam'n Rubaiyat'nn
evresinde dnen i ie iki yk kurgulamaktadr. Onlar, 1072 ylnda,
Hayyam'n Semerkant'nda balayan ve 1912'de Atlantik'te bit(mey)en bir
servendir.
Semerkant adl roman, 1072 tarihinde Seluklu Sultan Melikahn
saltanatn konu edinir. Bu roman, mer Hayyam, Seluklu veziri
Nizamlmlkn ve Hasan Sabah arasndaki ilikiden bahseder. Nizam,
Hayyamdan sahib-i haber (casuslarn ba) olmasn ister. Bir bilim adam
olan Hayyam, kendi yerine Hasan Sabbah nerir. Hayyam, bilimsel
almalarnda Seluklunun mal desteini grr. Hasan da Nizamn
vazgeemedii yardmclarndan biri olur. Ancak Hasann niyeti, onun yerine
gemektir. Ksa srede Melikah ile yaknlaarak onu Nizamdan soutur. Bu
arada da Melikah tarafndan le srgne gnderilir. Tarih kitaplarnda da
bahsedildii gibi 17 , Hasan emelleri uruna, mezhep ve kltrel ayrlklar
kullanarak bir ksm Acem halkn cennet vaadi ile yanna alr ve nl
Hahaiyun tarikatn kurar, Alamut kalesine yerleir. Bu tarikattaki insanlar,
afyonla sarho olarak birtakm intihar saldrlar dzenlerler ve Nizam ve
Melikah da ldrrler.

14

Afrikal Leo, s.373.

Amin Maalouf, Samarcande, Paris, 1988, Semerkant, ev. Ali Berktay, stanbul, 2006.
16
Semerkant, s.318.
17
Bk. Milton Rugoft, Marco Polo Dou ve Bat Kaynaklarnda in Seyahati, ev. Hande Loddo,
stanbul, 2003, s.53-56.
15

TAED 34, 2007, 79-97

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 34 Erzurum 2007

- 87-

Romanda, Hayyamn Rubaiyat adl eseri ve onun kiilerin hayatnda

nemli noktalarda rol oynad sz konusu edilir. 1873 yllarnda bu kitap
poplerleir. Roman kahraman Lesage iftinin yeni doan oullar Benjamin
olur. Ona ailesi tarafndan Hayyama olan hayranlklar nedeniyle Omar de
denilmektedir. Benjamin O. Lesage, 15 yana gelince Hayyama olan
merakndan dolay Farsa renmeye balar. Daha sonra da insanlar o denli ok
etkileyen Rubaiyat n peine der. nce stanbula gider, oradan da rana
geer. Bu srada ran ahnn torunu irinle tanr ve ona k olur. ran'da
birok macera yaar ve 1910larda ran'daki modernleme hareketlerine katlr.
Sonunda eserin Semerkant elyazmasna ular ve irinle birlikte randan ayrlr.
nce ngiltereye giderler ve oradan da Titanic gemisine binerek Amerikaya
doru denize alrlar. Bin yl nce kaybolup bulunan Rubaiyat, Titanic'in
batmasyla sonsuzlua karr. Baka bir gemiyle New Yorka ulaan Benjamin,
limandaki karklktan dolay tpk Rubaiyat gibi, irinini de kaybeder.
Maalouf, bu blmde tm olanlar Benjaminin anlatsyla aktarr.
Tarihe damgasn vuran nemli ahs ve 20. yzyl balarnda randa
gerekleen modernleme abalar bu romann esas temasn oluturur.
Hayyamn Cihan adl kadn airle yaad ak ve Benjaminin ile irinin
arasnda geenler, yine Maaloufun usta kalemiyle tm olaylar arasnda eritilerek
sunulur. Onun yaptnda bu nemli ahs kullanmasnn nedeni, Hasan Sabbah
sayesinde ciddi ekilde lmclletirilen mezhep aidiyetini vurgulamak olsa
gerektir. Romanda, Hahaiyun tarikatndaki insanlar dier tm aidiyetlerini (dil,
vatan, rk, hatta din) bir kenara iterek kimliklerini sadece mezhepleri iaya gre
belirlemi ve mezhepleri farkl olduu iin kendi kardelerini bile ldrebilecek
birer katile dnmlerdir. O, bu romanda 1900larda Tebrizdeki durumu
incelerken uyuyor olarak nitelendirdii dounun bir uyan, bir modernleme
srecine girmi olduu randaki direnie ve yenilikilerin vermi olduklar
uralara dikkat eker ve roman iinde dnem seimlerini ok stratejik kurgular.
Ayrca, bu romannda rann 20. yzyln bandaki anayasa devrimiyle
Ortaan Hasan Sabbah fedailerini bir arada ele alarak, bugnk dinsel terre bir
gndermede bulunur. Dier yandan da o, roman ierisinde, onaylamad
birtakm davran modellerinin nedenlerini tarihte arar ve grlerini
onaylamad roman kahramanlarna sayg ile eilir.
Aminin dou tarihine batl modern insann baknn en ak grld
romanlar Semerkant ve Beatricedir. Semerkantda birok motifin yan sra batl
erkek ve doulu prenses fantezisi biraz arya kalarak anlatlr. Bilindii gibi,
Eski Dou'ya ait tarihi anlatmlarn ou, gzlemlerini padiahlar, vezirler, harem
kadnlar, Bat ile dinsel ve kltrel iliki iindeki varlkl aileler gibi sekinlerin
yaamna odaklayp, yoksul halk kesimlerini grmezden gelen ve kendileri de

TAED 34, 2007, 79-97

-88-

. YILMAZ: Amin Maaloufun Tarih Romanlar

Dou'ya egzotik gzlerle bakan Batl gzlemcilerin kaleminden kmtr. Dou

kkenli bir yazar olarak Amin de, burada Bat'l okuyucunun duymak istedii
ark' anlatr. Bizim tarihimizde Piyer Loti vakas 18 olarak bilinen bu sendrom,
Semerkant romannn ikinci blmndeki ran anlatsnda kendini gsterir.
Maalouf, dierlerinde olduu gibi, Ik Baheleri 19 romannda da bir
karakterin yaam zerinden dnyaya alarak yaptn kurar. III. yzylda
yaayan Mani, Manicilik dinini kurar. Bu din, sa, Buda ve Zerdt'n
dncelerinin kaynatrlmasndan meydana gelmitir. Mani, insanlar evrensel
ve tek bir dinle birletirmek ister. Ona gre evrenin ve ondaki btn varlklarn
yaps, iyilik-ktlk (k ve karanlk) kartlyla kuruludur. Bu din Sasaniler
dneminde ran ve Mezopotamya'da etkin olmu ve Orta Asya'ya da yaylmtr.
Uygur hkmdar Bg Kaan 762 ylnda onu resm din ilan eder. Ayrca Mani
inanc, Bat'da da yaylr. Bunun sonucu olarak da Bogomiller ve Katarlar, sa'nn
ilkel ortakln arayan baz Hrstiyanlar, sz konusu dinden etkilenir. Bu
inan, her zaman yoksullarn, ezilenlerin yannda ve iinde yaamaya devam
eder.
Maalouf, bu romannda Mani'den bugne, ''sanat ve coku kayna olan
kitaplarndan, balayc dininden, cokulu araylarndan, insan, doa ve
tanrsallk arasnda uyum isteyen arsndan geriye'' ok az ey kalm olsa da;
banazlk ve iktidar hrs yaptn yok etmeye alsa da; onun aydnlklar'a
alan inancn ele alr ve Mani'nin yksyle bugne ''k'' tutmaya alr.
Bundan dolay Ik Baheleri, konu asndan bakldnda bilgilendirme
amacyla yazlm bir roman trndedir ve bunda da baarldr. Roman, ailesel
olaylarn, kiilerin yaamlarn ve ruh halini nasl etkilediklerini; toplumlarn
inanmaya olan yarglarn ve nyarglarn; iyiyle ktnn atmasn saptamak
asndan etkili rneklerle rldr.
Beatrice'den Sonra Birinci Yzyl 20 n, Maaloufun yaptlar arasnda
zel bir yeri vardr. Dierlerinden farkl olarak gelecei ngrmeye alan bir
eserdir. Gnmzn gereklerini ve saplantlarn gelecee tamak
eilimindedir. Yzyllardr Douda pek nl ve doacak ocuun erkek
18

nl Fransz romanc Pierre Loti, 1850-1923 yllar arasnda yaamtr. Gerek ad Louis Marie
Julien Viaud olan yazar ayn zamanda bir deniz subaydr. Grevi itibariyle stanbulu da
ziyaret eden Loti, bu ehirden ve Osmanl kltrnden ok etkilenmitir. stanbula ikinci
geliinde (1879) o zamann Osmanl Dnemi Trkiyesini anlatt Aziyad adl romanna
adn veren kadnla tanmtr.
19
Amin Maalouf, Les Jardins de Lumire, Paris, 1990, Ik Baheleri, ev. Esin Tal elikkan,
stanbul, 1991.
20
Amin Maalouf, Le Ier Sicle aprs Batrice, Paris, 1992, Beatrice'den Sonra Birinci Yzyl, ev.
Esin Tal elikkan, stanbul, 1998.

TAED 34, 2007, 79-97

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 34 Erzurum 2007

- 89-

olmasn saladna inanlan Skarabe (pislik bcei) Baklalarndan esinlenen

bir anlatmdr. Yaptn z, Batnn agzl ila firmalarnn rettii ilalar
yznden dnyadaki kz ocuklarnn doumunun gittike azald gereidir.
Romanda, Kuzeyde tehlikeli boyutlara ulaan bu ayrmc doum ynteminden,
onun yoksul Gney lkelerinde de 21.yzyln balarnda byk bir felakete yol
atndan; bunun sonucu olarak da, Gneyden Kuzeye glerden, isyanlardan,
i savalardan, kz karmalardan ve ngrlmeyen bir kaostan bahsedilir.
Bu kitap, Fransz bir bilim adamnn kaleme ald ilgin bir hayat
yksne yer verir. 44 yl nce kefettii korkun bir mucize ve sonrasnda onun
hayatnda ve dnyada gelien olaylar anlatlr. Romann ba anlatcs ve onun
ba kiisi Parisli bir bcek bilimi Profesrdr. zellikle younlat
knkanatllar konusunda, Afrikada bir aratrma yaparken skarabe adl
bceklerin ad ile anlan bir tr hapla karlar. Sylentiye gre, bu haplarla
insanlar doacak ocuklarnn erkek olmalarn salarlar. Roman kahraman bu
konuda gazeteci Clarence ortak alr. Bu arada onlar, yaptklar aratrma
sonucu dnyann belirli blgelerinde kadn erkek nfus dengesinde gzle grlr
bir bozulma olduunu ve kadn nfusunun gittike azaldn fark ederler. Bu
olaylarn skarabe baklalar ile ilgili olabileceini dnrler. Bu arada da dnya
nfusunun yok olmakla kar karya kaldn grrler. Hatta dnyann belli
yerlerinde kz ocuu tacirleri ortaya kar. Profesr, Clarence ve Andr,
Andrnin bir arkada olan Emmanuel Lievi de yanlarna alarak, dnyada olup
bitenlere kar bir tepki koymak ve insanlar bilinlendirmek amacyla Bilgeler
ebekesi adnda bir dernek kurarlar. Kitabn geri kalannda bu dernein verdii
uralar ve elde ettii baarlar anlatlr. Bu arada Profesr ve Clarencen bir kz
ocuklar olur. Kzn ad Batricedir. Profesr kendisi iin hayatn anlam olan
Batrice doduktan sonra dnyada bir takm iyilemeler olacana inanr ve
kendi tarihini Batriceden nce ve Batriceden sonra diyerek belirler.
Oryantalist olmasa bile yaptlarnda srekli dou motifi zerinde alan
Maaloufun, bu romanda olduka ftrist bir tarzla okuyucu karsna kt
grlmektedir. Bu romanda dnyann kar karya kalabilecei en korkun
olaylardan biri ilenmekte ve ayn zamanda bir babann kzna duyduu sonsuz
sevgi anlatlmaktadr21 . Kitapta Avrupal ve Amerikal yazarlarn daha baarl
olduklar ftristik kurgular, n plana karlm durumdadr. Amin, burada
birok romancy popler klan nemli bir faktr iyi deerlendirmi ve belki de
yalnzca Dou edebiyatnda rastlanabilecek gzellikte bir yk anlatma
becerisini gzel bir ekilde sergilemitir.

21

alperyener@patikalar.net

TAED 34, 2007, 79-97

-90-

. YILMAZ: Amin Maaloufun Tarih Romanlar

1993'te yaymlanan roman Tanios Kayas 22 , Afrikal "Leo ve

Semerkant"tan sonra, yine bir Dou yksdr. Yaptn z, Mehmet Ali Paal
yllarn Msr, Emirlikler, da kyleri ve eyhler, Kfaryabda gzellii dillere
destan Lamiann ky zerine kuruludur. Hikye, 19. yzyllarn ilk yarsnda
Msrda gemektedir. Bu dnemin Msrnda emirlikler ve bu emirliklere bal
da kyleri vardr. Kylerde ise, byk gce sahip eyhler sz konusudur.
Kfaryabda ky ise, eyh Francisin ynetimindedir. Lamia, eyhin kahyas
Geriosun hanmdr.
Maalouf, eyh Francisin Lamiaya olan ilgisinden, Lamiann gebe
kalmas zerine tm kyn doacak ocuun eyhten olduunu dnmesinden
ve ocuun adnn eyhin istei dnda Tanios koyulmasndan yola karak
romann kurgular ve bylece Taniosun hikyesine balar. Hikye yle
ekillenir: Tanios, arkadalar ile oynarken Tanios-kik diye arlr. Kik ise,
Lamiann eyh iin zel olarak piirdii tarhana orbasnn addr. Ky kadnlar
da, eyhten dnyaya gelen ocuklarndan bahsederken, onlar isimlerinin sonuna
eyh iin yaptklar en beenilen yemein adn eklemektedir. Tanios-kik diye
anlmak Taniosun bana gelebilecek en kt olaydr. Bu olaydan sonra Tanios,
ou vakitlerini kyn dnda geirir. Gnlerden birinde eyhin eski kahyas
Rukozla tanr. Rukoz ona babas gibi davranr. Ksa bir sre sonra komu
Sahlain kyne ngiliz bir papaz okul aar. Bu okula Tanios ve eyhin olu
Raad da yazlr. Tanios ok baarl bir renci olur. Tanios bu srada Rukozun
kz Esmaya da ak olur. Ancak Rukoz, eyhlikte gz olduu iin kz Esmay
Raadle nikahlamak ister. Bunu renen Tanios, bu evlilii engellemesi iin
Geriostan yardm ister. Gerios bunun zerine eyhle konuur. eyh de, bunun
iin emirliin patriini Rukozla grtrme karar alr. Patrik ise, Rukozun
kzn kendi yeenine ister. Oluna yaplan bu aldatmaca karsnda Gerios
Patrii ldrr ve verilecek cezadan korkar ve Taniosla birlikte Kbrsa kaar.
Hikayenin geri kalan Kbrsta geer ve yine ayn kyde son bulur.
Onlar, burada hemerileri Fehim ile dost olurlar. Tanios yeniden k olur.
Geriosun iyi dostu gzken Fehim, bir sre sonra Gerios ve olunu dada
emirliin ykldna ve cezaya arptrlmayacana inandrarak gemiyle kye
geri dnmeye ikna eder. Ancak Tanios, babasndan sonra gelir ve gemiye
binemez. Kye dnen Gerios idam edilir. Raad de baka bir sutan dolay idam
edilmitir. Emirlikten g bulan Rukoz da Kfaryabdann yeni eyhi olur. Gelien
olaylar zerine de emir, Osmanlnn buyruunu reddettii iin saltanatna son
verilip, srgne gnderilir. Tanios da kyne dndnde bir kahraman olarak
22

Amin Maalouf, Le Rocher de Tanios, Paris, 1993, Tanios Kayas, ev. Esin Tal elikkan,
stanbul 1998.

TAED 34, 2007, 79-97

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 34 Erzurum 2007

- 91-

karlanr ve Esma ile ak tazelenir. eyhin ky geri gelmesi zerine Tanios

yeniden eski sradanlna dner. Esmaya gitmek iin evinden ayrlan Tanios,
kyn snrndaki kayalardan birinin zerine oturur ve saatlerce orada kalr.
Tanios hi kimsenin bilmedii bir nedenle oturduu kayann zerinde kaybolur
gider ve daha sonra kimse izine rastlayamaz... ite bu Taniosu yutan kayadr,
Tanios Kayas...
Grld gibi Maalouf bu romannda da tarihten ayrlmamakta ve her
zamanki gibi yksn tarihe gmmektedir. Ayrca motiflerini yaanm
olaylardan semesi ve tarihle kurduu iliki, eserlerine ayr bir derinlik
kazandrmaktadr. Maalouf romannda Taniosu anlatrken Mehmet Ali Paal
yllarn Msrna ve onun modernlik yolunda verdii uralara ve bu nedenle
onun bann nasl ezilmek istendiine de yer verir 23 . O, bu yaptnda bize
yabanc olmayan komu bir corafyay anlatmtr. Bu eserde Maalouf, baz
tarihi gerekleri kendi hayal gc ve felsefesiyle birletirmi, onu rahat
okunabilen bir yapt haline getirmeyi baarmtr. Bu balamda eser, insan sevgi,
sadakat, ihanet gibi konularda dnmeye iten bir roman grnmndedir.
Yazar, Dounun Limanlar 24 romannda ise, Adana'da meydana gelen bir
ayaklanmadan bahseder. Maceralar, yer deitirmeler, yakn tarihe ait baz
gerekler, romann zn oluturur. Maalouf, bu yaptna: Bu yk bana ait
deil, bir bakasnn yaamn anlatyor. 25 szleri ile balar. Ona gre btn
ykler ayndr. Tek bir hayat vardr. Ancak yky anlatan srekli deiir,
hayat yanstann deitii gibi... Bu yk de, bir Osmanl prensesinin akln
yitirmesiyle balar. Kitabdar adl Acem bir doktor tedavi amacyla onu
Adanadaki evine gtrr. Onunla evlenir. Bir ocuklar olur; Osmanl prensi
olan bu ocuk, her trl dzene isyan eden bir kiilie sahip olarak romanda
gsterilir. O, Adanada kan bir ayaklanma nedeniyle arkada olan Nubar adl
bir Ermeni ile Lbnana gider. Nubarn kz ile evlenir, bir kz ve iki olu olur.
Kars olu Salemi doururken lr... Kitabn asl kahraman prensin babasnn
adn verdii olu isyan anlamndaki Kitabdardr. Ona bal olarak yaptta bir
takm olaylar geliir. Parise tp okumaya gider. Faklte yllarnda, 2. Dnya
Savanda ortaya kan Fransz direni hareketine katlr. Bu srada Clara ile
tanr. Beyruta dnen Kitabdar, Clara ile evlenir ve Nadya isimli bir kzlar
olur. Arap-Yahudi sava nedeniyle birbirlerinden ayr kalrlar. Bu da onu
psikolojik sorunlarn iine iter ve bir tmarhaneye kapatlr. Kitabdar, hayatna
23

alperyener@patikalar.net.
Amin Maalouf, Les Echelles du Levant, Paris, 1996, Dounun Limanlar, ev. Esin Tal
elikkan, stanbul 2000.
25
Dounun Limanlar, s.7.
24

TAED 34, 2007, 79-97

-92-

. YILMAZ: Amin Maaloufun Tarih Romanlar

son vermeyi dnr, ama kz Nadya bir kurtarc olup hayatna girer. Daha
sonra Kitabdar, Parise gider ve Clarann adresini bulur. Ona bir mektup yazar
ve bandan geen her eyi anlatr, yllar nce bulutuklar bir limanda ona
randevu verir. Buluma gn gelir ve... Kitap batan sona Kitabdarn hikyesi
ile biter. Kitabdar buluma gn yaklarken randevu verdii yeri yeniden bulma
abas ile dolarken ona rastlayan bu kii, srekli peinde dolanarak hayat
hikyesini dinlemek istediini belirtir ve Kitabdar kabul edince Dounun
Limanlar adl kitap olumaya balar. te tm roman bu dinleyen kiinin
notlarndan aktarlr ve buluma gn olan 20 Haziranda bu notlar tamamlanr
ve kitap da son bulur.
Maalouf, bu yky 60l yllarn sonuna doru tant bir kiinin
hayatndan esinlenerek yazdn belirtmektedir. Yapt Lbnanda doan, sonra
Fransaya giderek direni hareketlerinde grev alan, tekrar Lbnana dnen ve
kahraman olarak karlanan bir kiinin yks olarak sunulmaktadr Maaloufun
okuyucuya mesajn en iyi ilettii kitab bu olsa gerektir. Kitap aidiyetlere, insan
ayrmna dair ne varsa hepsine bir isyan iermektedir. Kitabdar adl kahraman bir
mslmandr, fakat bir Yahudi ile evlenir. Babas bir Osmanl prensi ve en iyi
arkada bir Ermenidir. Bize, kurulan Fotoraflk kulbnden, zgrlk
rgt ve PAJUW (Filistin Arap ve Yahudi iler Birlii)den, 1. ve 2. Dnya
Savalarndan, Filistin ve Lbnanda kan blnmelerden bahsetmektedir. O,
tm bunlar romannda ilerken tek bir ama gtt izlenimi vermektedir. O,
tm kitap boyunca kimliklerin ne kadar lmcl hale geldiini gstermeye alr
ve kahramanlarn da srekli aidiyetleri amaya alan, insanlarn kimlikleri ne
olursa olsun hepsini karde olarak gren kiiler olarak semeyi tercih eder. Ona
gre, insanlar tek bir aidiyette kaybolarak kendilerinin birer dnyal olduunu
unutmamal ve ona gre yaamaldrlar. 26 Ayrca o, bu kitapta insanlarn
zorluklar bir ekilde amak isteyince aabildii ve engellerin nihayetinde engel
olmaktan kt gereini ak bir ekilde gstermektedir. Bu tarih roman, ayn
zamanda byk bir sevginin, bir bakasna ve de insanla duyulan bir sevginin
roman olarak gzkmektedir. Onda kozmopolitizmin insanla nasl olanaklar
salayabileceini ak bir ekilde sunulmutur. te yandan eser, douda
kahraman olma ve unutulmann basitliini anlatan bir kitap olarak ta
grlmektedir. O, bunu u ekilde dile getirir: Herkes anlayabildii kadarn
yaar, anlayamad eyleri ise umursamadan lp gider. 27
Dounun Limanlarnda kimliklerin nasl lmcl hale gelebileceini
sorgulayan yazar, konu erevesinde yazd denemeleri 1998de lmcl
26
27

alperyener@patikalar.net.
Dounun Limanlar, s.25.

TAED 34, 2007, 79-97

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 34 Erzurum 2007

- 93-

Kimlikler 28 adyla yaymlar. Ben kimim?.. Nereye aitim?.. Doulu muyum yoksa
Batl m? Nereye aitim?.. Kltrel zellikler beni ne kadar ben yapyor?..
Toplumsal yap beni ne kadar belirliyor? Toplumsal ve kltrel
koullanmalardan ne kadar bamsz dnebiliyorum ve ne kadar zgr hareket
edebiliyorum? Baktm aynalar srekli atlayp krlyor... Gerekten ben,
dndm ben miyim yoksa bir yanlsamann iinde debelenip duruyor
muyum? te lmcl Kimlikler'de bu can alc sorunlar irdeleyen Maalouf,
bylece romanlarnn teorik arka plann da okuyucuya amaktadr. Bundan
dolay onun, en gzeli olmasa da en nemli kitab, bu eserdir. Onda bir kimlie
yapp kalmann ne kadar lmcl olabileceini, insann hi bir kimliini ne
karmadan btn kimliklerini sevgiyle kucaklamas gerektii anlatr. Fakat
konumuz romanlar olduunu gre, eserlerinin hem arka plan hem de n plan
olmas asndan lmcm Kimlikler konumuzun dnda demektir 29 .
Maalouf'un son romanlarndan biri, Yznc Ad-Baldassare'nin
Yolculuu 30 dur. Romanda geen zaman, 1666'nn hemen ncesidir. Gizemli bir
kitabn peinde ktalar, kentler, denizler ar yolculuklardan bahseder. Tanr'nn
gizli (yznc) adn ararken kendini ve ak bulan yolcu ise, antika tccar
Baldassare Embiacodur. Yaptta uzamlar neredeyse snrszdr. O, Konya'da
vebann kymna, zmir'de Sebetay Sevi'nin artc bakaldrsna, ngiltere'de
byk Londra yangnna tank olan bir roman kahramandr. Bu eser kurgusuyla,
diliyle, konusu ve servenleriyle son zamanlarn en gzel romanlarndan biri
olmaya adaydr. Yznc Adda mekanlar 1001 Gece Masallarn, hikye ise,
Trk filmlerini aratmayacak lde kombine olmutur. Kitap, Yznc Ad gizemi
zerine kuruludur. Yine doudan balayan bir gemi ve uzun yolculuklar
iermektedir. Roman kahraman, Hal seferleri zamannda gelip Lbnann
Cbeyl adndaki liman kentine yerlemi olan Cenevizli bir aileden gelmekledir.
Bir sahaf olan Baldassare, kitaplarla ok har neirdir. 1648de adn duyduu
Mazandaraninin kitab nedeniyle 1665 yl sonlarnda uzun, maceral bir
yolculua kar. Kitapta bu yolculuk srasnda yaad olaylar kitaptan
oluan gnlkler biiminde aktarr.
1666 ncil ve Tevrattaki baz ayetlere dayandrlarak canavar yl ilan
edilir ve dnyann sonunun geleceine inanlr. Bu gidiata son verebilecek tek
ey, Allahn o gizemli adnn zikredilmesidir. Ancak bu isim, Arap bilgini
Mazandaraninin dilden dile dolaan Yznc Ad kitabnda yazldr. Bu kitap,
28

Amin Maalouf, Les Identits Meurtrires, Paris 1998, lmcl Kimlikler, ev. Aysel Bora,
stanbul, 2001.
29
Bu eserin ayr bir ekilde incelenmesi daha doru olsa gerektir.
30
Amin Maalouf, Le Priple de Baldassare, Paris, 2000, Yznc Ad-Baldassare'nin Yolculuu,
ev. Samih Rifat, stanbul, 2002.

TAED 34, 2007, 79-97

-94-

. YILMAZ: Amin Maaloufun Tarih Romanlar

Baldassareye hediye edilir, fakat onu bir mterisine satar. Daha sonra da onu
geri alabilmek yola koyulur. stanbula gider. Kitabn akl almaz yolculuu
nedeniyle stanbuldan zmire, zmirden Sakz adasna, Sakzdan Cenovaya
Cenovadan Amsterdama ve daha sonra da Londraya srklenir. Bu yolculuklar
srasnda dnemin en arpc olaylarna tank olur. Konyada vebadan krlan
insanlar, zmirde Sabetay Sevinin mesihliini ilan etmesi ile yaananlar ve
Londradaki byk yangn gzleriyle grr. Dier taraftan da kurduu dostluklar
sayesinde dnemin dier nemli olaylarn da bizzat tank olmu kiilerden
renir. Bylece ok ilgin anlar edinir. Ayrca Marta isimli bir kadnla ak
yaar.
Maaloufun, bu kitabnda dier tarihle bezenmi romanlarndan farkl
olarak, gerek tarihi kiiliklere mesafeli kalm olduu gzkmektedir. O,
alaylarn arkasndaki mizahi eleri de ileyerek, yaananlar kahramanmz
Baldassaren tanklnda okuyucuya aktarmtr. Romanda kahraman dier
kitaplardakilerden belirgin bir farkllk gstermektedir. Hi bir ekilde
mkemmelletirilmeyen, aksine grn, davranlar ve tecrbeleriyle ar
sradan biri olarak ilenmi bir kiilik olarak; drst, biraz saf, hayatta birok ey
iin ok ge kalm herhangi bir insan konumunda sunulmutur. Yznc Adda
da Maalouf, ak unsurunu yan tema olarak kullanmtr. Ancak Marta,
Baldassarenin gnlndeki kadn olsa da, Afrikal Leoda olduu gibi, roman
boyunca k olduu ya da bir yaknlama gsterdii tek kadn deildir.
Finlandiyal mzisyen Kaija Saariaho'nun besteledii opera iin yazd
Uzaktan Ak 31 Maalouf'un ilk librettosudur. Maalouf, bu kitapta da eski
zamanlara yolculuk yapar. On ikinci yzylda Fransa ve Trablus'un uzam
seildii bu metin, birbirini hi grmemi iki an ksa hikayesinden oluur.
Jaufr Rudel, Blaye prensi olan bir ozandr. Soyluluun ve ozanln getirdii
zevk ve elencelerden sklan Jaufr, evresindeki insanlara hi benzemeyen bir
kadna ak olmay diler. Bu kadn gzel, soylu ve sofu, fakat bu niteliinde
kibrine kaplmam olmaldr. Gnn birinde arad nitelikte bir kadnn olduu
sylenir. O da, hayallerinde bytt bu kadna ak olur ve onun iin iirler
yazar. Bunun zerine gezgin bu uzaktan sevgiliye Jaufr'den bahseder. lk bata
olumsuz ynde tepki veren bu kadn da, uzaktan Jaufr'ye ak olur... 32 .
Uzaktan Ak operasnn librettosunda, Maalouf, amacna ulaamadan
yitip giden bir sanat yaamnn eretilemesini sunarken, yolculuk, srgn,
Tanr, kimlik ve aidiyet izlekleri evresinde biimlenen ve yine Bat'dan Dou'ya
uzanan o dokunakl ak ve lm masallarndan birini anlatr. Opera olmas iin
31
32

Amin Maalouf, Uzaktan Ak, ev. Samih Rifat, stanbul, 2002.

alperyener@patikalar.net

TAED 34, 2007, 79-97

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 34 Erzurum 2007

- 95-

yazldndan Uzaktan Ak'ta ok fazla bir ierik bulunmamaktadr, fakat bu

kitap, onun iir konusundaki yetisi hakknda bilgi vermesi asndan olduka
nemli olarak nitelendirilebilir
Onun yaymlanm son roman, Yollarn Balangcdr 33 . Yazar, bu
yaptnda annesinden ald aile belgeleriyle dolu bir bavuldan bahsetmektedir.
zellikle Osmanl mparatorluu ve Atatrke ilikin ok ilgi ekici yorumlar da
ieren kitapta dedesi Butros ve dedesinin kardei Cebrail iki kahraman olarak ne
kmaktadr: Olayn rgs bu iki kardein yazmalar zerine kuruludur. Bu
eser, yazarn yurduna, ailesine adad bir ak arksdr. O, bunu u ekilde dile
getirmektedir: nsann tm yaamn doduu yerde geirmesinin eyann gerei
olduunu syleme sakn! Suya bak! Grmyor musun nasl da berrak ve gzel,
ufuklara doru kotuunda; ve nasl yap yap oluyor bir yerde durup
kokutuunda! 34
Bu kitap, her ne kadar roman olarak snflandrlm olsa da bir belgesel
ve an kitab olma zelliindedir. Batya hicret etmi bir doulu olarak o,
kiiliinin ve dncelerinin olumasna kaynak olan atalarnn gemiini, bu
eserle bir kitap haline dntrmtr. Yazar, bu gemie uzanmak iin byk
lde dedesinin arivlemi olduu mektuplar kullanr. Yazar, onlarda Osmanl
dnemi Lbnan da kynden balayan yollarn, dnyann drt bir yanna neden
ve ne ekilde yayldn renir ve bu yaylma sonucunda neler olduunu
grmek ister. Bu da onu, Fransadan Kbaya kadar gtrr. Onun tarihinde
nemli rolleri olan kiilikler, bir stanbul asilzadesi, ngiliz ordusunda bir hekim,
Kbada nl mason bir tccar ve aslnda Osmanl olup da kendilerine yeni
kaplar amak isteyen daha nicelerinden oluur 35 . Romanda anlatlanlar, ayn
zamanda doulular iin batllama, batllar (Avrupa) iin Amerikanlama
anlamna gelen modernleme srecinin, bir asr ncesinde nasl hissedildiini
anlamamza yardmc olmaktadr. Dier yandan da onun kitaplarnn tmnde yer
alan uygar bat, geri kalm dou ikilemi ve zm; yazarn kendisinin de
yapt gibi, batya g etmekteki hakll bu romanda da srdrlmektedir.
Maaloufun eserlerinin yaymndan bir yl sonra Trkeye
kazandrlmas, lkemiz adna sevinilecek bir gelime olsa gerektir. Gnmzde
Trk aydnlarnn tarih merak ve uuru gittike artmakta ve onlar artk dnyann
btn zamanlarna ve meknlarna ilgi duymaktadrlar. Tarihin bir milletin
hafzas olduu gereinden hareket edilecek olursa, milletin gelecei asndan
33

Amin Maalouf, Origines, Paris, 2004, Yollarn Balangc, ev. Samih Rfat ve Aykut Derman,
stanbul, 2005.
34
Bkz. Yollarn Balangc, s.25.
35
alperyener@patikalar.net.

TAED 34, 2007, 79-97

-96-

. YILMAZ: Amin Maaloufun Tarih Romanlar

onun bilinmesinin bir zaruret olduu grlr. nk gelecek, gemite millete

yaanm birtakm hadiselerin tabi sonularndan etkilenmek hatta bizzat onun
zerine kendisini bina etmek durumundadr. Ayn zamanda tarih baklmas
gereken ders, alnacak bir hayat sahnesidir. Fakat kendi bana bilinir hle
gelemez. Onun anlatclara ihtiyac vardr. Grld zere, roman araclyla
tarih, bilimsel disiplinlerden uzak bir konumda genilemeye ve derinlemeye
devam etmektedir.
lber Ortaylnn da dedii gibi, tarihi yapan da, onu yazan da insandr.
Ama bir bilim olma abalarnn ierisinde tarih, alabildiine insanszdr. Dier
yandan olaylarn, durumlarn, olgularn hatta kavramlarn var olabilmesi iin
insana ihtiya vardr. Tarihi okuyan herkes bilir ki, anlatlanlar insanlarn
bandan gemitir, btn meydana gelenler insan tarafndan ynlendirilmi ya
da ynetilmitir. Btn bunlardan da birinci derecede insan sorumludur ve birinci
derecede insan etkilenmitir. Ancak tarih insandan; soluk alp veren, ac eken,
piman olan, seven ve len insandan sz etmekten kanr. Bu durumdaki bir
tarih, insansz tarih, birbirini takip eden olaylar dizisi ya da bir kronoloji olmann
tesine ne kadar geebilir? Bir yandan alar tesine uzanma hedefini tarken
bir yandan da bu insansz konumuyla nasl yaanmlk duygusunu uyandrabilir,
dahas nasl inandrc olabilir? 36
te tarih romanlar, tarihi ruhsuz bir anlat olmann dna kararak
yaanm, insanl bir zaman dilimi hline getirmektedir. Tarih ancak edebiyat
sanatsnn elinde anlalabilen, baklabilen, dnlp hissedilebilen bir zaman
dilimi hline gelir. Bu balamda Maalouf, btn eserlerinde fertler arasnda bir
kaynamadan sz etmektedir. Trkle Arabn, ya da bir baka rkn zdeliini
vurgulamaktadr. Tarihteki btn savalara ramen, birlikteliklere vurgu
yapmakta, ayn kaderi paylaan insann ortak yazgsndan bahsetmektedir. Dil,
din ve rkn sadece birbirlerinin fark edilmesine yarayan, itici deil ekici ynne
dikkat ekmekte, bu corafya halknn birlikteliine iaret etmekte ve onlara yeni
bir ufuk kazandrma gayretindeki bir sorumlu yazar olarak davranmaktadr.
Kemal Salibinin de dedii gibi, dnya ok odal bir evdir. Dn de byleydi,
bugn de byle, byk bir olaslkla yarn da byle olacaktr. 37

36
37

Bkz. lber Ortayl, Tarih roman Furyas, Milliyet (24 Ocak 2001), Pazar eki, s.3.
Kemal Salibi, A House of Many Mansions, Lbnan, 2005, s.1 vd.

TAED 34, 2007, 79-97

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 34 Erzurum 2007

- 97-

KAYNAKLAR
alperyener@patikalar.net.
Kemal Salibi, A House of Many Mansions, Lbnan, 2005.
MAALOUF, Amin, Afrikal Leo, ev. Sevim Gndz, stanbul, 1993.
____________, Araplarn Gzyle Hal Seferleri, ev. Mehmet Ali Klbay,
stanbul, 1998.
____________, Beatrice'den Sonra Birinci Yzyl, ev. Esin Tal elikkan,
stanbul, 1998.
____________, Dounun Limanlar, ev. Esin Tal elikkan, stanbul, 2000.
____________, Ik Baheleri, ev. Esin Tal elikkan, stanbul, 1991.
____________, lmcl Kimlikler, ev. Aysel Bora, stanbul, 2001.
____________, Semerkant, ev. Ali Berktay, stanbul, 2006.
____________, Tanios Kayas, ev. Esin Tal elikkan, stanbul, 1998.
____________, Uzaktan Ak, ev. Samih Rifat, stanbul, 2002.
____________, Yollarn Balangc, ev. Samih Rfat ve Aykut Derman,
stanbul, 2005.
____________, Yznc Ad-Baldassare'nin Yolculuu, ev. Samih Rifat,
stanbul, 2002.
ORTAYLI, lber, Tarih roman Furyas, Milliyet (24 Ocak 2001), Pazar eki.
PARET, R., Tenh, slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, XII/I, 167-168.
SMTH, Jonathan Riley, Hallar Kimlerdi, stanbul 2004.
VON HAMMER, Joseph, Osmanl Tarihi, I, stanbul, 1991.

TAED 34, 2007, 79-97