U N

T E T

DR AHMED BISCEVIC

MASINSTVO
III DID
HIDRAULICNE I VAZDUSNE MASINE

Stampano na Univerzite1u u Sarajevu

kao stalni udzbenik u 1000 prinljel'aKa
(Za Stampariju: N. Viden)

SARAJEVO,

1966. godille

E V U

- 74-5 6. HIDRAULlKA - HIDROMEHA1:UKA

Postoji veliki broj cvrstih dijela gdje granice u

6ftl Fluid - tecnost.

Rijec fluid He maze uZBti kad pli:001?a
i tecnastl. Poaebno sit. on vromatra kod plinova s. posebno lead
tecnosti" Kod plinova fluid moze biti stisljiv i neetisl.jiv
sto ovisi

0 unutrusnjem pri tisku! jocim kod te cnosti ud.ma

se de ja neatieljiv. Glavua osobina fluids. je pokretl,jivost

njegov-ih cElstica usl jed djelovanja vrlo male aile, Beta o"t'ia1 i 0 vrati fluids.. Aka je ta aila djelovanja I.'aVIla nuli za
takav fluid ke.zemo da je idealan fluid. Razumijo se 10ea1n111
bluida u prirodi nema.
Tecnosti se razlilmju ad c~8tih tijela pokretljivosc;u BVOjill cestica. Mogu de pretrpe promjeDll oblika pod djelovanjem
sila. Ka~la je tecnost u stanju mirovanja ne dolazi do promjene oblika~ jer tecnost- ue daje nikakav otpor silama, koje
mijenjaju oblik~ Promatranje problema kretanja tecnostl trebe. da polazi ad poznavanja fizickih osobins) koje uticll nn
lW1?akter kretanja. Vecina ovih promatranja primjenjuje sa Da
vo(lu} koja se od svih tecnosti najvise upotrebljl1va i

koja

daje mogucnos't Dujaire tehnicke primjeue.

Uporedjaujem tecnosti i plinova vidimo da su tecnosti skoro
nsstisljiva i suprostavljaju ae svakoj pmmjeni volumena.dok
plinovi iapunjavaj'l svaku poeudu - prastor u koji se dovedu.
S druge atrane uporedjujuci tecnosti sa cvrstim tijelima vidi.mo da se tecnosti razlikuju od: cVl'stih tijela pokretljivoseu svojih cesties.. Pod dejstvom sila tecnost rnijenja oblik.
U stanju mirovanja tecnost De pruzi nikakav vtpor silema koje nastoje dB. joj promjene oblik. Kod krutih tijela da dadje i do najmanje promjene oblika i kretanja casties potrebne au konacne vrijednosti aila, a deformacije su trajnog ka-

pogleu~

ot-

pora nastalog promjenom oblika oisu velike te poetoja prelazni obli.ci iz cvrstog u tacna /asfalt, katran. i el~7
PramatrEluje problema kretanje tecDosti treba da polazi ad pozn&vanja fizickih oBobin&, kOja utjecu ns karakter kretanja.
N8.jvise se ovih problema i promatranja prirojenjuje na vodu~
kojn se ad svib tecnosti najvise upotrebljava i koja daje mogucnost najviae tehnicke primjene.

601.1 Osobine tecnosti. U osobine tecnosti apadaju;

6.1.2 Homogenost i izotro~.- pod homogenos6u S6 pOdrazumijeva ona oaobina, gdje a~ cestiee fluija-tecnosti~ imaju
iate fizicke aaobine i te osobine au iste u svim pravcima~
He. ovakve tecnosti S6 mogu primjeniti zakoni hidromehanike.
Docim postoje neki I'astvori i t;eiSni kri8tali~ na koje se De
mogu primjeniti zakoni hidromehanike~ ,jar te tecnosti Dieu
izotropne.
6.1"3 Stisliivost.- pod stis~jivos6u se podrazumjeva osobina
tecnosti d~ ~ijenja svpj volumen, pod utjecajern normalnih poYrainskih 9ila stisljivost plinova j~ velika. Po Boil - Marriotovom zakonu mozema oiraditi pritlsak za promjenu volumena.
Stisljivost tecnasti se uzima da je vrlo neznatna i za,nemaruje se, De osnovu cegs se uzima <da BU tecnosti nest1s1jive~
Ukoliko se pojave nagle pr01njec'B pritlska nastaju hidraulicki udari. Takodjer maze doci do promjene stisljivoBti usljed
promjene temperature.
Mass

zatvorenog pl~na povecava se proporcionalno pritiaku.

Aka uporedimo razlicite tecnosti: vOda, petrolej i glicerin,

vidimo da je stisljivost petra1eja oko 1,7 puts. veca a glicerins upala manja od vade.

rakters, docim kod te3nosti i pliDova je lako pomjeranje cestics i laks pI'omjena oblika. Razumije S6 da i plinovi i tecDost! pruzaju otpor promjeni oblika ali taj otpar je neZDa-

6.1.4 Apsorpci,ia plinova ad strana tecnoatl. :ecnosti imaju

tan u odnOBU ns cvrsta tijela.

i~a

Radi zajedni5kih oaobina kod tecnasti i

zaciednickog tretirnnja u teoretskom i
nju i

promjeni.

plinova dolazi do

prakticnom istraziva-

oso~inu

da apsorbuju plinove sa kajima dodju u dodir. F vadi

zatvorenog vazduha /kisika i dusika/ i to u vodi je olinos
kisika veei nego u vazduhu. Na oOe vazduh u voji sadrzi 34%
kiaika, dok u obicnom vazduh~ 21%.

Gim pI'itisBk i

tempertura padnu iapad o!co1isl1og stanj a,

- 746 -

nastaje izdvajanje sa vazduhom. Kod nizih pritisaka obrazuje sumave.

U ovakvim slucajevima te~nost izgubi kontinuitet : pretvara
se u emulziju. OBobine e'Dulzi,je au drugcije ad te-:::nosti,emulzija je jako Bti~ljiva. Ova pojavR ae jnvljn kod pokretnih
or ana koji ima.1u velikp. brzin~ klHl IlI'l pl'. koj vodnih prop~g turbina i Zov~ !'I~ low,
i t 11 cijn
leI'
'
. 0
_ kno i
.
re.:;una l:od
nju avog vaz d u h a mora .se, voditi u praltei _
' c~J"'vi.
, "

koli~ini

onlohn~~!I-

Sakupljanje vazduha eijevima sa vodom m07.e dovest~ do :rLklda toka. Ako je u eijevima nritisak manji o~ atmos[erSKo~
os1obodiee Be ki.ik i

S tvarati korozijB -

slu~aj

kod turbi-

masa

speeificna

Gustoea tecnosti je broj koji pok8.Zuje kolika je masa 1 m3

tecnosti. Gustocu obiljezavamo sa~) u l\':Y:::" f'istemu dOf'ivarna

~-

mass tecnosti

G mase ..

volumen

kg/m' ....... 726

.
tez~na
"
1m3
Speeificna tezina je broj'koji pokazuje kolika Je

tecnoati. Specificnu tezinu obeljezavamo sa

dobivamo

t-

tee
' no Bt1 .c.:...:::.
" . G
"
tezina
volumen
v

lMKS_~ .. g
~KKS

~teh

Gustoea vade
je rijetko

gn

u MRS sistemu

N/m' ....... 727

728

'" 9,8066

koja se upotrebljava za tehni~ke svrhe i koja

malo se razlikuje od gustoee

Q~sta

_d~stilirane

vop-e. Docim gustoes prirodnih voia-, koje sadrze razne soli

razli.kuju ae ad gustoea obBne vode.
Pored vo:ie veU.ku primjenu imaju i d ru~e te5nosti /ziva,
"
,
.
. til ,~l.
,. je se gustoee zn8.tno raz
nafta l.. DJeni
derl.va
3 l~ku>lU
-,
.
.
vade je 1030 /kg/m 1 romJead Gustoee
vode. Gus t 0 .~ ~
ns temperature mjen j a se
tecnostL

~ustoea
~

ad 0-35C gdje je variranje gustoee u granicama 6%. Ova se

promjenjljivost kod vade maze zanemarit1.
Keo osnovno tijelo usvojena je destilovana voda.
6,1.6 Kohezija i athezija.
Kohezija osnosobljava eva tijela
ja dadu otpor istezanju. Kod vade je kohezija mala i nema
energiju oblika te se djeliei lako rastave. Athezija cini da
tijela prijanjs.iu kad su u dodiru. Pojave kohezije su posljediea molekularne atr3.keije.
0va pojava koja se javlja duz cvrstih povrsina koje su u dodiru sa tecnoscu u kretanju posmatra se kao trenje izmedju
te3nosti i cvrste povrsine.

na.
6.1t7'Gust.ca i

- 747 -

a time i

8pecifi~na

tezina

Kod prakticne primjene moze se uzeti temperaturni interval

6.1.7 PovrSinski naponi. Usljed dejstva kohezionih privlacnih eila Da povrsinske molekule pojavljuju se povrsinski napoDie Ovi oaponi opadsju kad temperatura tecnosti raste i ked
po-"rsina tecnosti dols;::;i u dodir Sa lako raatvorljivim plinom. Usljed dejstva povrsinskih napona u napunjenoj casi se
izdigne nivo tecnosti iznad ruba case.
Povrsinski nepon! imaju posebnog
ZnBcaja kod konetrukeije
brana i prelaza ostrih iviea.
Povrsinski naponi daju mogu6nost .naglog prela;::;a izmedu vanjskog pritiska i pritiska u tecnosti.
6.1.8 Kapllarnost. je pojava g:1je dolazi do izdizanja iIi
apust'snja:' te~nosti u uskim eijevima ispod iIi iznad nivoa
tecnosti usljed povrsinskib napona ka.da se cijevi zarone u
tecnost.
.\lto tecnost kvasi zidove pojavB athezije, nastaje iZdizanje,
a u obrnutCJm slucaju spust anje tecnosti /kohe zija/. Po Borelli-avom zakoT'u je izdizan,ie tecnosti h usljed kapi13rnosti
kod svake te:;nooti obrnuto proporeionalno promjeru cijevi 'd~
Proizvod h.d ,.,konstanta. Za vodu kod 0 0 ime. vrijednos.t hd"'31.
Zll, zivu ove. konstanta iznosi hd .. -1'+.
6.1.9 Viskozitet. Tecnosti imaju osobinu de. daju otpor smicanja d.vaju susjednih tije1a. Ova sE! oaobina Zove viskozi_
tet, /ljepljivosb/. Zahvaljujuei viskozitetu stvara se u
fluidu otpor protiv tangencijalnih sila smicanja., koji se

- ?48 casto zove unutrasnja trenje. Prvi je proucavno unutarnje

Visko,:itet te3nosti se o:1redi upored.jivanjem v-remene protjecao,ia, t;e5nosti kOja se ispituju kroz taj otvor i vode ue.

Njutn IIremonl i dao obrazac zn viakozitet. Kad se

jedna ad dviju place. izmedju kojih 8e na1azi tecnost, kreca

trenje

te:nperaturi 20 C. raj se 01nos zove Englerov stepen a obiljezava S6 DE.

brzinom v a drugs. miruje, onda ce i br~iDn tecDosti djelica

un dodi.ru sa plocama bit1 zbog sthezije., iats keo i brzina

6.1.10 laBalna tecnost. ldealna te~nost je takva te~uoBt koja

ploce

proatoru izmedju ploce brzine tecnih djelica 88 uppo linearnom zakonu tj. brziue au u pojedinim tackama prostora proporcionalne odstojanju t'ih tacaka. ad mirne
p1ace~ Tangencijalna aila laila amicanjal kojn se u eksperimentu jav1ja izmedju pojedi-

raVlj~jU

v,

..

81.440
Tangencijalne ei1a

F.

'1 S -dv

6.2.1 Hidrostatickj pritisak. '1'0 je pritisak koji djeluje za

vrijeme mirovanja tecnostl iIi to je sila kojom mirna tecnost
djelu,i'e Da jedinlcu neke povrsine.

d'y

On imn dvije oaobine uvijek ,ie okomit ne svakoj povrsini i

........ 729

Za jedinicu povrsi.ne ova ai1a

i.znosi

730
dinamtcka koefici,ienat viskoziteta

106

6.2 Hidrostatika ..

Njutn je eksperimeuta1no naaso

de. je velicina te sile jedna~a

---~

11.-

samo kod kretanja tecnosti. Ovakv8 tecnost v1'si stalno no1'maIne pritiske i u stanju mirovanja i kretanja.

nih slojeva tecuosti Sl.440

upravo je arazmjerna brziuama
i razmaku B1ojeva.

-~

T( -

je nestisiva, bomogena i bez unutrasnjeg trenja IViskoziteta/.

Kod idealnib tecnosti se iejstvQ can~encijalnih sila jav1ja

,/2
1~s
m

'"

..

731

njegova valieins se ne mjenja sa polozajem te povrsine t j .

iata je u svim pravcima.
Ako se u p09udi sa tecnoscu kOj& Je u stanju mirovanja posmatra h:J!:'iz!)ntaina Dovrsina S i na1azi se uncltar te3nosti,
to ce :;e~':-lJGt izn3d povrsine Iravui jjelov':lti /vrsiti pritisaki na tu pO'J-rqinIl 1 svojom ffib80ID. Na jedun clom{JIwt l'llvnj
/povri:;illt:/ .AS d,jeluje IJ()['lUulnu s11a /).1",
Granicna vri,lednost ,ie

dv

- brzinski pad Igradijent brzine/

dy

11

Vrij.ednost koeficijenta
je kad svake teenasti razlicito J
pa se i kod jedne iste tecnosti. mjenJa sa promjenom temperatur-e
U hidrodinamici Be .casto javlja kinematska viskozitet

'i' -

gustoes

-).

..).1L
(...A.!'
.d.
S

S - povrs1.na kltzan;}a

T"l

Za ekaperimentalno odred:ivanje viakbziteta pojedinih tecnosti sluzi uredjaj koji se zove viskozimetar. V~skozimeta~ je
posuda zapremine 200 cm 3 1crUZD~m otvorom prornjerom 3 mID

4-'\ .... 0

ds.

p; . . . . . . . . . . .

732

naziva se bidrostat-icki pritisak u jednoj tacci. Dimenzija

je pritiska N/m 2 -o~n.N/cm2.

Sada se namace pitanje ds l i ovaj odnos i

trvrdnje vrijede

kada ravan Ipovrsinal nije horizontalna tj. da Ii hidrosta_

tieki pritisak zavisan od orjantacije 'pritisnute povrsine.
Ovo se moze dokazati ua slijeje6i na~in:
'la dio tecnosti oblika tr'ostrane prizme s1 441 c~Ja je baza
prnvokutni trokut, a vis ina ravna jedinjci, d;jeluje na jedinicu povrsine sile p, Px ' Py
Da bi bio uslov ravnoteze
treba da- 511ma sila u smjeru osi x i osi y raVIla nuli'

- 751 - 750 b

a -

p.C.COBj3

... 0

p.C.C08 ~

U pravcu X osi je postignuta ravnoteza kada je

( ........... 733
G ... 0

Djeli6 imB mt\lu m~UI\I G i

zamjen~ zs R C

mo?~

p.dy.dz - (p+

ae 2:!lnAmnrit::i. Aka no izvrlli

..2...E

Ox

dX) iy.dz+

.E.....

(J

iJy

~ dY.dx.dz.X

Y ; ..E....

.. 0

.. 735

OJ .

b ... c.cosj.3

Mnozenjem jednacioe
dobija se

x -

je.

P .. 0

Px ... p

- P .. 0

sa dX. odn.dy i

odnoano

'" Jt.

ox

73'>

.. p

y
Vidimo fia pritisak: u mirnaj tecnosti oe avisi a prsvcu i
stalne je velic1ne. SpecifieDi pritissk je .skalarna funkcija koordinata, jer De avisi a smjeru 1 staji okomito ne elemen&t pavrsine, koji promatramo.
6.2.2 Jedna~ina hidrostatike. Aka u tecooj masi zamislimo
jedan kvadar cije su"ivice paralelne koordinatnim oaama 81.
442,gdje vidimo pritiske po povrsini kvadra. Mass kvadra je

dz i

sabiranjem dobi-

sa
dx

+~.
Cly

Deana strana je izvod funkcije p ..

2...JL

dx

ax

to onda i

OZ

dy + ...L.dz
()z

'f (X;";Z)

.......

736

737

dz .. dp

lijeva strana mora biti izvod neke funkcije koor-

dinata
X dx +Y.dy + Z.dz

dU

z QQ. . .......................

'a

738

Uslov ravnoteze je
1
1
1

}----

dU

"-_-,.--'1--'
"
,.

x.

81.442
Djelovanje pritiska po
povrsinama

z'lpreminskih sila u p:r;-avcilI!.S kaardinatnih asa su:

.dx.dy.dz

739

je potencijal sila.

Tecnost se maze nalaziti samo u ravnotezi kad je pod dejstvom sila koje imaju potencijal leila teza, centrifugalns

kad ,ie dP .. O ooch je dU.O odnosno

~ .dx.d,;~z

f.amponente

dU

eila/.

,
81.441
Djelovanje pritisks

dp

U"'const~

To izlazi ds. su pritisci ne ekvipotencijalr,im povrSinama

konstantnL Takve se povrsine zavu povrsine nivaa Ina pro
nivo tecnostil odredjuju se iz je~cina

X.dx+Ydy + Zdz 0 .................................. 74p

Ako je tecnost u miru i pod djelovanjem sile teze, onda je

- 753 -

x""o,
Y~O

r;

g- grBvitacija;to je jednacina ravnoteze

Z~g

taj slucaj.

. ..................... 745

gdje

.. Z "'g ili

dz

QL. '" g i 1i dp .. ~ :ix. g

dz
K

je

p'" f.z.g + leonst

............................ 741

Zo z,.O. p"'po" st'Dosferski pritisak. Jednacina ravnoteze te2l"iDsti koja miruj~- -pod utjecajeru 5ravitacije glasi

.z. g

Aka je pritissk

U z:l.tvorenoj posudi manji oel atmoefersko,

onda je analagno obrascu l lj_.

---~----"'-

81.444

743

Prese

Hidrsulicka presu.t, Kod hidrauli:':!ttl prese se korist;i slijede-

6.2.4 Pritisa.k tecnosti UB povrSine IstUenkel

co: Hidraulicke prese sluze ds. sa ffielim ailame SVUW3JU ve11jei taret te au prema tome oeiiHe na veliku primjenu u svim

6.2.ll-.1 Ravue povrslne. Ukupan pritisak oa raVUll povrsinu

~unama

industrije. Velicina sile F koja dejatvuje oa mali

/ravno dna pasude sa s1obodnim nivooru teurosti/ jednalc je

urunosku patisnute povrsloe i

l:.lip 81.1.1--43 stvara iapod klipa pritisak p.Ovaj pritisak p se

tean~Bti/.

prenosi podjednako II podrucje ltlipa d

Q,

pa je sila

4Fd;.1i

4 d2.1(
1

d ?2

?1

..

111

san sarno
r)~esa

d2~

S8 koristiti izvjesni zakoni fiziki3,

'P.

gh

. 746
.. G/masa/ /kg/ to ".nuei du ;je

pritfoak raven ruasi te~nosti,

<

tj.

6.2.l~,2 lritisak tecnosti na kosu

0

"

74 '1

raven /stirien~

sile je ovi-

pro'lljera d

1
Da bi se svla180 teret

sa jos manjo:n si 1 OIU m:.gu

81.

h S.

Docim na sli,1edecim slikama imamo oprecan /paradoksalan/ 51ucaj gdje teitins T nije ravna pr1tisku, 81.445",

-~ ... 744

Odnos tE:reta i

S1. 1143

P '" G g "" T .

d?

Hldrauliclca

s.

Kalw je Sll"'V IvolulIleo/ a V.

d?

F C!. P "

spec .. pri ti5k,3. /odn. vi s1 oi s tuba

To je

k8.O polllge, zl)vI'tnji i

Pritisak ria kosu ravan cemo odrediti aka uzmemo jako mali

elemenat povrsine. Sto je god manji elemenat, to 6e te6nost

biti veca, Ukupan pritisak na malu povrsinu ce iznositi

dF " p.dS

~.h.dS.g

Rezliltirajuca sila iznosi:

- 755 -

.f

FV ...

v '"

g hOS cosD( "'~"""""'.""""""~""* 749

S.cos oL

t.

Fv.

1)0

81.445
Hidraulicki paradoks
F

'i' g

hdS

gdje je Sf (l

h)

Uz~emo

Ii da hO ostojanje tezista ravni S ad garojeg nivoa,

81.446 tada je rezultirajuca aila:
8

--

-"----

~-

- - - ---- - - - - ---1

---

-"--- - - - - - -

~-

-~IT-

=-=_.-=-=-=
. =:.....:.=81.447

Kako je S.CDS ~ projekcija pIche S u gornji niva slijedi de

je vertikalna komponenta eila Fv. jednakn mas! cilindricnog
volumena tekucine iznad te plchs. a. cija._je baza S.cos cCu
gornjem nivau. Prava,c djelovanja /napadna tacks/ rezultirajuee 9ila F De polazi kroz teziste T vee kroz tacku M.Koordinate napadoe tacks C dobijamo iz momentne jednacine 8ile
F obzirom oe. 08i x i ;y
M

F. Yc

".

F.Xc

f dpy

Jdpx

Uvrstamo Ii za P 1-

81.446

~g

Pritisak ne kosu ravan

PI!

g ho S sino<.

Vertikalna komponenta

h. S;y, ~ '
h. 5 .x,. ~ '!i

p..p

odgovarajuce iznose alijaM

fh cI S~

gJ" cl S;:

ho:o.')!",~LnlX..
dobijamo

Vidimo da je ~ritisak neovisan 0 nagibu.

Komponente ove sile iznose:
Horizontalna ko~ponenta:

.............................

S'J.":ic
748

<

\:/dS

S~.J(c. \xydS
IZUDS us. desnoj strani predzadnje jednacine, jest momenat
inercije plohe IpovrEiine/ 8, obzirom na aS X t,j. Ix, a u posljednjoj jedna~ini centrifugalni momennt I
x;y

f,1ormlIlIlt; inerci;je I" iZllOsi

"

1(]-

+ S

Yr!

..

- 757 -

- '156 10 - je momenat inercije povrsine S obzirom na te7,isnu 08

/pravac/ paralelan sa osi x koji prolazi kroz r
)'0-

Yo

.J:,
s.)',

" "
B

5,

750

+./'

kordinatu Xc pomo6u centrifugal-

nag momenta pavreine.

P-y ds

cox o::;

Sy.

s y,

~"

--,-""-i--

751
Analogno mozemo odrediti i

,c

Udaljenast tacke C ad M u smjeru y iznosi

Xc "'.

81.449
c/ Trougla povreina

81.450
Pritiaak Da krivu povrainu

Na. elemema.t povriHne dB dejatvuje sila dF ..

752

kaardinatskim oaruna zatvara uglovecx-,i3,

su:

cf

,e

zde kaja sa
Kampanente ave 8ile

Specijalan aluoaj pritisak ns horizontalno uno

dpy .. dPO caa;~ -

tj. pritisak na ravnu povrsinu /prethodna lekcija/.

Primjer: Ukupan pritissk i

dpZ .. dpo

polazaj rezultante pritisaka na

fog

dOZ~ COSj3

cf .. fog

.. cae

ked ae zamj eni decas

vertikalnu ravan

ds
0(

dacos ~

a/ Pravougaona povrsina

20 0
'"

coad
ds

... dSy

81.451
Ukupna eila je

l'x

.. f

f zds x

fg

18x ;
,
,

Fy*\'gf .ds
Fy '

sxzox

~ g

Zo

dr.- dF",J'1'8Z' ds",J. hOSL: fg eN

\ sta projekcija od slobod;nog nivas tecnosti.

"

ukupan vertlkalan pritisa\' na krivu povrainu.

60

h111+h212+h)1)

h 1 +h 2+h J

fog.v

hl + h2 + h)

81.448
b/ Kruzn"a povrsina

na as

x,y

'Z
, ox Zoy au ostojanja tezi-

Nupadne tucke

222
hl. + h2 + h J

povrsin"~ 8

U pravcu osi

'fI'

I,

y,

Z koj a se .poklapa
sa pravcem teze

(h 1 +h 2 +h,)

S - Projekcij e l:ri ve

mogu dohl t;i iz

dF

"

Eako je dPz. "/ dV to je

rno~enata

Yc

'"

ry

~-,,
v

jednucina

::'H'z

c -

-758- 759 -

6.2.5 .A.rb.imedoV' zakon 1 utabiJ.nost tljela

~o

u poaudi aa tecnoscu
atav1Mo tijelo.~a to utopljeno T.ijeio tecnost; ce
se. sv:lh strana vrsiti nor~e pritiB~e. Na dio
tiJela ds djeiuje Sa garnje strano pritisatt dF 1
a sa donje strane dF
2

dF'1'"

,f' g

111

cij.~a

Rezultante

t1~e1a.

sna F .\"

dF.dF 2-dF 1

prit1B~a

-f,g 1"2-

JS

"1)&

')1"2-"11' dBo ' g'V ......... 753

Rezultat1raJu6u silu F zavemo uzgon

V -

vo~umen

Vidimo da na tija~o potopljeno u tecllosti djeluje

jednak maei istisnute tacnosti e

pot1s~

Na tlJelo utop~jeno u voau Sl~453, djeluje njegova vlastita

mass g sa smjarom prama doiJ6 i potiSaK Q u smjeru pramn gore" 0 polozaju tacrur:a Tl i T2 ovisi Bituac1ja sa t1jelom .Li
tj tacKe Tl i T2 mogu lezati u 18fi

toj ravni ..

Gdje su tacke Tl i T2 jedna iznad

r,
r,

o
81. 1;'53

Plivnnje tiJ91fl

druge 111 u istoj tacoi ili mogu

staJa~i jedna izvan druge i
c1niti

spreg

Da 11 6e tijelo pllvati il1 ne ovia1 0 njegovoj spec1flcnoj masiJjer

moze u8HjediU
tecnooti~ ftije-

"a.

Kod tijela
l' .S"gV

V 1. -

~oje

PliVEt, uzgon je jednak masi tijela /g kg I

1 G. g

vc~~en

iatisuute tecnost:t.

8. G

753"

VOJ.UD1ell ti.jeJ..u"

Polozaj plivaju6eg tijela moze biti:

~tabiJ..an - kada se tijelo usljed djeiOVallJa nske B1~e ndalj1
iz ravnoteznog pO..l.ozaja i vrat:i se u 1eti pOJ.ozaj, iSu pree:-

tane djsJ.ovanje

aiie~

LabiLan - K~n ae tij6..l.0 no vrati u prvobitui poloza ualjed

djsJ..ovan,,1a aile, vee ae posta-vi u novi polQlza.j~

potopijenog tljela.

isplivat1 na povrS1.nuo

Za ravnotezu plivajuceg tije~a, mora moment oKretaUja biti

revno nuii t a toziste potisKa T2 i tezlate t1jela Tl lezat1
na jednoj vertil.tB.l.1~

Zl dB

Bl.~452

Pli.van.je

a aka je veea ouda je obrnut siucaj.Odno~no aKO j& maaa tije~a G ~ tije~o 69 prepueteno samo. eob! tauut1, labdje~~ i~i

Ako Je spflc1fierllt guotoAn t:1.;je19.

manJ~ od tecnoati tija~o pliva J U

Indierantan - Kada tijelo u rna ttojem poluz\ju postavLjeuo

UVijek: zadrzi raV"ootezn! polozajvUtjecaj ravnoteznog polozaja igra "tdnu ulogu zo. Odl'ed,)ivallJe stabilnosti brodova~
USJ..ovi etabiJ.nost1 komp.t.ikovaniJi BU kOd tijela kOJa plov&,

nag:o kod t1;)e1a 1:::0.19. au potop1.jena~ Kod. pl.ovnih tijeJ..u ze. sva.kim pomjeranJsm slij ed.e obicno promjlna u obiikU i 11 dimenZijaIDtl pobop.t.Jenog tljela /volumen tog tljeLa o~taje 1sti/a
tim se mijeUJ8. i polozaj U unutxaSnJosti t1Je~a~
Ravnoteza ploVDih tijel& je indlierentuu bilo S obzirom nu
horizon~alnu tran~laa1JU OKO ver~iK~ne o6i~ Na alicl je prestuvljen polozaj polozaj tijelu poslije rotaclje ove vrsta e
G - je teziste u kome djeluje masa tije~a T1 , Ct je centar
pritiska S obzirom nn polozaj tijela. C je center potiBk& 9
obzirom ns polozaj tijela~ Presjek nove ravni plivanja ;;.')3'
sa pocetnoru ravni AB naziva se Deem nagiba i1i inklinacije~
Vertlkala kroz Ct biee U opstem 81ucaju koss U odnoau CG, k~
ja pros'tavlja polozaj zauzet poslije odstupanja od pl.'ave po
kojoj je u pocetku dej~tvovao pot:Lsak .. Podnozje uajkrace normElle pnsteue u.a GO se vert1!cale ltoja i(le kroz C' nazlvn se

- 761 -

- 760 matacentar na~~zi iznnd teziatu G a U supro~nom slucaju raV-

noteza je lahilna~ jar tuda sprag taziata - pot1aak nastoje

de. pove6aju 1 iakretanje iz ravnoteznog pDIDzaja~Svakoj oai
-uagiba koja so poamatra na pocetnQj ravni plivanja, odgovara
poseban polozaj metacantra~
6~_ 3 Hidrodinamika
6~3~1

r1\
1

Laminarno i turbulan!no lr.retan,j e - Reynol-

/
J

ds-o"\! broj

Promatranjem stvnrnih tOkova moze ae viditi da poatoje dvije vrste kretanja:

laminarno Isredjeno/ i turbulantno Inesredjeno/6Prelaz
- - - - - -1--&'
od 1amiuarnog Itretanja ka
"./t-.. __
turbulantnom kretanju ovisi
/
I
od stanja tecnosti u cijevima. ReynoLds j6 ekaperimen81.454
taLno ustanovio keda laminaRavnotaza plovnih tijela
rno strujanje prelazi u
turbuleutno , tj~ da pri povecanju brzine strujanja nastaje
momenat kada prela.zi laminarno u turbulentno strujanje.
eksperimenat sl.455 sastoji se iz posude III iz
koje voda istice kroz cijev promjera Id/. Iz poaude 121 lCroz
kapilaru se upusta obojena.tecnost u eijev. Mjenja se dimenz~ja cijevi i brzina strujanja. Promjenom brzine se vidi J da
kod malih brzina strujauje Je slojevito Ilaminarno.1 dole je
kod veeih brzina turbulentuo , kad nastuje mije6anje obojene

ReynD~da-ove

teonosti i

vode~

Reynolds je dokazao da neke okolnosti povoljuo utiou nu nasta.janje odrzavanje l.aminarnog kretanja. U cijevi se b~ago

->

81.455
Odredivanje strujanja
;>:rece kroz tecnu meau kOJu ja U Illirovanju,- ili najzad tamo
gdje ae smanjuje viskoznost ..
Kreta~je

~_~ usta~)eno Istaciouarno/ kada au u svakoj tacki

prostora kojag tocnost zauzima eLementi kretanja nezavisui
od vremena,tj. e~ementi kretanja au razli61ti u pojedinim
tackama.Tipican primjer atacionarnog kretanja imamo kada tacnost istice iz poaude kroz otvor kada sa Divo tecnosti u posudi odrzava konatantno.

Laminarno sa kretanje javlja k.od cijevi malih prolUjera.Kod

turbulentuog kretauja nas~aje medjusobno mijesanje djelica
tecnosti ato omogu6uje ravnomjerniji raspored brzina.

Ne. sliei l~55 je prikazan raspored brzina imrbul.entnog i 1aminarnog kretanja u jednoj cijevi~
Vidimo de. se kOd laminaruog kretauja brzine mjaujaju po k zakunu parabola 1 dole Kod turbulentnog naglo rastu i brzo S6 1z-jednace.

kauvsrgentuim zidovima, gdJ6 S6 brzJ.na ll.lgano povecava u pra-

Hoyuolds ,ie el~'-iperim6utl.lDU doku2.uO da l(od istih OkO..lllOl.'lti

veu krotauja., laminar no ltretanje se lakse 9drzava !lego u cilindrlcnoj eijevL Nadal.je 8e za laminarno kretanje povoljan
porast viakoznostL ~}urbulentno krBtnnje lakse nastaje kod
cijevi sa divergenttHm zidovima i1i pak kad se struja la'ece

mazo lluG\.,util

;:l joduo iLi drugo kL'0LUUJO U ovieuuuti oct f.Ll.eIDI;trwl,a luotuuju,/ol.,;ine, vh'h.oz1tota, pre~jeka.,/ tj. da _t1. Be

- 763 - 762 -

Metod koji se najcBsce upotrebljava za mjeranje protoka aasGoji se bas u tome dn se pomocu narocitih instrumenata /reo-

nalaze iapod 111 iznad kriticne vrijednosti.

Kretanje postaje turbu.Lentno aim brzina preda .la'1ticne vri jednosti. OVe dvije Trste kretanja postoJe ~agO ~Od te6nosti
tuo i ltOCl pi1nt'\va. Promjena rezima kretanja odredena je ze.
BVe fluide lstom numerickom vrijednoscu koja pretBtavlja kerakter1stiku procea a eto ovis! 0 viskoznostl vlulda.

Ovu numerlcku vr1Jednost odredio je Reynolds a kako je pretpoatavLjena

elljede6~

R. - ~ 2.320

metr.!1 odredi brzina u razuim ta(Skama jednog poprecnog preejelee. }roje au izabrane u davo.ljnom broju de. maze da ae ochoedi Db-

21k odgovaraJuce povrsine protoka. Kretanje ja odredjeno ako

je za svaki dio strujnog vlakna odredjena brzina, protok,prltisak i gustoen U odredjenom vremeuskom per1odu. Posmatramo
11 jodnu atrujou cijev 81.457 kroz profil 6 ulazi tecnost,
1
a kroz 8 2 protice za vrijeme t.
Neka je masa tecnosti G u volumenu V izmedju presjeka 1 i 2.

izrazoml

Za vrijeme dt djeli61
tecnosti 6e u trsnutku t+dt zauzeti proetor V' izmedju prQsje~

' " ... 754

v - 'brEi... , d - promjer eij ev1. , "\! - kinematska zilavost.

Lamlnarno .~t~e prelazi u turbolentno ako je n,eyno.lds-ov
broj veel ad 2320 ill ako je veel od te vrijednost1.

6.3.2

Jedna~lna

2
je u vremenu t pripadaju preejecime 0L i

iT-raze ko.11m ozna.cava k.ed_

~

~---.

Lominarno

kreta~1a toenih masa velic1na i,11 pOjedine proeese Itretanja.

Teene mase
Z:L:::==~~~~~~~~:~==:::::::2:= smatramo
1

~o

se posmatra bilo koji ravan presjek normalan na smjer

taka, tj. na srednji smjer kretanja c8st1ca, onda protokom

struja kroz taj presjek nazivamo voLumen tecnosti kDja u jediDiei vremena prolazl kroz taj presjek.

/m3/sek./~ a oznacava se aa Q.

s; -"-__-

~rotok

ima dimenz1ja

tada au odgovara-

~2'

ju6a pom~eranja djel.isa tim presjacima

en

VI dt 1 v 2 dt.

kOje 'uajcesce pokoje prestavlja-

ju pred.m$lt naEiih prora~una

B~.456
imaju oblik i izgled koj! 8e
Diagram rasp?reda brzina
vr!.o malo mjenjaju od jednog
presjeka do idu6eg presjeka
u smjeru kretanja. Kroz pojedine presjek8 cest1ce tecnosti
proiaze gotovo normaino na raven presjeka. Tlpican primjer
za ovo su kanaLi, vodovodne cijevi, vodovi industrijskih P08trojenja i prirodni voden! tokovi. Za Bve ove SLucajeve RaZe
se da se kretanje zbiva u obliku struje ili toka.

Kako je

tennost nestisljiva
to 6e biti V.V!Neka
su VI i v
brzine ko-

Duzim vremenom hidraulike je

u9vo.1illl nnrocite nazive i

~-.-.~~

~.

ka Al i

kontlnuiteta

Kroz praajek 6 1 proci

e9 tecnost

B1.457

Strujanje u cijevima
Kroz presjek 8

69 1ziC!;

2 - 8 2 V 2 dt
Vidili amo da je tecnost nestls1jiva, onda tecnosti sta ulazi
odgovara6e tecnosti koja istlce Q1 = Q2.

SLVL dt --S2 V2 dt.

Uzevsi razmak vremena dt
01

82

1 sek

izla~i

2 ~ ~ ................

...

755

- 764 RagO au praoJeci

pro1zvo~jno

uzeti to je op6euito

Q ",:",Sv ... BoVo _const ...... ~ ...... ~.o ...

Im'l

- 765 -

e._ ............. o..... 755

120 alike izlazi COB'f '"' ~ '" hl-~

1
1

saki - prot ok, kapacitet

prel:>jek

1m/saki - brzina

IIi. u integraJ..nom obliku glas1.:

&

f ds

Had je ave aile: W '" Fl

va ....... " " "

755 b

/J/ 757

\II

Kroz ave presjeke jednog toka za vrijama 1 sak. prolazi 18ta ko11cina veda Q. Povecanjem preajeKa amanjuje se brzlna,_
sa smanjenjem preejeka povecava se brzina.

Ovaj

6~3~3

Kiu(:)tickl.l

Bernu11aeva jeQna~1na. Bernulijeva jeanaCl11a as maze

izvesti fiR osnovu zakona 0 zivoj si~iJkOji glasi da pr~raStaJ
ktnet~eKe
energ1je jednak mehanickom radu~ Ako 1z mase tecnosti izdvojimo strujuicu i presjacemo Je aa 0i i 8 2 , tada ce
ns svrujnicu Istrujnu cijavl dje~ovat1 pr1tisak aa Mvih straua.usnovni je zadat~, prouae1 ovit>nost izmedju urzlne i pritiska obzlrom da Be vada .u:rece. UzeceIDo djelic tecu03 ti duzine 1 izmedju ~ i 2
na aLe 458. Na dje~ic

sa gornje s .. rC;l."
ue Fl = Pi B a ~a donje ~~rane F2 - P2S.
Na cic djeii6 dje~uje
razlika ovLh aila.
dje~uje

P1S - P2 S.

'f .

G.

'i'V. "<<rl

to je uKllpna

W je x'avan prirasta;lu kineticF..e onergije: W '" ~

~
l1,-

- vi

~l'"

v~

/J/

/J/

Prirast kineticke energije: Ek ~

Ek2 -

~l

l1, to

Kako je \II

slijed1

(P1-P 2) 81 + G(~- ~) g

y"

kako je

~ P2

_ G

~-

vI

G/V cdnosno V .. G/f to alij edl

2
v2
2 - v1
+

(~ _ ~)

g G

sredj1vanjem prethodnog izraza i uzevsi masu G od 1 kg.doblje se

s1~a

+ ~g

F - (PI-P2) S + Ggcos1

.. .... .. .. ... 756

1l}I!

--r-

a u preajeku 112" ~ -

na dje1.1c.

8L. 458

pl'oujullu

OUlIl.'l;)l.ju. U

G v 22

G PI

Usljed gravi .. acije dje~uje Komponenta mase

Geos

~'ad

~+h2g"<758
2

ili opcenito:
p

+L

+ h g .. canst ............................... .

758 a

- 767 -

- 766 i~raz

Ovaj

prostavlja Beruulijevu jednacinu.Bernulijevu

jednacinu mazamo izvesti i na slijedaei nacin.,

dt

promjeua puta

promjena brzine

.L1U)dS.-~lUdS

ill

01

Zatim na djelic tecnoati djeluje sila maBe, pn ee u pravcu

kretanje. djelovati ne. masu

~.dS.

dl komponenta

dSdlg

coso;:

av ..
dt

v ,dV
- - = dio

at

dV

... fg
Djelonjftm

cosCX .. silaj

f'"

mass.

gornjeg izraze sa

ov
(-r:)+
2
at

at

r dobijemo

r
Id,

"

'I r-----~=--L
81.460

U stanju mirovanja na nju djeluju

dvije eile koje tads ciue ravnote-

zu

tj. xazl~ u pritiseima i

Ijina teza.

+ d v dt

il B a t

759

0 .. integriranjem.

~ ~ ~ " ~ "

0 ..

0" ... 0

"

.. "

"

0"

758 a

Gornji izraz preatavlja Bernulijevu jednacinu koja glasi}dn je zbix energij8

pritiska kinsticke i potencijalne energijl konstantan.
~ /J / - energija pritiske.

~
hg

IJ/ - energijn kinaticka

IJ/ - potencijalna energija.

Rako se pri k.retanju tecnosti pojavljuju otpori t odnoeno gUbiei, koje takodjer u realnoffi slucaju treba uzeti u obzir~ Za
stvarne tecnosti u realne slucajeve 6e Bernulijeva jednacina
izgledati

v 2

_1_
2

byg _ gubici

Promjena bz-zina, pri jednovremenoj promj,enl,duzine

..!: .. dl

a 1 lY--j2

~em

Kadn se tecnost krece dolazi u obzir joe 1 trenje. Trenje obiono kod
81.459
izvodjanja zanemarimo.Potxebuo je
pronaei oduoa izmedju pritiska i mase 8 jedne etrane,i stanja
kret~nja Ba druge straue, a sto opet dobijamo po Njutnovom
zakonu tj~ Bila~masa x ubrzanje.

II>

.. konst.

Bernulijevu jednacinu mozamo izvesti ns alijedeei nacin:

dv

76.

ubrzanja radi puta

01

8"t- -

01

at

dio ubrzanja radi vremena

ubrzanje

Od eila maee djeluje SantO sila gravltacije Ug" mjesto COB IX

~ pri stacionarnom kretanju ov

plasma coeCl... ... -

v ,

v 2
+ __
2_
2

- 768 6~3~4

- 769 -

Istjecaaia tacnosti kroz otvora

Istjecanje mOZ6 da bude kroz otvor cija je kantura potpUI'lO

:i.spunjena vodom.~Taj sluc.aj nastupa. kada se Bve tacke konture

nalaze ispod sloboduog ogladala tecnosti u sudu 1 taua govorimo_ 0 isticauju pod pritiskom.Dubinom potanjanja. naz1vamo
razlilru izmedju niv-oll slobodue pon'sine tscnosti i najvise
tacke otvora. Ako prasjek otvora nije potpnno is:punjen tecnos-'
eu i nema zatovrenu konturu~ govorimo 0 prelazu. Aka ae oivo
te-:!uosti u posudi za vrijeme isticanja oQrzava atalno ue 18-

liad je otvor

118 zidu mali prema povrsini

i kad je visiug hll najmanJu 10 puts. veca od promjera otvora onda jednaciua dobije ovaj obllil:

'~2~

toj visini r a t? se postiza dolijevanjem vade iIi vezivaujem

v2

p08udG za naki veliki rezel.'Voar t ooda 88 nu duu ili au atrune

posude moze odrediti brzina isticanja~ Za rijeaavlllije proble-

oV"!:l.j obrazac prastavlja 1'orj celijev zakon ..

ma lwji dolaze u pral'O:si potrebno je poznavati zakone za r a.zlicite pojave pri isticanju tocnosti iz posude zatim velici.nu
otVOl.'&, oblik otvora, rnjesto atvora us. zidwirua, dubinu t8C-
nosti nad otyorom i uajzad gustinu 1 viskozi'tet; tecn()sti~

U posudi sa tecnoscu otvorom !;l8 strnne 81.461,i1i U dnu istiCia tecnoat taka da je opadanje nivoD. :neznatno U odnosu na
ot1.canje f

Na osnovu Toricolijevog zakoua dobiJemo de. jo bl.'zina isticauJ&. tocnostj ;11.:. poaudo pod uLjU(,)ujOill toze Jeduuku [Il.'l.'.illi 810lJlJdU(Jg pwia t.l,jula U u"('ulUufoI.'l. llrzine. istl.cunja nu avisi 0
tozini tecllosti. ~'ol.'iceH;levn jeduCiciua se moze pr1w,jeuiti
saruo zu malo otvore

82

lim

gdjl pretpostavljamo da je v1""O. De. bi ouredlli b:1.'-

ziou lsticanja v
'" Yo i nestisljiva, i aka se u njoj ne jav2
Ijaju tsngenrijalne sile, koje bi ruog-Ie dati otpor kretanju.
'I.'ada se ne.
kretanje pri isticanju iz posuae mD~e primjeniti Bornulijeva jadnacina~

v2

~(pr2 :-;:1~ f2+vi

Po jednacini
Q~SlVl ~

kout~nuiteta

8 2V 2 i

zameuimo u

gornjoj jednacini i dubije

se
p -p
(--1..-L

81.461
Istjecanje

+ hg

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761

+=
S

6.'5.5 Oblik mlaza koutrakci,ie.

Pri istjecanju tecnosti kroz

duzni presjek mlaza je

otvor un vertika1nom zidu 2 uz-

parabolican~

Poprecui presjek mlaza zavisi od presjeka otvora ali u nepoarednoj blizini otver presjeka pocinje dn Be mjenja. Ova pojava je poznata pod imenom invarzija mlaza 1. sastoji ae u tome st~ uz okretanje Dae simetrije nnstupa deformacija presjeka~

Pored promjene oblika mijenja 66: povrsina presjeka .. PrQmatramo 11 kvadrat~u presjek S1.462 vidimo da ked kvadratnih otVora, du mlaz ostaje kvadratan saroo do suzenog presjeka. a
posiije njega zidovi mlaza sa zatupljujU:~' presjek postaje
0
osmokutan i straue nagnute pod 45 i postaju ave duze.Na izvjesnom ostojanju strans postaju opat kvadratne ali zakrenu-

te za prvobitni polozaj.
~od

kruznog presjeka, mlaz koji istice zndrZa.va kruzan pI'e-

- 771 -

- 770 -

6.3. 6 .Raspored brzina i Dritisaka u otvoru

sjek zatim se presjek dsformise 81.463. Poprecni preejek

postaje el1ptican.
Mlaz se pri izlazu ueljed centrifugalne Bile skrene iz putanje, Posljedica ovakvog kretanja javlja se kod svih tecnosti,
suzenje mlaza, poznato pod !manom kontrakcije mlaza. Kontrahir~ se presjek pojavljuje na polovini udaljenosti presjeka 111 6/10 povrs1ne presjeka otvora. Povreina presjeka emanjuje se dalje ad kontrahiranog presjeka ave dok se mlaz ne
poena rasprskivatl u kaplji~e ill dok ne udari u kakvu prepreku. Kontrahirani presjek nije najmanji preajek vee ovaj
preejek u koma je postignut pribllzan paralellzam abrujnih
putanja.
d

Kod izvodjeuja T oricelijeve jednacine v... 'f~ 2gb pretpostavljeno je da na cijelu povrsinu otvora djeluje atmosferski pritisak. Docim atmosferski pritiaak djeluje sarno po periferiji otvora. Usljed dejetva centrifugalne eile pritisci
rastu iduei od periferije na unutraSnjosti. Prama Bazin-ov1m
ispitivanju pritisak u sredini otvora iznosi 6110 od visine
h, odnosno P max <= 0, 6 ~ . h.
Sa ovakvim rasporedom pritisaka je u vezi i raspored brzina
koje imaju najve6u vrijednost kod spoljnLh rubova. Brzlne
opadaju iduei ka centralnoj oblasti otvora gdja debivaju vrijednosb kojoj odgovara 0,4 od pomenute visine pritiska il~
oko 6/10 od brzine koju deja Toricelijev obrazac \j 2gh. SpoIjsSuje konture koje
ravni otvora u pocetku~obrazrrju-~lo
mali ugao, eim prodju kroz otvor naglo akre6u i postaju skorO okomite na ovu ravan.

sa

61.462
Oblik mlaza kontrakcije

81.463
Oblik mlaza

- 772 -

- 773 -

Raspored brzina pri istjecauju tecnost1 iz pesuue 'k.roz otvoJ:'

fia tankim zidovima je na. putu cd ruba aWore.

Umnozak

't' 'f "'}'-

naziva se koeficijenat iatjecanja.

aD kontrahiranog

presjeka potpuno suprotan rusporedu brzina pri kretauju tecSl~%4 je prikazan sematsl::1 tok brzine

nosti kroz cijevL Na

i pri tiaaka~

Brzina u sredin! otvora ns moze oiti vece. cd v= i2g~O~4 hr--o,6

~ dok na rubu 12ght jer je na raspolaganju pod pritiska
..JL.

rn

h - 0,6 h:::CO,4 h.

6~3.?

Istjecanje stvarnih tecnosti - koefici,ient brzine.kontralrcUe i istjecauj!e

Izraz Va
2gb prestavlja najve6u mogu6u brzinu koju maze
tvariti idealna tecnost;"

08-

Kod stvaruih /realnJ.h/ tecnosti Be pri istjacanju ualjed trenja castieD. pojavljuju Blloici brzine~ Obrazac ze. brzinu istjecanja realne tecnost~ uz,avsi navedeue gubitke izuoei

v ' f~2gh
Vri.jeduost 'f preetavlja koeficijent brzine, a krece se ad Ol95
do Oj99" Koeflcijenat kout:t'akcija j6 oduoa izmedju povrsine
koutrahirauog presjeka. i povrsiue oCvora 81.465
........................................ 762
Pojava kontral'.:cije mlaza je u direktnoj vez1 au oblikom ml~a
za koji konvergira prema otvoru~ Mlaznice toka blize konturi
otvora au skoro horizontalne dole ee centralna vertikalna vrikrece Dd 0,6 do_ 0,64~
jednost koe.ficijenta lwntrakcije
Po Kirhofu vrijednost koeficijenta kontrakcije sa izracuna

po obrascu;

'/- -

5L

~,

,,+2 - 0,611

Koei'ici,ienat istjecauja
-Kolicinu vode koja istice odredimo po jednacini kontinuitetu

1 f~2gh 'I' a mj'. S ~2gh . . . . . . . . . . . . . . 763

gdje eU 81 povrsina kontrahiranog otvora
s - povrslua otvora~
Q >v.s '

Sl.465

81 .. 464

Raspored brziua

Kontrahirani presjek

Kudo. se povl'siua otvora povecava tada koefieijeut istjeeanja

Be smaujujo. '/'6 sluclljovo kad kojih ,je prom;Jer d <6 em. iIi
vloiuu (h;.:-111) 0;,;;; 6 em; I\oufjci;lollat. istjocauja opuda, u.ko visioa pritiuku

ra9te~

Kod veeih at-vera koeficijen:;1t istjcnauja rasLe sa visinom

pritiska. :Kod kvadratnih otvora je l[oeficijenat istjecanja

za 1.5/100 puts veei nego lwd ,ITuzuih otvora. Kod pravokutnih 3 do 5 procenata ve6i nego kod kvadratnih otvora~
6.2.8 Nepotpuna i d,jelomlcna kontrakcija
Skretanje mlaza tecnostl avisi ~d oblika posude u kame je
otvor izveden, i od polozaja otvora u odnosu na bocne straue
kada se otvor prib1izava zidovima, konvergencija strujnih
linija /putovanje/ postaje razlicita to ae mjenja oblik i veliciua kontrahiranog presjeka. U ovakvim slucajevima dolazi

do nepotpune i nezavrsene kontrakcije, kojoj odgovaraju ve6e

vrijcdnosti koeficijenta istjecanjB.~ Akc ivice otvora'p-adaju
un ravan zida rezervoaxa, kootrakcija postaje djelomiqna tada je koei'lcijent kontrakcije '1- i koeficijent isticanja 'f'vecL
Nn Sl&l~67 imamo polozaj otvora i. pojava kontrakci-ja ..
po~icije 2,3 i 4 otvor se priblizava ivicama zida
posudG, ne. tom dijelu otvora nema kontrakcije, jer je Dst.ra-

Za slucaj

- 77'( - '775 njeno svai:o sl::retanje dole za SJ.uc8j,,1" uolazi do pojave kontrakcije~

6.3sQ Ist,iecan,je kroz 'otvore velikih dimenZi.ia

Kod melih otvora pratpostavljeno je ds brziue imaju ist~ vrijednosti u svim tackama suzenog presjeka. Ova pretpostavka
odgovara St1Tarnosti ked. otvcra U horizontalnim zidovima /;:i;ji
je zuzen presjek horizontalan/ iIi l:ada je povrsina otvora
taka mala da

S8

illOgU

zunemariti razl.ike u brzinama.

Aka je otvor velik /vecih dimenzija/ 1. ako je izveden u verti-

"-_._----

kalnom iIi .;a1;:0 nagnuton: zidu t brzina S0 zuatno povecava od

--_.- --.-

gornjih prama donjim strujnim lillijama. Protok otvora bi sa u

Qvakvim slucajevima magaa debiti ns taj uacin sto bi .se cijela..

povr5ina otvora podjelila u he.rizontalne lamele dzl i
svalea racuuale. zasebno. Ako se. d~ Dznacimo protolt svaks pojedine

lamele dobij a

8B

dQ_}' (

.dz
i2gZ
.iLko je)1- neovisno ad z

I t~
~,

31.466

)A

2gz de

I"

Za pravokutlli otvor sa

stra.nom !tb ll dobija se

f"l
Q.)Ab

. -

dz"

b ~ [li;-h'i]

Ze. kruzni at-voX'

Za

Djelimicn.a kontral[cija

(zl:

'h

..E._ )
6~

81.467

. +!"

31.468

V 2g

:;.1;:) Istjecan,;e pod vodom - potopl ;180i. otvori

~edan

otvor se kaze da je potopljen kada se ist;jecanje iz

njega 'lr5i u bazen u kome je slobodna povrsina VOd.6 iznad

ne.jviSo "'::acke otvora Sl.l~69~ RazlU:a h",h -h izmedju civoje
1 2

slobodne povrsine je manja ad dubine

b~

Ako pretpostavima de. je otvor u turlkom zidll, mlaz 6e U ovom

slucaju imati sut;enje, i

k()~jn

istjecanje

ee

se vrsiti brzinmn V2

.ie nesto manja 0(1 v!.'ijednosti po 'Io.riceJ.:t;jE'IVOm nb;rHscn,

- 776 -

- 777 -

Zanemarivsi treoje, brzina ce u koutrahiranom preajeku ovisitj.

samo cd pada. h ... hl-~ i

'"2

2g

(hl-~)' ~2gh

Protol::

Vo20 ~o

2gh -

---~~0:'0,-2

:~~l
____ .

eksperiment je obavia Pitot te se ovakve cijevi uazivaju

Pltot CijeV1* PomDeu Pitot cijevi sa
mogu mjerlti pritisci plinova i tecnosti koje struje U 01jevima.

po Bernulijevoj jednacini 6e bit!

-._..-1----

"

Uzevsi U obzir koeicijenat istjecanja po

Gihsonu koje se malo
razlikuje cd istjecanja atmosfera.
6.3 .. 11 Venturijev po-

kUs

=~l~ ~
l'

A8

-------J_

6~3.12 Praznje~ie

posuda - vrijeme
ist.iecan,ja.

~~

<-_

~~~~---

Za vrijeme mirovanja u poeudi je nivo tecnosti u visini h2" Kroz otvar

=-~~''-

IT ovom slucaju' se zeli

odrediti pritisak PI

~-

u suzenom presjeku A A
primjenlvsi Bernulijevu jednac1nu z'a presjek A A i B B s11jedi:

---------

-----~

81.470
Venturijev pokue

)AS ~ 2gh. Za to vri-

VI

+-----+

61.469

Istjecanje pod vodom

f - gubitnk

+L
I"

za vrijeme dt is-

tee! be 1z rezervoera kolici~a vade u

ns. visiui usljed trenja tecnosti. Po Sen Venamu

je

jeme 6e aiva

posudi spustiti za dh& 814471&

Po jednacini kOlltinuite:ta kroz Bve

1ic1ua to 6e biti)J.

oS

V2gh dt

p~'esjeke

S dh

prolazi iata ko2

(m J - presjek

rezervoara

-1-

v -'; 2
1

dt -

6i1h

)'I~ 2gh

h do hl je-

Vrijeme praznjenja cd

2,

Kod prizmaticke posuda S ~ koust.to

je vrijeme praZnjanja od visine h2

Ukrstavanjem ovih vrijednosti u gornju Bernulijevu jednaci-

nu izlazi

PI

-~-

TPo

do hl'
~

o,75h

Prit1'salt: u suzenom presjeku je manji ad at;mo~J.'erskog Za r;:::;

0)75 hSA to 6e se za toliko tecnost popeti u piezometarslwj
cij~vi,

ko;ja spa,ja suzani presjek Ba nekom posudom. Ovaj

Sl.l171

k'l'uinjonje

h:l,.

r .

-)J.-"-~-Cl{2gr2=g ~
'[h,)

hi

28

- 779 - 778 Vrijeme potpunog praZnje,nja prizmaticne posude ho""O izaosi

T _

I[ho ......................................

28

754

JAS,'I2i!

Ako u sud dotice stalno kolicina vode,qonda 6e

S8

priticanja.

dt "" _

)t

B db
s, 2gh- q

()t

qdt. Preme. tome je j-t.s

$,

. 2ghdt ,.. - Sdh ,+ qdt

cs,~_

111

fh

81 82

...... "

766

kolicina

koja za to vl'.'ijeme istekne iz suda sa!stoj ati 1z leolie-ine Sdh

i

POS18 integriranja

Aka je aivo tecnosti u jednoj posudi konstantan /kao nn pr~

kod zaustava brodarskih splavnica ouda je 1 "" <>0 x=O dx",O

Kad je posuda prizmaticna 8=8 0 ~ const te je

)t ',J)

aka stavimo

T _-,8"o,"===-

}t s~ V2"i

2gh

dobije se integrac.ijom

- dz te je vrijeme praznjenja

.:.2~1.::; Vri~eme iz.ravnau,ia nivoa u 2 komu

~;;;;r~
hi
L---1_
ih "

nikacira;iuc8.

6~

ad z '" ho do :0.",0
Rolicine tecnosti koja. u vremenu dt pro-

Jedno1 iko kretanj e moze biti jedno1iko ,/V"'cost/ ubrzano

dje kroz otvor je ..At. S. Y 2gz dt~ Aka ell

prizmaticne poauda onda ce za ista vrijems iz jedne posude isteci'kolicina 8 1 "

jA.

"1

(V2':-::"Vl)i

usporeno

i3 -

okvasena povrsina

-E- -

y2gz

+-~:)

cit

dt

:x. + y +

'"

cost

onda je

(V2<V2)'

Izgled otvorenog kanala imamo nn slQ 474

dit= a u drugu doteci kolicina S2dy 81.473.

dz zamjeno m

\[2;; (-.~

3.1LI- J ednoliko lcretanje kroz otvorene kanale

Ove kolicine moraju biti jedllB.ke tQ je

dy '" M,.s
/

s Y2gho

Visin. razliklS', tecnosti u pasudi se lasee

81.472

dx+<iy= -

767

suda~

u-

okvasen ohilli

relativni pad

r:retanje tecnosti nastaje usljed djelovanja 811e F. Ova Gila

mora svladati sva kretanja. Velie ina te sile iznosi

-781-

- 780 F

.''.:i:....
2

U .L

sip1 - p)
2

6~3~15

otvoreni tokon :iLi tolwvi sa s.Lobodnim ogledalom

Aka uzmemo da je mjesto otvorenog kanala cijav

nazivaju se ani koji zauzimaju samo douji dio kanala kroz koji telru, dak
je ostali dio ispunjen vnz-

nost u potpunosti 1spunjava voa kroz kOji se krace i prame tome nijedan diD obima nije slobodan. Uopste tecnost ae krece
pod pr1tiskom kroz cijev kad joj 1apunjava citav presjek.Pri
kretanju tacnosti kroz cjevovode javljaju sa otpori, koji au
ststni jar smanjuju eoergiju .. Ov~ otp-ori oaataju usljed trenja tecnosti 0 stijeuke cijevi t vrtlozenja i promjene smjera
kretanja. To cemo iz Danovaog ob~asca za otvorene kanale odraditi visinu h

duhom iIi drug-im plinovitim tijeloIDc Slobodna po-

vrsina je razdvojena po-

vrsina izmedju tecnosti i

SL.471~

Sematski

~zgled

pod pritiskom
iIi tok pod pritiskom iIi prisilui to j&ot ovaj kod kogs toc-

plina.

otvorenog kanala

768

v _ c

to je

'j'y.l.:l ............................... .
S

Jednoliko kretanje u cijevLma

dobijemo h ...

_'0'2

ltako j e

izlazi
2

'f" y

.1

!!

u "" 1
s R

>:<i y

:l

h",L

gdje je

izlazi

y2

.A

_1_
d

zamjenom

An ( tl p)

~o .. ~.~"oo o , ,

769

gdje je C _ "tTijednost kaja se odredi ua osnovu obrasca:

Basoue

Basen

C"" ~

A. -

odn.o:;.ao

..

IIh

.7\.

LI p

ili

~-

\.

odatle je brzina v

stC!-vimo I i

'1'.1

to je

kod cijevi

PI - P2

A..

lL
--.
d

~.~

770

L
2

- pad pri tiska

koeficijenat treIlja /ekl'jperimeotalna velie ina/

Rod kc:.ltnarnog kretanja

J:utera.

Kuter

l+i

~
Re

lUO'IR
m+

'{R

terijala i

O~FO ... O~
.

nod tUI'bulentno!5 kretanja to.tl;.',osti

R
Vrijednosti

i m odabiremo ua

ocitamo i.z tablice~

OSUOVU

profila l::anala i

ma-

A.

".q."oo ... ~ ... " ".

je o'v-iailo od Re 1 i rela-

ti.vrw hl.'upavosti /k/d/ kod g~latkih cijevi

mo Av

771

l!

mjesto A'stavlja-

- 782 -

- 783 6.2.16 Venturi vodomjer. je naprava koja sluzi za mjerenje

protoka u cijevima. Ugradjuje sa u dovodima i vodovodnim
mrezama. Na slijedecoj slici 475 prikazana je ova napravs

Po Hermanu je

V2 pod TJritiskom smanjenim "P2"

Ao = 0,0054

Primjenivsi Bernulijevu jednacinu u presjecima 1 i

Re 0,3

Kod hrapavih cijevi za male presjeke ~ =

0 a za velika
2
presjeke
= 100,3'> .. 772

(..1L)

2 izlazi

~+i

2
7 2 82

Po jS'Qnacini ltoutinuiteta VI 8 ""

1

Burnul~

za:njenom u

jevu jednacinu

K - mjera za hrapavost cijevi.

vrijednosti za K

2....

Materijal cijevi

K/mi

1 nova, glatana metal cijev

1,5

2 nova livena metal cijev

2,5

3 Starija /zardjala cijev/

4 zakrecena povrsina cijevi,

hrapava dask.

"
2
2 (~)
+ _v-,,2~-,,~~.:...-

'l'

82 ) 2

(6
v 2
V
2"--'~-'-_
1
-L
__
4

k -

+1,138

...... 774

7
Gdje je
razlika piezometarskih

773

)2

visina stvarna kolicina

se dobije ruco uzmemo u

obzir t1.enje)L=o, 96-:-

Srednja ve1icina neravnina

1iaterijal cijevi
1 IJiveno zeljezo

Novij im teoretslcim i praktic.nim ispitivanjima za hrapava

cijevi vrijedi slijedeci obrazac
1

(2-1.g kd

v 2
_2_
2

__

K/mimi

Inovo/

0.5-1

2 Liveno zeljezo Istarol

1,0-1,5

3 LivenD zeljezo 8a zakrecenjem

1,5 - 3

J,

0,3 - 0,8

Glacani cement

5 Neobrndjeni cement

6 Neobradjene daske

2,5

0.99
5,

Q =

)I ~ .......

775

Upl'eujivanjem tecnosti
i plinov a vidimo da Sll
tecnos ti skoro nestisIjive i suprostavljaju se svakoj promjeni
. volumena riok plinovi

ispunjavaju svaku POtlU;Jl.l~75

du-gl'ostor u koju se
Clov de_

- 785 -

- 784 Vo

S druge strane uporedjujuci tecnosti sa krutim tijelima vidime de 8a tecnosti razlikuju ad krutih tljela pokretljivosell svojih castlea. Pod dejatvom eila tecnostl mjenja oblik.
U atanju mirovanja tecnosti ne pruzi nikakav otpor silama

0 - brzina spustanja gornjeg n1voa

Av -

prestavlja 'gubitke od nivoa tecnosti. u posudi do tje-

mena T.

kOje nastoje da joj promjene oblik. Kod krutih tijela da dodje do najmanje promjene oblika i kretanja cestlea potrebne
BU konacne vrijednosti slla a deiormacije eu trajnog karakte-

v 2

_(.-1-

ra -docim ked tecnosti i p~inova je lako pomicanje castlea i

laka promjena oblika. Razumije 8e de i plinevi i tecnoati
pruzsdu otpor promjeni oblika ali taj otpor je neznatan u
odnoall na kruta tijela. Bad.! zajednickih DBobima kod tecnosti i plinova dolazi do zsjednickog tretiranja u teoretskom
lstrazivanju i prakticnom i primjeni. Postoji'veliki broj
krutih tijela gdja granicQ U pogledu otpora aastalog promjenom oblika oisu velike- te postoji prelazn1 oblle1 iz krutog
tacno lasfalt. katran i al.1

p,

U1

"

Po Va"

----A

-7'

81.476
Natega

Pritisak u tjemenu natoge je manji od atmosferskog pritiska.

6 .. 3.17 Natega
Uategom se naziva Cl.Jev koja spaja dvije posude razlicitih
nivaa, cija se arediua izdize iznad najviseg oivoa tecnoati.
Ta eijev dejatvuje kao oat ega kada u njoj vlaaa pritisak koji je manji od atmosferskog. U tom slucaju 6e se veda penjati ka vrhu T. Pod pretpostaykom da je d-koost,. ida pri kretanju tecoasti nema trenja i nema utjeeaja izdvajanja plinava iz tecnostl da se ne orneta stvaranje vakuma. dubina h zajedno sa vieinom h t ne maze biti veca od E2Uslov1 priticanja kroz nategu mogu se <zveBl'ti
~
iz pros" irene
Bernulijeve jednacine.
2

p,

Najvise se ovih problema i promatranja primjenjuje na vedu koja se ad svih tecuasti najv1se upotrebljava i koja daja mogu6nost najvisa tehnicke premjene.

va

Pramatranje problema kretanja tecnoati treba da prolazi od

poznavanja f1zickih osobin~, koje utjecu oa karakter kretanjae

+ ---

776

+ ht g ... LhV)

v 2

+ __
t_

"2

I
i

ali on mora po avojoj apsolutnoj vrijednosti biti veei od

pritiska pare za odgovaraju6u temperaturu tecnosti, jar bi
na tom mjestu voda kljucala. Iz tecnoat1 bi se tada izdvojiIi mjehurici vazduha i plinovi koji prekinu tok tecnosti
Ipojava. kontacije/. Mora biti Pt> Pk
IPk - pritl.sak pare/. Ovaj pritisak se mijenja za temperaturom. Maksimalna visiaa tjemena nat~ge nad nivoom tecnosti
u pasudi A.

v 2

t
+-

+LhV)

777

I
I

stvarna v~sina nntege mjerena od donjeg nivoa Ih+ht/ ne uzima se vise od ? do 8 ffi.

- 787 -

786 -

6 3018 Pre1ivi vade preka lvina ustava i

0

brana.

nivoe vede u tokovima i volumeni vode u rezervoarima. Oni su

potrebni kod svih vrsta hidrotehnickih rndeva: kod vodovoda
pri hvatanju izvoru, pri preclscavanju vode talozenjem i f11triranjem u rezervoarima knd kauulisauja raka kod iskoristavenja vodene snage kod navodnjavanjal kod regulisanja rijeka
i dr. Zatim prelazi su vrlo pogouni za mjeren~e protoka.
j. kod istjecanja tecoosti javlja kootrakcija vadenog mlazu4 U hidraulici se od Polenla /Marchese
Polanil ~relijvanje vode Bmatra kao specijalan slucaj istjecauja vade kroz otvor ..

Ir:;::-

-3-}l . b ~ 2g

Prelivima se nazivaju talrvi objekti koji sluze regulisanju

fl'

r
l (h

v
+

2?~

0,615 ( 1+ _ 1- ) [ 1 + 0,5
h+l,6

Za manje prelive upotrebljava

Rod prelijevanja se kao

Q .)".

1~

tg

98

)1 0.59

Izraz za stanj'e kretanja se dobije kad se postave uslov-i issi1.'ine b i

izvrsi

inte :,riranje u granicama ad 0 do h. Tade jednacina iztlai..iu0Sti pre'liva glesi:

fo

[b.

Fz

dZ~fbh ~

2Sh . . . . . . . . . . . . . . . 778

3
koeficijenat prelijevanja.
o

U obzir srednju dolazna b:rzina vade v

' tade je
o
izraz za h:olicinu vode koja prelazi

Aka uzmemo

~g

I~H

I.:

)2]
2

1..

81.478
Preliv

779

780

po Tomasu

F ................... .

81.477
Prelivi

tjecanja za hor.'izontalull lamelu visine dz i

v 2

2:) - (

781

- 788 -

- 789 7.PUIIPE
Prema koristenju Vod2@
PQatroj~nja:

ulicnih

Vodna turbine

energije postoje dvije vrate hidra-

turbine i

pumP6~

Ii vodna kola/ pretvaxaju vodnu energiju u me-

hanicku iIi uaki drugi

rad~

Pumps au uredjaji koji imaju zadatak dn dobavljaju tecnost

sa jednog ou drugo mjesto, atvarajuci vislnsku razlLku iIi
pritiB8k~One prebacuj~ tecnost iz prost ora sa nizim u prostor
sa vlaim pritiskom Ina primjer i:l;: rijeke iIi bunara u rezervoar/~

Jedno pumpno postrojenje sustoji ae od pumps, llaisong i potianog cjevovoda, pogonskog motora i iustrumenta za mjerenje karakterietHrro.. pumpe~ Usisivanje tecnosti S6 V!.'si us. taj aacin,
sto a6 stvara u pumpi pritiaak koji je manji od atmosferskog

/Vakum/l i pov1aci iz bunara tecnost&

dijela. pr.ema organima koji potiskuju tecnoat u 3
klipne, rataciooe /centrifugalne i prope1erne/, i spe-

S6

v~?te:

eijalne

konatrukcije~

Rlipne pumpe imaju klip koji krecu6i S6 naizmjenicno stvara

potreban pritisak$ Ova pumps ae zovu pumps sa prekidnim djelovanjem. Dok je u kucHitu vakum tecnost dolazi iz uaisnog
dijela u kuciste, a poslije ids u potian1 cjevovad$
Rotacione pumpe imaju redno kola Iratar/ sa lapaticama, koji
okrecuci se stvara aile lroje omogucuju stvaranje potrebnog
pritiska~ Kod ovih pumpi se energija brzine pretvara u energiju pritiska, k-oji potiskuje tecllost u potisni cjevovod~
Kroz cijevi se tecnost staloo kre6e , to se ove pumpe zovu
so.

i l1latnut pumpa/4

Od svih ovih pumpi su najvis6 primjanjene klipne i rotacioneG

Ne mo~e se tacno reci koja ce se od tih pumpi u pojedinim 61ucajevima upotrebiti. l:lipna pumpa ima bolji stepen djelovanja, dok rotacione imaju nesto mauji, ali se ovaj nedostatak
. kompenzira drugim prednostima rotacione pumpe. Rotaciona pumpa je manje iZlozena trosenju i manje osjetljva, zutim imo.
neprekidno crpljenje, konstrukcija je ,iednostavnija, a to je
velika pl'eduQst.
2.1 Osnovni principi Dumpan,ja tecnost1,

_,l2.QJ.!!l.2.Y1. dvuko pllUlllun,iu.lrna a.udutak. tlvludtwuujelll visiuDkc .l.'u;,:.liko p.l.'ititilcu, pl'obaci t;ecnout Uti ;jullrlOl; au

L!_~~l.J2.!!!!ovnj

Tecnost se obicno crpi us jednom mjestu i odvodi su cijevima

nu drugo mjostoo Cijev cd mjesta ualsavanja do pumpe, ZOV8
S6 uaison cijev , a ad pumpe do mjeata dovodu, potisna cijevc

Pumpe

~ulZo11etri

casto, 1.11azne-ejekGori-j njektori,

neprekidnim djelovaojem.

Pumpe svecijalnih konstrukcija f mogu biti sa prekidnim djelova!ljem~

udarne i

/krilne pumpe, membranske, pulzometri, hidraulicke

ve.zduSne pumpe/ i

sa nepreJcidnim djelovanjem Izup-

drugo m;jesto.Oblcno je to slucaj iz UiZ8G POdl'llcju /bunal.'a/

no. vise podrucje /rezervoar/. Cjevovod koji veZe bunar sa
pump om zovemo llsigni cjevovod, a od pumpe do rezervoara zova-

ma potisui ejevovod. USisavanje je uticaj nadpritiska no. povrsinu tecnosti u posudi iz koje se crpi tecnost. Pumpa u
krajnjem slucaju moze stvarati podpritisuk: /vakum/ od 0 IT/em?
'I'o je kod vade so. specific nom gustocom l pri pritisku od
2
9,8066 N/cm
visina sisanja: 10 m. odn. 98,1 N/cm2
Dok je kod ostalih tecnostl: l04/~ metara.
Uslijed otpora cijevi, strujanja i
to mauja.

7.1.2 Vis ina usisavanja i

s1. usisna vis ina je nes-

potiskivanja.

Geodetska usisna visina je

visin~ka

tecnosti koja se usise i osovine

razlika izmedju povrsine

pumpe~

Geodetska potisna visina je visnska razlika. izmedju osovtne

pumpe i

najvise tacke potiene cij evL

Manometarsll:a visina je ukupna visina ocitana no. valmmmetru i

manometru pUUlpe. Sastoji se od geodetske visine ~ visine koju duz usisnog i potisnog cjevovoda treba posmatrati leao gubitke ..
Po Bernulijevoj jedn.acini za 1 kG tecnosti iz 81.480' iz1azi:

Hm" P3/1'

c/2

h3 g

(PI/\'

cf /2 ) (3)

......... 782

- 791 -

- 790 -

M/g~

Hm =

+ V!g?

+ (c; -

c~)/2

783

U pogonu se redovno posleduji clan gornjeg izraza zanemari.

Pri proticanju tecuosti kroz cjevovod nastaju slljedeci guc 2 /2g Iml ~,,784

biei: al Dsled brzine -proticanja; hI '"

b/ vi sine otpora: h2""

Ab

I/d.c 2 /2g

Im/

za ravrri

cjevovod ...... ~ ..... ~ . ~ ~. 785

2
h3 '" ~ c /2g 1m! za ventile 1 lcrivine . _ ....... 786

vr~jednost

Ab -

dodatna

duzina cjevovoda u metrima

pr.omjer cjevovoda

f - dodatna vrijednost

otpora ..

radi ventila, Jcrlvina i 81.

Ukupna mauometl'U.'ska

Yieiua ravne. je zbiru

geodetskih vis ina
lusisne i potisnel i
euoi truce. u usisnom i

potisnom cjevovodu.
Hm"" Hg

<L~

787

81.479

i I i ukupna manometar-

Sematski prikaz pumpnog uredaja

ska vis ina ,ie ravna

iIi

zbiru manometareke

pli'

usisne i
sine.

p,/<f

M+po/f

sinu s~upca

P1i<;>

fSY

,]L480

-V/~

po/~ - (P1/i'
+

7.1.3 Dozvol,ieuu usisua visina. Pritisak

tecnosti pred ulazoffi
u pornpu i zuas i:

posto mauometar i vakummetar pokazuju u N/cm 2 to treba pretvori ti u vivade u m tj. po~oziti Sa! lo4/ g

po/~ -

fSY)
fro)

pa je:
J

11m

Hm =

...1L

?g

...1L
'fg
+

j'g

potisne vi-

+
-fg
V

+ e +

+ Y +
c 2

2g

l'TIllJ

13 -

baI'omet;a:rsl::o sta-

uje

l~J

793 ..

- 792 Hgp -

dozvoljena geodetska uaisun visiua u m.

- brzina proticanja

Hid

m/aek

U krajnjem slucaju taj pritisak maze ds bud a ravan nuli,te

maksimalna geodetska vis ina smije biti;

1m' I .. , ...... .............. 789

Ako u usisnoj cijevi nastaje usled temperature isparavanje
tecnostl

~ju

crpimo t gdje je pritisak tecnosti koja iapara-

odnosuo! ~~lO~OOO~Pt/S' g izlazi da je visiua siaanja Za takve tee-nosti:

va: Pt /N/cm 2 /,

~ -

~jevovodu

zblr otpora u potisnom

ukupni Elllbici

visins potlsklvan,ia

2
v /2g

sila inercije u vadi /mSV/

- pritisak tecnasti kod kojega pccinje isparavanje.

t
Alec uzmemo u obzir vazdusnu komoru 1 ana dijeli potisnl cja-

vovod u dijelove /LI

caj sile inercije

i Llt/ -

~dPad~

u komori i

u cjevovodu. Pod uti-

sarno stupac tecnosti duzine:

L~.

Dopusteni broj okretaja iz uslova tlacnog potiskivanja u pumpi sa vazdusnam komorom je vrlo veliki. Zbir visina usisivanja i potiskivanja pretstuvlja geometrisku visinu dizanja
tecuostL

...............

1m! ................... 790

..... .. ......... . ?92

~

Ze. ut:.::upnu vi::;inu dlzUllju tecllUljl.ii;

OVdje vidimo do. usisull. visina ovisi
tecnosti. Kod tecuosti koje au

guses

specificnoj gusto6i
od vode imaju dozvolje-

nu visinu sisanje. mauju ad vode lako au sve os tale okalnosti iste/. Hajvazniju vrijednost jma pl.'itisak isparavanja
/utjecanja/ : P k " No. slijede60j tabeli dat je pregled pritis aka zoo. razne temperature.

Te'llperatura
vode
C

10

20

30

40

50

60

70

80 90 1000

Pt/~ fj.104 olo9 0,12 0~24 O,i13 0,75 1,25 2,02 3,17l!,827,]{t. 10,3

!l "
~

H"

Hg

llw ...................................... 79')

_ zbir svih gubitaka u usisnom i potisnom cjevovodu

H,,;s

+ Hwp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.2 lGipne pumpe

7.2.1 Fod.jela klipnih pumpi. Klipne pumpe su Olle cije se
djelovanje zaauiva na dejstvu istiskivuuja tecnosti ltlipom~
Klipue pumpe se

mo~u

90dijeliti:

1/ Prema uacinu djelovauja:

m3V

a/ 3ednoradne /jednostrD.nel
b/ Dvoradne /dvostr'ane/
c/ Diferencijalne

Za vodu od 200 puropa ima obicno visinll sisanja oka 7m, za

vodu z~grijanu na 70C vision sisauja je neeativna, tj~pumpa
no samo da sise vodu, nego voda sarno protice ka pmupi .. Za vo-

21

du oko lOCoC razervoar treba da buda za 2,5 m izuau pumpe.

Prema broju cilindara:

a/

sa jednim cilindrom

7.1.4 Ul::upna ViSlltla dizaujia tecnostLDa nebi bilo preleidu

b/ sa dve cilindra /dupleks pumpel

vodenog stllbQ kod potiskivanja za pumpu bez potisue vazdusne

c/ sa tri ci1indra Itripleks/

komore mora oi ti:

_ll_+ II

<;'

tj.

gp

~r

. weB -

pI'itisale nn l.:lip mora uvijel: biti pozitivan.

3/
791

794

:;'~rema

a/

polozaju cilindra:

llorizontalne

b/ Vertikalne

- 795 4/ Preme pritislru koji vlada u pumpi_:

o:lnosho stvaranja podprit:l.st{a. Usisna korpa

a/ Kiskog pritiska

cenje 'Jade i

12/ sluzi z.a

cis-

sr,reCaVi1.Ilje mulja i kamena da ulazi u pumpu.

b/ srednjeg pritiska

Ako pumpa n;"je dobra

c/ Visotog pritiska

zabl'i:;veoo nastaju gll-

5/ .P.rema vrsti

te~nosti

bici~

koja ge prebacuje

Lose brtvenje

maze titi ua J:lipu

a/ obicne tecnosti /hladna voda!

b!- vrtt6e tecnosti

ventilima i

cl

duo

prljave i

guste tecnosti

vodu sise i

d/ kisele tecnosti, kemikalije i sl.

sa vodom i

6/ Frema proizvodnosti;
aI male

bl

vazduha predl'e k!'oz

srednje

usisnom

dijelu~Ovo

!:lve GnlBtljuje };:orisnu

71 Prema vl'nt;i pop;ona,

'a/ rucni

kolicinu vade.

Kako

je vazduh lllirsi skup---31.l~Sl

b/ motorui

Ija

nucna pumpa

Jednostrane (jednoradnel pumps

7.2.201 Ruene PUDlae /81.481/. Ova pumpa se sastoji iz cilindra

vazduh
,jedan dio

plabo brtvenje no.

cl vellkc

7~202

cjevovo-

rada pumpa sise

11/ klipa /2/. l:lipnj ace /31 upusnog ventila /l.!-/. ispus-

nog ventila /5/ i rucke /6/. Kretatljem klipn /2/ prema dole
u kome je ventil /5/ vada proizlazi kroz njega u prost or iznad kUpn. podiz.an~iem lclipa izdize se i potiskuje do 1z1aznog otvorn. SaY rad prebacivanja tecnosti otpada na podizanje klipa. Ove pumpe su por;adne za bunare.
7.2.2.? Rlipue pumpe un motorni pogarl. S1.482.J:I'etanjem ltli-

S8

u cilindru na

najvJ.se:J mjestu.Alw

se vazduh sakupi .kod ventila,

on 6e se za vrijeme u.sisavanja

siriti, a kod potiskivan,ia komprimirati i

stvoriti kasuo ot-

varanje ventila; Gta ilUa za posledicu maln dobavu.

Jeanoradne pumpe cesto izvode se po 2 iIi 3 zajedno, a osno

koljeno je pod kutem 180

ili

1200

Klipne pumpe mocl.t biti izvedene za vazdusnom komorOlll. OVOlI'.

komorom se postiz? :nirniji rad pumpe, nn taj nne in, sto za.
vrijeme potisnog '11(..'(101 pumpe vazdusna karnors primi jedan dio

pn /81 sa lijeva u desno nastaje u cilindru /S/ p~'azni pros-

vade u sebe, a kasnije za vrijeme usisavanja odaje u potisni

tor u l:ome se smanji iHitisak. Atmosferski pritisak:po koji

cjevovod.

djelu,je na niva vode U u8isHOj posudi /1/ potiskuje vodu u

usisnu Cij0V

/L~/.

Fad djelovanjem atmo3ferskog pritiska vada

otvori usirmi vent il /5/ i

is runi P"l'ostor

16/.

Y.ad se !dip /8/ VI'ac.a u 11j r;vu stranu stvClra 58 u prostoru

/SI pritlsak. kO,ji 7>atViU"Ll usisni ventJ.. l /5/ a otVGI't'-- potisnl ventil

171

l:1'OZ n,icca [>l'ebactl.je vodu

I-,otisni cjevovod

/11/ do l'ezervoara /l.'2/. '.T<mtil /3/ slusi rio. zadrsi VOUU u

USiSflom cjevovodu /lll ei1l1(; se O;,10;..:;u~i lai::';e povlacen,ic vo:l!!.

7.2."7 Dvostrane /dvoradne/ Dtllnpe

Dvostrana pumpa 81.483 se sastoji iz slijede5ih dijelova;
kUciste sa cilindrom /1/ klipa. 12/ usisnih ventila /3/ potisnih ventila /L~/ usisne vazdusne kpI!lOre /5/ poi:;isoe vazdusne
komor8 /G/ usisni prikljucal::: /7/ potisni prikljucaJ: 18/ l:lipnjaci /9/ i prelivn() cijevi /10/. Ove pwnpe se iZladjuju
lrao horizontalne /3Ll~831 i l:ao veI_'tikalne /3 1. Ll-D4/. Uoc;u
biti sa duCirn i kolutnim l:lipom. l:od dvostr;,"_nih pumpi ;ie

'II

- 796 -

- 797 Kada se laip krece u desno tada lijeva straus klipa sise kolicinu tekucine:

"

d1

11

10

a desua straua potisku;je Imlicinu:

iz cilindra~

SL483
DVDstrana hori;;:;ontalna pumpa

81.482
Klipna pumpa ns motorni pagan

vrsta koje nemaju zamesnjaka maze doci u obzir pored pare i

Kada se klip krece u lijev.i, teda lijeva strana klipa potisl~uje l:olicinu
2
izcilindra. Tada deena straua usisava kolicinu ted 1 J~
4

komprimirani vazduh.

kucine:

dobava jednolicnija uego kad jednostranih. Upotrebljavaju se

za srednje i najvece ucinke. Obicno imaju parui pogon i

di1'.'ek-

tuo au ve'zane za cilind'1T' klipne parne musiee. Za pumpe Dve

d 2 _ d 2

2
4

:rc h

- 799 - 798 l{od jednog okroteja pumpa pre-

rna tome dobavlja kolicinu teku6ine:

~"
Jt/4.h", (\2 ell 2 -

fJ

.1rh/4

J1=
r;:::

::;]

ETI

d 22 )

Im 3/

dok ze.! n oltretaja u minuti. dobavlja !t:olici-

nil

tekucine:

'Joe
, ~/

Usled toga sto je zadnja strana klipa manja, naataje izvjesna nere.vnomjernost. Ova
ueravnomjernost nastaje kad
Vertikalna klipna pUlUpe

S1.485

ve{:ih visiae pDtiskivanja, a

to se ultlanja uVDdjenj em dvo-

OVa vrsta pumpi ,je ze.. manja kotlovska postrojenja jalco pogod-

djelnog klipa. K1ipove o"vih pwnpi tl'eba dobro brtviti de ne

nat jer se dobnvna kolicina pumpe maze uskladlti potrosnjoillQ

predje voda iz jednoG u drugi diD"

Klipne parne pumpe upotrebljavaju SEl za pritiske do 500 n/cm 2

8e i
sa h::olutnim klipoviroa za pritiske potiskivanja do 3~ 000. N/cm 2 dolt za vece pritiske dolaze
u obzir dugi klipovi plundje::ci jer se lakse brtve. He.' Sl~im8.
rna dvostranu pumpu sa vertikalnim kllpom. Dvostrnne pumpe S8
spajaju po dvije i to talco da su koljenaste Daovine "?od kutem

Poznato konstrt1kcije Ove vrste pumps eu '.ihort1:lint;ton /Vortington/ pumpa, 1 Vojt parna pumpa. Ove pumpe sa sastoje iz vodenog dije1a pumpe i

ad 90. Izradjuju se bez zama.snjaka. Upotrebljavaju se najvi-

prestavlja cilindar sa klipom i

se kad psrllih kotlova~

prestavlja cilindar sa klipom, razvodnikom i

7_2~4

mao Kod ovih pumpi klipnjaca parne IDaSlne je vezalla za klip-

Dvostrane pumpe izradjuju

1:1ipu8 parne pUDlpe'!.

Klipne parne pumpe su primjenjene najvise lrad parnih kotlova,

lokomotivsldh stanica za napajanje ltotla. Ove pumpe se pocone
parom i

to bilo da koriste kretni mehanizam parne masine ili

di:r:ektno sanDre paramo U najve6oj, au primjeni sa po[,;onom izrnvno pomocu pa:rc.

parno; dijela. Vodeni diD pumps

eim

k1ipna jednoradna ili dvoradna pumpa. a parni dio je mala

parna k1ipna masina sa 100% punjenjem pare. Vodeni prost or

veutilimu, dok parni prost or

l:retnim poluga-

njacu pumpe preko kretne poluge , sto u svakom slucnju cini

konstrukciju prostijU, jer' otpada vaei dio krettlog mehanizma
parne masine /ukrsna glav.fi, mo.tor, poluga/..Para ulazec.i u parnl prost or pDltre6e preko poluzja klip vodenog prostora,
varu ventile i

vrsi uBisavanje i

potiskivanje vode~

ot-

800 -

ria SL4-86 je prikazana klipua parna pumps. /Wortington/.

2q2~5

Diierencijalne kliun6

pumps

To BU pumpe koje imaju jednostrano dejstvo usisavanja i dvostrano dejstvo potiskivanja. Ha SLimamo sematski prikaz diferencijalne

pumpe~

Sastoji se iz slijedecih dijelova Sl~487 i prost ora ua tecnost /1/ diferencijalnog kucista sa cilindrom /2/ prelivne cijevi /3/ velikog lrlipa /4/ roalng klipa. /5/ usisnog ventila /il/
usisnog ventila /7/ usisne vazdusne komore

181

potisne vazdus-

ne komore /9/ usisni prikljucak /10/ potisni prikljucak

Izradjuju se kao stoje&e i

kao

leze6e~

Ill/~

One iwo.ju klip sastav-

Ijen iz dva dijela, ciji j e veei presjek:

a manji:

Pri tlsisnom hodu /desllol l

hod:

!J.

pumpa usisava kolicinu tecuooti:

h u prost or /1/, a potiskuje iz difereucijalnog lrucista /2/ u potisni cjevovod kolicinu:

):J[

/4.h

Kod po~ratnog hoda u lijevi Y.raj, veei klip Ipromjera. d l

potislruje ranije usisanu kolicinu tecnosti kroz prelivnu
ci"jev 13/ u diferencijalno ku6iste 12/ ~
Kolicina tecnosti:
( dl. 2 - d 2 )
2
dio

:rr J4.h

ostaje u diferencijalnom kueistu, dok

d 2 ~/4.h odlazi u potiani cjevovod~ Za vrijeme jednog

2
citavog okretaja je potisnuto;
d 2
d 2
2
1 If

(d/

d 2 )
2

1[. hl

J[ /4.h +

' / rth
4
d/

..J( /4.h

d 2J[h
1

d12 ..J( /4.11

Kod n okretaja u minuti potisnuta kolicina tecnosti je:

Go1 -

81.487

1/ prostor
2/ diferencijaluo kucis'te
3/ prelivna cijev
4/ veliki klip

5/ mali klip /diferenc/.

7/ potisni ventil

8/ usisna vazdus.komora
9/ potisna v8.zd.us.komore
10/ usisni prikljucak
11/ potisni prikljucak

6j usiani ventil

'1.1
~CD

sr

1
-=--.

/m 3/sek/ ..... 796

h n

60.4

je: d

= d /2.

tade je istisuuta koli5ina tekucine Za

vrijeme hocla klipa u lijevo, jednaJ;a istisnutoj k01icioi tekucine za vrijeme hod.a un desmo. Dif,?_rencijalna pumpa dobav-

Ija ietu kolicinu leao i

jednoradna pumpa istih dimenzije.Di-

ferencijalne pumpe se upotrebljavaju Za male i

srednje kapa-

cit-ete. Keo samostalne pumpe za duboke bunare imaju prednost;

nad pump om srednj ee; dj e1 ovanj a. Pri konstruisa!1ju diferencijalnih pumpi troba pa'6iti da potisni priklju6alc bw:1e !)rikljucen na diferencijalno

ku~iste~

Difereacijalne pUElpe, su -pogod-

- 803 -

802 -

7.2.6.:::> Klipovi imaju zadatak da usisa-

ue za visolce pritiske, male kolicine tecnosti, Ze. ,nala snage i duboke bunare~

va;ju tecnost u ku6iste i da 1sti potis-

Sve dosadanje izvedbe imaju prilicno neravuomjernu dobavu.

cilindarskoj kosuljici. PI"ema nacinu

Ova neravnomjernost se -uklanja veuivanjem 2 1 3 ili vise ptoopi

konstrukcije razlikujemo: kolutne /ta-

kuju iz ]cucista. Krecu se u cilindru iIi

njiraste/ i duge !plundjere!. Kolutas-

jodnu pored drugih na zajednicku koljeuastu osovinu.

7

~2

ti ima oblik pIece /Sl~4S9a/. Upotreb1javaju se za male visine dizanja: do

30 m. I'ije1o klipa je obi8UO l.zradjeno
od Ijevao.og zeljeza. N& klipu se nala-

.. 6 DU slovi klipue pumDe

702~6.1

Kuciste je glavni sastavni diD pumpe. U njemu se na-

1az1 cilindar u Itomc sa k.rec,e k1ip. Ha Imcistu se nalaze: sjedista ventila vazdusna kamare, zaptivue eaure i

priklju8ci za

ze brtvi1a u obliku prstena, koji spre-

cavoju pro1az tecD.osti iIi vazduha izmedju cilindra. i Idipa. Brtvila BU od

zilavoz Ijevanog zeljeza iIi od bronze.
Za cistu tecnost do 25"oC upotrebljava
se "koza i I i guma a IFadkad i drvo.
Drugi klipovi /plundjeri! SL489b/ au

ci,ievL
Materijal ku6ista za niske pritiske je Ijevano zeljezo, a za
srednje pritiske celieni liv, i t o za oba slucaja uzirnaIUo
debljinu: 8 do 12 nun iIi priblizno: /D/50 + 6/ nun.
Za visoke prltislw

iznad'200~

do1azi

o-tzir kovaui celik

iii fosforna bronza, [_~dje s~zima pribliina debljina: /D/50

+ 12/ IDm. Pumpe ltoje rade sa kise1im tecnostima imaju kueiste

izradjeno od nekoordinirajuceg celika, ierosilicija, bronze,

lakih mstala i sl. Kadlcada S8 primjenjuje
l
straua oblozeua nekom od masa. Pumpe Sa kolutnim
klipom izvodo Se Sa posebnom kosuljicom od Ijevana ze1jeza,

sinteticlte IDase
unutr~snja

cilinl...r.-icna tijela. cija je duzina rav51.1-88

Ku6iSt,~ pumpe

hodu pumpe iIi veea od ujega. Izrad-

juju se od 1jevalla zeljeza iznad 100

.
Veliki ]"lipovi S6 izvode suplji radi smaujenja
rum -prDmJera~
'. . ~.
Jako
l!lO.se. :3a visoke pl'iti~ske l.'ade se od bronze ~ll. cell.ka.
dugi klipovi Btl ne-posreduo vezani za

radi Iak-se izmjene nakon trosenja. Kod ku6iSta treba izbjega-

ul(l.'snu glnvu. Rod ov1h klipova oellia

brtvila po klipu ve~ u cilindru, gdje

yeti ostra ugiove, da bi strujanje tekucine bilo bolje. Ha

Sl.488 iruamo izvedbu

UB.

kucista~

se ldip krece.

Alto uzmemo u obzir uuutrasnji uadpritisak u pumpi za sve ma-

7.;).6.3 Klipne motke izradjuju se od

terijale , koji dolt'ze u obzir za gradnju ku6ista, vazi Bach-

ce1iku. Ha Idip su pricvrscene pOIDo6u

konusa iIi zavrtnjem. Klipnjace su iz-

ova formula:
,- d ozv.. +0,4 p'l
CI

(9dozv.- 1 ,.3

ra i

P1

lozene naprezanju od izvijanja i istezanja. Kod pl'oractlna se uzima sigurnost

em.

15 do 20 puta.
Brtvila imaju zadatak da sprijece ulaz

vanjski i ,unutrasnji radius u mm pri nadpritislm

vazduha u purnpu i iz.laz tecnosti iz

"-;J.uz~.e za ortveuJ" e klipa i klippumpe. ~
nju c8. Obicno ima.ill oblik dv o dJe1ne

2
u H/cm

Bvi spoj0vi sa prirubnicama treba da budu izradjeni po lEOgU6nonti prewa normama ciJevio

LoluLu;;ti l;:]ip

CUU1'U.

hUl! H1uL8rijul u1uz) l{uzu,uwtu1,

- 805 -

8ol~

Rnzvodni ventili omogucuju plL"tIpi bl'zi rad, ali

pamuk, konoplja natopljcna lojem, bronza, plasticne mase I azbest obicni iIi grafitni i

dr. Za tople

ljava metal, a za kiseline

azbest~Sla49o

vilo oka

te~nosti

se upotrebprikazuje metal~br

je konstrukcija ltompli-

cirnna, te se oni upot-

klipnjace~

X'ebl~jave.ju

7~2.6~4

Kuciste za ventile

pro pttmpe za

postavlja se nE. tijelo pumpe

slu~i

za smjestaj ventila.
Omog~lcuje lakse montiranje i
demontiranje venti la, a u slucaju trosenja se prom)Jene
i

materijal ovise

izvedbe pumpe i

upotrebljavaju za rueue
pump-e te za nisk~ pritiske sa moto:rnim pogo-

SL 4 91
Preklopni ventil

vrsti

ventila.

~uju brze

7.~2.6.5 Ventili au dijelovi

Sl.489b
Klip plunder

x'oho;'iuih pumpi

samO u jednom pravcu.Suprotno

upDtrebljav~ju

f<., b.

/6l) o/min/ ~ Iz;.-'-oae

i --!

1.".
1
//

r~
. ~>...

.:~~1

;./~ /,

".1--

~t

~lnboJ.no

nei::;1.ste te~~n08--

t i . KOUlF;ni Vtlutil::L imaju sjcdiste

u ob1iku konusf'. Gluvni ventil jo

iaveden sa 3 do 'I rebrn.

Opru~ni

veutil djeluj e pod uticaj em

oprug6~ OpI'uga moze biti cilindricllS,

ventila, koje maze bit! :rav-

kolicine t"e-cnosti. Izvodli' se kao ta-

kuglasto imarno

tanjiraste, konusne i kuglasto ventiie~ Izmedju vGntila i unutr:J.snj ih zidova lltUnpe traba da je dovoljno prostara za n8smetano proticanje
vade ata je od narocite vaz,-

nesti pri pumpanju muljevitih

tecnosti~ V8ntili Be dijele no: podizuce, prel:lopne, automatoprl1:~Tlo

kur;loill i konusni.Sl.
guste i

kvadratna i l i konusnH~ Primjlujuju

se kod pumpi koje transportuju male
lljirasti /Sl.Ll"93! i kao prstenasti

ske.

oj

Be..

z,g

sjedistam. Premo. sjedistu

no, konusno i

81.490
1~etalno brtvil0

88-

Y':uglasti ventil je pogodan

se obicno ventili sa -jednim

p:reklopni ventil.Omogu-

prolaz vees koliciue tecnostL Slobod~

zatvaranje i

492

manje pumpe

nom. SL491 prika.zuje

no padajuci ventili upotreblja:waju 88 seJDO kod rue nih :i. spo-

pumpe koji propustnju tecnost

djelovanje tecnosti izaziv8

zatvaranje ventila. Ventili
se zatvaraju vlastitom masom
iIi pod uticajem opruge. Za

beton~/.

Preklopni ventili Be

sto pojeftinjuje izvedbu~ Oblik i

8amo u naro-

citim sluca,ievima Ina~

Pflda;jtlce. rao ~I'Pcijalna Vl'Dtn ;it'

ltlipni l"llzvodnik. r.1nterijal za i?;J'~dll ;:if> najcos68 nrveni liv

i bron7.n. ;-;nil vr>(11J \:('In!1t;rub~jjn 1'11111 ut':I;ndo \! JIln1;nrl;!n1\\
prave 8e 8,\odit;t-.a v0t!r-tln oil l;jevnntl
bronzunim pl'DLcllorn.

~;,el.;icMl.

iIi

t~olika

nn

181.494/.
Frstetlasti ventil se upotrebljava
za vece pro laze tecnooti. Za vace

Kuglasti vantil

konstrukcije upotrebl;lavaju Be vis'struki prstenasti ventili, a !tod ve-

lil:ih pumpi grupni ventili. Danas

se iskljucivo upotrebljava,ju prstenasti ventilL
Dobra konstruisaD. ventil mora ispunjavati Glijedece uslove~
1.:oro. dobro brtviti u zat-vorenOill stanju.
_ PO~~'ebno je da 'blago zatvara bez lupe.

_ Mora biti lagan uz dobru i

806 -

cvrstu

konstrukciju~

_ eto manji otpor tecnosti pri prolazu kroz vantil.

7~2.6~6
')

Vazdusne komore

Posmatrajuei rad pumpe, vidi S6,

da se pritisak ua klipu u velikoj mjeri mijenja i za vrijeme
usisavanja i za vrijeme potisl~i

81.492 b
Konusni ventil

807 -

klipnih pumpi nejednolikost dobave, sto se sprljecava vazdusn:i.m komorama.

Vazdusnim kOJUorama izjednacuju se brzlne i pritisci u cijevl-

rna za vrijeme hoda klipa. Da bi vazdusna kO[ilara magla izvrsiti tu ulogu, pot:rebno je da ima odgovarajucl volumen. Zadatak
'vazduane komore je da smauji uticaj 8ile inercije ida obezb1jedi jedunkomjeran tok tecnosti kroz cijavi~ Da bi se dabila

vanja.

sasvim j ednaJtomj e1.'no struj anje tecllosti, treba irnati vazduSuu

komoru vrlo velikih dimenzija~

Najve6i utjecaj na to irua ubrzanje mase vode u usianoj,odnosno

Pri radu pumpe, ko11cina vazduha u usisnoj kO::lUrl poveeava sa,

jar vola, kad d01az1 u podrucje niakog pritiska i izlucuje je-

u potisnaj eijevi, a koja opet

avisi 0 kolicini mase vode koja
podlijece ubrzanju~

dan dio u sebi apsorbovaoog vazduha i [livo vade u komori sa

spustL Ako je aiva vode suvise nizak, velilca kolicina vazduha maze uei u cilindar pumpe i prouzrokovati udarae. U potisnoj vazdusnoj komori je obrnuto. Rolicine vazduha se postepeno smanjuje i nejednakomjernost pritiska se usled toga povecava.

Ispunjavanje vazduha u potisnoj komori mo.Ze se obaviti iIi

uduvavanjem vazduha pomocu kompresara iIi ispustanjem vode
1z ventila kroz narocite slavine. U praksi. je dovoljno --La sa
pritisak: u vazdusnoj komori koleba u granicama. 1 + 5%.Dimenztje usisne komore su u granicama: /5 -!- lo/.Sc a potisne:

/5

-t-

15/ Se

TeoI'etski je vrlo komplikovan proracun vazdusne komara, pa se

prora~un

'irsi sarno kod vaeih pump nih postrojenja.

na potisnu stranu
pumpe, narocito alto au visine velike. lis uaisuu atranu se sta-

1"0 pravilu se vazdusne komore stavljaju

Sl.l~'93

81.494
Prstenasti ventil

vljs.samo aka imarno pote~ko6e sa vietnom llsisayanja. Vazdusna kOIDora je u donjem" dijelu ispunjena tecnos6u a gornji dio

Ova

sa vazduhom. Konstrukcije vuzdusnih komora su razlicitEl a

najvise se izvode zajedno sa postoljem pumpe SL495.

nomjerno;;; ruda &

Kada klip potishllje vodu u v8zdusnu kOIDOrti, ne izlazi isto-

Tanjirnoti ventil

velika promjeoa uepovoljna je r.;u jedne straue r&di nerav80. druse straue, radi mOl;Ucnosti p.rskidanja
mlaza u usisnoj eijevL rz t05a slijodi da razliku mOzamo
smanjiti smanjivanjem muse vade. 1'0 sa pa::,tize vazdusnim 1;:0morum:3. koje se stavljaju izmedju potisne cijevi i pumpe i izmedju pumps -1 us lane c1~ vi.. Inace jOe opsta karakteristika

Vl'emeno voda na kraju pottsnot; cjevovoda, nego se najprije

tlaci va'zduK;ni ,jastull: U vazdui3noj lroInori. 'llime je poveean
p:d tisak u va:::.dusnoj kO'lDri i
jlilpuh~

tel:: tad-a povucan pritisak daje

lie;)oduul.ihoBl; ou ~l.y.-

'-iLUtHI VOLle u 'llotl.SnOlll e;jevovodu.

- 808 -

- 809 -

/--r-

~-

=~C{

J-T-

=r-

SL496

81.495
Somrtt:!1lt:i

izgled vll\'",du~nih !comarn

In\'",t'
Vn~dl1Bne komoro 7.ru,t;no ,in matl,in (leI tlP,in{lnol'lkofiti doilnVIl J'lipn.. B\J!lllri dn 1.1 vI"7.dufinn,1 itofllorl doln7;i dr> tltT'El

tije. vn:lc,

l;robn i,.;hjegavatl l'eZonanCll tih titrnn;\!1. 80. t i trn-

ujem klipR. To zuaiSi de titre"ji mo:raj~ hiti razlEitL Rod

smjesta~le vl1zdusne kamal'S treba voditi racuna, du ne bude mrt-

vih ublova~ Hajbol.ie je postavi t i kamaru iznad cilindra. 11a

81. li96 imama neispravan nacin smjestaja vazdusne komore f
na SlA9? je prikazan ispravnn naein smjestaja vazdusne

l:::OIDD-

reo
:
-----;---'

Vada pod r~ri tiskom lako o.psorbira vazduh , taka d0. u vazdusno;i

II 11 ad
--

....J

komori nestaje vazduha. Maujak se nacloknadi, talco, do pumpa u

usisnom vodu ne usisava sruno vodu vee i

vazduh, kraz pasebhO

31. IFi8

no.~je:'3ten ventil za vazduh. lJ mirnoj komori je drulccije sa

vazduhoITI\

G:"aficki pril:az I'ada pumpc hez VuZdU?~rH~ komore

jer je u njoj pritisak od oicolisnog, pa ce u komori

te::w::ina $uvisak apsorbiranog vazduha ispustiti, te ce se 1'&-

'l'e:not se llsisavn za vri,jeme p-:-vog halo.. VCli2:ina prOGtora

zina vade spustiti. '1'0 se izbjee;:ava tako,da Sf' u c:Ljev.i buse

se m'Ljen,ia

r\1pe u vi8ini normalnof," nivoa tecno8ti.Zad tel:ucina padne,

to v.rijeme protok je ravan tluli i

pwnpa znjedno sa vodam usisava i

vazduJ1 kroz rupice nq cijevi,

tako ria podd,avu ,-;otovo konstantan nivo vode. Karl pumpi koje

SVi1.kor~

tisno!:! cjevovodu.

:::Dmeuta,

po l:Lniji

u.'-]i8aValljE~: 1-2- 3.

,Za

tecttOst se he krece po po-

Lini,ia ;:.\otiElkivanjv, ;ju p-r'etstavljt-<rla Sa

pravccm: 1-.:'1. Za vl'ijcme clrugog hoda Pl'OGes Be odvi,ja obrnu_

nemutiu vBz,dusne komare, proticanje tecnosti bi izc;ledalo pre-

to. P 'otiStlO;) cijevi pl.'otok je I'ClVan [lUll j

rna grctli?:kom prikazu na Sl.4l)8.

-:rra.l.'(tc:

tecnost lIliruje

j-;::;. 1leli':itlLl [J.l'ocoka se mijenja po liuiji:3-4 ___ 5~

810 -

- 811 -

Iz di,iagrama se vidi da je rad kod ovakvih pumpi neravnomjeOd tacke: B dalje, lclip daje

ran~

Za VI'ijeme usisnoga hoJa,

usisna kolicina tecnosti proticala

bi nejednolikoID brzinom icroz usisni cjevovod~ Za vrijeme potisnog hoda morala oi se vadena masa u usisnom cjevovodu za-

premalo vode o Manjak se namiru-

je ad rezerve koja se ualazi u

vazdusnoj komori-To traje do

t a 8ke: A kada klip poene opet
istisklvati vise tecnosti nago

A .--

ustaviti. Sa va~;dusnom komorom postigne se ravnomjerno protjecanje~

sto odlazi u potisnu

cijev~

kOI!laram. U momentu potiskivanja~ kl1p potislmje tecnost brzi-

Za vrijeme cd tacke:

A do B u

nom: vI dok voda izlazi iz vazdusne komare brzinam: v U

v8zdusno,j komori se dize razlna

Na SL499a 499b prikazana je jednoradna pump a sa vazdusnam

o
brzine ist;jecanja takve, da
klip istiskuje upruvo toliko telwcine, koliko otjece u potlsuu cijev. Ali od momenta; A dalje I lclip istiskuje vise tecnDSti negD 5tO otjece u potisni cjevovod" Taj suvisak odlazi u
vazduSuu komoru~
maruentu: A au brzine klipa:

vode.

Vul.UlllUU vuzduhu

zuad vo-

do ue Gmunjuje J uulud toga povisava priti,sak. U tucki: B pritlsak je najve6i a u tucki ~ A

pl.'itisak je manji. S~'afirana

povrsina predocava kolicinu vode 1 koju primi u sebe komara ..

Ovo lsta vri,jedi i

za usisava-

uje tecnostL Za vrijeme

PF~oga

haia, kIip stvara vakum u pumpi

i
SI.l~99

Sematsld iz~led jednoradne

klipne pl1!llpe sa usisnom i
potisnom vazdusnom komorom

sise tecnast iz usisnag dije-

la vazdusne Itomore,

te nivo tec-

nDsti opadne od polozaja: C, do

polozaja: D. Tada se vazduh u

vazdusnoj komori razrijedi i
pritisak u komori opadne, te

vazdui::.ne komore poene usisavati tecnost kroz a"ovodnu cijev iz

rezervonra. Za vrijeme drugog hoda klipa, usisni ventil se
zatvori, smanji se pritisak u vazdusnoj komori,koji djeluje
ua stupac !:;ecnosti u dovodnoj cijevi. te vazdu.sna komora opet
usisava tecnost I sve dolt 5e alvo tecnosti n~ podigne ad polozaja. D do polozaja: C, tj. dok pritisak vazduha ue poraste
do prvobitnog. Ovo se dal,je ponavlja kod potiskivanja.Spajanjem usisnos; i

potisnog dijagrama, dobija se- dijagram rada

pumpe sa vazdusnom lcomororo ze vrljeme jednog okreteja. liod

S1.499a
Graficki prikaz za 31.499 b

pumpi dvostrukor:; d,iolovanja prilike su povoljnije utoliko ,

pri llsisnom i potisnom hodn, jedna straua klipa uvijek

sto i

llsisava a druga potiskuje. Ha SL prj,.kazan je dijagram za dve-

- 812

~>

- 813 -

radnu pumpu~ Iz di~iagrama sa vidi da ,,"a kol~~~....

i';na vode, koju
prima u ssbe vazdusna komar-a man,"ja ked. dvoraa~ n;h
'..... pumpi t liego
ked jednoradnih. Ova je jos povoljnije kod triju jednoradnib
PumpL Vazduane komore imeju slijede6e prednosti;
- Priblizno ravnomjerno protjecanje tecnosti u usisnem i

Jp

komore.

po-

Omogucuje veEi

bro.j

ok~'etaja

vanja

bez

q ." 0,21 S.h,za pum-

lupa~ja

ventila 1
ravnomjeran prolazak~

kOJllon~ ntjf'!r.1J~

n;j 1.,

Jl

- ---------;.

pe dvostrukog
/Iod

~jelo

varlj a

,J>/:

nl'wln;J.i

nn,imr. ..L II~t<l-.

ve{;:i_ sndr::o"j Y(lulUhn

81.501
Dijagram za dvoradau pumpu sa

~. Na dimenzioniaan,ie v07,clu.sn('
! hOd

hod

.---.-.-.~

P1.'oraCuu vil~du.Sne

I/wd

= 0,55 S.hJza

pumpe prostog djelo-

tisnam cjevQvodu.
-

0.5 za potisue

usisnom i

19 S.h,

""

ZB.

tri

p1.L."Upe .

potisnom Vazdu8uom
komorOn!

:?ralrticno se \lzima

de je sredn,ii I!lsd::d.-

P.;j vazdu11a u usisnoj vazdustloj komori 10 pute ve6i od Ilsisane

t:ecnosti

}::omori~

a 20 putu veei u potiSllOj \raz.dusnoj

De. $8 odredi najniz8 tacka razine vode u vazdusnoj kamoYi,

potreban ;Je najve6i sadrz,aj vazduha:

81. 500
Dijagrrun za dvcradnu pumpu se. pntisnom

vazduSnOIn komor-om

zatim odgovaraju6:L
pri tisak u mmsv:
hmin,Hs i h rnro:

7D2~(;~7

q -

vo1umen

vazdti."tJ.a.

teCtlOst llsisana za. vrijeme jednog hoda iIi razlika 82.-

dr~aja,

op

krajnj i

vazduha.

Stepen neravnomjernosti vazduha komore

strane~

U mnogim korpallla je smje~iten odbojni

ventil, ciji je zadatak du sprijeci od.lazak vode iz llSi.StlOg

cjevovoda, eime se ornogu6uje lakse pov1acenje vode. Ovaj Vent i l je najces6e izveden
visins sisanja iznad

'+

obliku prek10pke i

stavljoju se ze

m. Usisna korpa se izrad.juje cd Ijeva-

nog zeljeza. 31. 502, 503 prikuzuje izvedbe usisne korpe.

postrojenju

11:;';

D0li10Cna opT'ema DUllPi. U jednom uredjen-ijem

pumpu

::101a208

II I-'omocni cjevovod sa
1 za usisne komore

798

otvori. Presjek svih otvora Irupa/ na korpi tre-

?~2B6~8 Pribor i

cSp

""~'~.'~

be de ,ie 4 puts vo::i od. presjeka cijevi. Otvori au najcesce

smjestoni sa
pocetni i

Us-isne korpa je smjestena ne dnu usisue cijevi.Zade.-

naluze rupe i

. .. . . . 797
L2 -

~"'

op

tal: joj -je' da sprec8:va ulazak necist06e u pumpu. Na kOI.'pl se

Sadrzaj vazduha iznosi

Ll i

q(O,5~+)

ili

slij~de6j.

pribor i

oprema:

ventilima koji sluze za povezivauje

prostora izuad potisnog ventila sa radnim prostorom pUlllpe i

sa prostorolli
i

i~":lpoc1

usisnog ventila ili za vezivanje usisnog

potisno[,; cj evovoda~

- 815 -

- 811f. -

2/ Slavine kOje sluze za punjenje i

praznjenje tecnosti pri

stavljanju pumpo u pogon. odnosno van

3 - presjek k1ipa
hod klipa

h -

pogona~

3/ Probne slavine iIi vodokazne. stakla ua vazdusnim komorama.

L~/ Spa,jne prikljucke za IJanometar, Vak1.lmmetar i

indikator.

n - broj

ol~retaja

Protok dvostrane pumpe:

7.2~7~2

Za vrijeme prvog hoda, Vp

IS - Sp/

h J 8. za vrijeme drug,?S

hods.:

Va "" S.h, te je ukupni proto!;::

~ ~

(Vp+Vd ). h.n/60

7~2~7.3

(2S-S p ) h 0/60

m3 /sek

,erotok dii'ereociijalne !Jumpe:

Za vri;jema prvog lioda istiskuje: Vp .., (S-Sp) 111 u .-:;a vrijeme

ul'lll~()t;

~,

bodu:

., (v"

2.2.7.4
SL502
11sisna korpa
7~2.7

Protol~

tocnos"ti t

l~ojD.

protice kr02i

n:j8gove F"jraficko Dretstavl,iao,je.

nel~i

presjek u seltundi. Protolc

sa~ "l a mjeri u m3 /sek iIi u I/sek.

Za vrijeme jednog ol:retaja, klip obavi jedau prvi i

drugi hod i

tada istisne volumen ltoji izuosi: V

volumen prvoG hOja, Vd - volumen drugog hoda.

jedan

+ Vd -

E~licina

m 3 /88k . . . . . . . . .

60

a.................

799

v~'ije!;lB

prvo:; hoda: V-p

C,

=( Vp +

Vd

). n/60=S.h.n/60

m3 /sek ...

m3I sek

~ ~ .. ~ ~ ~

'"

~o2

7 .. 2.7~7 Graficko pretstavl,jan,ie protoka.:

Prema jednacini kootiuuiteta, protok iznosi:

Kak:o klipni mehanizam pretvara prabo1inisko k;eetaoje u kruzuo, to je brzina kretanja premjen,:iljiva i
nu;
'"

u.sino.::,

U - ooodna -Drzina
0\. -

800

60

cdje je:

a za vr:tjerue drugoG hodn:

Vd '" S.ll, te je ulmpni prot ok u sekundi:

Q

"(S-~S p+Sp }/60",S .. h.n/60r1ll3/ualt"1

l
:t 801

Visestepene DUIDpe:

Q"~

7.2.7.1 Iroi;ol: je.dnostI'aDe. plUIlpe;

Za

Pl'oto\c;

V -

t81-

fLDsti koja se istisne 1z pumps u 1 sektlndi iZ009i:

Q_\vp+Vd)_n

jo ulcupui

pumpi se odred;juje formulom:

Is ,iednac1.oe kont1.uuite"ta !)roizilazi da je protok kolicina

iIi kapac:ite"t se ozoacava

Vd ). h.n/60

t~L:

Ove pumpe se dobiju spajanjem vise obicnih pumpi.Protok ov:i.h

81. 503
Usisna !corpa

ldipne pumpe i

Vo . Sp' hI

kut sto ga zatvara motorna

Premo c;ornjeJ:1 prot ok iznosi

poluga

mijenja se po zako-

- 817 -

_ 816 To

zua~i d;;l

b/ GubitaJ:: usled prisustva vazduha u cilindrima. Voda sadrzi

se ilrotolc mijenja po zakonu sinsoide. Graficki

prikaz protoka dat je na 81.504. Oko tacke: 0 se opise krug

uvi,jele apsorbirani vazduh te se jedan dia toga vazduha usled

radiusa:

depresije pri usisavanju izluci i

r""S~u

sa

koji pretstavlja kretni mehanizam. Polozaji rukavca su

pretstavljeni sa pojedinim otsjeccima

AB=r~sin

0(,

'" S.u.Sin

ex.

UD.

va?duhom~

usisnozu vodu, a osim tOGa i

krugu. Velicina:

pretstavlja 7elicinu protoka.

pumpa sise vodu pomijesanu"

Vazduh moze da prodre u radu kroz slabe brtve ne."

usled pogresne konstrukcijt':l ..

c/ Gubici us led spoljrljoZ zaptivanja na klipu 1. cilindru.Zbog

nedovoljnoc; zaptivanja zapi;iiraca na cilind..ru i
gUbi so jedan diD

na klipu f

i2.-

tecnosti~

d/ Gubiei usiad propuBnos t i ventila. Ventili ne. pumpama. najcesce p1'opustaju, a to se u praksi tesko otklanja, pa se kraz
-,

----

... ,...-

n;iih izgubi jedau dia tecnostL

odredji.van~ia indil:a\:;ol'skog dijagrnma pumpe
o[;po1'i megu podijeliti u d.vi,ie grupe:

Had:i

svi S6 ovi

Otpori pri usisavanju i

- Otpori pri potiskivanju.

7.2.8.1 ctpori

81. 5ol~
Grafic!d prikaz protoka

pr~

usisav8.U,iu. Ovi se etpori javljaju:

a/ usled visine usisavanja,

e;dje

1~od

vortiltalnih p}l1Ilpi trebe.

Ako ne. horizontalnu osu nanesemo vrijeme: 't'i ucrtullo vremen-

uzeti Imo otpor visinu hoda l:lipa /x/. h1 "" h +

eke razmake pomicanja rukavca za ugaoO! ~ PrenaSajuci rastojanje kOja odgovaraju vremenskim per:i.odima, tj. re.stojanje
AB iz tacke: D dobije sa tacka: C. Pouavljajuci veei bro,i
tacaka i spajan,jem istih uastaje siuusoida. Rastojanje. od
sinusoide do horizontalne osi pretstavlja.ju vrodLlkt~ S.u.einu::.
sto pretstavlja protoI\: u jednom trenutlru, odnosno sel:un:1L

b/ Otpo.l' kroz usisnu korpu, usisue cijevi i

7.2e8 Hidraulicki

otpori-gubic~

dl? se u cijevi postir;ne urzina:

h~c:.

'" I t~ c s 2/2

J-

........

c- e ,"

J-:

80)

otpor potreban

odnosno otpor

proticanja~

~ .. " ....... ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
h

804

itocfici;jent otpora proticanja.

c/ OtpoI'i ubrzanja vade l:oji nastaju usled toga, fto vodi.

Kod jednog pumpnog postrojenja sa ugradjenom ltlipnom pumpom f

tl'eba dati ubl'zanje da bi isla za poltretom klipa. To ubrzlO'.nje 6e hiti srazmje1'no ubrzanju klipa~

stvarna dobivena kolicina tecnosti je manja ad kolic:ine ko-

d/ Otpori pri pl'oticanju:

ja udje u cilinclar, usled gubituka kO,ji nastaju u postrojB-

F"

nju~

Ti Ejubici se mot;u podi,jeliti na 4 l:5rupe:

a/ Gubici usled zal::asnjenja U otvaranju i

A .D/d

...... 805

e/ CitpoI'i USisnoi:; ventila

zutval:anju ventila.

Klip 6e preci odredjen put dok se ventil otvori i zetvori,

dok 6e stv(lrui radni hod biti manji leao i kolicina tecnosti.

Ovaj otpor iznosi na pocetku

0,8 i

2/~ ill

a zatim brzo opadne na

ostaje pri-bli\!.no konstantan. Ukupni otpori pri usisa-

-.ran,j u iznose:

7~2,,8,,2

818

- 819

d! Otpor u"L.lrzavan,ia vade U potisnoj cijevi:

Otpori uri potiskivau.iu.

Klip Be kreee i

potiskuje vodu U potlsnu cijev. Kada se klip

nalazi u aredini, tuda ima najve6u brzinu. Pri tome mora da

svlada slijedece atpore:

Masa vade.

cilindru iZllosi.:

G "" S (l-x )~~

a njeuo ubrzanje je: "all~ pa je prema tome

uicupIl.8. sila ubrzanja:

a/ Okoliani

pritisalc
2
lOt132 N/cm ~ 10 mSv

007

hI

h2 i
1

t... h2

~ (l~x

) ..... ' " .................

808

ventila~

klipa~

r:./ Pritisak za 8avladjivanje otpora ad pumpe do

rezel'VOfll:<~

za postizanje brzine prot1canja: cpo Ovaj atpor 80 sastojj.

iz dvije vTste atpora, tj~ trenja i brzinsleih atpora:

~.~'~""'

'~

~6~~6'

'."

808

""
B

- l'resjek potisne cijovi

Ep S -

~
\S)
p

Ubrzanje u potisnoj cijevi

Presjek klipa

............................ . 809

a
I

h + h

Brzinski atpor:

Cp

2 /2 _u 2 /2 "" u 2 /2

u 2 /2

"

a,,/g p

'" I.l.a

Ip - Duzina potisne c:i,.jevi

- otpori trenja:

if

el Otpori ubrzavanja vade u ci1indru:

dusina cilindra.

h brz

S(l~x

visiuska razlika izmed,iu nivoB potisnog rezervoara

potlSDDg

x - hod

h.S'.g

Ova 8ila izaziva ua klip pritisak: pi

b/ Pritisaic vode u potisnoj ci,ievi:

1
(S/Sp)2 _ u 2/2

[( S/S p ) 2

"
h1

Ii

813

Otpor potisneg ventila:

Ovaj otpor iZn08i na pocetku: 6,8 m a zatim naglo opadne na:

1,35 ill i ostaje priblizuo konstantan.
g! Gubici protDl-::a nestaju i uslE;d toga sto se jadan dio pro-

1J

. . . 810

taka izgubi lcroz raspore

oko zaprivaca i

1i::lipa, usled leas,.

uijes zatvartlnja ventila, salcupljauje vazduha u pumpi. pa se

potiskuje marrja koliCina. Svi ovi otpori skupa daju pritisak:

820 -

pI,!' to je:

te otvore na cilindru. Ha posebnom pepiru koji se na1a?i na

p/~

hl+h2+h3+h4 +h 5

7~2,,9

Teoretski i

jednom bubuju t

814-

potrebnim momentima iskljuciti bubanj indikatora. Kod pumpi

.ie indiltatorski dijagram slican pravokutni.ku. On obuhvata sve

hidraulicke otpore, a povrsina pretstav1ja stvarno izvrsen

raG. pumpe za vrijemG jednog Dl:::retaja~ 'l'a S8 povrsina odredi
!J.jerenjem pomocu mili-

Kod teoretske pumpe dijs.gram rada je pretstavljen povrsinom

P

'v/\1

Ako eada posmatramo rae stvarne pumpe, kOja sVladav8. otpore

u usisnom i potisnom cjevovodu, kao 1. vlastite otpore, vid~ie
cemo ds. se dije.gram koji pretstavlja rad ovaltve pumpe, razli-

lruj6t ad ctijagrama teoretslte pumpe. Odred,iivanje ovoga dijagprJlI sol< (Jlmo"hre

.)

_______ /

."p~c~'''~'~O"~'-c,o~'~o~''~w

kator., Radi toga se i ovaj dijagram naziva indikatorski, a

snaga odredjena na ovaj nae:tn, zove se indicirana sno,ga.

1-2 USisavanJe

2-3 Pov$canje p~t16ka

3-4 Potiskivanje
Hg-Geodetska visina
Hug~Geodet"usisna

vis ina
HpS" Gaodet. potisna visina

IDatarskog papira~ p1animetra ili racunskim

TJutem. Slika 506 prika:;uje ittcUkatorsld dija[';1'8.1il lc1ipne pumps I gdje
1irlija A prestavlja 1i-

niju atmosfere. Talasanja pritiska u pumpi

f---------------------------------'.-.
p

kre6e pra0

na papiru. Obieno je indilcator talm izvedeu, da je moguce u

lA-AI ..

vrsi pomocu narocitog uredjaja, koji se uaziva indi-

Se

pokretanja ad klipa, dok se bubanj DY...rece za 350

Na osnovu ave dvije vrste kretanja ocrta se radni dijagram

u pumpi., a na horizontalnu as razni polozaji klipa. /S1. 505/.

Podpritisci se nanosa iapod, a nadpritisci iznad linije at-

rama se

procesa~Pokre

vezi sa kretnim polu-

~olinisl::i

uadpritisci koje klip stv-ara

pre.vokutniks..

II

gama pumps. iTa bubnju se nalazi pisaljka, koja

indikatorski di,ia5T'am.

kalnu os nauesu podpritisci i

ohiljezava se svaki dio radnog

tanje bubnja je pomocu uzeta, koje je

Teoretski dijagram pretstavlja rad teoretske pumpe /pumpe

koja je bez otpora/. 'raj dijagram se dobi,ie a..l{o se us. verti-

mosfere

821 -

/kod 1 i 3/, nasta,iu

pI'i otvarauju.

ad nos no

zatva~anju veut~la~kao

SL506
Indikatorsl::i dijasram k1ipue
pumpe

us1e~ toga 1 sto sa

o-t;pori mijenj aju u to-

kLt jednog hocla. 0 indi-

katorskom uredaju i

indikatoru-yidi -poslavlje' mjerenje.

Odredjivauje indDcatorskog dijagrama sluzl i

za otiredjivauj e

srednjeg indicirauD~ pritiska /P 1 / . Ovaj pritisak S6 dobij9

p;etvaranjem pmrrsiue indH::atorskog dijagrama U ,povrsinu

81.505

9ravokutnika~

kod !coc;a hod l:l:1.pa odC;ovara bazi! a -;:isiila PI'&'-

Teoretsl::i dijagram klipne

vokutnika pretstav1j2 srednji indicirani pri~isak. Srednji

'Pumpe

indicirani pritisak sluzi za odredjivanje. indicirane suage

Indikator je sprava koja se sastoji iz ci1indra, u kame se

krece klip saglasno kretanju klipa u cilindru pumpe, sa kojim je indikator spo~ien< IndH:ator se prikljucuje ua naroci-

pumpe .. Slijedece slike da;ju tipicne primjene indiciranja~

1,
-

- 823 -

822 -

81.507e. Velika ueraY51..507 a. Porest pritis-

nomj ernost usisavanj a j

po zavrsenom usisnoID
hodu~ To zoaei da S6 us-

koja

lea

oj

1.sn! ventil kasno zatvarn i time offiogu6uja

povratak teenosti u usisni prostor~

omogucuje

2/ Visinu crp1jenja H

Jako zakasni-

ru. To

dol~zi

us18[1

vise velike usisne

sine i

9U-

vi~"

time nepotpu[1Dg

punjenja cilindra.koje

dijagrnmi,

Stepan d,ielovanja

51.507c. Opadauje pritiska prije [lego je zavrseu potisni hod. To

sa udarcima \1 indikato-

rada k1ipne pumpe

7~2.10

Pri odredjivanju pojedinacnih stepenn djelovanja klipne pum-

11

Ii porast pritiska po
zavrsenom usisuom hodu

Karak-teristicn~

S1. 507a

potisnog prost ora.

51. 507 d.

81.507

51.507 f. U pocetlru

pet potrebuo je mjeriti slijede6e ve1icine:

ue zatvara dobro ~i omogu6uje povrntalc tecnost i u usieni ~rostor.

---A

vazdusne kemore 8

povrntnk tecoosti 1z

zunei da usisni ventil

nosti pare u cilindru ..

vise kasno i

___ A

A __

tisnOill hodu i to tel;:

nl ventil zatvara su-

.~

kratkiru usisnim cjevovodom i male usisue

po promjeni smjera hode. To znaci da potis-

'j

kao posla-

kompresionog hoda oastala kompresiona krivulja z'ooS prisustva zraka i l i kad prebaciva~ja top1ih tec-

81.507 b.Opndanje pritiska po zavrsenom po-

b)

dolaz~

dica usisna vis ina sa

Im 3/skl koji se odredjuje mjrenjem mase tecuosti, gradiuisanim pesudama i mlaznicama~

Kapacltet Q

Iml

koju ocitavamo: podpritisak Pl

/N/cm 2 sa vakurnruetrom na usisnoj strani~ nadpritisak P2

INI

cm 2 na nanometru aa potienoj strani i

/mSV/.

'~

.... 0

~ ~

815

7.2.10.1 - Voll1rilcntri,iski stepan d,je1ova.!hii. Zbog slabog

klipa i zbog vazduha u komori, potisua kolicina Q je manja.~

od volumena koju k1ip usisava: ~'l. Vplumetriski stepan djelovanja je odnos izmedju: Q. i

'1v 'lIl 1
rrtv '" 0,96

Q'lo

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 816
+

0,99 za najbo1je velike pumpe

0,93 + 0,96 zu dobre srednje pumpe

0, U8 ~- 0 I 9;, za male dobra pumpe

llnstaje usled naglog

jal=og ubrzauj n stubs.

rl_:_~~.!l:.!l_= ,ll]lil'l111liCld

yade u potiSUOill cjevo"-

\'{Jl'H 1l1'otjeoollju,guL:i Lul,a u pumpi i

vodu.

mjerenje visin-

ske razlike: h, te je:

Li.tepou djle]ovar1,ja: liulltaJ6 \lul,jed otveutilllUU.

I
'.

- 824 -

00000000000

000'0000.

817

1325 -

Pi /J1/m2~ - sl'eduji indicirani pritisak

7.2.11.2 snaga Dotrebna za DOfjOn pumvf!.

- stepen proizvocinostl
- efektivna anege
-

I we

indicirana snaga
Q /m3/se1(/ -

0,95 + 0,98 kod dobrih pumpi

O~85

H /

kod pumpi sa uskim kanalima

1/

m2 /

kapaci tet
wmpna manometarska visinu

111

--;,

ill

VB ""

em

7 .. 2~lo.2 - Mehanicki stEmen d,ielovan,ia:

10 -4

[!'1m2

__a_

818

Ji

/1,'// - pogouslc:a snar:;a

PI
P

7.2.12 r'f'oracun klipnih DumOi.

Pogonslta snaga pumpe ~

ProraGun obuhvata:

rtm ... 0,90 + 0,96 za direktan pogan

1tm

::: 0,85 + 0,90 kod -pagana lca:i.sem i

1/ Broj okretaja. Pri odabiranju brojeva okretaju xukovodi-IDO 88 slijede6im: Kod velikih brojeva altretaja smanjuje se

zupcanicima

7 .. 2.10.4 - Ukupni stepen djelovanja,:

"'1u
1\

se dijelovi brzo trose. pormalni brojevi ol:retaja klipuih

Ho

volumen kucista pumpe. Brzohod.ne pU!npe imaju tu manu sto 1m

P e/P ".' ~ .... ~ .. ~ .. ~ ~ .......... ~ .. .. .. 819

P
-",Q~.- - -

.....

.............

.. "

.....

.....

..

..

.. ..

820

3 .L. u/60

pumpi Sll ~ 40 + 500 a/min ;i to:

n
40: 60 o/mia sparedna pumps_
n = 60 : 160 a/min uormalna pumpa
n ~ 160 : 500 o/min brzohodna pumpa

7 .. 2 .11. Iodicirana snaSa potrebna za pogon pumpe.

Srednja brzina

7.2.11.1 Indi.cirana snaria. evu suac;u dobijemo nn uObicajeni

na~in, smiman,jem indikatorskos dLia~rnha i odl'edjivanjem
srednjem indicir~H106 pritiska.

1.n/30

2/ Hod. /1/ i

klipa~

1.5

Im/sekl

promjer kllpa /D/

8ila koja djeluje na lclip iznosi:

Pi "" S.l.u.?:!:. _
60
J
.. ~ ...

W)

sel\:

om

sek

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 821

S Im 2 / - "presje~: klipa
1 /m! - hod kli pa
n - bro,1 okretaja na lal.l1UtU

D2

.:rc .

p/4

Eod kratl:ih pumpi su veliki promjeri klipa, t j . dimenzije

pwnpe Sli v~like. Za velike visine crpljenja je alIa veli1:a.

llzima se mali broj okretaja, a odnos: liD veliki. Za male
visine prebacivanja uzima se vel:Lki broj olcretaja, a oduoE:
liD malon. Uobicajena v:t'ijednost zs. liD '" O~,6 + 3~

826 -

- G27 -

31 KapaCitet pumpe.
aI Za pumpe prost or /jednostranog/ djelovanja i difsl'encija}ue pumps:

'.{

S~l.n.i..A /m3/ min/

D -

promj er klipa

1 kod pumpi prostor djelovanja

. . . . . . . 823

'" 2 kod pumpi dvostrukog djelovanja

b/ Za pumps dvostrukog djelovauja:

Q /28 - 5/ ~ 1.n.JL /m 3/min/
f

presjek

klipnjace~

Promjer klipujace: d..

2.2.13

Pogon

/0,1,";'" 0,5/D

pumpi.

Klipne pumpe se ffiOgu pogooiti sa:

a/ .u:lektricnim motorom i

to uajvise tro.fasnim, koji obicno

ima veei bro,j okretaja ad -pumpe. Redi toga se uvodi prenosoi uredjaj /zupcaniei, remaniea ili reduktor/. Snaga motora
tI'eba du je za oko 20}O veca ad proracunatB, radi preoptereceuja. lustanje U pogon je preko prekidaca trokut-zvijezda)
ili preko otpornika, ato ovisi 0 jacini motora~

b/ parnom masinom preko kretnog mehanizma /najvise u pumpnim

staniearna/ i zamaSnjakom, gdje so poluga sa kretnog mehanizma straja veze sa klipnjacom pumpe. Pogon paI'Oill je SkupIji..
e/ Parnim neposrednim pogonom, tj uz pumpu je konstruisana
parna ffie1iina /be~ zanlaSnjaka/. Klip pumpe jB vezan Sa :dipnjacom parne masine. Mogu biti izvedene sa jednim /simpleks/
i sa dva /duplel:::s/ parna eilindra. Pozuata pumpa ove vrste
je VhorthinGtDU) 81. koja se uarocito primj.enjuje kod -parnih
kotlova.

1a puna, postavi se na dnu cijevi povratni ventil u viau prekloPk5~ Kod mnogih izvedbi se ugradjuje obilazni vod, kOtii
sprecava. praznjenje dovodne cijevi, jer omogucuje dovodjenje
vode iz potisnog u usisni cjevovod& Regulisanje DVDGa voda
je ohieno ruena. hoi mno2:ih pumpi se zadrzi ili fOl',nira vazduh u/~amom cilindru. Taj vazduh se otstranjuje pomo6u posebnih slavina na cilindru l kroz koje se propusta voda. KliP;;'e
pumpe se mogu staviti u pogon, kad je patisna cijev puna vode, tj. pod opterecenjem, ali se to izbjegava, jar se trosi
vise euergije a dijelovi pumpe au izlozeni ve6im opterecenju$ Pustauje u pogon klipne pumpe sa elektromotoroID, vrsi
se pomocu prekidaca trokut zvijezda i

to kod malih

pumpi~

I';:od ve6ih pnmpi, odnosno za veca snage pustauje se vrsi preko otpornika 1 koji se rucno i11 aut;omatski iskljucuje.
POJ;ed pustanja u pogon treba u toku rada regulisati

pumpu~

kada se promijeni manometarska visina. l'::'omjena manometarske

visine nastaje uslad opadanja nivoa u donjem rezervoaru, ili
povecanja pritiska u gornjBm rezervoartl.
Regu1isanje ima za.datak da odrzava i optel."ecenj e motora ua istoj visini, qunosno da promijeni broj okretaja,.prema promjeni
kolicine: Q ill visine: 'tr:1~ Pumpe gonjeue parnom masinom regu~isu se promjenom broja okretaja parne muSine.
7.2.15. 'l'rim,iena i izvedba l:lipnih pumpL
Prema broju hodova na minutu, pumpe se dijele na sporohodne,.
normalne i brzohodne, a prema radnom pritisku na; niski pritisak srednji i visoki pritisak.

a/

Hormalne pumpe se izvode za razliclte tekv.ciue i

razlicite

d/ KOIllpriruiranim vazduhom, koje su po konstrukciji iste kao

i parne pu.mpe , sarno umjesto pare dolazi ltolllprimirani vazduh.
Ovakve pumpe su pO:;,odne za rudnike~

pritiske, u industriske, poljoprivredne i kucne svrhe , Kou":'

struktivna izvedba ovisi 0 naciuu rada pumpe i 0 svrai kOjoj
sluzi. Tako se oa pr~ pure? koje rade sa ki~elinama konstruktiv.no druga2!ije izvode od pllmpi koje sluze ~a cistu vodu.

7.2~14 Pustan,ie u

0/

rsd i podesBvan,ie.

Klipnc pumpc se pustaju U pOGon Sa punam dovodnom i

praznoru
odvodnoHl cljevi. Da bi pri pustanj'", urad, dovodna cijev bi-

Pumpe na visi pritis'alc izvode se vecinom kao jedno i dvo""":

cil] ndl'Eno. G'Ve pumpc su ops}~rbljene sa uutomatakim i rucnim
8it:;urnD~'Ujm uluJ,ju,iem.

Cd

~udl]:l)

\l

Imuju fllozull.je hllckun;jm;\, t;j. klipnja~

u];jc, h'.leu :;,1

l,odmuzuj0.

- 829 -

828 -

c/ Brzohodne ~zvode 8e sa malim hodom ldipa i velikim

povrsinama ventila. Ventili mo.r:aju biti lagani.
d/ Pumpe za zemna ulja su jednostavne i jednoradne sa dugacltim polugama. Kod ovih pumpi klip se spusta u dubinu, sa cijevima Itoje EU ujedna i cilindar pumpe~ \'ent1l1 ovih pumpi
Sll kuglasti~ Ove pumpe su spoI'ohoclne /12+15 hodova u minuti/.

1/ Suvise velika usisna vis ina

2/ Heispravnost odbojnog krilca
3/ Sup~jine u usisnoj cijevi ili zaptivacima

4/ Suv-Hie visoka temperatura tecnosti

Otklanjanje neispravnosti:

o
1/ Sruanjiti usisnu Vls~nu,
spus'tolVS~ pumpll, aka se nemaze
podici oivo usisavane tecnosti.
0

'0

7.2.16 Odrzavan,ie. kvarovi i opravke.

Radi ispravnog radn jednog pumpnog postrojenja, treba Ga uvijek odrzavati \l ispravnom stanju. Zatim treba vrsiti povremeue i stalne preglede postrojenja. Greske koje nastaju treba odmah otklanjati i kontrolisati rad pumpe pomocu ind.ikatorskog dijagrama, gdje se mogu \lociti Greske, naroi::ito ua
ventilima koji su glavni Llzrooi ueisprav[lof, rada pumpe.
Jllw brtvila -propuz,'i:;a,iu, i;reba ih. pritegnu"ti ili izmijeniti.
Pritezanje brtvila treba de je norms.lnc?

maze malo da
vlazL Nova brtvile. ne treba previse zategnuti. Brtvila ffiOgu
biti uzrok male dobavne };:olicine ~ Iz odvodne ci~leV"i moze c esee da istice voda~ sto je uzrok male usisne visina, usisna
korpa ne radi ili preklopka u njoj ~ sto treba popraviti iIi
tj~

2/ Pregledati kr:rlca, ocistiti sito.

3/ Utvrditi mjesto propu.stanja, pomo{!u plamena iIi hidraulie kim putem.
4/ Aka S6 ne moze smanjiti temperatura tecnosti.

h/ Za vri,ieme rada pumoe cu,ie se

sum

udaranje.

2/ Odvrnula se nuvratku, koja UCvl'scuje

Idip.

3/ U komori nema vazduha.

l~/ Cilindri pumpe su sa nedovoljuo napunili tecnoscu i klip
udara

tecnost.

Otklanjanje neispravnosti:

1/

Promijeniti oprugu iIi podmetnuti podmetac.,

2/ Zatego.uti navratkui postuYiti rascjepk u

3/ Napuniti komoru vazduhom.

4/ Poboljsati uslove usis~vanja.

c/ Pumoa trosi suvise snuge za rae.

Klipne pumpe imaju dobar stepeu djelovanja. Potisna visina

nije ovisna

Uzroci mogu biti:

1/ OpruGa veutila se slomila, ili je suviSe sleba.

izmijeniti.

Dsled preopterecenja maze d06i do gr:i,ianja lezajeva motora.,

isparavanja maziva i stvaranja za.zora izmedju lezajeva i 080vine. Preveliki zazor 11/1000 promjera os ovine/ moze dovesti
do lorna osovine.

kolicini vode ~ broju ok:r.etaja. Zauzimaju dasta

prost ora, konstrukcija im j~ dosts komplicirana u odna;; u na

druge vrste pumpL Pegon klj.pne pumpe trEtzi manji broj okra
taja, odnosno trazi prenosni uredjaj, sto utice ns pogorse-

7.2.0-18 Neisprnvnosti u radU klipnih

aJ Pumpn kod ...E~~fi"tE-E;L~l!:....l~~

Uzroci mogu bit.i:

uz:t'oci mogu bi ti:

1/ Zaptivaci su suvise zategnut5 .
2/ Zasun uije sasvim otvoren.
3/ Cjevovod S8 Jako z,apusio.
Otl:lunjanje neispravnosti:

nje sterens dje1ovan,ja.

pumR~..!.

ne izbnct!.i1t'~ l:ecuost~

onda treba

smanjiti usisnu visinuR

1/ Odvrnuti navratke zaptivaca.

2/ Otvori ti zasun.
3/ Ocistiti c,iev"Qvod.

I
- 831 -

- 830 -

ve6i od horizontskog ..

7~3. Centrifugalne /obrtnel pumpe

2.302 Op1s i na6in radB.

Sluzbe za potiskivanje vode u svrhu transportovanja iIi dobivanja zeljanog pritiska.

7~3.1

Bavuoteza .l'elativUD mirne tecllosti

'<uta uzmemo jednu posudu sa tecnosti,

s time de. posuda ostane

u mirovanju, ue. svald dio tecno.sti djelovuce sile lcoje su u
ravnotezi. Hivo tecnosti u posudi je horizontalnn ..L-'ritisak
na zidove je ravan hidrostatslcom. Takvo stanje tecnosti se
zove ravnoteza apsolutno mirne tecnosti ISl.508/.

Ako sada posudu zarotiramo aka vertiltalne 09i, tecnost pocinje rotirati zajedno sa posudom i centrifugalne sile nastale
rotacijom, razdvajace slojeve tecnosti i potiskivati lijevo
1 desno od vertikalne osi lea zidovima~ Takodje se usled I'otac1je povecao i pritisllic, pa se nlvo vade na periferiji izdize aU centru spusti./81~509/.

"--1---------"-

- - 1 - - --,
--.- --;- - .. -

taja. Na rotoru BU lopatice 14/ ~

Kod pumpi sa vise rotora imamo i stat'orslci diD. U statoru su
postavljene 1i>patice, ciji je zadatak da usmjere tecnost.Lopatiee rotora nrunetnu tecnosti
kruzno kretanje, usled cega se
javi centrifugalna sila, koja
~okrene tecnost od centra ka periferijL 'l'e!cu6ina koja se nalazi u rotor'], zahvata se lopaticarua i stavlja u kretanje. Dsled
kretanja tecnosti od centra ka
periferiji 1 nastaje ~entrifusal
ne sila. Time se stvara potpritisak /vakum/ koji vrsi usisavanje nove te~no~ti, jor je stvore81.510
na razlika u pritiscima u pumpi
Rotiranje tecnosti ako Dse
ivan. pumpeo

,~

..

-.-~--

Na 81. 511 prilcazan je presejk centrifugalne pumpe .. Tecnost

dolazi iz ueisne posude preko usisne cijevi /61 do usisnog
prikljueka u kuciste III do radnog kola-rotira /21. u lrucistu
spiralnog oblika /3/ okre6e se rotor odredjenim brojem oicre-

-_.

81.508

81. 509

Ravnoteza mirne tecnosti

Ravnoteza. tecnosti u kretanju

Kada au ravnomjerne rotaciji':: posude i tecnosti u njoj ~ uspostavi se ravnoteza izmedjusila koje djeluju na 8vaki dje1ic
tecnosti, tj. centrifugalnih si1a, pr1tisruca izmedju pojedinih.dje1ica i 8ile teze. Ova ravnoteza se zove ravnoteza relativno mirne tecnost1.
Ako sada zarotiramo posu~u oko horizontalne osi, doci ce do
sliene pojave /81.510/. Centrifugalne sile odbacuju slojeve
tecnosti lea perH'eriji, na zidove. Taj pritisah: na zidove je

U kucistu se nastoji da se smanje gUbic':' koji nastaju uslad.

vrtlozenja, te du se sva brzina vode uastala centrif u sa1nom
silom pre"tvori u pritisak~ Ovo je glavni razlog upotrebe :,;piralnog lru61sta. Radno kola se sastoji iz dva boena zida izmedju kojih se nalaze povijene lopatice~ Pri okretanju, 10patiee predaju zahvacenoj tecnosti energiju pr;iti~ka. V: 0da
se u pumpi ualazi u neprelddnom kretanju i cini. neprekidan I
kontinuirau tole, od mjesta usisavauja, kraz usisnu cijev,
rotor, spirulno ku6iste i potisnu cij BV -do odlaska. na odredjane mjesto. Ceutrifugalna pumpa ne maze ni usisavati ni

pot1skivati tecuost dok se ue ispuni vodom.

Kod centrifugainih pwnpi mazamo postiei visinu usisavanja do
8 m. l"oti$ua visina je ovisnf), 0 bro.ju okretaja, promjeru

l?OtO-

'I

- 3:;3 -

832 -

reo i ebliku lopa.tica.

3/ Prema izru1i mogu biti:

a/ sa jednostranim ili dYostr3.nim ulazom vode
b/ sa iIi bez statora
3/ sa horizontalnom iIi vertilmlnom osovinom.
:rlavna karructeristika pumpi sa srednji.m pritiskom jc u tome
sta:to~'. 3t:ltor je sastavljen iz lopatiea i 0210gucuje pl'etvaranje velikih l)rzina U pritisak, a usinjerava strujanje vade. !.logu biti izvedene sa jednostrauim ili
dvostranim ulazom vade

sto osim rotorn imaju i

~I
.!I

""

-4

"

Pumpe sa visokim pritiskom se u~)otr'"bl~javn\iu u izvedhi sa v_ise stepeni, tj~ sa nekoliko rotors. uzastopno vezanih. Izm.:'dju

pojedinih rotora nalaze se kanali, koji us~jeravaju vodu u

slijedeci rotor. Sa jednim rotoro!!'. moguce' je postiei patisuu
visinu, priblH,no 100 11/cm 2 , a kod top1e vode :200 n/cm2~

Pumpe sa ve6im brojem stepeni daju ve6i hidrau1icki stepen

ujfllovanja. Dosada 9U izvedene pumpe sa visokim pritiskom Sa
12 stepeni~

7. 3~lj

Glavna ;iednacina rotacioni h pumpi.

Centrifugalna pumps. spada u red rotaeionih pumpi, kad kojih

je crpljenje (pumpanje/ tecnosti neprelddno~ Glavau jeduacinu
izvodimo na osnovu ulazne 1 izlazue energije.

Oentrifugalne pumpe se mogu pedijeliti:

Po .Dernu1ijevOj jednacini, energija lcoju posjeduje tecnost

ravna je sumi; energije pritiaka t kineti~ne energije i potencijalne e nergije. Tecnost koja ulazi u -pumpu brzinorn c 1 ide
daIje u rotorski dio~ Us1jed kretunja rotora sa obodnom brzinom: U , ulazna apsolutn~ brzina se pretvara u relativnu

11

Prema broju vezanih ret era:

ulaznu brzinu WI. Ove tri brzine nn ulazu obrazuju trokut

aI jednostepene Isa jednim rotorom/

brzina. 810512. Smjer brzine

Sl.511
Sematski izgled centrifugalne pumps

7e3.3 Podjela 1 izgradnja centrifugalnih pumpio

bl

visestepene/sa vise rotors/

2/ Prema potisnoj visini

lla:

~ sa niskim pritiskom /20 do 25 N/cm2/

bl sa srednjim pritiskom 135 do 60 N/cm 2/

0/

sa visokim pritiakom liznad 60 N/cm 2 /

wl mora biti u smjeru loputice.

posta kod pumpi imamo konacan broj lopatica. Ukupua energija
tecnosti na ulazu biee razlicita od one na izlazu. Velici"tie
ua ulazu u rotor OZllRp.ene BU sa iudeksom: 1,a na izlazu sa
indeksom: 2.
Posto je apsolutna brzina ~ecnosti, ua izlazu: c 2 , obodna:
U i relativna w Ove tri brzine obrnzuju iz1nzni trokut
2
2
brzina. 31.512. Usled obouue brzine rotora: li , apsolutna
2

- 834 -

- 835 -

brzina: 02 pretvara se u
relativnu izlaznu brzinu

T-

tecnost1:w 2t tj~ cesties

fp2~P1

us izlazu iz rot ore iroa u

1sti mah dVije komponente

raataj energije
pritiska.

brzina: obadnu - u " zbog

2
kruznog kretanja~ i relativnu -w2 , koja je namet-

pri-

priraStaj kinte_

nute vodi, jer se krecs

kroz strujni kenaI rot ora.

ticke energije.

Te dVija komponente deju

be - usisna visi-

rezultantu brzine: 02 kojom

castles napuata rotor.

nai b t -

IJotisna

za slucaj ht"'hs

Energija un ulazu 66 biti:

61.512

je:

za. maau 1 kg.

Graf'iold prikaz brzina

IVid -(P2 - P1)

IJI

824

+(c/ . c/}/2

Energija nn izlazu: ta musu 1 kg~ teen.

IJI

................... ... .
~

Pritisak tecnosti
se povecava usli-

81.513

825

Ilad kojeg treba da daje motor za pagan pumpe u idealnom slu-

s~le i uslijed relativne brzine u pritisak&

jed centritugalne

D realnom slucaju radnja je:

caju je

826

'J stv "" E2-E 1

od,?" potrebna energija motora:

...................... " ....

+

c2

".~."."."

odnosno u j adinici vremena, sekundi -rad I

za pagon pur.:;pe izrazeua je u W.

/w

I.

..... . 826

......................

w2 /2

. '" ........ .,. .. 829

posljednji clan gornjeg izraza prestavlja gubitke u Pumpi.

c1 2

IJ/ 827

i'!id '" E

If'

Fosto je kolo zatvoreni kanal, to vr-ijedi Bernulijeva jedna....

eina za prolaz teenosti kroz zotvorene kanale:

Ddn. snaga potrebna

......... .

12

U\rrstavanjem ovoga iZl'aza u stvarnu radnju d.obijemo:

- 836 -

- 83'7 energiju potrebnu za pocon mat ora i

izrazen u W.

Sada se postavlja pitanje kakva je veza izmedju radnje motora:

VI stv. i visine na lcojU pwnpa dobavlja tecnost. Da sa to ri~jesi
potrebno je transformisati glavnu jednacinu. Vee je pomenuto

ato prestavlja glavnu jednacinu pumpe.

Za aksijaloe

ul

""

u2

pumpe:

oduosno: (u~

da se kod stv.J.rne radnje poj avljuju Dubiei u rotoru, koje sma

czna::ili sa:

-. ui)/2 '" 0

te je glavna jednacina aksijalnih pumpi:

I
Ako iz trokuta brzina

z~enimo

J /

. 831

Pored. rotorskih [';ubitaka u pumpi postoje i

alec se stator izyodi sa lopaticama.

statorski gUbici

relativne brzina sa oboduim

81.51'+
, , / _ Lopotico
:J""""

c,

510 lora

w,

u,

Lcpl1lica
ra/cra

91..511-1-

Dijagram bxzina.

',---------- Rotor

en ;e brzina c u smjeru brzine u@

tj. odredivanjem briine pomo6u kosinusova poucka:

81.515
Strujanje tecnosti u statoru

81. 516
Dijagram brzina u statoru

+ c 2/2
{ +

Aka ove vrijednosti uvrstimo u glavnu jednacinu, dobijemo:

Posljednji clan t;ornjeg izraza prestavlja statorski gubitalc.

Uzevsi u obzir statorske gubitke, odnosno zamjenom izraza:
Ovaj izraz prestavlja rad l.kg.bilo koj~~ toku6inr:, i izrazen
je u J odn. KJ. U jed.uoj seimndi taj p",,:l prestavlja utroseou

stvaran rad 5e biti:

- 838 -

- 839 :L'osljedrlji clan Gorn;jeg izraza prestavlja gubita1~ U uais-

P3/f +

C~/2

+ h3 g

je enargija tekucine nu izlazu iz

pumpa~

nom cjevDvo;du (f\vc

)
S

Aka ovu- izlaznu energiju posmatramo U OdnOSll na stanje atmos-

Uvrstavaujem jednacine energije ulaza i

fera, dobijemo novi izraz energije na izlazu iz pumpe 81.517.

stvarnog raaa, i
pumps, odn.

AI

~";

izlaza u jednacinu

uzevsi dn su gubici rot are ravni gubicima

~s+~rHwp

-I

~I '~

t-=-=--_~.-_d
j
I

81.517

to slijedi stvaran rad:

........... 8,3

J-l wct 1- Hwcs

'" Ilwc -

gubie! uEianog i

tlOtisnoG cjevovoda.

ITws + Hwr '" J~ - gubiei pumpe / statorski i

To stvaran rad izlazi:

(H,,)

Wstv ,

g + ~c + HVlp

/J/ ................ 83'>

Clan c~/2 je otpao, jer je brzina: c

t
nuli.

na gornjem nivou ravna

AkD pretpostavimo da nama gubitaka u pumpi t

Posljednji clan gornjeg izraza prestavlja gUbitak u potisnom
cjevovodom H

onda bi tearet-

ska vis ina dobave bila:

wc t

Analogno slijedi i

rotorsld/ *

adn.

Hm

= Hu

BlUe
( m VS odnosna ~
N )
+ ----

cm

kod ulazne energije teltucine:

a to pretstavlja manometarsku visinu dobavee To je velicina

+

koja sa daje za konstrukciju pumpa. HroS prastavlja korisnu

radnju pumpa. Stvaran rad pumpe za I kg.tecnosti je

pa je:

wsty.

Htg

.g +

H,.p

Korisna radnja je

Hmg =

.g -

ffVlp

odnDsnD

on

u 2 c u2

_.

u c

1 ul

.... 835

8lto -

Oduos korisne i stvarne radnJ'e z a 1 k~g. tecnosti

'
daja hidraulicld stepen djelovanja:

'Yll~

11, kOQstruktivnih razlogo. u

~?5

Qpis Dumpe i glavnih

'" 30 m/sek ...

di~elova

Kuciste pumps: Ku6iste centrifugalnih pttmpi se izvodi

2~3~5~1

U obliku spirale i u obliku kruga. Najvise se

W
lkg Htg =

+ (c~ -

H", g/ '1.

h '" u c
2 u2 '"

( '"22

2
- u1

2
( 2 - 12 ) /2

se presjek prama potisllOj cijevi

stal~

2+

(wi - w~) /

brzi.na vode i pretvara u pritis~1t.Spi

raluo lwciste /81.518/ se upotrebljava
kod pumpi kOje nemaju statarv Spiral-

+(wi

_ ",2)
2

/2

l!

no kuciste maze biti izvedeno na razne

nacine 1 a moze bit! kruznog iIi pravo-

stat.

ndinrun~

jednostepe-

no pove6ava. :Ha taj no.cin se usporava

1 ) /2

u 1 ) I '2.

}.rod

nih pumpi i zvodi leao spirala, taka da

;;. Hm/Ht

Analizirajllci raa pumpe za. 1 kg tecnosti ad R

gdje je ulaztoc
na brzina: c
= 0, izlazi:

/2

841 _

ltutnag presjeka. P..k;o je presjek pravo-

Iz Bernulijeve jednacine slijedl:

81.518

Kut:iste centrifugalne

kuten, ouda je kuciste u obliku evolvente~ Okl'uglo ku6iste se llpotrebljava za visestepene pumpe. Ku6iste centrifugalne pumpe 5e ohicno izradjuje

pumpe

U roti.raju6em
kanalu, w se 8 manJuJe,
"
t
.
aka do. je:w < W ltao
2
l
u d~fuzoru - visins. brzine prelazi u visinll pr1tiska, dakle

prirast potencijalne energije, docim

cXan:

2
2)'
( 2
- c1
/2

Postigullta vis ins. d b d ak

~
0 ave Je n a je awni prirasta potencijo.ln_~eneIg~Je. Znaei da mozeme pove6ati kineticku energiju na
raClln potencijalne energije i obrnuto, a do. Burna ostaue . t
Mdt.
~s aQ
'e U ~m. usljed pove6anja brzine. rastu ~ubici u cjevovod
tal:a da mazemo posti6i sto veei [JT'ri-isak' P

u,
_.c ~

3' a ne sto ve6u

brziuu. c
2

strulsano, da EU brzine u svim presjedima konstantne~ Spirala

utice i ua oblik lopatica~ .3vrha spiralnog oblika je bolje
funk:cionisanje pumpe,

prestavlja prirast kineticke energije teku6ine~

ad Ijevanog zeljeza za male pritiske.

a ad Ijevano~ celilm ze. veca p:ritiske~ Sa ldsele i slane vode
upotrebljava se bronza~ Spiral no kuciste treba da je tako kon-

Da bi pove6ali IIm rno I' runo povaea

'
t~ c ' a ovu mazema pove6ati
u2
ako pove6amo c 2 Brzinu c u2 mozemo povecati povecanjem brzine u 2 uz uslove: W0 :::: const., tj. pove6avajuci promjer kola
D2 " Med:utim to niJ~ mo,"uc'e
u o 1J' e d povecanja
.

Q
otpora trenja.
i.l

~:u6iG'\;a

tj~

se mogu izvoditi i

bolje odvodjenje tekucine.

leao

~lv-odjelna

Irao

prstenasta~

Dvodjelno se sastoji iz dva Ije'Tano. dijela, koja se

prite~3U

zavrtnjevima8 Jednostepene pumpe se izvode sa dvodjeluim 1:"u-

cistimu.
Prsteuasta lrucista se sllstoje iz pojedinacnih prstenova za
svaki stepen. Prstenasta kruzna
i

1~u6ista

su pogodus. za izvedbu

nisu velika. Jedi:ru.o im je unutrasnjost Ilt'lpristupacna.

7.2.5.2 [{edno leolo /rotor/. To je diD purnpe koji vrsi usisav-auje i

potiskivo.nje

te~nosti.

Rotor sacinjavajtl lopatic8,

koje se izliju sa rotoI'om iz jednog komada, iIi se izradju,iu

ad lima i

urne6u u rotor. Za pumpe niskog i sredujeg p.ritiska

rot;ori se iz.:::oadjuju iz Ijevanog zeljez8. t

a za vi80ke pritis-

ke se upotrebljava Ijev-eni zelik. Rod veceg broja okretaja i

- 84; -

- 842 -

visestepenih pumpi, rotor1 se izradjuju od [08foroa brooze.

Povrsine lopatica i rotora po kojima struji voda, moraju biti
glatk6~ Zavrsetak lopanica ua ulazu je ostar a na izlazu tup.
Debljina lopatica od zeljeza je: 4 do 10 rom, kad brouze: 3-6
rom, a kod legiranog aluminija: 4 do 6 rom. Broj lopatica se
kre6e od 6 do 12, prema velieiui roto1.'a. Broj lopatica 1.'oto1'a i stator";' 'm~~ra biti 1.'az1ic1t, da ne dodje do vrt10zenja YOde~ Dblik lopatica izabire ee talco; da voda ulazi u rotor radijalno~ One mogu biti naprijed zakrivljene, rayne i nazad
zalcrivljene. DUlllpa sa naprijed zakrenutim lopaticama se ne

izYOde, jar kod ovakvog izvodjenja bi nastali veliki gubici.

CI

f~;

Cz

--~- U2

"

~\

\,.)

Na SL5l9 imamo pretstavljena SVa t1.'i slucaja. Kod prvog je: /.32.<
90 0 i citava energija
se pretvara na pove6anje relativne brzine.
Stepen djelovanja je najbolji~ Kod drugog 81ucaja: J3 2=90 dinamieki
pritisak ravan je 8t&tickom ..

Kod treceg slucaja:J3

>:00 staticki pri tisak
ravan je nuli i stepen
"_---~'---',"'"c-djelovanja je najslabi____ -- ------ . / '--/IlJO~ j!;'
, - j ,i
ji. Kod pretvaranja apsolutne iz1azne brzine:
Sl.519
C2 u pritisak U kucism
Razliciti obliei Iopatica rotora uvijek ima gub1talca,ko.ii nastaju usled trenja,
Udara~a i vrtlozenja. Ti gubici su veei s~o je veea: c , U
2
pral::sl se upotrebljavaju nazad zakrivljeue lopatice i to za
0
20 do 50 Izmedju ulazuog h.-uta: /3 i izlaznog kuta:/3 2 pot1
rebun je da lopatica postepeno zakrivljuje. Ovo se ispituje
uCX"{;avanjem lr.rugova izm.::.-lju lopatica~ )81 . 520/. Kod velikog
bl'oja okretaja, lopatice rotora su dvostruke zakL'ivljene i

mjesto radijalne lopatice dolazi tada lopatica _sa aksijalaim ulazom i radijalnim izlazom vode.

Kod odabiranja promjera kola i lopatica /debljine: sf, mora

se voditi rae una 0 evrstoci materijala, odnosno 0 obodnim
brzinama koje troba dn se krone od 30 do 40 m/sek. Na Sl~521
imamo konstrlikeiju lopatice za normalne rotacione pumpe~Uzmemo proizvoljnu tacku: .Ii. na obodu radnog kola i nanesemo ku~:
!3 2~ Iz: C povucemo lrut: J3 +;3 do tacke: B. Fravae kroz BA
1
2
sijece obim u tacki: De 1znad duzine~ AD konstruiseIDO slmetralu, koja sijece
slobodan krak ugla:!.32 u
tacki M. M je centar kruznog luka lopatice,AD je
teti va.

)\

'1.;5.'-3.3 SprovDdno kol_o

/steltor/. To je nspoUlican
~
diD 1 sluii da usmjerl tecnost lea rotoru. 'l'ecnost koja izlazi iz rotora lma
veliku kineticku energiju,
kDja se treba pretvoriti
u energiju prit:lska. To se
pretvaranje vrsi na taj
SL520
naciu, da se presjek protlKontrola rotorske lopatice
cauja iza rotora povecava
i or:lOguci protvaranjo. Pri pretvaranju kineticke energije u
energiju pritiska nastaju veliki gubici.
Da 5e ovi gubici smatlje, stavlja se izmedju 1.'oto1.'a i kucista jedno ne okretno kole tzv~ stator. On se sastoji iz dva
paralelna prstena, izmedju kojih se stav~ lopat~ce
Da se postigne miran i gladak ulaz vade u stator, pct:rebno
je da -lopatice na BVOro unutrasnjem obodu imaju smjer apsolutne izlazne brzine. Ako je ku6iste okrugloc; oblika, ooda Be
odabire radijalan iziaz vode iz statora. Na til. 522 imamo
trek-ut brzina na izlazu iz rotora i ulazu u stato1.'~Zbog kon-

- Bl15 -

8L~4

kada: D4 promjer
ulaznog kruga podijalimo un 4- jed-

trakcije mlaza, po izlazu sa lopatice radnoga kola. radijalns. kaDl!pODen:ta DB ul.azu u sprovodno kolo': c
mora biti veeO'.
3mt

cd r~d1ja1Jle komponente brzine: c

3m na izlazu iz raduoE'," kola~
Zbog tog~ sto je u g ao:;33 nepromjenjljiv kad izJa za iz radnag
k$1.a, a pri u1.azu u sprovodno kolo nastaje povecanje uglja:

naka dijela, pa
!eroz podijeljeue
tacke povucemo ta-

0<; ns. ex 4 i time promjena pravca apsolutne brzine: c ! koje.

4
je mjarodavna za od.X'edjivanje pocetnag pravca lopatice sprovodnog ko1a .. Tecuost koja se dovodi od rotora Ua stator'll, i

ngente nn OSllOVni
krug evolvente pro-

a na
produzenju tangent i oanesemo dU~i

mjera: D4

koja se sprovodi kroz puni presjek

proticanja izmedju rotora i statore, iznosi

1/4( 4~ + "4)
2/4( IC 4 + 0,,)

t4 - razmak izmedju Iopatice

sprovodnog kola na ulazu

J/4( E" + "4)

4/4( 4 "4)'

Z4 - broj lopatica sprovodnog ko-

la

/
S1.521
Konstrukcija rotorske
lopatice

b,+ -

Sl.523

uautras oja siriua na ulazu u

sprovodno kolo.

Kollcina tecnosti koju treba da

primi stator uzevsi u obzir su-

Spajanjem krajujih tacaka tih duzina, nacrtamo oblik lopatice kako je prikazano na 81..523 .. Dalji oblik sprovodnih lope.tica se crta prema slijede6e~ kriteriju:

zenje u statoru, ciredi se pomo6u

slijedeceg 1zraza:

- Kod jednostepenih pumpi imamo oblik lopatica, kaD sto je

q "" Z,4

(t4- -

8 4 /81n

0{

4) .. b4C'~m

Izraz: 5 4 /8in0(4 pretstavlja debIjinu lopatice mjereuu po presjeku ulazl10g kruga sprovodnog kola.

-----'2': __ ~~~

u2

Proticanje iz rotore u stator ce

se najbolje posti6i ako proticaj

~~---~---~---

Sl.522
Dijagram brzina na izlazu
iz rotora

Konstrukcija statorske lopatice

popriIlli oblik evolvente. Krivinu

lopatica u pocetku cemo najbolj e
konstruisati kod razmaka statorsldh

prikazano na sliei.
- Kod visestepenih se tecnosti dovodi u medjustepeni dio i
dalje ide do usisnog otvora narednog kola. Sprovodne lopatice imaju ob1.ik srpa.

7 ~?~ 5.4 Lez.n.ievi.' Pumpe sa horizontalnim vratilom iroaju klizne ili vaIjkaste lezajeve, a ponekad i jedne i druge zajedno.
"~"t a ~zra
~
d JUJU
~.
J'osteIjice Iez~s
se ud meta1a Ibronze, mesin:'!/,
,~
ad vulkanizirane meke gume i od presovane plastiCine ma-Ee~L\je
sto post-eljica od crvenog livn, dobro su se pokazale postelji
ce od vjestacke presovane mase, ciji je vijelc trn.janja za oko

25% ve6L Kod pumpi sa kliznim lezajevima, 8Jco S8 aksijalno

pom,ieran,je potPUllD izjedna:::i, onda se primjenjuje G;rebenasto
leziste. hod rotacionih pumpi se jako mnogo primjenjuju vnlj-

kasta leziata. Kod manjih pumpi se upotrebljava aksija1no 1eziste sa viaokim naslonomQ Kod vecih pumpi uptrebljavaju S6
okretljivi valjkasti lezajevi~ Uobicajano je da se pri ugraduji
I'adijaluog lezista t oatavi slobodan spoljni prsten rad! preuzimanj a aksijalnih silaQ Kod pumpi se dvostrukim rotorom treba predvidjeti jedan aksijalni lezaj. Racunajuci na to, da OStali pritisci izazivaju aksijalna opterecenja.
KDd

pumpi sa vertikalnim ,\'Tatilom uziruaju se leiista kuglicna

a kod ve6ih optere6enja l.hcelova lezis-

i I i konusna valjkasta

ta.
7.).5.5Q BrtviIa~ Obzirom da u pumpi vIada veei pritisak od
atmosferskog zatim postoje razlike pritisaka izmedju pojedinih stepeoi kod visestepenih pumpi, ~ de ueb1 doslo do prodidiranja tecnosti iz pumpe u atmosferu, leaD oi direktnog prodirauja tecnosti kroz pumpu, zatim prodiranja tecnosti pored
spojeva cjevovoda, potrebno je zabrtviti ua tim mjeatimao
Kao materijal za. brvenje najvecim dijelom SlllZi pamuk i1i az-

best natopljen uljem ili grafitoID , i to izra.djen od medjusobno

upleteuih stru1.;:ova. Zaptivni materijal od ltudelje najeda vratilo o Za vruce vode upotrebljava sa grafitno ili specijalno
brtvilo.
Za tecnosti koje uagrizaju, brvani mnterijal se bira u za.visnosti ad teenosti koju transportujemo~

obzir standal.'dni promjeri osovine. Preko ,250 rum vrsi se prorae un prema Dsovini u obrazcima za proracun Dsovine, koji vrijedi za normalan broj okretaja. Kod velikog broja okretaja i
ve6eg raspeoa, leao sto je slucaj kod visestepenih pumpi, mora
se osovina kon~rolisati na kriticni broj okretaja.
Na Dsovin;i se nalazi rotor. Kod rotacije se javlja centrifugalna 5ila koja nastoji saviti osovinu~ Ova sila se povecava
sa ~cvadratom broja obrtaja~
7.3~6

7.

SteDeni d,jelovan,ia

3~E,.1

Hidraulicki stepen djelovanja "je odnos izmedju manornetarske vi sine i teoretske visine pntiskivanja ..

"1 h = Hm/Ht

836

On obuhvata ave hidraulicne gubi tke u pumpi, od ulaza. do iz-

laza tecnosti, odnosno za koliko je manometarski pritisak manji od teoretsko5_ Totalna radnja, uzevsi u obzir hidraulicke

[)ubitke, iznosi

/WI

... 837

Volumetriski stepen d~elovau,ja. "Izlazna kalicina vade: Q iz

rotora, nije jednaka kolicini vode koja ulazi u rotor: Q jar
jedan dia' tekucine struji kroz raspor Iq/~ To dalazi usled
razlike pritisaka;

Za prebucivanje salitreoe kiseline upotrebljavaju se azbesne

pletenice na.topljene u mjesavini kerozina, sump era i grafitao
De. se izbjegne usisavanje vazduha na usisnoj strani tecnost
se odvodi ve6inom pod pritiskom u brtvene enure. U slucaju
ds. treba hladiti brb.rene eaure, stavlja se u prazan prastor
tecnost~ Za medjusobno brtvenje dijelova kucista pumpe,upotrebljava se papil.' uutopljeu uljem ili klinGerit debljine 5

mm.
7.3.5.6. Gsovine. Osovine centrifu[5ulnih pumpi izrudju,ju se
od 8M ee1.ika t visoko lefjiranih lCl.'om - Nikl oelika i elektl.'o
celika. Zo. tecnoati koje nagrizaju uz.imaju se specijalne prevelU~e 1!:lcsiuC;, bronze t alullIinij i aLI. Do 250 f:l/m dolaze -u

Q Q + q

iIi Q '" Q -

pa je prema tome volumetriski step"en d;jelovanja odnos izmedu

kolicine vode koja izlazi iz rotora i kolicine koja ulazi u
rotor~

11 v

'" Q/Q+q ""

Wet I

_. _

I~rD:'; I'Dtor p;'olazi ko}jinu

Ako tlzmemo

0.

838

"

tekucine: Q '" Q II~V

ova.i stepen, ouda je

IW/

t~)

totalna radnja:

. 839

- 8'>9 -

848Znaci da radnja motora mora bit! nest 0 veCo.o

7~3.602

Mehanicki ;tdpen

7. '3.7 Di.iametar pumpe i visina dobave e

Uslea svladavanja otpo-

djelova~ia.

ra trenja u lezajevima, povecava se potrebni rad zo. mehnicke

gubitke. Ovaj stepen djelovanja je odnos izmedju snage potrebue za .Jotisklvanje tacuosti kroz rotor i efektivne snage
motora. Mehanicki stepan djelovanja je veei sa boljom konstrukcijom lezajeva i boljim mazanjem istih.
8"0

Usled toga sto je tanc;encijalna brzina na izlazu iz rotora raVila

obodnoj brzini, to 6e 1 kgo tecnosti na izlazu iz kola ima-

ti kineticltu energiju:

IJ/
Centriugalna sila je ovisne

'I v' "1

/WI

841

7.306.3 Ukupa~,stepen djelovanjs.. Ovs.j stepen je ravan umno-'

sku hidraulickog , volumetriskog i mehanickog stepeua djelo-

'1 uk "

'l'j h. '1v.

"1

od 50 do 85%.

w2

Za 1 kg. tecnasti 6e iznositi sreduja vrijeduost ceutrii'ugalne sile Iu osl rotora: Fe = 0 a na izlazu iz rotora: Fc = l/g.
2

r.w

Ova sila vr~i red na putu ad osi rotora do izlaza iz njega.

dakle na putu: r, te njen,rad iznosi:
';'1 '"

"!60 - 75% za. pumpe vis 0-

kog prltiska.

11 =70

m. 8"2

Ukupui stepen djelovanja je

"1

2
Feel' '" u /2

Zbir kineticke energije i

energiji pritisaka:

- 80% za pumpa sred-

.. 75 - 85;', ze. pumpe uis-

kO~

pri tiska.

7.3.6.4 3tepen djelovan,ia

ejevovoda. To je odnos izmedju geodetske i manometarske visine:

S1. 52"

8"3

rada centriugalue sile, raveu

Iml

nj eg pritiska.

udaljenosti ad osi obrtanja i

kvadrata uGaone brzine, t j .

pa je snage. na osovini:

Najve6a yisina diznnja koju j edan rotor moze da ostvari je

do 70 m, uz obodnu vrzinu: 30 do 40 m/sek~ Sa p01tecailjem ohodne brz1ne na: 50 do 60 ~sek Ikod specija].n'ih pwnpi/ .moze

se postici visina dizanja ad 120 do 500

m~

Zbo;; gubitka u pumpi umanjujc se visina za koe.ficijenat~

te je:
2
H' '1'" u /c
Kako je promjer: D2 kao konstruktivna vrijednost poznato,a

7.3 .. 6.5 Staticki stepen djelovauja: Obuhvata sve gubitke u

cijelom pumpnom postrojenju:

11 stat 11 uk 'l'j

...... " ................ '"

844

jc.
2 '" D 2 ":n:. u/60, '1;0

HI",

u.1f/cr.60 2

.D~

- 851 - 850 Ova jednacina sluzi za odredjivanje pumpe~ Konstanta~

redi eksperimentalno i

11: se od-

ovisna je od kuta:/32

Dl umjesto D jer je Dl

=-

Rezultau'ta ovih dviju sila bi6e:

Izlazni !cut

15-30

30-60

60_90

Pumps 8a statorom

le~

10000

1125

It52

1,82

Pump. bez statora

l;:~

10000

0,97

1,25

1)52

Sa D2 se ne maze posti6i bilo koja visina. Zbog toga se uzima

pumpa sa malim D2 ali sa viDe stepenL r~ethodna vis ina: H se
odnDsila na manometarsku visinu, koju je mDgao de ostvaft jedan rotor. Pozeljna mallornetursku vi.sina: Hm podijeljena visinom u jednom stepenn, daje broj stepena pumpe"
846

F~

F~'.

P 2 (8 2 -

(P2 PI) (Sl -

L~2 (82

62 ) -

- Sll + PI (8 1 -8 2 )]'

2)

S11a: Fl je upravljena u stranu usisavanja lona je paralelna

osi vratilal jar je: F~ > F~I OSim 5ile FI djeIova6e na radno kolo 6ila: F 2 , jednaka reakciji strujanja, jer tecuost mijenja svoj pravac u kolu, gube6i odgovaraju6u kolicinu kretanja. Pravac F2 je suprotan F , velic1na se izrazava kao:
I

F2

-\"

Tada CS ukupni aksijalni pritisak biti,

Aksijalni pritisak.
Za vrijeme rada pumpe,

Fl

pritisak ked ulaza u rotor bice: Pl a

kod izlaza: P2"

Kuko postoje raspori u radijalnom i

alecijalnom pravcu, to ce

1"

. Fl

F2

. (P2- P l )h -

\ _
2 ,

.....JL:.f
g

Co

847

Ako je broj kola: i, aksijalui pritisak 6e biti:

pritisak nn z-aJ.nji diel: rotora, leao 1 na preduji disk biti P21

dok oa ulazui presjek djeluje pritisak: PI" Da se sprijeci

stvaranje valUeog gubitka tecnosti,. kod u1aznog promjera se
postav lja za brtvenje prsten. Kalm na zadnji disk djeluje
pritisak:; P2' to 6a k njemu biti prilozena 8ila:

Fo

FI

Sile F2 je u vecini slucajeva mala u uporedjenju sa silom:

~o mo~emo UZGti:

Fl ,

_ - - - _ - - -"

F{ , P2 (8 2 - s2)

He prednji disle djelova6e sila:

- ... _. . . . . . . . . . . . _ .. 848

Aksijalua 8i13 F 0 tezi da poma1me vratilo sa rotorima u st~a

nu uSisavanja i ona moze ll05ti6i ve],ilm vrijoonost. Ovaj pritisak je potrebno izjednaciti I a izjednacenje se vx3i pomo6u
grebenastog leziSta t ali takva lezista su glomazua i traZe
velilm -potrosnju energije zafu
ldm nacinom i to;

se izjednacenje Vl.'si'< hidraulic-

- pomoctl simet;ricnoc; rasporeda rotOl'a

POlllOCll

gdje je:

otV()nl

II

/,u'in;jcl.l

dl!._Il.1l

1'01;01'11.

- 852 -

Primjenom dvostruklh ko1u i11 simetricnim rasporedom kola,

kako je to izvedene ked americkih pumpi poetize se izjeduacenje i uravnotezenje aksijalnog pritiskUa
Mauja aksijalna sila koja se moze poj~viti kod netaeue izrade dvostrukog kola, moze se izjednaciti stavljanjem prstena

za namjestauje ue Yrat11u. Jednostavuo izjednacenje se postize busenjem nekoliko otvora u zadnjem diaku rot ora. Ovi otvori izjednace pritisak, jedino se javljaju gubici tecuosti
a time postaje manji volumetriski J . pa plema tome i ukupni
stepen djelovanja manji$
7. 3~8 Kavitaci.ia.

~adi pravilnog usisavanja potrebno je da pritisak u nejvisoj

,tacki usiane liuije, bude veei od pritiska pare tecuosti,tj.

- 853 pojavom kavite..cije, vrsi taka brzo da je pumpa nesposobna za

rad u toku ad nekolika dana. Radi toga je pot reb no preduzeti
mjElI'6 da se. pejava kavitacije sprijeeL 'fe au mjere sl:ijedece:
- dodavanje hladne vade
smanjenje atpora u usisnom cjevovodu i

smanjenje visine usisavanja

- smanjenje relativne brzine ulaza

- smanjenje pritiska Ua svaki stopen

otklanjanje naglog prelaza kod ulaza vade u rotor
- ravni zidovi /dobra Obrada/
- povecanje siriue ulaza
7.3~9

hz

pritisak: u najvi.soj taCki usisne linije .

B - atmosferski pritisak
Ewe ~ hidraulicki otpori
Pt - pritisaK pare kod date temperature.
Alto se pritisa.k u uekom mjestu usisne linij e priblizava :P J
t
te se u tom mjestu stvara,iu praznine ispunjene parom tecnost! i plinovima koji se iz nje izdvajaju. To. se pojava
zove ltavitacija. Stvorene praznine prenose se zajedno so.
strujom i cim one dospiju u rnjesta sa velikim pritiskom, para koja se u njima nalazi brzo kondenzira, a ovo iz.aziva
ubrzavanje kretanja djelica, kaji leze blizu~ Stvo.ranje ovih
praznina dogadja se kod zidova, uajcesce ked ulaznih krajeva lopatica, i poslije skore trenutne kondenzacije djelici
tecnosti udaraju 0 zidove velikom snagom /pritisak no. mjestu
udarca maze dostizo.ti i 104 . N/Cl'll2

mehanickog ru.genja. zidova. Ovome se

pridoda~lo :t horn:i."lki uticaj, k<llw plinn lcoji oe i7.dvnja, tako
:I. safflB Lnrtll'r1t:_i. C:c.<:1tt) ne nnr;rlzanjt mnt;erijnln, u vez:i. fin.

Usled udal'Rca dolazi

(lr,

povecanje njegove

hermeticnosti ..

Paralelan i seriski rad centrifugalnih pumpi

Pod paralelnim radom dviju ili nekoliko pumpi, podxazumijeva

se njihov zajednii5l::i rad na jednu mrezu. PtL'llpe se uldjucuju

na paralelan rad radi povecanj B. ukupne proizvoo.nosti /kapnciteta/ ~ Potisni prikljui5ci svih pumpi spoje se ua glavui potisni cjevovod. Za pHralelan rad je uajbolje uzimati sasvim
jednaJ.;:e pumpe. tj. pumpe ko~ie imaju jednake karakteristike~
Ako se uzmu ncjednake pumpe, oue mogu saglusno raditi samo
onda, 8-ItO se pritisci koje one proizvoae mijenjajU u nejeanakim l::arakteristikamu r i l i je nemogu6e ili je spojen sa tesko6ama regulisa.uju9
Da bi

SIDO

ad dvije centri.fu::;alne pumpe koje rade pal'alelno,

dobili Sl-uplu proizvodnost, treba mrezu proracunati na duplu

9roizvodnost. ~~.~__~~:t'_:j..skim radom dviju iIi vise _pumpi, podrazumjeva se takvo njihovo povezivanje, radi zajedtlickog rada
no. jednu mrezu kada je potisni prikljucak jedne pumpe spojen
sa usisnim prikljuckom druse~ Usisni pril::Ijucal: prve spojen
je sa bunarDm~ a potisni prikljucak poslednje sa mrezorrto_l?,eriski ~ad pumpi imB. za cilj povecanje ukupnog pritiska~ Fozeljno~_.~ <?-~ proizvodnost kod toga ostaue skoro nepromiji,mjena.

__

Za serisld rad treba uzimati punpe sa jednakbm proizvodnos{:u~

dok pritisci ltoje one proizvode mOGu biti razlicitL

- 855 - 854 Stepan iskoriE;tetlia je ve!; ranije po:mat

7.3.10

Pro:c~enjljivi

uslovi

pllmDe~

hidrauli~l;:OCi,

vDlumetrisl~og

sastoji se od

i ffiohauickog stepeua

djolovanja~

:.:jenjamo I i kod pUIllpe kolicinu tec;nosti Im 3/sek/ uz; stalan

Ha osnovu navedcnih vrijednosti maze se ucrtati dijagram iz

broj okretuja: u, mijenjacc sa i

koga se vidi rad pumpe,

stvarna radnja: Ht " Al::o pre-

tpostavlmo da je:U
onda mazamo ttl ovisnost vidjeti iz dit e,
Jag-rama na 31.525. poznavaju'::i hidraulicl[i stepen djelovanja
zu

SV!:J.\CU

nacina,

kolicinu tecnosti, maze se iz naprijed pozuatih jedodrediti i

nacrtnti: Hrni Em "" H

t

~ h" IJedutim;

1'( h

8e ne maie izracunati.
l/lt

7~

3~

odnosno ,~jene karalcterir.tike. 31. 526&

Pogorlska snaGa: P se priblizuo linearno mijenja .. Potrebno ja

oJ..rediti pogonsl.m ta~ku u kojv,j ce pump a raditi u datoj situaciji. Kod odabiranja se polazi au:

Hm~

11 Karakteristike purope.

velicine.: Protok: Q 1m 3laek/

visinu dobave: Hm' snagU: P i

Z,tl3.ci dLl je za por;onsku t35ku potrebno odrediti: l~c CjevO-:'

vod Greba odabrati tak::w, ela ~jogouska tucka lezi u neposrednoj blizini: "1 max. jJ:;:o ho2e:::lO manji Q od ~ax'

ue zatvara, onda je:

preuzimanja purupe. potrebno je

ispitivanjem provjeri ti otstupanjo.., koja
5;-~

Stl i~od

m> H

Nm

protoku oko

Hm

a korl stepena isi...:oristenja

2,~.

te se voda u cjevovodu
N

sama ubrza, dok koli-

Proto:c'5; mjeri se na izlazu iz odvodne cijevi i t o : prelivom,

Yodor:::jerom, voltmanovim ;:OlOIIl, sapnicamB i

cine vode oe dodje do.

~ax jer je oncla ravno-

venturi cijevima ..

;,:anometarsl;:.u visina 1\0 mjeri se pomo6u manometra i

vClkulllDletra

1~

<;;

1'1 + V +

(c~ - ci ) /

2 g

lm)

odn.

IT/cm

.. 850

teza. Aka se zatvori

/'

koji se postave na predvidjene otvore ua pumpi. Instrumenti se

moraju vezuti preko trokl'aldh slavina, a ne direktno.Otvaranje slavina je pov.l'emeno radi sprecavanja stvuranjn ojehuri~a
koji daju netacna mjerenja~ Cltanje ua manometru se biljeze
sa 1.1 a ua vakummetru sa V. Konacni izraz za o::iredjivanje vis ine, je ua osnovu prethodno;; POBluvlja:

onda treba zat-

varati zasun, a ako se

ukupni stepan djelovanja. ::od

S1.525

jar je defini~emo

bez Gubitaka u cjevovGdU, 8to se vidi iz izraza:

Preduzeca koja i8poru~uju pumpe, obicno sarantuju osnovne

Ova visina ja pot reb-

un. uvijek druga a ne ona ltoju pumps. d.J.jc,

zasun pove6aju se
c1 cjevovoda:

I.

I.

1/

S1.526

:;:arakteristike pumpe

~ubi

!l"e

/81.527/.

Al~o

rade dvije pumpe

sa zajednit:lcim cjevovodom, onda treha 1z

poznatih karaftteristika pojedine pumpe, odrediti pogonsku tacku zajedn1c:cog rada dviju pumpi~Al~o BU pumpe jcdnalco, onda

P08'onska sna,sa: N je ovisna 0 kolicini tecnosti 1 manometarskoj visini i stepenu iskoristenja"

[ IV

1.........................

B51

se uzima za mj'"rilo; Hm zajednicko, a .~ dVDstrWl:O.

;'~od vclikih priti~3..l:a.

odnoauo visina: H t mora se spoji.ti vise rotora u seriju~ '1'i l'otori se sm.,..ieste u j8dno, dva iIi vi-

- 857 -

- 856 se tijela .. Preporucuje se de se motor uzma za, 20 % jaci radi promjenljive linije:
~

uz n""const ..

vi sine i zato se njihovo reguliaanje vrsi uvijek pomo6u zasUlla .. Kod jako velikih jedinj_ca, kOje au mnogo sati u pogonu
i koje dopremaju odredjenu
H

"2

7.3.12 Regulacija centrifugalnih pumpi

1/

potianom cJevovodu! ili promjenom broja okretaja, dok se dru-

gi nacini regulisauja ue promjenjuJu~ Regulisanja promjenom
broja okretaja mogu6e ~ samo

cnda , kada pumpa radi ns. savladjivanju, uglavnom hidra/

~
/

__

__________

H~

II

\<\tro~

I
I

i<>.ck

{il
I,

II!)

-_. _-:-~,-----. __1.

~logona sa parnim :tJlll'binamat regulacija je jednostavua i regulisauje se vrsi

zajedno sa turbinom~ Xod
pogona elektromotorom su
regulucije zalIU'sene i skupa~
Jednostavne regulacije sa
otporom nisu eltonomicne ~

,I

,
;

~'

IK
, J

IB

__ oj

7.2~13

ne

Omax

81.527
Dijagram prigusivanja zasune

nje bro,jem okrel;uja. Pretpt'rl

""

SL52B

ili vise pumpi na zajednicki usisni iIi potisni cjevovod~Ovf.tj red mozemo llaj-

sttnrimo d.a kod mreze sa lrerah:teristikama: Al i pumpe

Regulacija centrifugalne pumpe

sa karructeristiknm n 1 pumpe
daje proizvodnost ~~ Aka
nam je potrebno da dobijemo

bolje pratiti lcroz karakterist:tcke l::rive.

mRnju proizvodnost: Ql' ta-da moramo iskljuciti zasun i zahvaljujuci tome 6e karakteristika primiti polozaj:' AI' iIi izmjeniti. broj. ol:::retaja, uku-pua vis inn dizanja tecnosti /K~B/ znatno manja, nego li kod
ukljuceuja zasuna /K B/. Zato-"je regulisanj.e brojem okretaja
2
korisnije nego regulisanja _zasunom~ U slucaju cjevovoda sa
karakteristikom: ~, tj. ako postoji geometrijska visina:
H ?' smanjivanje proizvodnosti pumpe moze se izvesti samo
g~asunom: / A /, jer kod promjene broj a okretaja dohl.. cemo ulmp2
ili pritisak: /K3B/, manji nego je geometriska visina diza-

Paralelan rad Dumpi.

Pod paralelnim radom poora.zumjevamo vezivanje dvije

smije n(! prim,jeni ti roguliflp.-

J'
_____. _J

ja ..

Kod

'~/!
/
/

vladjivanju geometrlske vi-

sine dizanja tecuosti

.4,

/ I,

Po~

visina je priblizno jednaka

p~;;;;;;J;;; nuli. Aka pumpa radi ns. sa-

/.

ulickih otpora a geometriska

,

kolicinu: Qt mOl"a S8 odrediti regulacija broja okreta-

A/

1\2 /

Kapacitet centrifugalne pumps sa regulise pomocu zasuna Ina

1-/", I!

Paralelno S8 lliOgu vezati dvije ili vise pumpi za istim karak.teristikama,gdj<:>

su pumpe nepoeradno jedtlB. uz drugu~

_ sa i.stim karakteristikama ali au pumpe udaljene jedna 00

druse,
- Ba razlicitim karakteristikama.

Hajcesci je slucaj da dvije rotacione pumpe rode ne. zaj eduicId patisni cjevovode

Pri zajednickom radu pumpe t j . kada 8vaka pumpa potiskuje tecnosti u zajedaicki rezervoar i posebno se prigu.suje. tuda
je ukupna !colicine. dobave tecnosti ravna zbiru pojedinacuih
kolicina. Isprekidana linija u diagr2illu prestavlja karakteri-

g2 , us led cega bi pumpa prestala da radio

Potrebno je primjetiti, do. je regulisanje zasunoffi, iake je

sticnu krivu pojedinacno za svaku pumpu koju veZemo p,aralelno.

vezano sa gubitkom energije, vrlo jednostavno. U uslovima

trukim kapacitetom

nja tecnosti: R

rudarstva pumpe rade uglavnom na savladjivanju geoIDetl'iske

Puna krivulja prestavlja b3.ralcteristiku obiju pumpi sa dvos1~~1 +~~2

pri istim pojedinacnim visinama H.

I
- 858 - 859
Pripojimo 11 obe pumps na zajadnicki potiani cjevovod dobiceroo svalci put istu radnu tacku, bila da pumpa radi same ili
abe paralelno ne lsti

cjevDvod~

Aka za svaku pojedinu pumpu

imamo krivulju a,

ke.ko sma u.,eli jednake pumpe /istih karakteristikal to je zajed-

U priucipu au 'iate postavne kaD i kod posts.v'ke cjevovoda&

Ha 81. je oznaceno Hgs - geodetska usisna visina, Hg - ukupna
geodetska visiua prebacivanja, Hsman ~ ua manometarskom usiana vialua, Ikarakterist1ka usisnog cjevovoda clf Hmau - ukupua manometarska yisiua _ zajednicka karakteri.st1.ka cjevovoda
d. Krivulja a je karwcteristika pojedinacnih pumpi krivulja
b prestavlja zajednicki rad obeju pumpi. ..

nicka karakteristika za Dbe pumpe

prestavljena sa

1r sa duplim kapacitetom Q

krivuljom

pri razlicitim vi

ff

sinama H.
Za pojedinacnu pu-

mpu karakteristiQ2

-._._---.--

81.529
Paralelan rud ceutrifngalnih

pump!

j[

leu Q,l i TIl radon

tacka je u presjecistu karakteristike cjevovoda c
sa ieprekidanom

karakteristikom za svaku pumpu posebno~ Kad rade abe pumpe

zajedno vezane paralelno radna tacka se nalazi u presjeku

drugs karakter:lstike cjovovoda c sa zajednickom ltarakteris-

tikom b za obe

pumpe~

Obe pumpe rade zajedno sa. kapacitetom

ll2 i vieinam H2 , a svalca posebuo lma radou tacku u presjeku

III i radi sa kapacitetom
1 vieinom il
2
2

Treba imati u vidu da aba pumpe u paralelnom radu zajedno

iroaju man,ji kapacitet od dvostrukog kapaciteta svake pumpe

posebno. Porastom manOillctarslre visine potl'ebna je veca pog-ooska snaga, call: je veca od dvostrukog iznosa pojedinacue pum-

pe.

31.530

Rail dviju ceutrifu(Salnih -pumpi sa zajednickim usisnim cjevoyodam

Jedne. pum-pa sruna bi 1.'a..1i1a u tal;Ici I u manometarskoj visini
Hm sto je dozvoljeno obo pumpe zajeduo bi radile pri tacki
II tome odgovara taeka IV na l:rivi Hsman sa manometarskom
usisnom vis1riom od 11,0 ill. sto je nemoguceG Ovde se mora voditi racuna 0 temperaturi vode, dn dobi.jemo tacku na Hsman
koja mora hi ti ispod 10 m.

Rjedalc slucaj je gdje . rotacione pumpe rade oa zajednicki

naisni cjevovod.

PO:3toje slucajevi sdje se paralclno vezu 1.'otaciona 1 lclipna

pumpa za z.ujednicl:i cjcvc.vod.

S_1.531~

_ 861 - 860 Q

Desno od tacke 0 je kapacitet rotacione pumpa, a lijevo kapacitet klipne pumps. Linija a preat;avlja karakteristlku rotacioue pumpe, a b karakteristiku klipne pumpe~ Linija c prestavlja karakteristiku cjavovada pri posebnom radu svake
pumpe ~ Radna

tacka samo za
rotacionu pumpn
kapaciteta Q
r
nalazi se u te.e1:1 I a za klipnu pompu
t;!'lcki II.

}~lipne

Freme izlaznom trokutu brzine ISl~5321 ~

a kapacitet za obe pumps je

u kome je proizvod:

c~: __~ i

t-=-':: __ :,--~ --~

_ _

1.'0-

Pod specificnim brojem okretaja podrazumjeva se onaj broj 01,=-retaja pumpe , geometriski sliene jednostepenoj pumpi, kDje.
pri pedu: f~ =- 1m visj.lle ime 0,735 kw korisne snage, tj,. crpi
75 kg/sek. Za pumpu pri visini crpljeuja: Hm i broju ol:retaja: n ns minutu te ima kapacitet: ~t. Pri nekom drugom: ill
vrijedi6e od.nos~

j:

--~--1

x u,

81.532
Dijagram iz1aznih brziua

Ako uzmemo za: Hl

.r-;;-

/
n1~n,R

lcolletantan, proizilazi dn
se c
mijeuja u istom
2m
odnosu kao: Q, te prame.
tome i u is,tom odnosli kaO~
n. Posto je visinn crpljeuja: H proporcionalna:
u c u' dakle dvostruko
2 2
ovisna od: fi, dobije se:

= 1m,

broj okretaja izuosi:

~1'
"
"~.n../n
L

Q/1~
~il

3 /sek

Ako se uzmu dvije sliena pumpe i to jedna ima: n l , Ql' ~

i

DIt a druga: u, ~, I~ i D, gdje je~ f~1 '" H1=lm, lls ... n i

Q '" 75 kg/sek, uz isti Hm i

trokuti brzina

de. su i presjeci proticanju

II

Sll slicni, tako

srazmjeri sa kapacitetimn, a

kapaciteti: Q srazmjerni kvadratima promjera.

'"l/Q

iznos1 ~

Q""~.

7 .3~11~ Specificni braij okretaja

I~aDaci t"t

se mijenja u istom

odnosu kao: n. He. osnovu odnosa:

pumpe IV ~ Tacka IV je

vazna radi pogonske snage k.lipne pumpe. Sada je kapacitet

tOlcione pumpe Q.r

Proizvod: D10 1f .. b je konstanta za odredjenu pumpu. Izlazi. dn

1
se Q mijeuja u istom ndnoau ken: c te u iatnm ndnoau kao: n l
1
i kao n, te imamo:

Kod paralelnor;
rada pomj era
sa karakteristika cjevovoda
81.531
Paralelan rad klipne i centriu lij evo u pofugallle pumpe
lozaj d .. Tada
radna tacka rotacione pumpe se nalazi u prell1-jecistu III kaL'a\::teristlke pumpe ze. karakteristiku cjevovoda. Harizontala povucena kroz tacku III ulijeva da,ie I:adnu tacku

D1 .:If. b 1 c 1

(D1/D ) 2

D/D1

O.075!Q~

- 862 -

Pri tome brojevi okretaja, zbog staIns obodne brzine t stoje

u obrnutim odno8ima sa promjerimat te je postignut specificni broj okretaj a: us.

Brzina u cijevima je nesta manja nega u prik1juccima$

AI: 0 s t avimo:

dobijemo:
Us

3,65~u~ l Q
4{IT3
iT

Us ",0,15.0

1 u m..) Isek i H

QuI Isek;

ill....

tl

ill

852

853

"~ IT'
3pecificni broj okretaja je u toliko veei, ulcoliko j e veei:
a manji izlazi kut: 1:J , Specific2
ai broj okretaja je vazan za procjenu osobiaa i iz ora pumpi,
lcoje illoraju da rade pri promjen1jivom kapa{'.itetu~
b 2 /D , vaei odnos: C /u ,
2
m2 2

l"rema specificnoill broju okrotaja rotacione pumpe se dijele

/81.533/,

nu:

n
do 60 o/min
1/ 8porahodne
IT
d6 100 ill
s " 20
2/ Hormalne u
UJ do 100 a/min
H
do 20 ill
S
100
do
400
do 14 m
a/min
H
3/ Brzohodne DS
l~/ Ekspresone /propeler/ - DS
400
do
2000
a/min
H""do 5 ill
"
7.?~

,::1 "
- r--,

15 Priblizan proracun r;1avnih dimenzija centl'ifur:alne

pumpe
:i:;:od proracuna centrifugalue punpe najprije se odrcdi protok,
geodctska visioa dizanja i, duzina cjevDvoda, a zatim promjeri
cijevi prama brzinama strujanjn tecnasti. Brzina tecnosti u
usisnoj cijevi je: 1 do 2 m/nel,:, a u odvoduoj: 1 do 2,5 rn/sek.
Prowjer__ ci;)evi i prik1jucaka: Odredjuje se iz jed,uacine prOtol:::a i brzine, pOJnocu jednacine lcontinuiteta:

81.533
Izgled rotacionih pumpi prema os

ato avisi 0 pogonskom stroju. Centrifugalne pumpe se najvise pogona

sa elektromotorima sa brojevima okretaja: 1450, 950 a ~jede
sa 2900 l/min~ Sa brojem okretaj~ se ne ide 1spod 550 o/min.
Aka je pwnpa pogonjena sa parnom turbinom~ onda au brajevi

Broj okretaja: Kod centrifugal nih pumpi je raz1icit,

akretaja ad 5000 pa i do 15000 o/min.

Promjel' oSDvine pumpe.

Odredj~je

Promjer glavcine: iznosi: d l

Kada je odredjeno: Q i

fI,

56 iz poznatih

formula~

1,5 d.

izabiremo:

1lh

odredjujemo:

1\

- 864 -

- 865 Kada znamo ~ nUda odredimo promjer usisavaoja: Da po jednn~

odredjujemo prema obrascu:

cini koutinuiteta iz izraze:

1)h

nih
'l
80,7 do 0,9 - hidraulicki stepan djelovanja koji pretstavIja gubitak i

trenje U

- koeficijeut koji se odncai na smanjenje pritiska usIed

z
konacnog broja Iopatiea , a odredi se:
kz

1 +

z - bro.1 lopnt1.nA. u rotoru

"

izra~u

(0,1

0.3)~

960 do 2950 o/min

'{' 1 - 0,8 do 1
H

Qt

dO - promjer eaure 8e odredi, posta ae odabere broj okretaja

i I i po
C

'1'1

-iL

d 2:rr
_0_).

D 2:rl/

Cs - brzina uslaavanja /pred ulazom u rotor/: Og ~ 2 do 8 m/sek

kanalima~

cs (

1 odredi snage p pumps:

kW

Daljc, nalazimo sirinu lopatice kod ulaza: b

odredjujemo iz obrasca

H ~h 1ma priblizno slijede6e vrijednosti:

0,5
0,6
0,7

0,75

do
do
do
do

0,6
0,75
0,88
0,92

za
za
za
za

pumpe bez statora

pumpe sa statcram
visokotlacne pumpe
savrsene pumpe

Dalje se prelaz1 na ;odredjivanj

raduog kola.

e elemenata

Ulazo Teoretska proizvodnost /kapacitet/ -

Apsolutna brzina ulaza odredi sa:

ulaza i
~

izlaza 1z

maze se naci po

fannuli:

tl - korak lopatice

J -

debljina lopatice po kruz,noj liniji

kl

koeficijent suzavanja: kl "" It1 do 1,25 iza male pumpe

vece: k/4 obJdna brzina.

ili

1,02 do 1,15 koeficijenat koji obuhvata gubitke teenosti

leroz raapore i

dju lapatical

k - ll'[v

usled sabijanja struje na ulazu u kola liZllle-

Nakon tOGa se odredjuje:

tgA1

13 1

c I /u 1

1'3 1 i?,abaremo debljinu lopatice: s

pI'ovjeravamo ve1:icinu: };:1' Jwd c8c:a'.

liada odredi,mo vrijeduost:

te broj lopatica: z,

866 _

- 867 i

zamjenimo u jednacini:

Broj lopatica maze 8e odreditl po formuli:

sin

10 1 + f!, 2
2
dobijemo l.--v.adratnu J'ednsc'inu ~
'z k oJe
' se

._

o~'ed1:

~ Za proracun elemenata izlaznog dijela sluzi obrazac:

( c 2r )2 +
'2 tgi3
2
Posta se izabere Imt:!.3 2 i jodna ad slijedecih velicina: b 2
sirina lopatica ked ulazu, 02 - radijalna brzina izlaza 11i
0{ 2' pomoa u j edna.c ine:

2 Q,,ctg/h

:it. D2 b 2
znajuci du je: D ",60.u /J?' n
2
2
dobijemo obrazac za odredjivauje: U
2

1z toga odredimo.' D2 ,'z obr"c

00

u;::;imu;

g'l\

....... a:

cesLo

2 '"

60

&U

I oil
~ .
.. U,
nalazimo

c~-=:::c

2- 0

}~ada je data velicina: Ol

gdje se zamjeni: Q sa: k2~Q i

Posta je:

dobtjemo;
U

z"

30 do 40 m!ssk

k2 .. t 2 /

(t2 -

J 2)

koeficijent suzavanja presjeka, koji se

bix'a u granicama: k2 '" 1.1 do 1,2 a kod zaostrenih"lopatica:

k2 ~ 1. Posto znamo: u 2 nalazimo: D2 prema jednacin1
Prema v"~licini: u 2 ..}3 2 i pl'ema jednacini
odrede a8 svi
elementi paralelograma -LJ"zina na ulazuo

Kada je data radijalna komponenta: c 2r , uzmemOj

W '" c 2r/

dalje zamjenom dObivamo:

Hakon toga se odredjuje: D2 i b prema prethodnim obrascima

2
i prema:

sin /3 2
gdje se:CX 2 bira

tl

granicama: 6 do 9 ako po~;toji. sprovodno

- 868 -

kolo i
~

14 do 25 za pumpa bez statorae

Za viseatepene pumpe u gore navedenim formulama treba: H zamijeniti sa: H' (pritisak na 1 rotor)
Hie

Hli

gdje je:

broj rotora

869 -

Had tim vantilom je u potisnoj cijevi vise ill manje vade.

Ispod rucnag.ventl1a nulnzi se odbojnl ventil /21 ill poklapae, kaga voda u eijevi sama o~ara kad pumpa radio Tn armature. je potrebna de. odijeli potisnu cijev od pumpe, kad pumpa stalle Ikod pre kid a eL struje/. Time se stiti pUlllpa , a ne.recita njene dijelove Ue. str~ usisavanja u upojuu cijev~pa
je potrebuo dn se pumpa u miru napuni vodom iz potians cijevi. Za sigurnost se stavlja na tim dijelo~ma pumps eigurnosni vantil ~

/81 ~

Orijentaciono: H se maze odrediti po jednacin1:

H

,
m

'1'.

Xl

'/' (1,3
' / . (1

.D

-i-

2
2

~I

1,5)

za pumpe sa atatorom
za pumps bez statora

-;. 1,4)

Provjeravanje vratila ne kriticau broj okretaja vrsi sa iate

kao 1 kod turbine:

g -

masa vratila zajedno sa rotorom

F - sila koja izaziva savijanje vratila na 1 kg em, leod cege.,

aka je pumps. jednostepena., opterecenje ne. vratilo 86 mora sma-

trati koncentrisanim i

~I ('

"\.

.~

~l\~_~-0~~~~~
;

/
01

~I

ooda imamo:

F' '" 48~E. 1/13

.E - modul N/cm
I
momenat inercije

.:

Rucnim ventilom /3/ zatval.'8. se pumpa od potisuag vada /4/ ~

..

~I

Pozeljuo je da je broj okretaja pumpe nizi ad kriticnq; a

aka se to nemoze postici auda se broj okretaja maze uzeti veei
od kriticnog za 2~~ i vise~

7 .. 3 .. 16 Pustan.1e centrifugalne pumpe u uagon.

1 - rastojanje izmedju osloaaea

Broj stepeni 8e odredi prema:

..

~
~

cm4

SL534
Serna pumpnog ureclj aja

II Pumpa
2/ Odbajni vantil
31 Rucni ventil
4/ Patiani vod
51 Ispusni venti 1

61 Manometar
71 Vakummetar

8/ Ventil sigurnosti
91 Dsisne korpa

101 1.1imoi1azni spoj

I I I Mali rucni ventil
12/ Usisni vod
131 Lijevak
ll~1 Otvori za zrak

..~.'

"-,
\
- 870 -

Centrifugalua pUIDpa S8 moze staviti u pagon samo ako je i8punjena vodoffi. To 68 biti uvijek kod pumpi kojima voda pritice pod uekim pritiskorn. Ako pu:arpa m..ora usisavati sa stanovite visine, mora se prije pustanja napun~ti vodom. To se cini iz potisne cijevi 14/ pomocu mimoilaznog spoja 110/. Pu~
njenje 66 uspjeti samo oDda ruLO Je u unisnoj cijevi odbojui
poklapac iIi ventil. koga kod usisavauja sam& voda otvara,a
koji se zntvori kudn tok vode prestaue~ Tn j ventil je obicno na pocetku voda za upijanje i' spojen je sa usisnom korpom
/9/ t kojn dje1uje kao grubi filter i sprecava ulazak nacistoea u pUIDpU. Usisun korpa je cilindricna zeljez,na posuda sa
dOOln na k.ome au dugulj asti otvori 2-5 m.nl sirine i 10-20 rom

kod pritiska iznad 50 - 60 N/cm 2 uzimaju se dva ili -viEle rotora i1i stepeua~Tu su obic:::1.') vodilo i J~otor iza sabe nauizani na osovinu, a sva su vodila izvana steguuta zajedno, aa
mnogo zavrtnjeva, koji fdu skroz od upusta do izlaaka vodeG
Kod pregledavanja ili popravke, mora se poslije skidanja matic a sa napravama skidati jedno kolo za drugim .. Obicno je to
tezak posao, osobito aka je pumpa radila u necistoj vodi.Trebe vodit! recuna da S6 pri demontazi ue ostete djelovi pumpe.
Kolo i kanali BU obieno iz brouze~ lsto tako i svi prolazi
/lavirintil izmedju DSDvine i.kola~
Daovina je u svim dijelovima brtvena armiranoon. posteljicom iz

duzine"
N~

uajvisoj tacId difuzorski,h :tanala /statora/, na1aze se male slavine za ispust vazduha kOje se otvore za vrijeme punje~
nJa te se istisne vazduh. Kud je pumpa napunjena i zatvoreua
svi ventili, tada je manometar i valmm.r.netar ns. nuli. Dobra
napunjena pUl'l'!pa se ~tavl,ia u pogQn: 1/ Zatvoriti skora potpuno rueai ventil~
2/ Kod prazue potisne cijevi $8 mox'a. pr'igusivuti 1.'ucni ven-

til.
Ita manometru se ocita visinn ,potiskivauja a uu val:ummetru
manometax'ska visinn usisavanja.
sPiralnih stat01.'a je lako odrediti s:J.jer okretaja, ali
kod visestepenih 1:101.'a biti oznacen smjer na pumpi. ~iko se
IDotor Ol'~:"B{;e obrnuto, pumpa' n86e pr~bacivati vodu 1.Z p0tianog V( ia u blHlar, jar ce centritu[5aln.a sila rotora dava;ti
smjer l.",JW vode iz b,lnara 11 POtiRl1U cijev. ali 6e biti veli-

~:od

1'::i gubici i

- 8'/1 -

:ilotor 68 biti

preopteref;en~

'7 3.1'7 Konstruktivrm izvoo,jenja.

bronze. Kod otvaranja stradace ta posteljica, koja se da lako

izmijeniti, ali 6e ostati netaknuta samo oaevina. Brtvenje je
obieno mekano iIi plasticno~ najcesce se pravi od kudelje ili
pamuka impregniranog lojem~ ~pe koje au dijeljene horizoutalno u sredini, Ileac sto je to slucaj kod turbina i turbolwmpresora/, nisu prodrle iako BU u pogledu ostvax-enja dobre,
ali cine poteskoce kod brtvenj a.
Gentrifugalne puurpe se mogu izvoditi i.za tapls tecnosti i
ave Be ustvari ne razlikuju ud pumpe za hladnu tecnost, jadina au drugi odnosno specija1ni zaptivaci~
P1unpe za nize pritiske sluze ze dobavu velikih kolicina vede
Da

manje visine i to obieno za navodnjavanje ili odvodnjava-

nje zemljista. Jednostepene pumpe sa statorom uputrebljavaju

Se kao glavne pw::pe kod vodovodnih uredjaja za visi,ne do 60

m~

pumpe' visokog pritiska visestepene imaju iHroko polje primjenet najvise se upotrsbljavaju u rudnicima~ a zatim za vodene
al;:umulacije~

lee i. malu kolieinu vode, prave se pumpe oez, difuzora su lopa-

Purope ze ki8elioe izradjuju se od materijala otporn01 na hemisko djelovlluje iIi od Ijb~:anoG ze1jeza. Pored ldseliua mogn GU {~entrifllGHlnom pumporu cl.'piti: sph'it, pet;L'Dloj, pivo 1

ticama, jocUno imaju spi1:aloo kuciste 11 kome se i2",laznu l~Jne

tickn (lnergija, pretv8.1:a u pritisak. Za vEi priti_-"'nk se upotrebljflvaju pumpa so.. difuzorom Istotororn/ sa lopnticama, 2.

k"VUCfW IllliJllh:O, ilucerni ul,lwvl, 1.11;)a, ru~tvorl, i Bl~ ukoliko

sU isti priblL-~no sustoce vode, u protivnom se mora lwnstruianti spccijalna pumpa

Centri.fugalne pumpe se mOGu izvoditi kao jedno ili vise S1;8pena, a zatim kao jedoostepeoo i dVDstranSG Za mslte pritis-

Posto je najvec.a usisna visina

ol~o

7 mt to bi za ve6e usisne

872 -

- 873 -

visine, pumpu trebalo spustiti niZ6

zna3i trebalo bi

pra\~

ti siroke bunare, sto je skupo i neprakticno. Zato se upot-

rebljavaju pumpe koje se spustaju u cijevi ispod nivoa vede.

oaovina je vertikalna, tzv.

propeler/zavojne/pumpa~

Za kucue i industriske vodove primjen,juju se male automatske

pumpe, koj e t j eraju vodu u zatvorenu posudu pod pritiskom
Ihidx'ofor/. Pritisak u poeudi potiskuje vodu do mjesta potrosnjeo eim je pritisak postigao svoju odredjenu vislnu, aut~
mat iskljuci motor, a kad pritisak padua ukljuci ga pOnDVQ~
Zapremina hidrofora je aka 10 puta ve6a ad protoka pumpe, a
to odgovara potrosnji ad oko 5 sati trajanja~
Naprijed' je bilo govora 0 specificnom broju oleretaja, te se
prema istom izvode pumpe: sporohodne, normalne , brzohodne i
ekspresne. Sporohodne pumpe imaju vis old pri tisak., odIloana
dobavnu visinu i njihov izlazui promjer je zuatno ve6i od
ulazn?g, dole je kod brzohodnih pumpi obrnutob
7~3.18

biti 66 kasnije e;Oyora

?~4,"

F'ropeler !aksijalne/pUInPG

man~l~ uo'bavne visine. ali velike koNn SL535 imruno sematski prikaz propeler pu.mpe~ Ove
pumpe se zovu propeler jer lopatice imaju oblil;: avijonskog
propelera. I.Iedjutim ako lopatice imaju preselc avionskog krila

Propelcr pumpa sluzi Za

licine~

zovu se Kaplan pumpee

Propeler pumpn se sastoji 1.z slijede6ih dijelova: rotor sa 10paticaIna /1/ stator /2/ t difuzor /3/ I oaovine. /4/ tlsiaui dio
/5/ potisn.i clio sa potisnom cije"\""i. /6/, pogonskog motora 1 1ezaja i

brtv"ilo.
7.4~1

Glavna jednacina, -Drziua pumpe i

proracull

Propeler pumpa je aksijalna pumpo. gdje je:

Pogon centrifugulnih DUmpi.

2

~\

ali edje je veen el::onamicnost~ Ipak je od avih svih pogona

naj,?rildadniji pOGon elektro :r.ctorima. Vrstu elaktromotora

Ispitivan,je centrifu6alne

numpe~

_______-I

Pogen sa motorima sa Wlutrasnjim ,'33gorijevanjem /benzinski

i dizel motori/ je primjenjen tamo gd.je nema drugog pagona~

mozemo odrediti prema raspolozi.voj vrsti struje" 1.1oze d06i u

obzir pagan elektromotorima stalnog broja okretaja i promjenljivog brDja okretaja.

~ u
tj. na ulazu
2
izlazu pumpe au obodne brzine iate ~ Glavaa jednacina za ave
rotacione pwnpe je:

til

Ceotrifugalne pumpe mozema pagani ti pomo6u motora sa unutraBnjim sagorjevanjem i elektromotorima. Klipni parui pagon fie
dolazi u obzir t jedino dolazi u obzir pagan parnim turbinama
- turbcrpumpe gdje centrifugalne pumpe dolaze kaD glavue PUlllpe zu. dobavu vade turbinskim postrejenjima.

7.3~19

mjerenje~

u. poglavlju

i1i

81.535
Sematsl::i tzgled aksi~jalne pumpe

H =U C
- U1 Cul
t
2 u2

Obzirom do. je kod a1:,sijalne purnpe: u ""u , to je glavna jedns.2

l
cina:

Cilj ispitivanja pumpe je uzimanje njenihkarakteristilte. alto

je ana nepoznata iIi provjernv-anje pol:azatelja pumpe radi
njihovog u;)oredjivanja sa pol:azateljima za l:.:oje 5arantuje
bvornica-nnbnv1j n~. l.'!jfH'cn;i e pri t i8k:n. lrod ispitivnn,-j a vr::-ii

s8 miln()I;JctI'f!P.1 i

v;)kunun~tro;.'l.

'letnl;1 nim i.sp:l.tivnll;j im'l pumpi

(J)

::0'.1 a::sijalnih pUID.l?i GU i

C

Q2

tal:o rin se

!:lO;:C

meridionulaa l.:ompouente jedn0,::e

izlClzni

trol~ut

brzina crtati sa

,,,"

1!i.r
. J.

zajednickom obodnom brzinom: u t te jednakom rueridionalnom komponentom: em /81$536/ ~ Ako Be postavi Bernulijeva jednaciua
ua izlazu i ns. ulazu gdje se lui maze izostaviti jer je jednakO t imacemo:

"" p~)

P1 / l' + wi/2

I!

- 875 vremeno odrede Bile na lopat1camao

Usled raz1ike pritiska no. obje

~trane lopatice, uastaje otklon
mlaza tecnosti, a pogotovu zato
sto se mora uzeti ato manji broj

w~/2

lopatica~

i1:i :

7 0 4e2 Rotor1 1 rotorske lopatlce

<!'

P1 +

.~wl

Prems. s 1iel j e

P2

!Y-

w22

Proil lopatice ZD.visi od aile

uzgona i otporao Treba no.stojati

do. gubitci u rotoru, bunu ato manji

a toee biti ako ~e otpor uzgona
sto veei, odnoano veel priklon1
ugao, 181. 557/.

81.556
Dijagram brzina

to je

Co

855

Iz trokuta

brzine~

c.

----81_557

pa je

lIt"" u/g(wl"

cos~l

w2~cos(32)

81.558
Dejstvo 's11a, no. lopaticu

Proiii lopatice
ill

od!:!,
W - sila otpora
1 - duzina lopatice'

A - sila. uzgona
b - siriUa lopnticc

Viai se ds. tt~:u6ina iz1az1 is rotor:. sa stanovj tom 'obodnom

l:omponen-f,om: c u 2 ~ Medjutim to 8e ue dozvoljava jer bi to
DiD gubitak 1 po ae ta caodan komponenta pretvara u pritisak

Lopatice se izradjuju od lima l a kod vaeih dimenzija od celika.

pomo6u

Ovisnost visine dobave

na 4Dbavljene \colicine

statt;ra~

kapacitet I manometarska vis ina i

bro.J oluBtaja. Ouaoire 8e prorujer rotora: D i Slavcine: d,
rIB. je time vee oJredj"'lua meridioualna komvouenta:. Cm'l'roh:ut
brziua lla ulazu i izlazu tl'eba ucll'editi) jar so time isto-

I{1

(11 (.IIacuna jo tada

7.4.3 Rad

al~sUalne

~;d{fd;ju]ne

1."11 ~U1Jlll

llW;1'i'0.

ulwj ,jii.] llU

purope
I~,
~L

JJ5.l

potreone snage Pmot i 1I:011c1!.'uzli.cita kod c8utI':l.fugaln6

110. S] .539 i
pUlaplL

~)/IO

iIllurno diju!jl'UlUO ~,u t;cutri..,.

- 876 - 877 -

pHm

7~1" .. 4

Hm

Regulacija se maze

//

1/

na smanjuje se: Q, ali gubi~ak raste usled otpora koji zatvaranjem zasuna postaje ve6L Ovaj nacin nije ekonomican i

""\

--r------------I

vrsiti na vise nacina:

'1/ Regulacija zaSllaom je najjednostavnija. Zatvaranjem zo..su-

Hm

'~.

upotrebljava se samo kod manjih pumpi. Zaaun maze doci 11 potisni vad, jer bi kod stavljanja u usisni vod doslo do prevelikog pada

C"n/r;f"gail1(J

trifugalnu pumpu

SL540

Dijagram karakteristika

za aksijalnu pumpu

Kod narudzbe centrifugalne pumpe treba znati visiou dobivenu:

karakteristike cjevovoda. Vidjeli sma kod ceutrifugalnih

pumpi de mor.a biti ugradjen zasun u cjevovoC. t ds cjevovod bu-

de pun, jar prazan cjevovod traZi neizmernc valiku pogonslru

snagu~ Motor rOOi laJ'.:s9 sa punim cjevovodoID. t j .. sa sto vecom

manometars1r.om snagom~ Yidjeli smo de. BU centri.fugalne pumpe

pustene u red sa zatvorenim zasunom, medjutim Irad aksijalnih
pumpi je drugacije /SL 540/8 Eto je man..ia manollietars}::a visins
to je potrebna manja snaga motDra~
Vidimo ds propeler pumps treba pustati u pogon sa otvorenim
zasunom. Ova pumpe daju velilru kolicinu tekucine ne malu yr
sinu dobave, pa se upotreblja~raju Za isueivanje i melioraciju~

pritiska~

2/ Regulacija brojem okretanje~ Ova regulacija je bolja, jor

se promjeuom broja okretaja mijenja i p050nska tacka, a time

kolicina dobavljene vode /Q/e

81.539
Dijagram karakteristika za cen-

tIm i

Regulaci,ja punme

3/ Regulacija zakretanjem lopatice statora. Upotrebljava

se

ked najvecih pumpi. koj e dobavlj aju vodu u ah."Umulacione ba-

zene. Ova regulacija daje nesto bolji ,stepen djelovanja.

1.. /

Regulacija zal{xetanjem rotarskih lopatica .. To je slucaj

kod Kapl9.n pumpi .. Kod ove regulacije je broj okretaja

7~4.5

stalau~

PUstanje u pogon

pObon~ rotor pumpe mora biti pun vode~

melih pumpi moze se na gornjem dijelu oklopa namjestati
ventil kroz koji ulijev8IDo vadu dok, so usisni vod i rotor

Pri pustanju pumpe u

leod

ne napune. Kod ve6i~ jedinica se koristi ejructorska vazdusna pumps, tako da voda uluzi u usisnu cijev i ispuni rotor.
Da se sprijeci vr3.canje vode u pumpu, kad se ona zaustavi,
tlacni vod se izvodi sa zasunoffi. Kod propeler pumpi koja ra
de uronjene u vodu, moze izbjeci zasun montiranjem posebne

slavine za vazduh U IJotisnom cjevovodu, pa voda 1z gornjeg

nlvoa moze~prela~iti u doeji. Ovdje to dobro dolazi jer baS

Penju6a i spustajuca krivulja: Hm kod centrifugalne pumpe

moze cesto biti uzrok nejednakih pagona. To je uostalom samo

Kod iSll.sivanja irnamo cijevi velikog promjara, a to bi zahti-

kod kratkog cjevovoda, dok kog drugoG; ne postoji ta opaeuost.

Slicna opasnoot porto(ji i Irod parnlelnog rada dviju iIi viSe

Kod poluaksijalnih pumpi, koje se upotl.'ebljavaju kod isui3i-

pumpi.

jevalo ogroman zasuD..

vanja, ne [Justa se vazduh u cjevovod lead prestanka rada,jer

su one smjesteuo obieno iznad gornjeg nivoa. Kod njih se m,iest;o ventiln za vaz,iuh upotrebljava zasutJ. Ue, ulazu pntisnog
vada, koji se sam zatvara kod prestauJm rada neled ra;:,:like

pr i tiska.

- 879 ...,
- 878 2~5~

7G5~1

Rumps apeci,jalnih konstrukcija i

pumpe sa bocnim prstenastim kanalom. Ove pumpa imaJu ugradjen rotor u jednom koncentricnom ku6istue

njihova prlm,iena

Samollsislle centrifugalne pumps /rotaciona vazdusna pum-

lli!.
Ked klipuih pumpi sma vidjeli de je klip svojim kretnjama u
cil~ndru u stanju da iaisa vazduh, stYori vakum i paVllca tecnost kroz usislli cjevovod iz; bunara~

Pri usis8vanju vazduha tecnost ulazi u boene kanale i taka

isisava vazduh kroz usisni otvor& Vazduh se potiskuje tecnos6u koja dolazi u medulopaticne celije kanala._ Na spo1juom
obimu rotora nastaje pomoeno strujanje koje omogucuje razmjenu tacnosti izmedju bocnog kanala i medjulopatic~ !elija"

Botacione pumps za svoj rad trebaju tecnost koja svojim kreta~Jem u kucistu stvara razliku pritiska na ba?;i centri~uga1ne Bile 1 privlaci odnosno potiskuje tacnost~ To je i

1/ Rotor

glavna

2/ Caovina

mana centrifugaln1h ~umpi ato moraju prije rada /pocetka/ bit1. ispunjene "rodom~ Za postrojenja koja. neprekidno. rade ova
mana nije znacajoa .. Ali aka pumpa treba da ima

onda se kod

pumpni~

cesee

31 Ku6isto
4/ Vodeni prsten
5/ Vazduani prsten

prerade t

postrojenja postavljaju pomocni mediji

koji omogu6avaju primjenu rotacionih pumpi i za

DYe

6/ Usisni otvor

slucaje-

va.
Docim postoja slucajevi gGje je punjenje llsisnog cjevovoda
neizvodivo kao eta je alucaj kod vatrogasnih pumpi. Z_& oval::va slucajeve sa primjenjuju specijalne pumpe t~v. sarnousisue rotir&juqo~ Ova pumpe moraju ds sisu vazduh i stvore u usisnom cjevDvodu podpritisak 1 usisu tecnost~
Postoje'dvije vrste ovih pumpi i pumps sa vodenim prstenom i
pumps sa bocnim prstenastim kanalom. Pumpe sa vodenim prstenom~ us ujih se dodaje t;&V~ vazdusns ,pumps sa rotirajueim
krilom, a koja dolazi na produljenje oSDvine pumpe~ Ova vazdusna pumpa ima radij alne lop at ice, koj e su smjestene ekcentricuo unutar ku6:Lstae U bocnlm stranruna nalaze se ulazni i
izlazni otvori uz koje Be nalaze lopatice*/Slo541/.
Kada se ekcentricno ku6iste napuni vodom, tade e6 ked okretanja, usled centrifugalne 9ile, nastati vodeni praten /4/~
Ovaj prsten dodiruje svojim vanjskim obodom cilindricno kueiate 13/" Prsten se namij6sta talco da na gornjoj strooi dodiruje rotor, a prema dole stvera prost or medju lopa_ticama
U obliku srpa 1 to radui prostor vazdusne pumpe~
Sa Dvom pump om sa mogu postiei veliki podpr~tiBc1 tj.usisna
visina: 8 do 9 m~ Druga vrsta samousisnih pumpi su rotacione

81.541

Samousisna pumpa
Karakteristicne krivulje pogonske snage, kapacitet, at,spen
djelovanja za aaIDosisnu pumpu prikazan je na 818542.

Pumpe koje same sUm su obicno jednostepene de 60 m vis1.ne

potiskivanja. Upotrebljavaju se kao pozarne pumpe i kod motora sa unutraanjim sagorevanjem /stepen djelovanja ovih p~
pi se kreee od 24-l~O %.

7.5.2 Zupcaste pumpe

To au pumpe sa obrtnim klipom sa 10 do 2000 a/min. Sl.543.
Usisavanje i potiskivanje se vrsi pomocu zupcanika, koji au
u zahvatu. I'umpa'se sast.oji od kuc.ista u kome all smjestena
dva zupcanika. Jedan od njih je vezan za pokretnu osovinu
a drugi je slobodan. Sv~~i zupcanik sa svojim zupcima zahvata tecnost i preuos i je u pri tisni prostor. Heieni prostor se

_ 880 -

- 881 ave vise prazni i u njemu

se stvara valrum , koji vrsi

p<-------H

usisavanje~

Zupcanici se

okre6u jedan prema drugom i

nose svojim zupcima po peri-

feriji tecnost. Proljl:tor (izmedju zubaca i ku6ista mora

bit! toliki, ds ne dodje do

gdje je

spoljni pror.:J.jer zupca.uika

d:f -

tjemeui promjer zupcanika

dk
b
n

'1v

Icml
Icm!

sirina zubaca
broj okl'etaja u minuti
- volumetr ij ski lroeficijent punjeuja /0,75

r,:iuutni protok se moze odrediti i

- 0,851

pO sledecem obraacu,

povracanja teenost! a to

81.542

Dijagram karakteristika
za aamousisuu pumpu

ovis1 0 rati tecnosti. Protok kod ovih pumpi j e pri-

lieno ujednacen.
~'C~2~P.3:_,~:

~::g{L~..st

oto;je i .. ~~s!..I?:.~.~_~C:~ !Jo.<Jta nll

oejetljive on np.cistu teenost i teze se oprnvljaju.
Stepen djelovanja im je 0,7.
Pored zup?!anika ove'pumpe
mogu biti izvedene sa puzem
iIi sa valjcima na kojima
se nalazi po jedau zubac.
Dij elovi rmape se izradjuju

pumpe

od l,jevana zeljeza i celika.

Zupci se moruju brusiti.
Upotrebljavaju se za podmazivunj e kod motora sa unutrailnjim sagorevanjem, lwd

parnih turbina i

radnih

ma.Slna~

_1_ _ 2L(~ _ d;;) b . n

1000

Q,

858

gdje je:

modul zupcanika
z - broj zubaca

ill -

Pri proracunu cijevi .koje vode od pumpe do mjesta /potrosnje/

npot:['cbe /podmnzivanjaJ treba voditi rae una de. brzinu proticanja ne buda veca od 1,0 ao 1,5 m/sek.

Kapacitet zupcunika pumpe moze

98

odrediti po obrascu:

. , 859
gdje je
S - .presjek I:oji Dvisi

izvedbi proi'ila zuba /medjuzubljel

Suaea zupcouika pumpe je

"'J

4 Mambrauske pumpe

me, koze i1i plasticne mase. Na S1.544 je samatski prikaz ove

Minutui protok koga daje pump a , odl'edi se izrazom.

=

~ ~ ~ .. ~"'"

Ove pumpe imaju mjesto klipa jednu iIi dvije membrane od gu-

7.5.3 rroracun zupcast.e pumpe

"

m2 ~ z b n 'Y{v

_1_ .Il2
1000

t1edjutim, kod ovih pumpi po-

5ematski izglod zup~aste

j ednpstavna

konstrukcija, sigurnost u
radu, male dimenzije i mala
masa

'<

"lv

lit/min, ...... 857

pumpe. 3astoji se iz.membrane /1/, potiska l::lipa /2/, kuc.ista

/3/ usisnog venti1u /4/, potisuog ventila /5/ ,dovodnog voda

/6/ olvodnog voda 17/ po luge /8/ i pr~cistnca. Frednost Qvih

purupi je u tom da. sa upotrebljavaju bez zaptivaca~

- 882 -

883 -

Primjenjuju se za kiseliue
i druge tecnosti koje nagr1zaju. Narocito BU primjenjeue kod motora sa unutrasnjim aagorijevanjeID,
kaa pumpe za gorivo. Pagan
pumpe je preko bregaste
~sovine i to brijeg podize
membranu a opruga povra6a.
Odrzavanja ova pumps je
jednostaVllo. 1/ isina 8i8anja je d0 8,5 m a potiskavanj e do 15 ill ..

81.

5411-

2.ematski izgled membransice pumpe

Prineip rada je kao i kod

svake klipne pumpe~ Kada
kIlp /2/ krene napred membrana /1/ se ispupci~ stvarajuci vakum u donjem
kucistu. Tada 56 otvara
ulazni ventil /4/ i tecnost ulazi u donje k~6i8te. Kada se lelip vrati
natreg, membrana se ugiba
i potislruje tecuost potiani ventil 151 ae otvara i
ide uvie u potisnu eij9 v~

'7.5.5 ;::ri1ne pumpe

Cue BU po svome radu uajsJ.icuije klipnimo Sluze za mauje
pritislce kao pO!!locne pumpe uz manje instalaeije.Pogon je rucni~ Usisna visiua je do 8 ill a potisna do 60 m. Konstrukeije
BU vrlo jeduo;:;tavne i proste. Izvode se sa i bez vazduha komore. Ha 81. 5l~5 prikazana je kxilne.. pumpa. Klip krilne pumps
se zakrece U lijevo iIi deano .. Na lclipu se ualaze 2 potisna
ventila /3/ u obliku krilcae Na usiauam dijelu BU postavlj ena koso dva usisna ventila /21 suprotno jedan od drugog4Za_
k:;.'eCuCi kiip u jeduu stranu otvara ae jedan usisni ventil,

81.545
Sematski izgled krilua pumpe
1. Kuciste
2. Usisni ventil
3. Potisni venti 1
4. Zracna komal'a

5. KUp
6. Rucka

7. Vaisni' praetor
8. Fotisni proetor

- 885 -

- 884 -

dok na drugi pritiskuje tecnost i drzi ga zatvorenim. Nasup-

rot usisnim venti lima na klipu

S8

nalazi i dva patisnn.

Dok je otvoren jedan lisisni ventil, nasuprot njemu je zatvoren patlsn! ventil, taka da teenost prodje kroz jedan usisni
i od~ovaraju61 ventil. Za vrijeme uaisavanja teenosti U llsisni prastor 17/, tecnost prolazi y~OZ jedan ventil, jer na drugi usisni ventil djeluje potisnuta teenost sa druge strans.
Aka sa ruckom 15/ zakrenemo u desna, otvori se sa lijeve stra-

ue usien!

~ntil,

7 ~ 5 ~ 7 Pulzometri

I-- /

To. au parne pumpe sa dvije komore koje nemaju klipova. Uputrebljavaju se tamo gdje ima na raspolaganju, jar ptitisnk
vodene pare sluzi kaD pogonaka sila za crpljenje tecno8ti~
Ha SlG547 prikazana je ova pumpa .. Para .ulazi u desnu komoru
kroz ulazoi ventil 11/ l potiskuje momeutalno Ipulzi:raj vodu
vodu prema gore kroz odvodnu cijev /3/ v U toj komori uslad
kondenzovanja pare nastaje vakum i 7Dda ulazi u komoru ..

/2/, dok na desni lisisni ventil /2/ djeluje

ZbDg smanjenja

tecnost iz potisnog dijela /8/, taka da je isti zatvoren_ Za

to vrijeme potiskuje klip sa svojom lijevom stranQill teefiost,
jar je s te straue potisni ventil zatvoren i tecnost ide u
potisn1 cjevovod. Na isti nncin so odv'ija rad pumpe zakretanjem rucke u lijeva~
Ova pumpe rade sa vuzdunnim
pritiskom Primjenjuju se Za
crp1jenje tama, ~dje se ne
maze upotrebiti klipna i~i
centrifugalna pumpa, tj. za
taple, i neciste tecuosti, za
pijesak, eljunak itd. Na 81546 prikazana je sematski
mamut pumpa. Sastaji se iz
dvije cijevi~ Kroz uzu cijev
se dovodi vazduh pod pritiskorn u siru 1 gdje se stvara
mjesavina vade i vazduha.
Obicno se komprimiranl vazduh
davodi iz kompresora pl'ako
31.546
vazdusne komare. Mamut pumpe
Sematski izgled mamut pumpa
su jednostavne i sigurne.lmaju mali koei'icijent korisnog djelovanja /25 do 507~/. Izradjuje ,se za dejstvo od 25 1 do 1)0 m3 /miu, a najve6a dostig!luta vis ina dizanja je l"~O 600 m. Si:ra cijev mora biti utopIjena u vodu od 1/5 do. 2/3 vi sine dizanja.

pritiska razvodni

ventil zatvara
dovod pare i pro:....
cas S8 pDnav1ja
sade. u lije voj
komor i ist 0. leaD
i u deslloj. Kroz
dovod 12/ ulazi
voda~ Vis ina 8isanja izn05i 2 do

~~~

,(r
/

--

7/~'

c /

SL547
Sematsl~i izgled pulzometra

8 m~ V is ina di za-

nja je do 70 m.
_Pritisak pare iznosi: 15 do 30
N/cm 2 . _Potrosak
pare je ako 60 kg
pare po 1 kw/sat.
Temperatura vode
moze biti do 90C.

7 ~ 5.8 Injektori.

Spad'3.,iu u grupu tzv. nlaznih pumyi, kOje nemuju pokre'tnih

djelova. To je uredjaj kDji radi ua principu st:rujanja pa:~e~
ObicllD sluze za napajanje kotlova.
;:Ie 31.548 aat je pril;:az itljektora. Svjeza para prolazi l-::roz
mlaznicu e'-':.spandira UO liodpritisl"a i u1azi u !conusnu CijBV
velikom brsinom, povlaci vedu Za 'sobo::1 iz reZ01'VOara stva-

- 886

mjesavinu vode i

- 887 -

pare~ Prolazeci kroz konusnu c:i.jev nastaje

povecanJ8 brzine usljed suzenja'prlsjeka i

ua re.CUll prittska

sterna kondenzacije i 81. Na 31.5 11'9 prikazana je vrlo prost a

konstrukcija. Eazlikujemo dVije vrste ejel.ctora:

paL'e. Smjesa pare i vode po i,,"lasku iz prve cijevi, l!lazi u

drugu konusnu cijev kojs se prosiruje tzvo di.fuzor. OvdjB Be

1/ Farni ejektori, koji su

slieni injektorima ali su

kineticka enorgija pare pretvara

u Elnergi~u pritiskc, te je tako pr1tisak pare fie. kra,~ju difu?,o:cs postS_I)
veei od pritiska pare u mlazn:l.ci.

jedn.ostavnije konstrukcije.

.Pri tisak pare je do 100 nl

2

cm usisna je 1,5 ill a potisna vis ina je 40 m.

Us13d povecanja pritiska do1az1 0.0

otvaranja pov~atnog vonti1a i pro-

2/ Vodni ejektori rade sa vo

dom visokog pritiska do

diranja vode iz injekto1.'a u leotao,

.Potrosal~

aa

40 N/cm2 Upotrebljavaju
8e zu povlacenje ulja iz

pare ,is vrlo viso!::, ~(,alco

se injektori obiGno upo"tI'eb}j2-

vaju kod kotlova~ ;d,jG se toplote

koj a prelazi sa pare nc vodu U8 gu-
bi. !'ojna voda fie smije bi.ti top-

l:i.ja od 50C. IUjektori mogu biti

taka bradjeni~ db. ilj sisu

PEt2U

vel1kih dubluu. Obicno se

yodu potJ.likll,)U ctmtJ:il'uGa]rlDlll puufJom kl'oZ; r,olllocui

-j-

vod, stvara vakum i

pov1aci

lllje kroz cjevoYod.Stepen

iIi

d[l im voda pritice. 'l'oplot2 u-j;ros8--

djelovanja ejektora je 0,1

na na paru kOja sluzi Ztl pogon inj-

do

O~25~

el:tcra, sva se unese natrag u l~o't;ao.

ubicni injckto:ri se upotrebljavaju

za napajanje kot1ova od

ol~o

100 HI

Poznavajuci potl.'ebnu ltoli-

2
cm i usisne- visine aka 1,5 m Sa ve-

cinu tecnosti Q

dom oel oko L~OOC~ Dupli j.njelc'cori

88

ruci vrijednost

primjenjuju za tople tecnosti

visir~e

sisanja oko 2

1Il.

odabi-

koja se

kre6e ad 1 do 2 odredicemo.
kolicinu tecnasti Q koja
1

do GCDe, pritisak katla ako 90 N/cm 2

Sematski izgled injektora

Protok

prodje kroz mlaznicu U Sa-

duplih irljektora se k2'e6e oleo 0t5

do 4 m'jsok. hema isJ:oristenju
pare l'azlikujemo usisflvajuce i neusisava,iuce j.njektore. Heu-

81.549
Sematsld izgled ejektora

tu.

sisBvaju6i SU, Otli kvji l:oriote ispusnu paru paruih strojeva.,

Koa strojeva [;:1je je potrebao stalno odrzavati od.t"edjenu lr:oliciuu tecnosti, llpotrebljavaju
~JUtomatski i l i restarting

Da bi odr~dili pritisak mlaza~ treba odrediti odhos poprec-

inj elt tcri.

cu.

se

nag presjeka ~jesaca i

mla~nice.

'/.5.9 Ejektori
~'

S1u~c Z[J ~;isallj8 vode u ruznim i;unelima,

::;radnj 1lll8. , Lod 8i-

P}'itisak mlaza je

Odnos m odredimo po obras-

".""'G."~'''

' . ' 861

- 889 -

- 888 -

gdje je prltisak vode

precnik lisiane cijevi se odredi po obrascu

Brzina protjecanja mlaza. odredimo po obrascu

I

vI '"

2 g Pl

IS>

Duzina najuzeg dije1a difuzora dobijemo po obrasou

Dobijenu vrijednost pove6avmlo za 10% pa je

862
7.
I'resjek mlaznic.a odredimo iz jednacine kontinuiteta.

Hidraulicne warne pumpe

i/'
1..-

Upotrebljavaju se cuda kad imamo ua raspolagallju vecu koliciuu -vode, koja se nalazi na nekoj visinLOve pumpe koriste
kinetlicku energiju mlaza vode i pretvaraju je u energiju pri
tiska stvaranjem hidraulickih udara. Fomocu njih se voda mo

d 2
IJ[

r;d;je je

5~11

'I

~e

pa

izdici iz ni7..8g rezervoara u viSi bez ikaltve utrosene ene-

rgije ~ SL 550.
Voda tece iz rezervoara /4/, kcji ima vecu kolicinu -vade, kroz

cjevovod /6/ do pumpe /1/ i veutila /2/ Uda::::'!li venti 1 /2/

se nulazi ispod nivo8.t sta omogucuje pove6anje brzine do visiue: h~ Usled toga se povecava akcioni pritisruc mlaza ne
$

Focetak najnizeg dijela dii'urova d izracunavacemo iz

2
odnosa

odakle je 8

-vent~L

Kadn 1;a 8ila pcstane veca od si~e- opr-uge, vantil se

zatvara i prestaje isticanje~ Usled ovog nag log zaustavljanja toka nastaje uda:r..' u pumpi i tuda se 1.::ineticka energija
pretvara u energiju pritiska.

Pritiskivaujem ventila /2/ rulcom prema'dole, prote6i 6 e voda

iz rezervoara /4/ lcroz otvor i cijev /6/ usljed cega opada
visioa /h/ ~ f.Iaknemo Ii ruku struje vode zatvarace naglo pl.'Olaz otvori6~ ventil, /3/ i proteci kroz zracnu komoru u pum-

gdje je

pi /1/ i cijev /7/.

Frecnik mjesaca odredimo po obr3.scu

I:ako je: H vece od: h uastace brza energija lcoja bi bila

,
'.

tl

stanju, da odrzi konstautnn proluz vode. Pritisalc vode ce

opasti a ve::ltil /2/ opustice se usled vlastite mase ~ Tada

6e ponovo prote~i kroz ventil /2/, ventil /3/ 6e se utvoriti i [)!'oces se poua.vlja. Cijeli uredjaj stavlja se u pogon
taj nacic.., da 82 ventil 12/ pritisne prama dole nekoliko

03.

puta, da bi se napunila cijev /7/. Rad pumpe se maze obusta-

- 891 - 890 -

vitif ako neko vrijeme drzimo ventil /2/ zatvoreu.

~5~12

Pri jednom uduru, rad je:

Fmnpe :ta mul"j. Upntrebljavaju

q ,. h {q

je prot ok kroz cijev

Taj rad odgovara radu:

Pumpe ze prljave i

Fuste tecnosti

S8 za prebacivanje mUlja iIi

prlj3.vih tecnosti l;:oje sadrze pijesak.lmaju kapacitet 20400 m3/sat~ a pritisak od 6 - 30 m: Pumps mogu prebaciti tecnast sa sadI'zajem cvrstih dije10va 01;::0 60 %~

Sa pove6anjem cVl'stih dijelova proizvodnost pumps opada. RoQ H

tor pUIDpe 90 razlikuje ad obicnih rotor&~ Rotor i ku6iste

izgradjuju se od priroduo cemeuT.iranog livenog zeljeza~

7. 5 ~ 13

za zeml,iu

Pumr~e

Razlikujr;. 8e od ol,icnih pumpi naro5ito u radnom kolu t jar

Doe im2cju pr6bw; i ti vodu. ~;:G.i Co. saarzi dc;stu v6lika cvrste
cestice. Pump"" :';'i. zemlju primjdu,iuju se za tra.aspvL't;ovenje
d.pkG zemlje J rudnca~ kod h:ldraulicko e5 nnciua proizvodu~\6~
(IVI')

~Jb

pUIDp..;

J,U[,Ld:j

llvi.b

2;~dn,ieb

I'UUI[Jl

lIlug\!

disku/ ~ O\raj

L'6bl,iav&ju
tora~

j zl'udjll;jn

Zit

tj

,iLldIHJ~'l1.0J.!i;lue

li[\

QV1.au Oll

!LiUlll&.;jL' r..i

Uil,J

lJl,YlJ.!__i:.lni

,ms:;:.';.;<:e kod pumpi 1

Sb

tr:msportovunje

OVak\te pumpe zmru S0

zeml~je

rc1-'u1.c~rtH!

5 lopot1.t;t>..
pruJujeg ttl
l::o~jE:

St;. upc.-b-

izvuceuEJ POll106u ekskava-

pumPS,. kcje ruogu 'biti.:

poluzatvorene t j , be:;; zadnjeg

za1:;voreue kao lead obicue ceutri.fugalne pump6

d:inl~&.

riajbolje je uzimati pumpe koje iroaju z.atvoreno radno leolo

do 2 ili :;,

lopatice~

Radi tcge. sto

Vel' mOT2.ju pump' iroati

:tvih

u b 10VH l

~ 86 krece od 0,15 do 0)9 i to za vece padove je manji i

obratno.,Pad: h se lerece od 1 do 10 m. duziua cjevovoda /6/

od 5 do 100

ill,

a proto!~ je:1)5 do 1500 I/min. Visina dizauja

Ill/ moze biti 20 puta veei pd pada /h/.

Sill

l'otacione~

tecnosti guste i

pr1ju-

presjeke zoa proti..:;anje be:: rur-

ds. se ne bi sakupljalc.

Dolaze U Dozir

81.550
Sematski izgled pumpnDg uredaja
za udarnu pumpu

si.rol~e

necisto6e.~

klipu6\ ,membran.ske 1. sa komp:cimi-

ranim vazduhom.
?5~14

Rotaclone pumne

One se primjenjuju za transportovunje prljavih tecnosti,

transport materijala pomjesanog sa vodom /ciscenje 1':;;.:_oo1a
od blata i pjeska/, za istovaI' mQterijala~ transportovanje.
zemlje, vadjenje pijesl;:a i dr. Kod izvodjenja mrih pump:i.
oblik rotora treba da je takav, da OGlogu:::!- strujanje sreddo. ne c10dje do zacepljeuja. I:nrn.l'.:teristicni oblici

s-r.aV'l i

- 892

- 893
rotora su prikazani na

Sl~551~

pritvrdjen na narocitom cekrlru izvan okna. Ha vratilu cekrka nalaze se klizni prstenovi prelco kojih se dovodi elektricna energija za motor~ DUbitlske pumpe au visestruke centrifugalne pumps koje potiskuju vDdu ue velika visine~ Visina se povecava sa opadanjem nivoa. Pogon pumps je pomo6u
trofaznog elelctro motora sa lmvezuim rotorom~ PuStanje motoJ.'3 u roo vrsi_ se pomocu narocitog trans.format oruo Elektro
motori i svi vodovi moraju biti prvo1:1asne izrade i sigurni
i dobra izolovani~ Elektromotor mora biti potpuuo zetvo!'sne
konstrukcije. Za bezbednost radnika koji rad~, mora motor
biti uzemljen odnosno armatura i oklop motora, Ejdje se nalaz1 ua motoru cetvrti klizni prsten spacijalno za uzemljenje~
Takodjer~ i h1adjeuje motors mora biti dobro~ Mali illotori
se hlade vodom iz prvog stepena pumpe a veci imaju izvedene
specijalne lranale oko zida pumps, U kojima struji voda i
hladi motor. I'rel:ide.s je uljna altlopka.,

Sl.551
Rotorirotacionih pumpi za guste tecnosti

7.5.15 K1inna uumoa

Primjeujuje se za bet on i p!'ljavs vode. Ove pumpe imaju dosta male hodove. Kousi;rukcije treba ds su pristupacne Za ciscenj e~
7.5~16

Dubinske pumne

Upotrebljavaju se u rudnicima za ostranjivanje podzemne

vode~

Rade pod v:rlo nepovoljnim uslovims t u dllbinama u prisustvu

vode i 'vlage. Ranije dok se nije uvela elektricna energija.
izvlaceuje melih kolicina vode iz dubine se primit ivuo obevIjalo poruocu uzadi i cekrka, a za veee kolicine su sluzili
pulzometx.'i i injektori ..

Pojavom centrifugalnih pumpi odmehse prislo ua pri!!ljenu istih

za odvodnjavanje potopljenih rudnika. Dubinska pumpa je neposredno spojena sa elektromo1oorom. ('vaj agregat je manti ran
u vertikalnom ol::viru izradj 8nom od profilisanog zelj eza i objesen za celiena uze, kojim S6 spusta u dubinufiNa gornjem
kraju potisne cijevi vezana je gibljiva cijev kroz koju pumpa izbacuje vodu u

rezervoar~

TIezervoar se nalazi u komori

u kojoj su smestene centrifugalne pumpe

vadi iz rezervoara i

Crvo pumpe usisavaju

potiskuju je do mjesta upotrebe~ He. motor dubinske pUnlpe je prikljucen elek!:ric.ni leahl n[ll:)otan i

7~5~17

Pumpe za kiselins y kemikalije i tecnosti koje

nagrizaju

Izbor pumpe za kiseline i ostru.e aliene tscnosti ovisi 0

vrati tecnostio Uglavnom do1aze U obzir jednostepene pumpe
za manji protok~ Narocito se mora obratiti paZnja brtvenju
Daovine /vertikala/9 Za blage i razblazene idseline u rotrebl~avaju se normalnl centrifugalne -pumpe ad livenog zoljezn za protoke cd 0,25 - 300 litera po sekundi i manometarske visine od 1 - 80 m ST~
Za koncentrirane 1::i8e1ine i razaraju6e tecnosti: sumpo~'na
kiselina, saIne. kiselina, .fosforna kisellna, cijanovodeuie:nn kiselina, kalijum-hlorld, sumpor.... vodonj_~na kiselina:rGlaUDOI'OVa SO~ kre:cno mlijeko, fo:rmali.n, mOI'aka voda, miueralne. ulja, benziu} benzol, lane-no ulje itd. primjenjuju se

pumpe specijaluih konstrultcija koje se izradjuju od otpornog materijaln za predvidjene tecnosti /leGirani celici ~le
girano zeljezo sa silicijeru~ brollzom i dl'~/. IJ.lakodje se i
svi delovi pUl:lpe) koji su U &ot;iQnju sn tecnosti koja l'aZara l'ade od navedenih mate:rija1a i1i se ohlazu plastictlim
JIW.snIIla iIi gumom l.'adi

zai:~tite.

0,1'3.

~J1.'edsi:;vo.

kiseline sn

- 895 7~5.2D

hlembranske pumpe

- 894 nesta

gusci

od abieue vode f

a kada sadrze i mulja. te rotor

ovih pumpi imo. mauji broj lopaticao Oval;:ve pumpe se rade za

protoke ad 0,5 do 50 l/sak. i manometarske visine ad 50 ill SV,
uz brojev6 okretaja motore cd 1420 - 2900 O/min~

Postoje izvedbe ovih pumpi so. unutrasnjim oblogom so. stakla

ili keramika l premo. vrsti srestva kojeg pumpa dobavlJa, jer
je keramika otporna ne kiseline~
Premo. nacinu izrade postoje dvije vrste pumpe;

strukcija/o
pumpe gdje se tecnost ue dodiruje so. radnim dijelovima
/pumpe so. membranskim medjuclancima 1 pumpe sa komprimirenim zrakom,/ ~

2.5018 Hotacione pumps

Dolaze U obzir ve6ioom jednostepene sa manjim visinama dobave. Skora sve rotacione pumpe za kiselinu imaju po jedno
pomo6no radno kola za udaljavanje tecnosti ad zaptivne caureo Rotacione pumpe ad sintetickih materijala au se dobro
pokazale za crpljenje razuih tecnosti koje nagrizaju~ Ove au
narDcito poatojane prema kiselinama i neutralnim tecnost~
te alkalnim rastvorima kamene sode. lIarocito aU pogodne ovakve pumpa za boje u tekstilnoj industriji. Izvode S8 raznih
kspacite . . .a. Za jako guste tecno3ti, leaD sto su: sirup, tecai sapun, lak, melass itd. Upotrebljavaju se spec ijslne ceUtrifug<:"lne pumpe sa specija1nim rotorom~ Poznata pumpa za
navedena sredstva je Sulcerova pumpa. H ator ove pumps je izveded sa Sirolci.m kana1ima i ima same dvije lopatice jako zakrivljene~ Kapatitet pumpe je od 2-150 l/sek, visine. dobave
o
je 2,5 - 60 ill a po:;one se sn. elektroITlotoroIll od. 1420 - 2900 /min,
7.5.19 laipne pumpe
One _su tlarocito pogodnc za crpljenje manjih koli::ina tecnesl\or;stl'ukcija

Qormaln8 l;:ol"lStI'ukcije,

f~e

u biti llC razlilCllj(J od

jedi'no se IIloterijal odabere

ne sr'est,va_ koja se erpe.

Da b1 se sprijec.ilo suvi.sno razvlacenje membrane, predvodjene su narocite povrsine za oslobadanje. Materijal pumpe o~
s1 0 teco.osti .. Najveca je viaina crpljenja 60 m SV. Kapacitet
je od O~5 do 9 m3 /aat6
.

'2 ~ 5 ~ 21 Pumpa. za komprimirani vazduh

- pumpe ked kojl.h tecnm t-koj a S8 crpi f dolazi u dodir so.

radnim dijelovima jrotacione klipne pumps specijalnih kon-

ti 1':D;je fl<JE:;rizu,ju.

One omogucuju da se pokretni dijelovi pumpe odvoje cd tecnosti. Radua gumeua membrana, koja dijeli unutrasujost pumps na
dva dijela komore, prenoai Be kretanjem klipa na tecnost koja
se crpi~

tl

oclrlO~:;;U

Dna omogu6uje da sa izbjegne dodir sa pokretnim dijelovima

pumpe, upotrebom komprimiranog vazduha ili vakuma~ Najprostiji je nacin komprimiratj. vazduh u jednu poeudu, u kOj.oj je
tecnost te komprimirani vazduh potiskuje tecnost. Za stvarauj e komprimiranog vazduha potreban je kompresor. Na mjest1.m&.
gdje dolazi tecnost u dodir sa dijelovima potrebno je oblo~l~
ti pumpu,.
7*5.22 Pumpe za ul.i.6
Rao sredstva koja dolaze U obzir za razne vrste ulja: ter~
asfalt} bitumen i sl~ Za konstruisanje pumps, za ova ulja,
trebalo je rijesiti nekesprobleme: vieok1 pritisak. visoke
tempera.ture i dejstvo korozije. Ove uslove ispunjavaju slijedace pumps& Klipne , oklopne i rotacione o

Ona je po svom izgledu ieta kao 1 klipna pumpa /parna/ sa

direktnim delovanjem, samo izrada pojedinih dijelova je usmerena zahtjevima i sredstvu koja se crpi. Ventili ove pumpa
5e izvode kao lmglasti ili u obh. ku pectu'kaa

Pozuata izvedba ovak've klipne pumpeje pUl!l.pa 70a kraicovanje

lwja ro.di so. pritiskom ad 980 N/cm2 a za kapacitet 270 l/sek.
Temperatura ulja je ,200. Slicne konstrukcije so. istim karalcteristikama sretamo u rafinerijama, Da brodovillla~

2.5.2 11 Ol;Jopl,joUtJ pumpo

Upotrebljavaju za razne Gvrhe prehHcivanje tecnOGti. i tu do-

- 896 -

897 -

laze u obz1r razne vrste oklopljenih pumpi.

8. K 0 M PRE S 0 R I

Tu spadaju klipne pwnpe sa obrtnim klipom za tecnosti promenljive gustoee, zatirn zupcaste pumps /0 kojima je vee bila
govora,!

Kompresor je mesina ili uredjaj kojim Be komprimiraju i

tran-

7.5.25 Rotacione pumpa

.lJolaze U obzir za crpljenje ulja. One BU po konstxukciji
istovjetne sa pumpama za prljavu vodu. Pumpe imaju siroke

kanale i
7~5.26

srednje

brzine~

Pumpe za prese

Za pagan svlh vrsti hidraulicuih presa /presa za probijanje

busenje, savija~je, presovanje, zakivanje, za laboratopije
itd. upotrebljavaju pumpe i to klipne i rotacione. Za male
i srednje kapacitete rotacione. Ove pumpe mogu de postignu
pritisak do 78.5 x 10 3 N/cm2 pa i vise za specijalne svrh<3.
Kao sredstvo dolazi U obzir: vade, glicerin i ulje.
Rotacione pumpe sa izradjuju za pritisak do 2500 H/cm 2 i
paciteta od 5 do 1000 m.?/sate

ka-

Klipna pumpa se radi za male i velike pritiske, a za male

kapacitete i to bez tracnih kombra. Pored obicnih klipnih
pumpi dolaze u obzir i

obrtne klipne pumpe specijalne kons-

trukeije.Ovakve pum?G se sastoje iz zvjezda sa cilindrima,

koja ",'3 pogoni preko vratila. U eilindrima zvezdastog rasporecla ll~~rl1djeni su klipovi sa ukrsn1m glavama t obrtnil!1 valjeima oslo!ljeaim na osovinice. '{al,jei sa kre6.u po uuutrnsnjem
obod-_l dobasa koji je s::o svoje strane oslonjen 0 l::UGlicne 18zajeve na rukavee lclizai5a dobasa i obrce sa sa zvijezdom i
eilindrima. i'.ada doba:-_; dodje u ekscentrican polozaj svojim
klizacem, prcma srednjem rukavcu, klipovi se nalClze u svome
usisnom polozaju. Ove pwnpe ostv~,ruju fn"itisak oel 5(:0-3')00

2
H/cm Eapacitct im je oJ :;:C} do

6'~C

sportuju vazduh, plinovi, para i Blicna sredst-va iz ppostora

nizeg pritiska u prostor viseg pr.i.tiska. Za obavljanje raiia
t-rose mehanicku energiju. Kompr.i.m.i.ranje vazduha i plinova Be
vrsi rad! povseanja pritiska ili smanjenja volumena~ Povecanje pr.i.tiska je pot-rebuo kod hem.ijskih proo8sa !kod motora
SUS~ parnih kotloV"a, visokih peei i !:id.I, za stvaranje niskih
temperatura /proizvodnja leda/, za prenosenje mehanickog rada
na daljinu /pneumat-ski alat/*
Narocito primjenu iroa,iu razlicite konstl'ukcije kompresora kod
rashladnih uredjaja, gdje kompresor u stalnom pona~ljanju komprimira razne vrste para /amonijak, ugljicni dioksid, sumper
dioksid i druge/. Ove pare ekspand1.r:aju llP, nizi pritiisak, pri
cemu se ohlade i uklapijuju. Time oduzima;ju bemperaturu olwlini.

Komprimirani vazduh eluzi za pogon pneumatskih alata u rudarstvu, gradjevinarstvu i maSinstvu. U hemijskoj industriji kompresori komprimiraju piinove u koksarama, plinarama, a upotrebIja.va,iu se i u druge svrhe. U taskoj industriji, kod visokih
peei siuze kao duvalj!te. U e1ektrotehnici se koriste za pokretanja V"isok.onaponsi:ih sklopnih ured.jajH. Pre"rna svrsi masine
koje sluze za proizvodnju l:or:!lpromiranog vazduha dije1e se oe
duval--jke /turbopuhalal koje stvaraju pritisalt od 1.00 - 30,00
2
1I/cm /nadpritisltal i kompr:esore koje stvaraju pritisak veci
od 30 N/cm 2 i sluze kao proizvodjaci pneumatske energije t p-otrebne za pog-on raznih masinn i uredjaja.

l/min 81;1. bl'ojem okre-

taja: 600 do l5CC o/min.

Kompresori 5e dijeie:
premo. orgo.DU koji !-:orupr.i.mira, na:
klipoe:. rot.'1cione i turbokolUDresore

- 898 - prema nacinu iz~ade un:

stabilne i pokretne.
8~2.

Klipni kompresori

- 899 Klipni kompl.'esor je po konstrukciji alican kl:ipnoj parnoj ma-

ed.ni. Kratki mehaJlizam klipnog kompresora moze biti sa .ili bez

Klipni kompresori au mesine kod kojih klip 111:'8i kom'Presiju~
Klipn:im kompresorima se postizu vj.6oki pritiscl /1,200.104

krizna glave.

2
N/cm /, a manje kolicine dobave.

Klipni kompresori se dijele:

- prema polozaju cilindra na:

horizontalne i vertikalne,
prema broju stepeni, na:
jednostepene i visestepene,
- prema nacinu rads.. na:
jednoradne i dvoradne,
- prema broju okretaja:
o
sporohodne /n 200 /min./, srednje brzine In 200-450 o /min/ i
brzohodni In 450-1000 /min~/ 1
- pI'6ma sredstv-u koje se komprimira na:
vuzduh, kisik~ amonijak i dr~
- prema v-rBti hladjeuja
sa vodemm j. sa vazdu,snim hladjeujem,
- prema "k:L'etanju klipa:

sa pravolinijskim i

S1.552
Serna dvoradnih jednostepenih kompre-

Bora
1/ Cilinder

4/ Usisni ventil

2/ KIi'P

5/ Ispusni ventil
6/ Ukrs ne. glava

3/ Klipujaca.

Kompr8sorsko postrojenje se sastoji ad kompresora, usisnog cjevovoda sa filteroffi, pritisnog cjevovoda sa sakupljacem vazduha,
hladionika pogonskog motora /elektromotor, motor sa unutrasnjim
sagorijevanjem i parna masina/ uredjaja Za pustanje u pagon i
mjernih instrumenata~
Glavni dio postrojenja je ko~presor koji se sastoji iz cilindra
1, klip 2. klipnjaca 3, llsisnog venUla 4, ispusnog ventila 5,
kratkeg mehanizma 6 i lezista 7~

osovioa/

9/ Leziste

obrtnim kl'etanjem klipa.

8.2~L KOl1lEr.esorsko postrojen,ie - rad klipnof1" kompresora

71 Motorna poluga
8/ Rucka /koljenasta

/11 krece se klip /2/ od lijeve do desne mrtve tacke i nazad6 Pokretanje klipa \1"1'5i pogonski motor, preko kretnog mehanizma, koljenaste osovine 18/, motorne po luge /?I,uk~_
ene glave /6/ i klipojace /3/6 Na krajevima ciliudra su usisui i ispusni venti11. Oke cilindra se nalazi rash1adne sredstve za hladjenje cilindra. Kada se klip kre6e iz lijeve mrtve
tacke taaa se otvor:i. upusni ventil i vazduh ulazi" u cllln.dar~
Kada k1ip stigne u desni mrtv-i po1ozaj 1 zatvori se upusni ventil i klip se vraca untrag i komprlmira vazduh~ U momentu kada
je komprimiran vazduh. ispusni ventil se otvo1'i i komprimiran"*"
vazduh izlazi. lstt ovaj rad se obavlja i sa druge straue klip.::J., obzirom un GO ou ova;i kompresor je dvoradan-, t j . klip obavIja usisavanjrCl .i kompri'Iliranje vazduha sa obje straue.
U ciliruiru

Za

vri jUllle !wmprl!sije, VOllllllen vU:..;duha so 6Ulunjuju, U pl'itb:mk

:..:e POV(;LlUVU .i

Ll..'mpet'(ltul."il..

ilu DC turaperOGU1'U I~ompl'imirullog

- 901 -

900 -

vazduha odrzi na oiskom nivou, be d& bi bila konstantna. ~bav

Ija ae hladjenje stijeoki cilindra. U ovom slucaju se hlsujenje obavlja vodom, koja cirkulira oko

Po jednacini stanja od tacke 1 do tacke 2 imamo:

z~dova cilindra~

PlV'1!P2V2'" 1

odnosno Pilil "'" P2v2 "" p~v

'" kouat.

Potisni vent~l u cilindru S9 otva:,:a, eim pritisak vazduha u

cilindru predje pritiaak 0. potisnoj cijevi ..
I~a

klipu se nalaze prstenovi, koji breve i sprecavaju ds. komprimirano aredstvo oe prodire ~z lijevog u desni prostor i

obrnuco. Klip ue ide do kra;Jnje mrtt;e tacke, vee ostaje jedan

18 0 1

koji sluzi kao elasticni odbojni jastuk klipu. Na sl.552 je prikazan rad J dvoradnog komp~esora odnosno cdge varaz)uci dijagram u trosenog reda sa pokreVUe /lijevel i o8ovinske Ideene! st;rane~

prestor tzv. stetui prastor

)
- - - - - - \I

Pored dvostrukog rada odnoeno dejstva kompresora, izvode se

kompresori i sa prostim i l i jednostranim dejstvom U6isavanja i
komprimiranja gdje kretni mehanizam maze biti izveden sa ili
be::: ukrene gleve. Vertikalui kompresori Sll bez ukrsne gla1Te ~
a hor1zontalni se najcesce izvode sa ukrsnom
8D2~2.

glavom~

_! _________

S1. 553

nom. Usisavanje je kod:

konst.

PI "" konst, a potiskivanje ked: P2

Kompresija je cd taclre 1 do tacke 2.

noj cij-evi oblika ciliudra imarno klip i potisnemo ga naglo u

Rad po izotermi iznosi:

u.nut!:e.suJost cijev-i, vazduh. u cijerl 6e se komprimirat:i.~ Kod

cj.jevi polako

pribiskuje~

necemo

osjetiti paraat temperature k.omprimiranog vllzduha, jer ukoliko

se vazduh ugrije ima dovoljno t'!'emena da se ohladi oda,'juci top-

" G.1l.Tln P2/P l " P1V 1 In P?/P

(J)

Potrebnu snagll U ,\' za izotermnu kompresiju V m3 /min plina dobillamo:

lotu kroz stijene, pa se temperatura u cilindru izjednad.la sa

bemperaturom olwline. Ova,i proces se moze brze obaviti ako ci~

lindar u kome roe odvi;ja komprcsijn hln(l1mo. ROil obl_ ,Jlll{~a,in reM.
zultirajnei pr'itiMtk km!'oresije je 1sti, sarno rito ;je kod jednag sluce.ja vnzd uh 7'>ngrijan a kod "ir.ugog ni~je. Komprimi runj e
kod nepromijenjene stalne temperature zove se izotermno.

~2

ove brze promjene stanja nije Se Za vrijeme kompresije odvela

toplina. OVRj l>:ratitotrajni proces S6 obavio po adiabatskoj
Aka klip

Izotermna kompresija

Promatracemo .tdeahae slucajeve bez stetnog prostora. Ako u jed-

stanja~

__"_':L:d ______,_________

Potreban red: 1','12 lIa izoterm.nu korupresijU je prikazan povrsl-

Idealan rad klipnog kompresora

promjeui

L_<-~/

-. Gn.'J'/SO.ln P2/P l

............ 864

- 902 -

- 903 ..~2.2 .. 3~

Karakteriatika adiabatske kompresije je da se za vrijeme kom-

presijo ne odved1 niti dovodi toplota piiau, kojeg

mo .. Bczohodni I!orupresorj. iroje ne hladimo \radom
plio ad1abatski~

komprimira~

komprimi~aju

ad ranije je pozoato dn je jednacina adiabate:

PI"

w~

... 2" vlt ... kon"st

Politropske kompresi.ia

Rako Sll izotermna i

Jednacioa politrope glasi:

P1vr = P2~V~

Znt/1ni je ovisnos t temperatura i

adiabatska. kompresija idealni procasi, gdo

se De uzima U obzir trenje i prencs coplots izmedju sretstava

i zidova cilindra.. Ked stvernog procesa linija kompresije je
najbliza politropskoj promjeni stauja.

volutllsna ad pritiska izrazena

slijadecim obraacims:
k - 1

~6Vn

konst~

EksJ)onent lezi izmedju: 1 i

(+ < II ... it:)

Aka jet n = 1 jednac1na politrope prelazi u jednacinu :i.zoterme~

Aka je: n
k jednacina politrope prelazi u jednacinu adiabateG
Ako jet n 00 jednacina politrope p1'e lazl u jednacinu izohore ~

.
.
D

ilko je, n
P

I "2

jednacina politrope prelazi u jednacinu izobare6

Za politropsku kompresiju '1r1jede lste relacije kao i za adia'batsku promjenu, same sto umjesto eksponenta: k dola2,i eksponent: n te ed'ledena i dovedena toplota nije t'avna Dul:L

Ha s1.555 prikazan je tearetslri dijagram kampresije po izote1'mi, politropi i adiabati. Ked adiabatske i politropske kompresije poraste temperatura vazduhi, koja moze dovesti, do eksplozije u cilindru, radi cega Be mora odabrati apepijalno ulje
'1isok:og plamist.a. 'femperatura kOlllpresije ne smije prekoraciti
1 1l-00C. Narocito u rudm.cima, zoot'; sigurnosti~ aozlioljeoa temperatura je do 140C. Visoke temperature mogu ugroziti konstrukciju kompresora, radi cege. crebe. hladiti kompresor, ili cak
uvoditi visestepenu'kompresiju.

--r----------------------,
v
81.554Adiabatska kompresija
Rad kod ad1abatska

. ,Jr

(Pl'l - P2 v2 ) Pi vi

(rP2/Pl)

<-1

"

(KJ/kg)

-+

8.2.3. Stvaran rad kompresora IIndikatorski

di~agraml

Indikatorsld dijagram, koji pl'etstuvlja stvaran rad kompresora , dobije se indicirunjem pooocu indikatora listo kao i kad
parnih klipmh. masinal,. Na sl.556 prikazan je indikatorski di ....
j agram klipnog j eunost epenog kompresora. Indikatorsld dijagram
ee razliltuje od teoretskog zboC; s tetnor; prostora te propustIjivosti ventila~

- 904 -

- 905 Usisavanje vazduha

v,

~9,

se obavlja od baOke

1 do cack:e 28 Usiaa-

OJ]

ni prltisak je nizi

ad atmosferskog~ jet'
klip ze. vtijeme usi.-

J9,22('

19,1,19

savanja seVars. vakum

sise vazduh tek

/9,61J

onda kad se usisni

9,60(;

_.j. -----~-----

'0

81,555

ventil otvorio Razlika izmedju atmosferskog i usisnog

pritiaka omogucuje
ulaz vazduhu& Ta 1'az.111m je ake 2 - 3%
ad ntmosferokog pri-,
tisku. Od tacke
2 do tacke 3 traje kompresija. U
tacti 3 je prttiaak nesto veei od

Diagram kompresije

dobivenog pritis-

ka /P2/' radl sVladavanja ot;pora

veneila /otvaranje

I.

--

ventila/. Od bao-

'

ke 3 do tacke 4

jevima. U tacki Lj_ se zatvori potisni ventil, klip se vraca

prerna donjoj mrtvoj tacki, i nastaje ekspanzija od 4 do 1,
zaostalog 'lazduha u stetnom pro6toru~ Ekspanzija traje Eve
dok pritisak ekspanzije ne spadne ispod pritiska koji je potreban dn ot~ori upusni ventil~ Stetui prostor je onaj prastor
kojeg klip zatvara kada se nalazi u mrtvoj tacld Sa poklopcem
cilindra. U di,jagramu je oznacen Ba: 1 , Odnos:
0

Eo"

loll'

iznosi kod obicnih kompresora: 2 do 8% a kad brzohodnih: 5 do

15%. stvarni hod: 11 umanjen je za otsjecke: a i b~ Otsjecak:
a p~tice cd ekspanz1je vazduha iz stetnog prostora. Otsjecak:
b petice redi zakasnjenja zatvaranja usisnag ventila. Ha ovaj
otsjecak utice temperatura sVjezeg vazduha. Sto je stetni prestor veei, to je: a vece, a kolicina usisnog medija manjao
Srednji indicirani pritisak: PI' dobije se nE.t lst1 nnein leao i
l':.od klipnih parnih masina, ttl_ pretivaranjem povrsine indikatorskog dijagrama u pravokutniku iste povrsine, da hod klipa
pretstavlja bazu, ooda visina pravokutnika 'pretstavlja srednji
indicirani pritisak /Pl/~
862~4~

Visestepena kompresija

Vidjeli smo da se pri izotermnoj kompresiji, sva ra,zvijena to_I

plota oduzima cd sredstava /vazduha/, da bi ta temperatura 08tala stalna. Ked adiabat~ke kompresije toplota se ne odvodi,
dok se kod polltropske toplota same djelomicno odvodi~

je potiskivanje
2

------------+-~

~ -

81.555
Indikatorski dijagram

komprimiranog vazduha.

Takadje smo vidjel~ da se usled visokih temperatura zagrijanosti stvaraju pare od ulja za podmazivanje t ato maze izazvati ek-

1-2 Usisavanje
2-3 Kompresija
3-4 Ispust

sploziju. Osim toga temperatura vazduha u kompresoru ne smije

preci 140C. O~oj temperaturi edgovara pritisak kompresije
dost-a nizak /oko 30 do 40 N/cm2 /. Cesto trebamo proizveE'.t;i
visoke pritiske, kod kojih bi konacna !;empe~atQr'a kompresije

4-1 EkspanziJa

aka bi se obavila u jednom cilihdl'u, presla dozvoljene granic8 ,

Za vrijeme potiskivanja pritisak staloo opada zbog razlike pritiska t na ubrzavanje mase vazduha i za otpore strujanja u ci-

onemogu6ila podmaz:!,.'.'anje i stelno mogla prou;;rckavati eksplozijeo Tako napr. za najvise potreban pritisak: 50 do 78,5

- 907 - 906 Uvodjenjem visestepeoe kompresija se sprecava povecanje koli-

2
N/cm , temperatu"e
.. su iznad 200C. Za utmpl ji vanj e vazd uha

2
potrebni au pril.iisci 2000 N/cm a JOB ve61 prit1sci su potrel>Pi :?is. spajanj e vod ouiles. i dusika /5000 do 13 ~ooo N/cm. 2 ;.

J'

f----------,I

cine toplote koja je cduzeta cd vazduha t tj. zeljeoi prit1suk

se De postize odjedoom, vee poslije vise uzastopnih komprimiranja, hlade61 iza svukog stepen;;. pocetnu

temperaturu~

Visestepenom kompresijom se sprecaVa povisenje tem.peratur@

adijubatskom kompresijom, zntim daIja mogucnost hladjeoja medju stepeoima i smanjuje uticaj stetnog prostora oa k01icinu
dobave.

Irotermo

Korist od visestepene kompresije je slijede6a: konacna tempel'atura vazduha je .matno oiza, a rad potrebau za komprimiranje je dosta mali.

___ A (ha bale

"

Kod vioElst;epeue kompl'esi,je povt;lcava,iu se gubitci p.dtiska, ra________ - J _________

20

TlO

~_l~

200";140"1

dl prigusivanja kroz veei broj ventila i rudi otpol'a ked prolaza kl'oZ hladlonik. Radi toga je broj stepeni ogranicen. Na

81.557 je pl'ikazan d vostepeni kompreaor sa ojgovarajueim P v i

Pt dijagramom a
8.204.1. Dvostepena kompresija
2

UmJesto da u 1 cilindru komprimiramo ou 70 N/cm , gdje se vazduh zagrije do 2400, vazduh se komprimira u dva ciliodra i
to najprije u vecem cilindru ria 26 N/cm 2 gdje se ugrije na
110C tj

ad taCite 1 do 'tacke 2~ Poslije vazduh od1azi u h1a-

dionik 1 h1adi se na temperaturu od 200, tj. do svoje pocet-

oe temperature a pritisak ostaje nepromijenjen. H1adjenje je

81.557

Diagram visestepene kompresije

na dijagramu pretstav1jeno ad tacks 2 do tacke 2.

De. bi Be ipak postigli potrebni visi pritisci, a da se miwoi_

dju visoke temperature, uvodi se visestepena kOlllpresija. Dna
se saseoji u tome. da 5e obavi kompl'imiranje< vazduha u jednom

ciliudru ao izvjesne temperature, a zatim se tako ugl'ijani

vazduh vodi u hladionik, ahlaui

SE;

do pocetne ulazne temperatu-

re vazduha zatim iue u drugi stepeu, komprilxiru

f- rj '>isa,~,

flU.

jos ~eci

opet vodi u hla,HoDiil: i hIndi do poce<:ne telilpPl"J (;ure

fJVe dolt ne postlGnemo zeljeni pritisak. KOID-primirani vD..zduh
i., poslednjeE SLepona nljc potrebno hladitie

Nakon hladjeoja vazduh ide iz hl adoj aka sa pritiskom 26' N/cm

i 20C U drugi manji cilindar /II stepen/, gdje se kompr~mi-

.
2
ra i oa kraju dvo~tepenog kompril!li.rauja je pl.'itisak 70 N/cm
i temperatura 110C umjesto 2400, koja bi se dobila komprimiraojem samo U jednom stepeou /jednom cilindru/.

ICad bi se kompresija obavljala Samo u jednom ci,lindru, ta bi

komnresija bila adiabatska, linija: 1-:2-3", dok kom.primiraojem,

u ava cilindra tj. nakon komprimiranja u jednom stepenu t vaz-

- 909 -

- 908 -

dub Be ohladi i -poslije komprimira u drug-om cilindru, tie se

kompresija obavija U oba cilindra, po linij1: 1-2-2!.3~ Ako bi
imali bri stepena, onda bi iza drugs kompresije vazduh 18ao

u drugi hladionik gdje bi S9 ohladio na pocetnu tempe~aturu

/20 ,0 C/, tj. Iinija kompresije bi bila. kroz prva dva stepena:
1-2-3, ato odgovara izotermnoj kompresiji. Maze se uzeti de
kod visestepene kompresije tj. sa hladionicima na svaki stepen
odgovaraju kompresiji po izotermnoj -promjeni. Odavde vidimo
da se kod visestepene kompresije tj. sa hladionicima na svski
stepen, odgovaraju kompresiji po izotermnoj promjeni~ Odavee
vidimo ds. se kod visestepene kompresije proces ave vise priblizava izotermi. iako ,je kompresija II pojedinim stepenima. adiabatska.

Za rudnike j e propisana mall:-

simo.lna temp'era!;ura + 1400

a za ostala postrojenja 00
+ 1600 /u izuzetnim slucaje-

Rad d,vostepenog kompreaora , odnosno po vrEiina! 0-1-2-2:'3-4-0

ekviva1entma radu je zllatno manja ad reda jednostepenog kompre'"
sora, odnosno povrsine: 0-1-2-3-4-0.
Usteda rada potrebnog za
kompresiju t j . povrsina 2-2~3~3 iznosi kod dvos tepenih kompresora oko 15% od rada jednoste?enog kompresora.
Odred.iivanje broja suepena:

virna moze bitt visa temperatura/~

Ns. osnovu bemperatura ae od-

redi broj stepeni prema s1iT,

jedeeem obra8CU:

L,

"2/tmax 865
broj stepeni
- dozvo1jena tempers.tu-

max

ra,

81.559

TS dijagram visestepene
politropske ,!r:ompresije

t2 - postignuta temperatura
pri jednostepenoj kompresij'i.
Kompresioni odnos se odredjuje po obrascu:

866

pz/pu

o - kompresioni odnos
- pritisak z-tog stepena
z - broj stepeni
pu - usisni pri tisak prvog stepena

~z

Vidjeli smo naprijed dn se uvodjenjem stepena dobija usteda u

radu u odnosu na jednostepene
kompresore. Suo je veci broj stepeoi to je rad manji. Linija
kompresije je tada izlomljena
/81.557. 558, 559/ na ~rise sitnih suepena i priblizava se izotermi. Kompresori se izvode
81. 558
najvise sa 6 do 7 stepeni, jar
TS oijagram visestepene
adiabotske kompresije
su postrojenja veen l~~licno
skupa, zatim se trosi do 10;;
pada na sVladavanje citporu ventila, p-rir,usivanje ventila i s1Brpj s tepena kompresora ne odredjuje se na osno~u ustede U radu I vee Se teii za tim da 5e ne prekora.ce dozvoljene temperuture.

Za. pri tiske do 100 N/cm

uzime.ju se 2 stepena, a do 1500 N/cm

cetiri do pet stepena~

Kompresioni odnos za cetvorostepeni kompresor, ako je:
i

'1

Prema tome: P 1

Pz"" 9'00 H/cm

90/1

9,8

Volumen cilindara pojedinih stepena odredjuje se iz pojedinib

stepena iz odnosa: p.V

canst.

- 911 - 910 8~2.6~

.0.2.6.2.2. Btepen pun,jenja

Proracun kliDnih kOillPresora

To je"'Qp.nos izmedju usisne kolicine: Vu i

8.2~6~1.

volumena cilindra:
n Yh o IZ006i: 0,94 do 0,98. Ha njega djeluje stetui prostor i
zagrijavanje plinova.

Danovne velicine lwmpresora

stvarno usisni volumen: Vu Im 3 /min/ je kolicina koju !rom-prestllarno usH~e~ Za vrijeme usisavauja kompresor ue puni cijelu volumen slIog cilindra Sa svjezim vazduhom, jer u stetnom

501.'

. . 869

8.;).6.2.;5. Stepen iskoris ten.ia

prost;oru zaostane jedan dio Il!lzduba, pa je zapremina manja

zbog stetinog prostora, zasrijavanje i

opadanje pritist'\.a pri

To je odnos izmedju dobavnog volwnena Vd i volumena cilinora:

n.v h " Za jednostepene kompresore 1zoosi: 0,8 - 0,95 a za vise
stepene: 0,75 do 0,85.

usisavanju.

8.2~6~1~2. Dobelloi (1 :'1'1so1. v01umen: Va /m3/minl

1'1i : :

To je volumen mjeren iza patisno:::; volumena, reduciran nu usisne prilike loDe i 10,13 H/cm2/~ '.raj volumen /koli6inu/ dobije
se nn taj uacin ato se najprije u odnosnoj Cij8Vi izm,icl:'i volumen plina koga komprcsor potiskuje pod pritislr.om: P2 i
raturom:

Ova tri

stCpO!lH

prllc.:J<.uui

tempe-

t2 i Yd se preracuna ne stanje u USiSDOj cijevi PI

Vd/n,Vh

. . 870

prikazu,ju oduos volumena l ko;ji

n~Vh

867

._7""7"7""'"""'-"_"'..
'"
~/

".

Vd

/////
"/ /

/
/

--077"""""',....G~-r
~//
'//
// /

.-.-.

resi,ie

-l-,[7"7"""'-'7""l

bodi u ci1indru: n"V kubnih metara. Volumen cilindra iznosi:

h

//

-/: ,// /
>y~
/

/ /

./;/nv/,/

//

To je odnos izmedju ko-

nacnog pri tiska: P2 i

~ tnog pritiska: Pl'

poce
On se krece od 1,5 do 7.
Od stepena kompresije

// / /

ovisi sDaga i

konst1'uk-

~~"'1I_'-". =~- ~_I-_.,.-_--'L.L.'-+.TC:.L._2_-_-..-~-.__..kCL:.r:.Lc:L :~~';e~o:~:;;:::;e A~:c~e

I-- - -

?(i

81. 560
Stepeni dje1ovanj~
802.6.2.1~

gruficlti

8.2.6.2.4. SteDen komp-

"1'

'1'0 je volumen kojega klip oslobodi za vrijeme j ednoS hoda: V

h
""" s~l. Stetni prostor ne ulazi ,11 ovaj volumen~ Za vL'ijeme od
jedne minute klip bavi: n dvostrukib bodave In o/min/ i 0510'-

ell

u11 (;.1. 560.

IlU

od 10, dolazi do visokih

temper~tura koje su ne-

pozeljne.

stepen dobave /korisni/

8.2.6.2.5. Stepan stetnog prostora

Ta je odnos izmedju dobavne kolicine Vd i usisne kolicine: Vu'

1znosi 0,94 do 0,98 radi gubitka vazduha usled propu.stanja klipa i

brtvi1a na k1ipnjaci te hladioniku,

868

To je odnos izm~dju stetnos i ostalog prostors. cilindra. On

treba da je sto ffianji. Obieno se 1:1'.::6e 2 do 8f~ Zil nize pritis.:..,
l:e 1 a :;a vise i do '15~6.

- 913 -

- 912 -

871
8.2.6~29

Soaga kompreaora i

odgo~ara~uci

stepeni djelovanja

8~2.6.3 .5. lJebanicki stepen d,jelo'iTan,iao To je odnos indicj,rane snage i snage ua spojci. U!.ebanicki stepen djelovanja poka-

zuje gubitke trenja, koji ovise

konstrukci,ii kompresora. Oni

izuose: 0,88 do 0,98.

877

Kod klipnih kompresora razlikujemo Buage: teoretsku t indicira-

nu snagu un spojci i efektivnu snagu.

8.2 .. 6.3 .. 1. TeoretskB. soaga: P t izot. To je idealna"snaga gdja
se proces odvija po izotermnoj prornjeni, a koja sluzi kao oanOVa za upored,i:.tvanje ..
P iz "

"1 iz

P iz "

P, V,

60

Pi
In

P,

...................

872

.....................

873

8 .. 2 .. 6.3.2. Izotermni steuen d,jelovanja: To je odnos izmedju

snage po izobermnoj promjeni i indicirane snage .. On ovisi 0
svim gubicirua koji nastaju razlikom izmedju stvarnog i idealnog /izotermickog procesa kompresije/ .. On se krece ad 0,65 do

0,75.

1iz

8.2.6.,.6. Efekti~na snags: PeP Veca je ad snage na spojci,

jer pored mehamckih otpora /treuja/ obuhvata i gubitke prenose. Efektivna snaga i~nosi:

[" 1
8.2~6.~.7.

stepen prenosa. To je odnos izmedju sDage na spojci

eiektivne sna~e. Aka je direktno prikljucen pogonski motor
sa kompre sorom on ,je najveci, dok kod drugih prenosa gubi tak

1zn08i do 5?~ /0,95 do 0,99/.

o

~"

~o.~"

~".

879

Na slici 561 su prikazani shepeni korisnosti.

8.2.6,,348. Ukupni steDen korisnosti. 07aj stepen pretstavlja

"Pi
, z /p.~

odnos izmedju teoretslte snage: P iz i

8 .. 2.6.3.3. Indicirana snaga: Pi" Odredimo je iz indikatorskog

POIDOCU indikatora, a ana iznosi:

[wI
s /cm 2 / - presjek klipa
Pi /N/cro 2/ - srednji indicirani pritisak
n I~/mini - broj okretaja
l,/m/ - hod klipa
i
broj kornpresionih prostora /ked jednoradnih~ i
d~oradnlh: i = 2/.

875

a - gubici stv~rnoG process komprir.liranja

prema idealnom
b - gubici mehaniclcog
trenja u kompr eSoru
c - Gubici prenose sna-

1, a kod

875

eso

iIi

ge od spojke do pogonsko8 stroj a.

8.2.6.3.4. Snaga na SUO:JC~: Pko snaga poe;ouskog motot'a kompresora treba biti vece od indicirane za r;ubitke trenja kompresore. Snaga na spojci iznosi:

.... '. .

efek.t;ivne snage: Pe'

Ukupni stepan de k.race

od 0,5 do
81. 561
Stepeni \;:orisnosti

o. 75 ~

- 915 -

8.2.6.4. Glavne dimenzi.je

Zamjenom srednje brzine k1ipa izlazi:

Ha konstrukciju i dicnenzije l:li-pnih kocnpresor:;~ i dimenzioniraoje njihovib dijelova. znatno utjece djelo'laDje pokretnih mesa
klipA, klipnjace 1 ukrsne glnve i

hod kompresora utjecu takodje i neizjednacene mase ad vise cilir:.dI'a, sto se moze ujednaciti zamasnjakom~ 3va iskustva koja
BU stecena kod parnih i- cksplozhrnih motora mogu se primjeniti
Da kompresore. Da se odr ede /proracunaju/ dimenzije kompresora,
potrebne su unaprijed pozuate slijedece vE:licine: potisni pritisak: P2' usisni pritisal:: PI i korisna ve1icina: V Ha osd
novu ovib podataka se ooredi temperatura na kraju kompresije:
t , stepen ltompl'esije: P2/P l ' broj" stepeni: z i raspodjela pri2
tiska po stepenima.
Sll poznate navedene velicine prilazi se proracunu Glo.'lnih
uirneozija kompresora: broj;::. okreta,ia, srednje brzine klipa 1
prE:sjeka, bod a k1ipa.

}Cad

Brot! ot:retaja: n/o/min/ 'ovisi 0 konstrukciji kompl'esora i Vt'sti pOGooa. Krece se u granicaraa ad 10 do 1750. Kod k1ipnor; parnOG pot;0tB.:90 o/min f Irod pogona dize1 motorom: 700 do 1000
o/min, kod benzinskog rnotora: do 1500 o/min, a lwd elekl;;romotora: 120 do 1750 a/min.
Sr00nl~

brzJ-na kh.pa: C

/m/sel~!.

Odredi se pomocu obrasce.:

c s "" l'n/3D
Rrece se ad 1}5 do 6 m/sek. Veca bt'zioa je 1mB mn.njih kampl'esora.

~resjQk Icli.pa: S /m /. Vidjcli smo ranije de. volumen , lwju

2

klip obrazuje pri jednot'1 hodu iznosi:

1/2,1/3 iIi 1/4.

Hod klipa: 1/0./ .ovisi ad brzohod.oos (;i kompresora. Kod sporo-

hodnin hod izoosi do 3m, a kod brzohodnih je manji. Hod lclipa

se od1'edi 1z usvojene sredn,ie brzine:
1 "" 30.cs/O
Odnos hoda: 1 i prornjera: D I1:re6e se u granicama:
liD "" 1 do 1,2

Ako odnos bude izvan navedentb Granica, mora se korigirati

urednja brzinu i presjet klipa.
5.2.7. Izgradn;ja kompresora
!2,..27.1. Jednost eDeni kornpresol'i
1'0 su kompresori sa jednim cilindrorn. Hos;u biti prewa po102a-

ju cilindra: horizantalni i

U,74 - 0,96

jed-

nostruki ili dvostruki.

Kompresori male snage su obicno vertikalni i jednostranio Aka

su st;abilni hladjenje je obj.cno vodom, a aka su pokrel;;~i /mobi1ni/ hladj enje je vazduhoill. Obicno Sll jednostruki i imaju

sori
V d /n.l"1cil

verti!talni, hladjeni vodom ili vaz-

duhom, stabilni i1i pokretni, jednostrani ili dvostrani i

jedan cilindal:'o

Za srednje snage dolaze U o'Dzir vertikalni jednostrani kompre-

odal:le jc:
'"

882

Obzirom na negativne strane jednostepene kompresije, a sa drugo straue na 81omaznost cilindra, uvodi 5e vise stepena kompresija, gdje se vazduh komprimira u vise rnanjih ci1indara.
Pr'esjeci klipova pojedioih stepeni odredl. 5e po obrascu kao
O'ore, s time du se od dobO-vue k01icioe /Vdl u obrascli stavi:

sam~

V h '" 31 "" V d/~ cil n

,'-J

S '" Vd/30,cs~'llcil

motorne poluGe. lTa nejednolilc

881

stabilni iIi pokretni, I!isestruki sa 2 do 4 cilindra.

Qni su uez motorne poluge. Podmazivanje je buckanjemo

Za velike suage se upotrebljavaju hori:;:;ontalni In:impresori sa

jeduim iIi dva cilindra. Hle.djenje im je vodom, norma~l..ne su

konstrukcije i

dvostrani.

- 917 - 916

8e2!,7 .. 2. Visesteneni kOIl!D!.'esori

Najvise se izvode kao stabilni i to horizontalni sa jednom zajednickom klipnjacom ili sa pojedinac.nim klipnjacar:m. Manji
kompresori au oMena dvos!;epeni i izvode se ltao 'lertikalo.i, rndl mnujeg opberecenja na stijene cilindra. Uspravne dvostepene
kompresore izvodlmo prema semama De 81. 552.

81.562
Sistemi d 'lOS tepenih kompre sora

Kompresori srednjih suaga su iskljucivo horizoutalni~ Aka su

dvostepeni nemaju ni klipnjacu ni kriznu glavu, a aka su vise
od dva stepena. imaju dvije klipnjace.
Kornpresori za velike snage i sa visokim pritiskom 1..m.aju vise
od dva stepena. Svi velik:i kompresori irnaju za I step en dva
radna prostora, eime se smanjuje promjer klipa, a sile koje
djeluju na klipo'le bolje Sll izjeduacene. Iz tih razloga sttTat'a
se i prostor: P ;;a izjednacenje4 Ha 51.563 prikazani au kompresor1 sa 3 i 4 stepena /jednoosni/

81.563
Sematski izgled kompresora sa 3 i 4 stepena

Kod iZlI'edbe br. 1 istiski"anje vazduha iz I stepena pocinje prije nego stio se usisni 'lentil II stepena olivori. Tada dolazi do
nepozeljnog pritiska u hladionikU H koji je kaa lleEd spremrrik

Za h\ratanje i

izjednacenje razlike pritisaka izmedju stepena.

Izvedba br. 3 je d vocilindricni d \"06 tspeni kompr esor. Kod ove izvedbe js omoguceno livesti i trostepenu kompresiju. :r;:oljena oso-

vine su -pod kutem 180 0 Kod izvedbri br.l i 2 je za.jednicka

klipnjaca i osovina r,a aba klipa. Klip je izveden taka da ,je to
ustvnri l:lip za Dba stcpeno sa rBzli~itim presjocima. U ve6i
prasbar I stDpena nIa?,i !:'.redstvo, 1\0:nprimirn 2.E! :L provodi kroz
hl.<Hiionik 11 t;n :\<1", u ]1 ll1nll;j:i. f_;l;epell.

8.2.8. Di.jelol.'"i lipnog komnresora.

8.2~8.1. Cilindar je dio kompresora u kame 8e kcmp:cimira vazduh
ili crugo sredstvo. Kompresor mozQ biti izveden sa jednitn ili
vise cilindara~ Cilindrl .jednorad.q.i - prostos dejstva m-og:l biti postavljeni '1ertikalno, horizontalno, u liniji, u obliku

sleva V iIi W. Dvoradni cilindri

BU

horiz0!1talni i

vode pori-

jel':.o 01 klipnih parnih masina gdje imaju klasicni sistem kret-

nOG mehanizmo., tako dn se u zadnje IJ"rijeme ,skora i

ne iz~ode.

- 919 -

- 918 Broj cilindera S6 k:re6e cd 1 do 16. Izvedbe sa vecim brojem

cilindera omogu6uju ve6e brojeve okretaja, mauje V'olumeue i i
vece pritiske. Ua ciliodru je postavljeo poklopac tzv. glava
cilindra koji maze biti 1?.t'lcvL'scen zuvrtnjima kod Jedooradnib

Materijal ventila treba da je prvok1asau krom

maujih Kompresora poklopac cilindra je postavljen zajedno sa

ventilnom plocoffi4 Materijal cilindra i poklopca su najc6sce

prit1sci. Podizanje ne smije biti preveliko

lijevsno zeljezo, I1jevani celik irao i

vrsti

neke legure SCC ovisi

brzohodnih i
0

8~2~8~2. Kliu. Kllpovi kompreaora au cilindricna tijela cija

dimenzi,je

OViS6

brzohodnosti kompresora

Sje-

krom niltl celika. Potrebno je da ventili. budu sto laksi, da au

mase manje, da su sto manji udarci i ste manji potrebni pod-

kojom kompresor radiQ

konstrukcija i

ni~l celi~R

diste ventila se radi ili iz homogenag Ijevanag zeljeza ili iz

10,8-4 mIDI, a kod

manje. Za priguslvanje ventila sluze odbojnici i

opruge ciji je zadatak da smanje brzinu ventila. Ked izvodje- nja ventila se vodl racuna 0 laganoj izmjeni, jer se isti casto trose i kvare. Takodje se pazi kod izvodjeuja da kasnije odlomljeni dijelovi ne padaju u cilinder.

pl'i-

ad O~7 - 1,5. Na klipu se nalaze prstenovi koji brtve~

Pero ventila je iz najboljeg celika, od cije kvalitete zavisi

sigurnost reda konrpresora. Kod potpuno otvorenog ventila qe smiju se zavoji pera medjusobno doticatie Ventili koji se koristp.

8.2.8.3. Vratilo kompreeora ve6ih i arednjib kapaciteta su koIjenasts.o Izradjuju se kovanjem i cementuju~ U nov:i.je vrijeme

u gradnji kompresora su uglavnom prstenasti, 81.565, zatim tenjirasti i elasticni. Kod velikih kompresora primjenjuju 56 ug-

8e primjeujuju i od specijalnog livenog zeljeza.. Kod malih kompresora umj~6tO koljenaste oaovine imamo ekscentre~

lavnom prstenasti ventili uzradjeni u glavu cilindra. Elasticni ventili se primjenjuju kod srednjih velicina. Tanjirasti

tisku i

vrsti aredstva. Odnos duzine i promjera klipa S6 krece

8~208.4. Lezista klipnih kompresora au obicna k11zlla, 1 kuglicna 11i valjkasta~

8.2oB~5. Razvodni kJ..1pnih konmresora. Zadatal\: je razvoda da

omogu6e pravilan i siguran ulaz 1 izlaz sredstva iz cilindra.

Postoje dvije vrste razvoda: pr1silni i automatsk1 Islobodni/~
Sa slobodnim razvodom obicno rade kompresori do 60 N/cm 2 310bodall r'&zvod je takav gdje organ za otvaranje nije nicim vezan
z.a glavne 080v1ne. Kod kompresora 58 otvar.anje i zatvaranje Vl'8i pod pritiscima. lpuk se najcesce upotrebljava slobodan razvod.

ventili su 1sti kao i kad motora sa unutrasnjim sagorjevanjem

ali se zbo5 velike mase skora ne primjenjujua
ProraCun ventila: Prema jednacini kantinuiteta mozema odrediti:

Sc s

s Im 2 1 -

presjek klipa
c s Im/sekl - sreduja brzina klipa
w Im/sekl - brzina strujanja kroz ventil
2
sv Im / - slobodai presjek proticanja ventila ..

Vrijednosti za: w dati su u slijedecoj tabeli:

11a ventile se postavljaju velik1 zahtjevi, narocito na one Sa

velikim brzinama, jer nije moguce djelovati na nacin otvaranja,

pa su udarna opterecenja jaka 1 cesta i ne moraju biti jednoli-

1 4 7,0997

ko rasporedjena pO povrsini~ Od udarca mogu nastati vibriranja

izmedju sjedista i odvojnika. Venti 1 Be sastoji iz ploce venti 18. i sjedista koje je dobra bruseno~ Masa. ploce
mora biti
:; to manja.

35-25

196,133

1961,33

25-20

20-15

4903,325 preko
15-12

~903J325

12

Vidimo da su kod brzohodnih kompresora Ift'ijednosti brzime manje

a kod spot'ohodnih vece. Had"i. manjeg podizanja ventilu, twa. br-

;:.obc;.:Jnib

!Jll

manje brzino strujanjw.

l~l'OZ

\lout) 1, man;ju ;ie sllaga

- 920 -

- 921 -

udarca i lr:ra6e je vrijeme na

rasp 01 aganj u.
8~2.9.

Pogon

Kompresori rnogu biti pogonjeni

direktno i preko prenosnog Uredjaja. Cesto Be razlikuju broje--

vi okretaja kompresora i pogonskog motora, pa eU potrebni reduktori~ zUpcanic1ma ili putem

remenja. Za pogon do laze u obzir
parne masine, motori SUS i elektro-motori. Parni pogan dolazi
u obzir za velika postrojenja
koja rade bez prekida /rudniei/
i gdje ima dovoljno pare nu raspolaganju. Veeao postrojenja traze zamasnjeke i to sistem tandem.
81.565
Prstenasti ventil
Motori sa unutrasnjim sagorjevanjem koriste se za pokretne kompreeore i trebaju takodje zamasnjake radi neravnomjernosti rude. Elektromotori se najcesce upotrebljavaju za pogon kompresora svih vrsta i velicina. Za male snage dolaze u obzir elekt:--omatori ako 2 kN IJezani direktno za mrezu. Elektromotore
do 15 1-::1 treba vezati sklopkom trokut-zvijezda, a preto 15 kW
moto:i moraju imati otpornike, da se mreza zastiti od ve1i.kih
poeet..-"':'h udara st;ruje.
8.2.10. Regulaei,ja klipnih kompresora

prema potrebi mreze. Kod v:isoke peei kompresori treba da obav1jaju stalnu velicinu kolicine V'azduha uz prot!ljenljive pritisl~e. Kod povecanja potrosnje, kolicina vozduha koju kcmpreosor
potiskuje, regulise 38 pove6anjem broja okretaja~ Kod pogODa par~
Dim pogonom, regulaeija se vrsi poveeanjem punjenja, a kad pagona motorima SUS pove6anjem kolicine dobave o Mijenjanje bpoja okretaja vrsi se automatski~
ROlicina vazduha se moze J:egulisatl pri smanjenoj potrasnji, i8pustanjelli suvisnog vazduha lcroz ventil sigurnosti ili iskljucivanjem motora pomo6u automatske sklopke i stepenastirn regulisanjem povecanjem stetnog prostora~ Ako' potrosnja opadne vazduh
se akumulira u spremniku te pritisak rasts, sto nije dozvoljenoG
Dobava se pri1agodjava potroGnji na slijede6e naeine:
ObustavLjanje Dogona, rad na mahove Kad pritisak dostigne ruak.sillium, kompresor se iskljuci rucno ili aubomats!:i, a kad priti-

sak opadne opet se ukljuei. Ovnj naein se primjenjuje Za manje

pOGone.
Prom~ena

breja okreta~a. Kod pOGona klipnim parnim masinama ne

regu1ira se rad kompresora, nege pnrue masine. Regulator parne
mai5ine radi taka da porastom pritj.ska u spremniku smanjuje broj
okretaja /a ne punjenje 1-:ao obicno/, i u to vrl0 sirokim granicama.

P!Ceko1)cavanje na prazan hod. Zatvaranjem usi.snog voda /motor/

se zno.tnije ugrije u cilindru nisko; pritiska aka dulje radi.
Prazr.ci hod so moze izvesti sa.obje str;;ine, ako je motor dvoradni.
SteDenasta

regulaci~a.

Sprot[odi se umjetnim povecanjem stetnag

prest~rna

8.2.11. StavlJanje urad

Zadatak regulaeiJe JOe do. u reze""o.ru
odr-za va k ons t an t an pritisak, mijenjajuc.i zapreminu i pritisak vazduha. koji EOmpl'esor komprimira i potiskuje u rezervoar.
Dobavljanje kornprimiranog vB;jduha se normal no vrsi kod kon:::tantoog pritiska. Rod pneum~b81:ih nlntl1 potreban l}(' ot;nlnll proltiBak a dn Be koli5Jrn. mijcnjn pr~mn brojll i rndu pDtrebnill !'a d nih jedinica. P0'~!.'cbno je do. l:omprcsor 8VOjU kOlicinu l'esuliDe

Kod pustanja kompresora urad treba l70diti racuna 0 hladjenju.

To se odnosi na hlo.ujenje vodorr., tj. prije pLtstanja urad t1'ebe. kontro1is:o:ti, de. Ii lcro::~ cijevi za hladionik struji voda,
tj. t1'eba otvoriti slavine na cijevi ukoli.ko cijeli sist;em nije IlHtot'latSt:i. Kouta je cijelo kornpresiono po:::;trojeJJje pregledano, .i'haa se moze pU8titi u pogo!?..

- 923 -

- 922 JIompresori velikih 1 srednjih snage., narocito ako su pogouje-

ni elektromotorom, pustaju se urad neoptereceni, gdje se prije rada otvore apuani venbili., Aka kompresor iwe. veliki rezervoar, mogu 66 kompresori srednjih snaga puetit! urad i pod
opterecenjem, jer se pritisak u rezervoaru oe pO\Tecava brzo, a

time ai pritisak u

cilindru~

Rasterecenje kompresionog uredjaja se maze Dstvariti stavlja-

njem slavina. ue. odvodnoj cijeri ..

8.2s12. Podmazivanje kOmpresora
PodmazivanJe kompresora, cdnosno njegovih dijelova,
igra \TrIo \lazuu ulogu. podmazivanje koje se obavlja na vrijeme i odgovarajucim uljem sprecava trosenje i oste6enje dijelova, stedi energiju i omogucuje bolju proizvoanost kompresorskog postrojenja ..
Podtnazivanje klipnih kompresora iz'1odi 58 prisilnom cirkulacijom ulja? tj ~ pomo6u zupcastill pumpi, koje eu vezane za glavnu
(;sovinu. Pritisak ulja se kreee oil 3 do 30 N/cm 2 .. Kolicina ulja
za podrnazivanje po,iedinih dijelova oaredi se prems, samin dijelovitna i uputstvima tvornice koja je izvela koa;presor. Visak
ulja nije pozeljan .. Priblizno se moze odrediti potrosak ulja
za komuresor, prema.
M

'f'l

grlsac

......... 883

uapada mazivo~ Mecan iz kaksnog 1 mijesanag plina napada ulje t

te isto ne smije naginjati oksidacijie Dusik je indiferantaup
Za osbale medije je potrebno prethodno ispitati njihova pona-

sanje prema ulju~ Kad podmazlvanja smjesom vode i glicerina

treba voditi racuna da voda bude destilirana kako ualed isparav-anja c;e bi nastaD vapnenac e
Uz specijalna svojstva kompresionih ulja vazan je sadrzaj kiselina, asfalta i papela. Ulje se nakon odredjenog broja sati treba mijanjati i regeneriratio Regeneracija.se sastoji u talozenju, filtraciji, ce~trifugiranju i hem1js~oj regeneracijio
Talozenje se obavlja u specijalnirn posudama i traje 4 do 5 dana~
FiltI'iranje se vrsi u presama za filtriranje. Hemijskim nacinom
se ulje cisti i dodaju se razoa hemijska sredstva~

Kompresori se hlade pomocu kosuljica i medjuhladiom.ka. Kolicina toplote koja se oduzme hladioniku: Q2 odredi se pomo6u poznate formule iz termodinamike:
e"~""""-"~""

~l

- pocetna temperatura
temperatura na kraju hlaajenja.

T2 -

Kolicina top line koja se oduzme ad zidava cilindra:

gdje je: Q kapacietet u m3/min~

Od ove kolicine 50% otpada na podmazivanje klipa i

88';

885
cilindra~

<Qbicno se uzima da ,ie kod dobrih konstrukcija potrosak u1ja 50

do 80 gr. na 1000 m3 uSisanog vazduha.
Plamiste treba da je iznad 230DC~ Viskoznost ulja kod 50C treba da ,ie 12 do 15 0 E. Cilindricno ulje mora biti slobodno od smole, kiseline i asfalta. Poseono treba voditi raculla
odabiranju ulja kod kompresora u rashladnoj tehnici. To BU slle svojst-

va koje breoa aa ima ulje koje sluzi za podmazivanje radi opasn06t1 eksplozije~
Za kompresore koji komprimirl1ju kisik uzima t;(~ umjesto ulja,
mjesavina: glicerina: 10 do 20% i dest;ilirane vode~ Vod1k ne

Ukupna toplota koja se oduzme od 1 kg. vazduha za konrpresor

od: z stepeni:

'i

z Q.l + Iz - 11 '<2

................ .

886

Ako znamo kolicinu toplote koja se oduzme od 1 kg. vazduha mozema odrediti potrebnu kOlicinu vade u litr-ilI!u za hladjenje 1
itE>_ vazduha:

'i

ql'c 1

IC iz

bull

lwlicina vade III

- 1 'specificna toplina Ilode

q1 -

ttll' tiz -

tompeL'atura ulazne i

izl2.zne vode

887

':.1
- 921> -

biZ - tul

- 925 -

10 do 150

Za kompresor kapaclteta: V /.3/minl ukupna potrebna kolicina

vade je:

Yv

q10V.

S"

060/1000

/w 3 /sat/

8!j8

Povrsina hladionika se odredi iz formule prelaza t;opline:

S

= "2/k'At

/Indeks: z se odneai na vazduh, V ua vodu, u ue ulaz a i na

izlaz/.
Kada se proracuna potrebna kolicioa vade za hladjenje, to se
izabere sistem hladjenja, koji. maze biti: otvoren, zatvoren
ili cirkularni. Otvoren je sist-em kada se voda dovodi u kosu~
Ijicu cilindra i hladionik a poslije se odvodi u kanalizacijuc

Kadkad S8 U praksi desava du treba odrediti 8naEjU mocora i

pustiti urad kompresor. koji nema nikaklfih podatat;a~ Da se

avo odredi potrebno je znati krajnji pritisak: P2 i broj okretaja: n. Pritisak: P2 sa kojim je kompresOl.' prije radio, moze
se utvrditi mjerenjem pritisita pod kojim se otvara ventil sigurnosti. Ako venti 1 sigurnos ti nedas taje iIi. je neisprnvan.
treba pregledati manometre /crvenu crtu na njima/ na rezervoaru ili kompresoru. Kado na kompresoru nema ni manometra, onda
se velicina pritiska maze samo pretpostuviti, uzevsi u obzir
o
du jE' U jednastepenim kompresorima obicno aka 50 do 100 IT/emt:.
2
a U '1isestepenim 20 do 50 N/cm u svakam stepenu.;
Broj stepeni jednak je broju hladionika manje jedan. Broj okretaja se maze odrediti na osnO'lU pogonskog motora i vrsbe kompresoI'D.. Stabilni kompresori Sll obiono spoI'ohodn.i, a osteli br.zobodni. Brzohodni imaju broj okretaja: 1000 do 1500 a/min.

Ovaj sistem se primjenjuje ako imamo na raspolaganju velike kolicine vade. Zatvoren sistem ima ugradjenu pun:tpu koja potiskuje vadu u hladionik. Manji kompresori, kapaciteta ad 1 m3/mn
imaju u najvise slucajeva vazdusno hladjenje.

Kada 5e odredi: P2 i n, onda se Dfl osnovu dimenzija cilindra

odredi lIolumen odnosno: korisna iIi usisna kOlisillZ.! V. Iz tre-

8~2,,14. Ispitivan;l,e kompresora

3.~.

liciue P2' u i V se 1?omoGu poznatih formula maze odrediti snaga motor2. ..

Rotacioni kompresori

ill poslije duzeg rada ... Velicine koje treba da garantUje proizvodjac su: kapacitet, snaga, stepen djelovanja, broj okretaja,
temperatura vade Zd bladjenje.

Rotacioni kompresori su podesniji za vece brojeve okretaja ad

kompresora sa pravolinijsldm kl'etunjeru klipa. Oni Sll prednosti pred klipnim jer nemaju ventila, klipnjac.e i radiliee, rnogu
se lako regulisabi. Jedini nedostatak im je sto se l;rose brtvila no. mjestima brtvenja, be veliki gubici usled brtvenja ..
Tamo gdje se ue mogu upotrebiti klipni lcompresori /zbog' velikog broja malih kolicina vazduhal do laze -rotacioni kompre-sori.
Ha sl~555 prikazan je rotaeioni l~ompresor koji sluzi za kapacitete: 25.

Pogon8ka f'wne;a fl8 odred:i. ill m;jerenjem onage ko;JI1 pogonslti motor crpi iIi m,j()rcnjem :lndieirnne SORGe i mnozehjem sa mebunickim stepenom iskori!31~en,J ......

U kucistu 11/ kcje je sa svih stro.na hladjeno, okrece se ekscentricno smjesten rotor /2/ od Ijevanog zeljeza. no~or ima u
radijaln_~_m usjecima smjestene tanke laI:!ele ad celika /3/. Us-

Kod kompresora magu biti dvije vrste ispiti~anja: Ispitivanje

pri preuzimanju izvedeoog kornpresora i
djivanja potrebne snaf,'i,e ~otora~

ispitivanje radi odz'e-

Pri preuzimanju kompresora treba ustanoviti da I i su karakteristike proizvodjaoa odgovarajuce~ Ispitivaoje se vrsi povremeno

Korisni va lUmen se dohije m,ierenjem pomocll narocitih aparata

led dejstva centrifugalne sile lamele se izbacuju napolje i

ugrndjenih u f/"lodnll cijetr:L

dijele 1'Cl.(1ui prostor /koji imn oblik srpal u komore raznih

1
i

- 926 -

- 927 -

velicina6 Kod obrtaja u smjeru atrelice vrsi ae komprimiranje

vazduha koji ulazi u konrpresionu komoru /4/. Kompresione komo-

re ae postepeno smanjuju i istisKivanje komprimiraoog vazduha

se vrsi kad 15/ ~ Naj uiza taclta 16/ dijeli usisni pro star /4/
od kompresioDqg Pl:'osto:ra

3/ Roi;ori
4/ Kuciste
5/ Oaovina rotora

/5/ ~
1/ Kuciste

6/ Zupcaniei za apajanje osovina t'o-

sa vodom

2/ Rotor

tora~

31 Lamele
4/ KompL'es:lona kamara
5/ Prostor potiskiva-

8.4.TURBOKOMPRESORI

nja
r
6/ Donji dio
7/ Ruciste kompresora
8/ Osnova kompresora

-- -2Razlike ,pritisaka izmedju susjedoih Komara Sll male z bo g nez-

Sl~566

Rotacioni kompresor

natue razlike zapremiDe, tako da je brtvenje lamela dobro~

Mooe;o 5e upotL'ebljavaju rotaeioni kompresori sistema: Rut. Ha

81.567 je prtkazun ovaj kompresor.
DVa robora u vidu osmice /3/ od Ijevanog zeljeza iIi celika,
okrecu se u suprotnom smjeru, tako dn sa jecne strane dodiru
2u kuciste /4/) a sa druge strane so medjusoono dodiruju~ 050vine Qvih rotora /5/ 3pojene Ell jednakim zupcnnicima /6/ koji
se dodiruju. Ovi rot ori ististuju usis~ vazduh /1/. K8-d Sll
rotori dobro izvedeni brtvenje je dDbra. Ovi Iwmp:=esori sluze

za kolicine: 0,5 do lj70 1113/sat sa priti.skom 00 6000 mm V i

Za

1000 a/min. Upotrebljuvaju se za dovod vaztlul1a l~o',racl:ic vatrama, 1:upo1nim pecir.la, za provjetravan.je i za pneuruatslw uredjaje~

1/ Usisavanje zt'.aka
2/ Izlaz vazduba

81.567

Sematski prikaz Rutovog kompresora

Sluze za komprimiranje plinova, para i

ITazduha u svrhu pc&nasa energ1je, t;j ..

za njihov transportpo industriji na velike uda1jenost1.

Oni rade na 1s com
. principu kao 1 cen-

trifugalne pumpe. Turbokompresori su savrseniji tip rotacionih

masina. Stepen djelovanja im je manji ad k1ipnih. Medjut1m, oni
imaju prednost U dobavi velikih kolicina vazduha. Granica upotrebe turbokampresora le2i priblizno zu dobave:
3

V m /.at

> 100 Pl/P 2

lmaju .,.eei broj brzih rotora /stepeni/ i kornprimiraju vazdub.

un 60 N/cm 2 do 90 N/cm2~ Kad plinskih kompresora za posebne
svrhe 1 dosl0 se cak i do 300 H/cm 2 To su .velike jedinice k:oje
nisu pogod.ne Za male ucinke. Uormalno se ne ide iapod ucink:a:
15000 do 20000 m3 /sat. Za jednokomorne /jednostepenel kompre~
sore gornja graniea je 110.000 m3 /sat. Na runieima su obicno
jedinice ad 30.000 do 70.000 m3 ;sat Sa konacnim pritiskom od
70 li/cm 2
Turbo,J oanosno rotaeioue rnasine :imaju 'brzine; v"" 250 misek,
dok sma vidj eli kod klipnih da su brzine tv "" 4 m/sek J a ked

- 928 eksplozivnih motora: v = 12 m/sell:. B-oJ'evi

...
resora se krecu ad 3000 i do 15.000 a/min.

929 0

k re t aja t urbokomp._

11a 81.568 je prikazan presjel: turbokompresora, ;dje se vidi ro-

tor so. lop8.ticama /1/, difuzor koji je napravljen kao provodni

Turbokompresori u uporedbi sa l~lipnim zauzimaju mnngo manje

tocak - stator sa lopaticama /2/. Vazdub. izlazi iz statora kroz

prostora i nemaju mrtvih masa /zamasnjak/. Izbor turbokompre_

lo?::ttic /3/, koje su ulivene u kucistu i vode vazduha, do ulazo. iduceg rotora. Radni elern811at turbokompresora .je rotor 11/,

sora diktiraju ekonomski razlozi /trtrskoV"i, nabavke i ojrzavu".

nj,e/. Turbokompresore nalazimo u ras h1 odnoj tehnici Za kompre-

siju para rashladnih medija.

koji je premo. statoru brtven lubirintlll.m brtv2.CJa. Rotacijom ubrzavo. rotor molekule plina i i i pare od ulo.za prema izlazu roto-

8~4.L

ra te im povecrrva brzinu i pritl.sak. Ovim se predaje energijo.

retorD. sredstvu koje 5e l::oClprimira u vidu povisenog pritiska i

Neeln rode f:;urbokompresora

povecane brzioe. Rotor povecava pritisak za 01:0 65% ukupnog priDjelovan'je turbolcompresora je Zasnovano na djelovanju centrifugalne sile, isto Iroo i

kad centrifuGolnih pumpi. Onnevna

1.'0:';-

lika je sho se f:;urbokolllpresoror.l komprimira V07,(iuh, cijn. je sP'-

cificna gusto6a mnogo manja ad specificne e;ustoce vode. r.iehnnicleu energiju koju dovodimo kompt'esornkom vratilu, pretvurn se
djelimicno u energiju pritiska, a djelomicno u eneq;iju brzine.
011~ dvostruko pret;var~n.je energije dovodi do vecih gubitaka,
vece nego kod neposredne proizvodnje pritisku u klipnim korupreBorima. Zaco se zahtijeva veei pogooski uCinak.

tisk~, Sredstvo struji velikom brzinom od oboda rotora, ulazi u

difuzor koji pretvo.ra prcostalu encrgiju brzine u onergijl1 priti51:a, ta:\:O da je ulazna brzina u slijedeci rotor i stepen, jednake ulo.znoj brzini u prvi stepec. Fovro.tni kanai il:1D. zD.dat~.L
usmjeravunja strujanja iz jednoe stel)ena u druei. POllisilvanje
pribis\;:a se nastavlja od stepet!.R do stepeno., do konncnoC pot-

rebn0[; pr:itisl.:.a.
Lopatice rotors-<. moC;ll biti tl::lprijed i llazad zal-:rivijeue. 1-:a spoljnoj strni su lop3.tice l:orilpresora llvijel: nazad zal-:rivljcnc.
l:azad zakr'ivljene lopo.tice se upotrebljavaju za vece brzine, dok
5e lo;:od naprijed zakrivljenih lopntica. postizu Qale br;:ine. :r.:od
Dazad 7.akrivljenih lop?tica proizvodi se 65'~~ pril:iiska u rotoru
i 35;; iz.:l rotora 6"dje 5e obo.vlja pcetvaranJe cncroije brzine u
ener~iju

pritiska.

Pove6allje pritiska ovisi cd obodne

ni pritisak

brzine~

Tcoretski proizve.de-

se radijalno le::::eCl.o lopaticar..s. naprijed zrd:l'h-lje-

Dim lopaticama rotoro. i ste.toro. je:

v 2 /g

v 2 /10

Im/

a sa n.e.zad zakrivljenim lopoticama je:

v 2 /13

/m/

stvarni proizvedeni pritisak kod noroalae [:olicioe 1112-nji tie ad

racunslte vrijednosti i iznosi !-:od nazad zakr:i.vljenih lop::d,ic9_:

S1. 568
Presjek turbokomp1.-'esol'a

/m/

- 930 -

- 9,1 -

proizvedeni pritisak ov~si 0 gusto6i vazduha. Proizvedeni pritisak vazduha u atmns.ferama je u toliko v18i, Ii k011ko je veca
speciicna gus toea vazduha. Ds. komprimiramo vazduh od: 10 IT/cm2
us. 11 N/cm 2 trebe ds. jlibodna brzina; u '" 120 misek, od 11 na 12
,N/cm 2 potrebno je u "" 170 m/sek. Pezi se 'ds. je silo veea obodna
brzina, ali obzirom ns. cvrsto6u materijala, njena je granica
230 do 300 m/sek. Zato SIDa vee kod manjeg povecanja pritisica

prisiljeni komprimirati V'azduh Sa uvodjenjem vise stepeni i

da

se postignu konacni visoid pritiscj. potreban ,ie velilti broj stepeni$

Ovdje se turbokoIDpre,sor u asnovi razlikuje ad turbopnmpe. Kod
Irisestepene pUIDpe daju svi rotori sa jednakom obodnom brzinom
jednak stupac cecnos!;i i zbog nepromijenjene specificne gustoce je jednako povecanje pri tiska u H"/cm 2 Kod turbokompresora
EU, kod jedttako velikih l:'otora, visine stupca tecllosti Bve jednake, ali se poveeav8. specii'icna gustoca i time u H/cm2 izracunavamo povecanje pritiska ad stepena do stepena za odgovarajucu
specii'j.cllU

meBn

siji.
Ova zag;l'ijavanje tj ~ poveCavaD.je "temperatur,e je II zllatllo vee oj
mjeri nege kod klipnih kempresorn. PotrebllO je da se vazduh ohladi po moguenosti take da se pribliii izotermnoj promjeni. Opcenito se hlade po 3 stepellu do pocetne temperature. Posto treba ouvesti vecll kolicinu, ttll'bokompresori trebaju vise vode za
5
hladjenje nego kliplli kompresori. Za 1000 m usisanog vazdUba
3
2
ako se kemprimiro. na 70 1:-T/cm potrebno je 10 m rashladne vode~
lako se upotrebi mnogo rashladne vade za hladjenje, vazduh kod
turbol,;:ompresora u:ije toliko ohladjen kao kod klipnih.TurbokompreSO r dn.je ',lazuiji vazduh nego klipn\)

~r'ur'bokO!1lpt'080rl lJB dij01e no. radijulne i aksj_Jalne. Radija1ni

/centrifugalni/ lWl.!.!prcsori imaju rotore koji su isti kEo :l
kod centrifuga1ni-h pumpi.

zraka~

A.ka je P1 pocetni pritisak, a P2 konacni pritisak prvog; stepenu, and a ce biti kod: n stepeni, kompresiani pritisak:

(P2/Pl)n

onih koje odgovaraju adiabatskojt odnosno politropskoj kompre-

889

sto je ~auja specificna gust06a u stanju usisavanja t utoliko

6e biti manji sa najve60m obodnom brzinom postignuti P2/P l i

utoliko ce broj stepeni biti ve6i. H1adni teski vazduh ima prednost nad toplijim. Ako je povecanje pritiska kod komprimiranja
vazduha npr. za 20% u svakom stepenu, onda raste pritisak po
sli,iedecem redu: 10J 12 JO, lL~l~' 17,3, 20 1 7, 24,9, 29,4-, 35,8 t
43,Ot 51,6 J 61,9 oa 74',3 N/cro Potrebno je 11 stepeni du uobijemo kanacni pri-tisak ad 75 N/cm 2
Kod komprimiranja se vazcuh ugrije u za.visnosti ad povecanja
pri t:i.ska. Kod komprimiranja vazduha, odnosno pre-tvorbe energije brzine iIi ltineticke energije u potencijalnu energiju i1i
staticki pritisak, pojavljuju se gubicl usled trenja cesbica
plina medjusobno i 0 stijene cilludra. Dio brzine koji se 1zgubi ua trenje~ ocituje se u formi energ.1,.je, tj. u obliku toplote, koja povisava temperaturu lwmprimiranom sredstvu iznad

8.4.3. Osnovna Ir:lavnal iedna:-::i.m turbokO!!rQresora

Glavna jednacina tUl'bolcompresora ne razlikuje se od glavne jednacine centrifuc;o.lne pumpe. Proruatraeemo prenos energije 1 kg~
plina. Ulazna brzina c povecava se duz rotora djelova~jem cen~
1
trifugalne sile na: c na izlazu iz rotora~ Obodna b~~na: u 1
2
se povecava na: u Posto se rotor okre~e pa usled toga- plin ne
2
izlazi u difuzor sa apsollitnom brzinom c 2 , vee relatLvno~ brzi7.~nu dobiJ'eruo iz trokuta brzina'. /81.569-.
nom v, 2' Ovu br --'h teor

iIi

890

Hteor
trolwta brzina, dob1vamo
c 2 + ui 1

2.cl~ socD{l

~ - 2.c2~u2

socQ(2

'!!

- 932 uvrstavanjem u glavnu jednac.inu, dobijemo novi oblil:: jednacine.

koji je isti !tao i kad pumpi:
Hteor

- 933 U Eubi tlw turbokompresora spadaju:

_ pubitci u ro.sporima us led propustanja i
u pojedini<.i C:ijelovima. O'li Dubiei iznose:

l/g (u 2 oc 2 ocoSCX 2 - U1oC1oCOS()(l)

fTubitci

. . 891

zo.!lrza'lanja vazduha
5 do 7%.

tren:ia koji nastaju usled trenja u lezuj0IJima i

_ p;ubitci u labirintnim ortvama radi opadanja pritisi:a i

gdje je:

dje-

lomicnog .pom.icanja roborCl.lznosc 2 do 3%.

GusilJanja i

pri-

SlJladallanja otpora. O\'i Gubitci iznose 5 do 6%.

[':ubitak usled izjedn8.:Sen,-ia aksitialnih sila jet' je za tu svr-

Kad izvedenih turbokompresora ulazna brzina zakrene iz aksijalnag u radijalni emjer" tako da je:

0{

90 r,dje je cos 90 '"

_ r::ubitci u l'otoru nastaju us12d udaraUja vazduha 0 lopatice

trenje u koill. Velicinu iotih odredimo pomoC;u slijedecih 1z-

0, pa glavni oblill:. jednacine iz1a2i:

1m stupen pU.nnl

hu potreban klip ;:;a kompenzaciju tih sila.

...............

892

rnza:

. 895

iJ/kgi
Rotacijom prednna energija 1
ergije: prirasta dinamiclte

c2 _ c 2
2
1
i

razlike prirasta

staticl~e

Itb~

plina sastoji se iz,dvije en-

odnosno kineticke energije:

Ovi gubitci iznose: 6 do 8%~

/2

_ gubitci u difuzoru i
c2

_ _2_

cdnOSlla potencijnlne ener[,;ije:

dovodo.om dijelu
b

2
a=35do45,
Pritisak. koga razvija turbokompresor mjeri se i l i metriCla stupca plina-vazduha, i l i u milimetrima stupca 'lode ili u
N/cm 2 .
Ako uzmemo: H -

pritisak u metrima VOdetlD[; StUPR:

'r=

893

= H.~
mmVS

J .................

b '" 45 do 55

896

sto o\!isj. ad konstruk-

kompresora~

Velicina olJih gubitaka predstavlja izgubljeni pritisak.

gusto-

ca vade 11000 kg/m 3 1 H - pritisak u metrima v3.zdu.sno5 stuba~'

i
l/v gustoca vazduha, to slijedi:
H.~

cije

[J/kE;

8.4.5. Stepeo.i djelovauja

Hidrauliclti stepen djelovafi,ja. To je odnos izruedju idea1.nog

adiabatskog i

teoretskog prirastaja pritiska.

897

10 3 H/cm 2 ", 4p ........... 894

Iznosi oko 0,8 jer se oka 20% iZGubi na hidraulicke gub:itke.

Da bi se dobio ve6i pritisak potrebne su vece obodne brzille, ko-

je se odabiru u granieama ad: 150 do 200 m/sek. Pritisatr kojeg

raztija jedan rotor iznosi: 3 IT/cm 2

8.4-.4. Gubici i

stepeni d:Jclovanja

Volumetrijski stepen djelovanja.~o je odnos izmedju potiBne

i

usisne kolicine,koji nastaje ualjed propustanja.Prosjecno

iznosi

O,9~

Mehanicki stepen djelovania.To je odnoe izmedju teoretske

potrebne anage i

Za razlH::u ad Itlipni.h kompresora, Gdje S8 izol:;ermna kompresija

smatrala stvarnom, ked turbokompresora se S!llatra stvarnotl aci-

e.1:n.k,l:a kompresije...

'll",=

pogoneke snage .Krece Be od C, 97 do 0,98

r tiP

...

898

;iT~l. .
I

I
Izotermni stepen djelovan,ja. 1].10 je odnos izroedju izotermne
kompresione snage: P1z i stvarne paganske snage.

'Y} iz

"" P 1z

- 935 Karakteristike turbokompresora se mogu izraditi iz jednac1ne:

904

899

Turbokompresor1 imaju slabij1 izotermni stepen djelovanja ad

Tacnije karakteristike se dobijaju na osnovu podataka, dobive-

klipnih kompresora.
On 1zn081 0,64 do 0t67 a za male turbokompresore iznosi 0,5.

nih ispitivanjeQ. Normalni red turbokompresora traba da se Dbavlja u maksimalnoj tacki karakt.erist1ke, tj~ kod najpavoljui.-

Ukupui /efekti'lui/ stepen djelovan,ja. To je odnos izoedju !corisne i pogouske snage

jeg stepena djelovanjso

"lei P ad/l.'

~""~'."

....

~a

900

11i odnos izmedju pr1tiska sa kojim plio izlazi iz kompresora

i teoretskog pritiska.

. . . . . . . . . . . 901

Uslo'li rada kompresora 5e ruijenjajU prema aoim za koje je predvidjeo. Te ovisnosti clavnih velie ina turbokompresora:. V,H, i
zovemo karakteristikama turbokompresora. Prvu karakteris ti.cnu liniju predstavlja pri tisak: H
/izrazen u rnSV iIi u N/cm 2 , koju dobijemo aka od teoretskog

p. pod raznim uslOVlilla radu,

p-ritiska oduzmemo gubitke/.

Ukupni stepen djelovanja ov1s1 0 vrsti pagona. Aka se dobiva i

opterec'enje mijenja) stepen djelavanja opada.
8. Ll.6. Pogonslr.a

/I

SDaGa

Suaga za pagan kompresora je ista kao 1 kod rotacionih pumpi:

P

Vn 11 p

P
hu
GSk -

.
.

GSk

'YJ.e
u 2 c u2

T;
H"

hu

proizvodi~

!EW!
C

IT

p' 2

Tl !

110

I<:j!l<:g

.. " ..

,,

903

----.~-"---~----'~="
Vnor.

sekundna ko11cina dobave u kg/sek~

8 .4 ~ 7. Karakteris tike turbo l}ompresor a

31.570

Vmox.

Karaktcristil::l dobav!log pritiska

Linije koje pokazuju kako se mijenjaju pritisak, pogonski ucillak i

111=

902

hi

gdje je: Vnorm Im 3 /sekl - dobavna kolieina

2
p /H/cm / ~ pritisak kojeg kompresor
gdje je:

I
rrrm-mmmlllTrffin-rIT;I-r-r~

stepen djelovanja u zavisnost:i od uSisne' kollcine vazduha,

predstavljaju karakteristicni !iijagram turbokompresora

alieno kea i kod centri:fugalnih pumpL

/51.5701

1. GUDitci raoi kOllllcnog broja lope.tica

2. Gubitei unut:rasnjeg trenjn

j.

Gubi tei sudara.

- 936 -

- 937 -

Vidimo da maksimalnu dobavu ostvarujemc akc u cjevovodu nema

prit1ska - punjenje na pocetku rada ili izbacivanje u atmosferu. Kod dobave: 0 gdje turboit:ompresor radi kod zatvorenoG zaSUna, 00- mora da savlada pritisak prazuog hOda: Hot sto predstavlja gubitak, a onda da ostvaruje potrebnu dobavu.
Ha_ 81.571 je prikazan karakteristicui dij-agrnm iocivulja turbokompresorao Kod malih promjena rade !radne tacke! stepen djelovanja ostaje stalan i vrijede isti odn081 kao i kod centrifugalne pumpe, tj. da ee pritisci mi,ien,in~\tl Sa kVadl'nbom bt'o~ln
oicretajao

l1edjutim, u najvise slucajeva pritisak se ne mijenja sa icvadrat om broja okretaja. jer Se mijenja 5ustoca vazduha, kao cetvrta potencija broja okre!;aja, talco da je kod potTisenja broja
okretaja za 1%, proizvedeni pritisalc ve6i za 4%.

dobavnog pritiska. Aka dobava toliko ide nazad /opadn/, da

burbokompres?r radi na pogonskoj tacki linije pritiska, tada
prestaje stabilni pogon~ .Aka padne potreban pritisak zbog upotrebe vazduha~ anda turbokompresor poene opet potiskivati 1Tazduh~
Praznom pritislcu odgovara na istoj 1iniji broja okr.'etaja jednak
pritisak kod velike dobave, te un ovu pogonsku tacku kompresor
o:::1mah prelazi. 'I'ada se prelazi potreba i pogonska tacka se pre1)O,ei iznad linije vOdjenja i cijeli proees se ponavlja& Takva
periodicua igra zove se pumpanje !;urbokompresora, sto treba izbjegavati.
I1a slici 572 prikazan je d ijagram gdje se vidi promjena proizvedenog pritiska, stepena djelovanja i dobave. Ucrtane Sll 1iuije pritiska za razlicite brojeve okretaja~

" .. 4150 a/min.

stabiloiji pogon je sarno ako 5e kod pove6anja dobave smanjuje

proizvedeni pritisak. U~avnotezenost u rndu kompresora oQstuje ,
ako turbokompresorom dolazi vise vazduha nego go proizvodi kod
nizeg pritiska a vece kolicine, kao i obrnuto aka potrosi manje vazduha, nego ga proizvodi kod viseg pritiska i manje ko1i(';ine. Ako kolicina boliko op&.dne da ipak radl turbokompresor,
tada.prestaje stabilni paGan.
Pritisai: u mrezi vodoH
va pre1azi proizvedeni
N
pri Gieak kompreeora,
tako da vazduh iz mrestruji Dazad U kompresot i prouzrokuje
opn.snc udarce, doli:: sklopka U \'(H]U pri tisak
ne ouvoji koopresor od
mreze. ~imc prestaje

n~~OOO

"fmm.
A

n'" J IiSO "Imin,

'0

0,6

ze

dODO. Vo. tUL' l!Q[;ompl'esor'o..

~'il.)"/.L

Earakteris tlcne linijc;

on dalje t'a.::i i proizltodi p1'it1sal:, koji :;;toji iE00(1 nOl'mCll:1.c5

81.572
Kar.8.kterist;icne linije turbokDtupresora
i,a [jornjoj sliei je prikazaDo rQt!no podrucje desno ad -pag-ansIce

tacke _ l~nija obrt3l1ja daje stanje !,uvnoteze. FOG~'ucje lijevo

truno pocne pumpn3. 1inija koja dijeli aba -pa:'1rucja. Ona je povucena I::roz pO[jonstw tacku i zove

od -P0Gouske tacice je l:::.hilno,

se pumpna

'Uranica' 'Ii r;tobilitetna Graniea.

,
,

- 938 - 939 -

KW

iII
05

0'

0'

I\\
I \ \'
\' \
\ \

\0 \\
\

il

5000

;1

p.

II
\

02

I
\

0'

PelQ

I
I
I

-------1--I
_-.1

I
\
1000

2000

]000

<000
JOOO

2000
/000

mJlh

'000

Sl.573

Radno podrucje kompresora - pumpna granica

rati sama toliko velik I:ompreaor, koji ce u trajnolll pagonu raditi s to je mOGuce dalje u desno od pumpne graniee. ii-ko padne
potrosnja potisnog vazduha taka daleko do. ide ispod pumpne granice, onda je mo~u6'e sprijcclti pumpanje na razlicite nacine~
Hajjedno5tavnije je da 5e 5uvism pritisak snlje Ieroz ispusni
'lentil. Da se lIloze otvoriti rukor;::, iIi se napravi taka, du djeluje sam i to time, da se ~a upruvljanje ventila koristi dinamicki pritisak vazduha koji struji kroz vodove. Pos!;upnk je
jednostavan ali oeekonomican, jer se suvisni vazduh izgubie
El;:onomicnije je aka taj ispusteni vazduh dovodimo ds radi u
nekoj turbini i take mu se vrati jedan dio energije potisneg
vCLzduha. Aka se rotor turbine neposredno pricvrsti. na vrutilo
turbokompresora, tj. tvornice izvode razne regulacije kOje od'lode suvisni vazduh preko turbinskog rotora i vraca enerGiju
komprimiranog suvisnog vazduha i opterecuje pogonski lIlotor /turbinu i1i elektromotor/~

u:oze se
raditi skoro bez pumpauja~ Ipak treba rucuuati oa trajue guoi tltc zbo(-J prttzuog hodu izuad pumpue gruul.c.o. Zu turoukompl'esol'e
koji cesto l'ade 1apod ptllllpne gl'anice, upotr801java se regu1isanje prazuog hoda i prestauke, pl.'i tome 6e se preuOs 6 vrellena
nn vrijeme obustaviti, ako padue potrosnja ispod kolicine dobavljanja kOlllpresora na pumpnoj granici. Glavni uslov za takvu
regulneiju obustavljanja je dovoljno velika IDreza vodova, koja
sluzi zu vrijeme obustavljauja prenosa. Ta regulacija je povezana sa mijeujaojem pritiska i povoljnija je situacija sto je
U.nija pritiska koust-antna. Kad se puni zn vrijeoe praznog hQda kompresor se suvise zagrije i pri tome se pusta da se mala
kolicina vazduha usise i zatim ispusti ili takodje vodl da struji Dazad. l'ri tome pogonski uCinak padue na 15% pumpuog ucinka tako da je ipak regulisanje zaustavl,janjem ad svihpo::.GUpakn najekonomicnije. Paralelan i seriski rad kompresora ni~

Sa takvo!ll samoupravljajucom turbinom za povratak taka

Pumpa je data po pogonskim uslovima kompreso~a i 1:;1 uslovi su

. t'uguciji nege kod turOoitompresora. Pumpa ni je sposo bua do.
louavo prenosl, uk,? je suvise pao hroj okret;aja i z1tvori se
povratni ventil ~za pumpe i da se otvori zatvarnc protiv pritiska iz vade koji ostuje vieok. Fritisak u mrezi sabijenog
vazduha brzo se smanjuje i ako turbokompresor prestanc J jar se

llvijek trosi vazduh iIi odlazi zbog negustoce, taka aa turhokompresor opet maze prenositi u mrezu. Pumpna C;L'Qoica se ne
smije pro6i na dole~ Pumpna Gramea je "1 donja Gl'anica normalnog roe; 'llltorskog podrucja. Pumpne granice leze kod 18.000 m3 /
sat tako da se maze kompresor regulisait do 60% njeSQ.v-e normaIne: kolicine prenosa. Obi-cno podrucje je uslw i prakticno ne
zadovolja'l8, naroeito a1:0 je i:orapresor suvi[;e ve;!.il: i ne odc;o'lara pogonskim prilikatlla.
Sa konstru):ti.vnim po'boljs9.njen se us-pj,;;lo kod najnovijih kompresora prebaciti pumpnu c;rnnicu u lijcvo. Pumpanje nast;upa u

pO:1rucju u kome je stepen djclovanja malCD.. Iz ovoG t;l'CU~ bi

pozeljan. U sl.573 je prikazano poredjenje .svih triju postupaIra u pogledu oa ~o koliki se po[;ooski i specificoi ucinak zabtijclfa.
- liniju: a vrijedi za regulisanje ispustanjem
- linija b za rcgulisanje sa povratnom turbinom

- 943 - 942 'J:'o regulisanje s-precu'lanjeGl /p.:-igusi'lnnjem/ je ulJijel: manje

ekonomicno oe80 regulisanje broja ol~retaja. Ha sL574 je prikazan sematski izgled uredjuja regulncije kou: p"" const.
Usled 'Ieee potrcsnje op::1dne pl.'itisak u potisnom \lOOU, te apruga u mijehu /1/ svluda mijeh, koji pOlIk"l.kne

l~lipnjacu

uVijet:

prema gore i p017106i po luge res;ulncije. Tnda je ot-:L'etna taC:I:a:

.A., a fiksna tucka: C. Raz,vodnik u serVomotol'u /2/ 8e pomakne i
ulje ulo.z,i sa donje strane k1ipa /3/. K1ip servomotora otvori
parni ventil i turbina ilobije veci broj okretaja, a time i kolisinu. Kad pritisnk poraste onda se ovaj proces odvi;ja II obl'-

Turboll:ompresori se izvode ko.o V'isestepeni sa 'lise raborn. Kod

prelaza ad prethodno~ lla slijede6i stepec, specificni volumen
~a=duna se mijenja, te rotori ~oraju imati rnzlicite dimenzije. Smanjenje dimenzija vrsi 5e na racun sG1::mjenja promjera
rotora ili un racun smanjenja sirine lop~ticu. Sta je manja
proizvodnost rotora manje su i njeGDve dimenzijeo

Ispod 80 m) /min se turbokot::rpresol'i ne proizvodeo Ha 51. 575 je

prikazan rotor tUl'bokompresoru.

nutO!:l smjeru. Pove6anjem broja okretaja pOV'llce reaulator svoje

poluge premo. gore oleo okretista: D. Fiksne to.cke se naleze

II

13 i

C te se klip razvod Dika lllja pomakne [ore, ulje aoluzi iz-

G::;Ji

klipa i

re~ulise.

z:::<tvara se ventil, a time i

\llnz pare po se tuko'

U sistem regulacije je ucradjen centrifuGalni reGu-

lator /4/ koji reaguje sa mc:.sama nn svaku promjenu broja ol~re

tajo. i cije se djelovanje preko servomotors prcnosi na parD.i
ventil /5/. Turbine je t1 ve;:;i sa centrifugalniw reo;ulatoroQ.
p.::;eto slstema zupcanika ib. kruznog prenosa /6/.

--1-

Kod uekih slucajeva /visoi:e pe6i/ potrebno je mijenjnti pl'itisnk n da je kolL':ina lconstantnn. OVO se posti~e u:::;rGdjive..ujem
uredjaja koji mijer::.ja pritiGak u zc.visnosti DC volllmena. Ov:::.j
uredjaj djeluje prel:o servomotora redi tucnijcs- rcgulisanja
pritiska. Kod elektricnoG "po6Dnn~ moze se to reGulisanje -po:iti6i time da se kompresor sa:n ulclju<::i i isklju<::i ovisno 0 potr!?snji vazduha.

81.575

Rot

Proizvodnost komprcsorn ne ovisi od promjera rotors, vee saroo

8.ll-.9~

Di,jelovi turbokomnresora

U dijelove turbokornpresol'D. spada rotor sa lopatico.ma, stator,

kuciste i lezista Ga osovir:om te brtvi1a. Glavnl dio turbol:ompl'esoru je rotor i izradjuje 5e od visbkokvalitetnih let;iranih
celika. On se sastoji iz :3o.iinjc;s i prdnje5 diska te lopO-tic:'.

Bprovodno kolo /9tato1'/ iZL'a::juje 5e su 1.1i bez lop::,.tica. TraG

brtvila dolaze U olnir labirintne brtve, koje cmar..;.juju GullitLe
va::dUflQ.

od njegove 5i1.'ioe. Dloznc. 8i1'ioa se odredi po jednacioi kontiuuiteta:

Vsek/D1&'J(

ell'

V sek/ D2,ff c 2r

905
906

- Manja masa
_ Turbokompresor daje pot-puno ravnomj6Nlll tok vazduha. Pri to-

TIadi lakse izvedbe sret:ama konstrukcije sa: hI :i b "

2
Ulazni razrnak lopatica:
Vsek/zl ~ b l ~wl

v sek/Z2ob2&W2
braj lopat;ica

me je vazdcih
o.'o"o"

907

908

"~'~G

Wi i

\'1

- reIa!;ivne brzine,

be~

ulja jer ne dolazi u dodir sa povrsinama koje

su namazane.
- Ima velik broj okretaja i

obieno direktun

pogon~

da.je velik

ucinak t j . zauzima tre6inu pro stora ltlipnog kompresora a za' iste ucinke.
Nedostaju mu mase koje se krecu: gor,e - dole /napred - nazad/
kao i kod klipnog kompresora, tal:o da su turbokow.presoru po t-

8.4.10. Hladjehje i

podmazilfan;ie t;urbokompresora

Hladj enje turbokompresora se vrsi iii pomoeu kosuljica za 1112..5.jenje i1i pomoc.u hladionika. Kod hladjenja pomoeu 1T0dene kosuIjlce I tj. kOGuljice iIi plasta oko kompresora, hladjenje vazduha se sastoji u strujauju kroz kana Ie , dole hiadjeuja Vo.;:;J.uha u
rotoru nema. Ha ~aj naein vazduh se ue hladi kod l'rocesu kompr()SDra vee poslije kompresije, usled cega se njegov volumen S012.nji.
J80an od ncdostataka hladjenja pomocu vodeoe kosUljice je zbog
810zenost1 izvedbe cilindra i poteGkocD. ako cis6enja lrosuljice#
P!'ednos.t je jednostavnost i pO'lezanost mjesta i kanala za hlauj enje ~ Kod hladj enja pomocu medj usobni.h izrazi tih hlo.di onil:o.,
naj,savrsenije bi hladjenje bila ;~'1.Ua bi se hladjenje obavlj(;1.10
poslije sIJako[,; stepena /rotora/ .. U aIJom slucaju bi bio prevelik broj bladionika. Zata se izvo:H to.ko da se vo.zduh hl0.di
poslije sva1:e grupe stepeos /najcesce po 3 stepena/ a 1:::;0. poslednje grupe 'lazduh se ne hl8.di.
Kod t.urboko:n:presora se DC smije dovoditi mazivo u dodir sa
llaZdUhoI!).. Lezista SU iZ1.ozen2.. velikim silama, jer nose s~v t;eret, te zahtjevaju velike kolicine rnaziva, a istovremeuo ova
mazivo hlo.di lezista. Kao mazivo dolazi u abzir specijalno 1-;:00presorsko mazivo, cija 'dskoznost znvisi 0 kotk'l.cnim pritiscima, ounosno t;emperaturama~
8.4.11. Unoredjen,ie turbokomDrcSOrtt sa klipnim l~orrmre30rl ITlQ

re bni lagani temelji.

- !,,-anja je potL'osnja ulja llego kod klipr.u.h kompresora.
_ Turboko::lpresor r8.01 bez usisnih i potisnih venti La.

_ Troskovi potrosnje su mali kod ele\(tricnog i

oSKova kod 70 H/cm

Manje dimenzi,je /poyrGina postroj~nja Za iste uslove je .:; do

Lj.

puta [[]1;l.nja.

P?gona,

7j

\;:ona:cne[; PI'ltJ.s\;:a: O,b: 1 kod 10.UOO m' /sat 1

0.7:1 ked '20.000 m3 /sat i 0,65:1 lcod 30.000 m3 /sat;
_ Manje je posluiiv-anje ked. turbokot:lpresora.

Hedostatci turbokomprescra:
_ Druc;acije su prilike kod enel'getsldh troskova. 'l'u je narocito
kod malih kolicina. muogo manji izotermni stepen dje~avanja,
sea je nepovo1jno ;:;a (;ul'bckompresor. 'i'ek kod l]e6ih ucinaka. tut'bok.ompresor je ekvivalentan l:lipnom obzirom na specificnu potrosnju pare: D/Q. /kg/m 3'/ jer nadmasuje pogonsku parnu ma.sinu~
1'0 vrijedi samo kad turbokornpresor radi sa punirn ucinltom i sa

povoljnim sbepenom djelovauja.

_ Kod paralelnog rada (;urbokompresor radi slabije~
_ NestD je slrrbiji ukupni seepen oj elovanja.
_ Oblast upotrebe kompresora se moze empiriski odredilii pomocu
slijedecih izraza:
kod:
kod:

2000
100U

- pri.mjenji.vuti !;urbokompresor
- primjenjivati klipne komprcsore.

v /m) !min! - proizvodnost /kapacitet/

'l".ll'boll".ornprosori imn.ju slijedoc.e prcdnos(;i:

p~rnog,

manji ne13'o kod klipnih l~owpresoL'a" Razlike u t;ros\wvima raSGU

sa kol~cinom prenosa. Prosje~no 5e moze uzet;i srazmjernost tr-

H 1l!cr:,2 _ krajnji pri tisak.

- 947 Za visoki pritJisak i.ma klipni kompresor prednost. Sto se tice

regulisanja nadmasuje sa parom irlipni kompresor. Ako oba kompL'eSOl:a paralelno rade, coda se regulise sa lclipnim kompresorom.
Kod klipoog kompresot'a maze se odrediti kolicina sa brojem okrer.aja~

Kod turbokompresora treba posebno mjerilo /uredjaj/ ko-

ji regulise i

polrozuje kOlicinu5

9. V AZDUSHI MO'l'ORI
Vuzdusni motori su takvi motori !raji imaju za pog-onsko sredstva komprimni vazduh, kompr:im1ran pomocu kompresol'u.

Ov1 motori su nasli posebnu primjenu u pogonima rudnika za pogon razuih uredjaja, buseceg; i oatalog alata i 81~
llElt'ocito su pogodni na oairn rudDicima u koj1rna se pojavljuju
eksplozivni plinovi /metan/ gdje bi drugi pogoni !elektri6ni. t
parni, benzinsld/ mogli izs.zvaci eksplozije.
Vazdusui motori su srodni klipnim pa1'nim masinama, jer su se u
08no"i i~ njib i razvili. Odgovaraju malim parnl.m dvocilind"1'icnim klipu~m masinama i sluze za pogan vitlova~ Kod vazdusnih
motora jos nalazimo jednostavne organe za upravljnnje zatvaraea) koji su kod parni.h ma.sina sl\.":01'o nestali. Uetori sa unutrasnjim sagorjevanjem i elektroillotori su potisnuli iz pogona male
parne masine dole ve11ke parne masine /tllrbine/ imaju pogodnu
regulaciju koja odgova1'a velikim snagama.
Za pogon pumpi ne pO!fr-sini rudnilta upotrebljavamo paru i1:L e1ektro-energ1ju, dok u dubioama rudnika sretamo pOGone pom06u
v8.zdusnog p1'itiska kojeg proizvode vazdusni motor-i.
vazdusni motori se 1zlfode sa zUpcanicima,
tanici i turbo sistem.

lamelama , klipni, 1'0-

Motori sa zupcan1cima primjenjivani su leaa parni motori. To je

'1rio star sistem /Od 1799. do von J~'Jurdolw/. Onl.j motor se sastoji ad dva ravna zupcanilca , ali nijc na.i.sao ne. -primjenu,

obzirom na nepreciZDost

izrade~

Klipni motor1 rade Da taj naeiD, iIi da se klip pornice oap1'1jed-nazad. ili da klip rotira, tzvG motor1 sa rotiraju6im kliporn. Kod motora sa kreCianjem klipa naprijed-nazad ~ proizvodi
se kruzoo kretaoje pomotu ltretno5 mehanizma~ ili se ked nekih
pagona upotrebi za pogon neposredno pravoliniako kretanje klipa. Frema tome razlikujemo da li se energija prenosi direkcno
od klipne mot orne poluge /kod pumpi bez zama.snog tocta t kod
busilica na udar i kod strojeva za dizanje/, ili da se vrsi
prenos eoergije sa udaroID klipa /kod udarnih alata ne. vazdusni
prltisak, npr. busilice sa cekicem/.
Motori sa rotiraju6im klipom, rade sa klipnim povrsinama .u:Oje
se krecu na kruznom putu. Oni djeluju kao eisei pt'itisak POVl:'sine i ne smiju se zamijeniti sa turbomasinamAe U grupu ffiotora sa rotirajucim klipom spadaju:
1/ Motori sa lame lama i jednim vratiloro 1
2/ Zupcasti motor sa dVa vratila.
Uotiori sa zupcauicama se dijele prema zupt:s_nicima: sa ravnim
lwsim i strelastim zubima.
Eotori sa rotirajucim klipoill su sposobni za rad, maleni su,
lac;ani, Jeftini., ekonomicni i oesta su u prednosti nad elektromotorima. Motori sa rotirajucim klil'om su izgradjeni samo
za jedan smjer okretuja. Primjenjuju se za pogon ventilatora,
centrifugalnih pumpi, busilica i t.d. 1fogu imati i promjenljiv
pravae, 02roc1to za pagon tratta, .st1'ojeva za kopanje uglja i
kao pa:::;on uredjaja za mijeso..nje. Zu promjenu pravca izradjuju
se t:ao va~dllcni ili pogonski sa prenosom.
Kod pogonn vazdubom mijenja se prava ne taj nac~n, da se ab1'ne
ulo..z :i. 1z1az lJazduha. Rod paGona zupduniclma, promj.ena se v1's1
un taj nucin
se promijeni smje1' kretanja jednag zupcanika.
:lajposreJniji vazctuSDl. motori su sa ravn;uZl i kosim zubima, dok
!:oo lame12stih mat ora i motora sa strelastirn zupcima postoJe

aa

izvjesne poce;koce.
'l'urbine na va:.dusni pritisak se upotrebljavaju u posebnim slucnjcvl.ma, npJ:'. za pOGon centriiuGalni.h pumpi, vontilatora,

- 949 - 948 turb~nskih

lampi. One su osjetljive i

Ie zbog nepotpune ekspanzije

veee. Nisll pob-puno prodr-

vazduha~

IJomenat /1;;/ okretaja je knd nOI'malnog broja okr~t;aja sk~ro n0..

a .... ek aude. kad ~e 'oroJ okr:etaJa ve-

P romijenjen

9.1. Vazdusni moto!:'i sa kreCB1l;iern klina llanri,ied-nazad

0'11 motori su slicni k11pnim parnim masinama. Sve sto ~ie govoreDO 0 parnim masinama ITrijedi i ::;a vazdusne, narocito nacin
dejstvu i uprat.rljanja. Jedina ato kad pn.rnih masina imamo po-

javu kondenzacije, dok ovdje te pojave nema. Za pogon velikih

vitlova upotrebljavaju se dvocilindricni /dvojni/ motori sa
dvostrukim dejslivom /dvoradni/. Do. bi dimenzije bile manje izvodi se kao brzohodni motor so. 100 do 200 o/min. Pravae kretanja se mijenJa so. kulisnim uprnvljanjem sisliema Stefensona.
Stavljanjem rucice naprijed t ekscentar djeluje naprijeu. Voznja naprijed je sa najvecim punjenje~1 joko 00%/. Aka rucicu
stavimo nazad d,ieluje uglavnom elcscentar pazadi i upra\1"lja \1"0zuju nazad. Srednji polozaj jo uuIti. Posta,ji mOG"ucnost voznje
samD sa malim punjenjem, time do. se upravljanje saIlJO malo pokrijeo Dvojui klipni mot-ori se grade d,o 300 "[:','/. 1'ogon dvocilindricnog l:lipnog motora pri promjeni broja okreGaja je prilmzan na 81. 576.

on se

~JeuJ

veliko5 vaZ d usno5

lik zb05

namjestanja ru6ice
creba vazduha q je

Sille

t;ania u kanalima zatvaraco.. Ud

- ...

zavisi momenat privlacenja. ~peciJicna upo~,

.
. . , . . 7:5 m'/Int;
kod 80%
skora Jednaka
1 lznaSl . ..-'
\.,)

punjenja.

9.2. !Joto' sa lamelama

.,
klipnorr kompresora.
t; l' dieluje ob1'nu!;;o au 1'0 t J.rRJl1CeG
<:;>'IaJ ;no 0
~"t;
U otvorima 0[;::01 507 prikazuje sematski taJ larnelahtl.. rno or.
b ,
1
"1" \.r..rila za
no lrl' a /1/ koji 1ezi ekscenGl.'icno BU lame e 1. 1.
retnO a 1.p
d hasuprotl '

potisl:ivanje /2/

koje gam centrifugalna suage. vaz u

no stijeni cilinnra /3/.

~.---

p,

mJlkwh

,
'00

~rr:Jn-

'00

40

t/~_ ~~~I '-r---~j-l:

200

50

TOO

150

200

250

JOO

31.577
81.576

Diagram karakteristlk3 vazd usnog rno tara

Sematski prikaz lamelastos motera

- 951 -

- 950 1/ Olere till klip,

2/ Lamela,

'rada Be obrazuje prastor izmedju

3/ Cilindar,
'f/ HSlsni dio,
5/ Oovod 1

lavanim vazd.uhom imaju volumen: I,

koji se povees. us.: II dok ne poene
iSpuh. Ddnos volumena I i II je

,- I

ekspanziski odnos potiSDutOg vazdu-

'"

lame!a. l\.ada ih napunimo sa potis-

Osovina.

110, Ikod pune gustoce/. llozemo pu-

njenje smanjiti time da ulaz stavimo vise desno i l i lijevo 8a

"'l-Y-'600

GO

500

50 ---

'00

jed.nim zatvo.racem. '1'0 5e regulise pornoc.u zaklopke .Lamelni mota!'). se grade do 150 K\'I.
njaju -pt'avac vazduha,

veliki motOL':t se grade talw da mije-

time

aa

se zamijene ulazni i izlBzniotvobusalica~

Hroje\ri OKretaja iz-

"

:, "--

'" '" "--

50
p,

'---

"

m]/h

200

"

;?OO{;

/00

10

1000

1'i na ceonoj povrsini. ll'iali lamelasti motori sa 1 do 30 l.~':,'

upotrebljava,iu Be kod okretnih

60 KW/h

\:

nose lOOO do 2000 o/min. ll'Jali brojevi okretaja dOlaze U obzir

za male ucinke. Upotreba 'lazduha je zbo;:; iskoristcnja ekspan-

vLilje snage lucinkal 11:'1 obrnot momenta ILl/, dnevne upotrc De

'lazduha /Q/, spec~ficne upotrebe vazduha /ql koji za\rise 0::1
broja okretaja /n/ ~ Ucinak je do normalnog broja okretaja skoakretaja~ Obrni momennt je prilicno konstantan. U mirovanju je pri'llacni 'leci nego pogonsld obrtni momenat. Specificna upotreba lTazduha je p1'i1i6na i promjeo1jiva, samo malo u velikom opsegu.

ra proporcionalan sa brojern

Lamel!' potiskuju centrii'ugalne aile stijenama cilinu.ra i trODe

mnago enersije usled tren,ia /trljanja/ 0 stijene i juko Be trose. Zato se kod malih motor-a upotrebljavaju IaGane lame Ie 00
presovanog materijale iIi lakih metala~

1000

500

ziJe rnalena i izn05i kod normalnoG broja okretaja 33 do ltO

m3 /K,1/ kod L~O H/cm 2 Nfl 81. 578 prH;:azan je dijagraw za lamelasti mobOL' oB. 50 K~:l kod 40 H/crn 2 U di,iagrarnu Sll unesene kri-

'500

81.578

Diaeram lamelastog motora

Da motor pod punim opterecenjem 'lllCe, nalaze se na lamelama

nose'li, !wji su

smjeru stijene cilindra i

kada motor stoji

oni se izduze do stijene.

g.3. Hatori aa ravnim i

kosim zubima

Ovi motori su ro tirajuci kao i

lamelni motori tj. k1ipni roti-

rajuci, ali njima ipak nedostaje iskoristenje potisnog vazduha sa ekspanzijom. Motore s& ravnim zubima mozemo shvatiti

praVCU oznacen6 struje tecnosti u zupcastu pwnpu, tada bi,se

zupcanici obrtali u istom pravcu_ Po periferiji i

lia s1.579 imamo ve6i motor lwji se aastoji ad obrtnog !:.llpa sa

lamelama /3 i 11-/ ~ cilindra /6/ i ulaznog i izlazuog dijela /1
i 2/ l\rilni klipovi za vrijeme prve polovine okretuja inmju Veeu brzinu , a u drugoj polo'lini okretaja je manjn bl'zina od obobru(!ima fiesta bruse~ Ipnl: Je tI'enje

obr-

iluto zupcastim pumpama. Ako bi doveJ.i v..azduh pod pritiskom u

Sa strane po

zidovirna oezategnuti tockovi, dobili bi po jedan oa svakom boku puni potisak", koji bi djeloV'ao na oba tocka suprotni~ momentima, a kOJi ope t daju razlicit pl'avac tockovima sa zupcilila. IstoV'remeno opterecuje pritisak n<;i zubne bokove, koji se

i. ot~ranje svedeno un nujmanju mjeru. Kod 1:wcd be treb0. no.:ro--

rnedjusobno trljajU i vrsi obrtui mo~enat, koji djeluje suprobno U oba pravca tj. u pravcu oba tocka. Obrtm' :uomenat je ra-

ci.po vodici racuDt! 0 tucllosti iZI'u(]e.

vaD polovici pogonskog

l'uceva. Zuto se klipovi

momen~a.

- 952 -

- 953 -

81.580
Vazdusni motor sa ravnim zubima

81.579

Sematsk~ prikaz lamelast:;og motora

Ha 81.580 prikazan je okretni motor Ba ravnirn zUbima. Suprotni pritisak na iZlazu djeluje oa izlazoom tocku gonece 6i1.e:

FI i 72 a opire se aila: F 2 - Na desnoill tocku goni sila: FI a

sprecavaju aile: Fl i

/Pl - P2/ razlika uu ulazu i izlazu. Svaki zub djeluje jedaKo

sarno oa jeduom putu: 1. koji odGovara kruznom opsegu, a kaji
odgovarn jednom hodu motora~
Za broj okre~aja: m, ucinak motora ce iznositi

F20

'911

/W /
Sil~

napadajU oa obje rucke tockolTa /zupcanika/ radiusn.:

I:;al:o dn je okretni momenat:

Vidimo ist1 obL'azuC kao i

za klipne masine sa pomocnim kl1.pom.

Uotori sa zupcanicirlla se ad ll.kuju visokom gusto6om /koGlpresir.I ::: F 1 + F 2 -

F 2 + F 1 - IF 1 + F 21 ~ r =- IF.L - F21

8il8.: F je jednaka produktu napebosti: p i

ba: Skoji dje1uje kao

L~lipna

!'

909

bocne povrsiue zu-

povrsina. Dejs!,;vujuci ffiomen",t

iznosi:
1,1

/Pl -

P2/ Sor

................ _ . . . . . . . . 910

jam/ vazduha kod malih brojeva olU'etaja

nosu na mobore sa strelastim

zupcima~

In ""

2000 o/minl

od-

avo osisurava da ne do-

dje do lomova bockova usled veliLre cenbri.1ugalne

sile~

Ravni

zubi se primjenjuju za uc-inire do 15 h".'f. U granicama L5 do 2lJ

1\1,'1 imaju kosi i

rnvni zuni iste

ucinke~

dok preko 20 IC'; [jaju

llolje ucinke kosi zupcnnici. Prikazan ;je dijaz;rar.l za ZUPCEtsti

Eiotar od 7)5 hilI' n = 21UO a/min i 40 H/cm 2 sa rnvnim zubjr1ia~

.,

- 955 -

- 954 -

pravac vazdilha aka zamjem. mo u1az vazduha i

Linija snage

/PI tece ravnije, stc Je pOV01Jnije nego [cod roo-

regulise se sa sp-

recavanjern sVjezeg vazduha.

tara sa kosim zu:'ima~ Specificna upotreba jpotrosakl vazduha

q prako velika!; broja okretaja: n "" 500 do 2500 a/min sarno se
malo promijeni /49 m3 /Kwh/ t te je. manja aego kod 30;''; jaceG mo-

tara sa koairo zuQima.

!.Iotori sa ral!Uilll
G
p,

'00

coo

Ii --1----

'Il-~- ~-

00

200

i-

~i

-1--

I~I
!
'-~

-1

----I

i=-

I
I

-=~~W
I

--

--I

.0

"'

JO

"
"

20

0
G

HiOO

,-2000

'i

20

JODD &/mm

zubima na

jednost0.van na-

cin omoGucuju
vazduhu drugi
prnva.c 1 odnosno da se vodi
vazduh nO. sup-

rotnu stranu
Ziu-pcaDil:a pame-

eu

jedno u l.'az-

vodnika 1 gdje
se pOITeze sa

atmosferom ulaz suprotne strane izoad 5koljkaste supljinea 'raj izlaz postavljen sa strane maze se upotrebi t i ZiP- aba pravea krer.anja. Ucinak se regulise time aa se
svjezi vazduh regulise.
31.581
Diagram karakteristika ZUpC3.stog
mot 0 r a

Ha 81.582 je prikazan zupcasti motor sa ravnim zbima na promjenu smjera ad 12 IC'l. Aka ne gledamo na mijerijanje pravca onda
se motor sastoji sarno od kucista i dva zupcanika sa Lezistima.
He spo1jnoj strani je pogonsito vratilo. Hajvec.a paznja se 00raea Da al:sijalno i radijalno nUl:1jes tanje, leao i oa brusenje
zubaca ztlpcanika. Zupcanici Stl i,ovani u jednom komadu ad celika. Podrnazuje se uljem za zupcanike kOji se rnijesa sa potiskivajucim vazduhom.
iAotori sa kosim zubima imaju zupcaDike koji su koso ozubljeni.

Hacin djelovanja je isi:-1 keo i kod ravnih zuba, sarno ne djeluje cijelc.. bacua iubua duzina, nego sarno njena projekcija ~a
osovinu. I ovaj motor radi sa punim punjenjem, moze mijenjati

31.582
Sematsld izgled zupcasl10tj motora
Sve sto je receno za motore' sa ravnim zubima, vrijedi i

Za UlOtore sa kosim zubima /u6inak, Droj okretaja, upotreba zraka i

td./. Horma1ni-broj okretaja trkaca kod kosih zupcanika je;

u ", 1500 o/min. Ako je potrebau niii broj okreto.ja, ouda se ua

Illotor maze pril:ljucici kUl1ija sa pogonsl':irn roehanizmom POillOCU

coluih zupcanika, tj. reduktor sa: n = 1000,750 i 500 o/min.
Ukoliko se tele jos nisi brojevi okretaja , onda se meha!llZmU
ceonoG zupcanika prikljuci jos jedan mjenaci':i zupcanik sa kojim se moze postici najnizi broj okretaja; n = 125 o/min.
Prednost motora sa kosim zubima nad moto"!:am sa ravnim zubima je
u tome, da lorna mirniji hod jer je i kad malog broja okra taja
izbjegnuto udaranje i vibriranje. Ipak ani trose ueSto vise
snage) te traze briZljivo illontiranje i i~radu*

- 957 -

- 956 9~4.

Knd dalje oltrecemo sa potisnutim vazd uhorn napunjeoi Iuk zubnih

Motori.e& strelastim zubima

To je takod;je rotirujuci k1ipni motor, kaji radi sa ekspn.nzijam. Kao okretni klip upotreblja'/a se par zupcanika sa strelastim zupcima. Hakon strelastih zuba dj eluju kao klipne povrsine_ No. 81.583 prikazan je motor sa s~relastim zubima.
Zupcanici zahvataju jedan u drugi i leze uz samu stjenku ku6ista, da bi se mogao ostvariti pritisalr:. Vazduh ulazi kroz
otvor /1/ i odvadi se do zupcanica /tockova/ u sredini tj. u
srediste strelastih zubaca. Ulazni otvori oznaceni su na semi
creano. Pritisak vQzduha Ir:oji otvara olJf.t strela"t;n to(:ka ne tlR-

pum zubne sllpljine u obliku: V nego samo do !ms~tlpa o"ubljenja.

supljina postaje "eei, takoda potiski~ani vazduh Bve vise ekspandira~ 11a sliei vidimo de desni ulazni otvcr oevera desni
tocak a lijevi otvor lijevi tocak. Ked lijevog tocka se iznad
ulaza vaz,duha nalazi zubna supljina ::;dje pocinje ekspauzija~

Sto je manji strelasGi kut to je ekspanzija lIe6a. Postavlja se

kako vazduh tjera strelaste zupcanike. U zubnim ,suplj-

pi~anje

inama koje dovode potisnur;i vazduh. taj vazduh djeJ.uje u jed-

nom pravCll na veeu povrsinu nego u drugom. Zabo se stavljaju

tockovi Buprotno jedan drw.30m i obrcu se U Dzoacenorn pl'avcu.
U svako;j zubnoj supljini djeluje va2Guh taka de je cjelokupna
povrsina koja dolazi U obzir, produkt \risine zuba i duzine 1;1'kaca. Ona je bas 1;01ika kao kod ravnoG zuba tste l1i8ine: Okr:-~
tni lliomenat mog1i bi dobil:;i, a!~o hi bio poznat srednji pritisak na 0\'11 povrsinu. Bale moto1'e je zbot; specificnosti ozubIjenja, mog'uce gra.diti sarno sa sra:3mjerno malom gustocom, tj.
da motori imaju Ifeliku upotrebu vazdltha. Gubitak uG~ed male
gustoce je lIeei ad c1obital~a ekspanzije, taka da je specificna
upotreba vazduha veea ad tj. kod motora sa punim punjenjem~
i:od vecih ucinaka je Gustoca ve6a~
Donja granioa rada /ucinka/' sa kojim. moze rad1ti je 12 KW~
Hajbolje se mogu npotrebiti motori so. strelastim zubima ad 25
0.0 GO K:;. ani se tjr,lde i do 'WO IC'.7. Brojevi okretaja Sll Vi801::1: n "" 1500 do 5000 a/min i vise. He 81.584 je prikazan d1ja~r[lm rna to rn od e KW sa n
3500 a/min twd 40 N/cm 2 U praznom hodu tj. kad mobor miruje, upotreba vazduha je: 320 m3 /h4
O[rxetni momenat jako pada Sf! brojem okretaju. Ueinat: se dize
do normalnog broja okretaja a poslije opada~ Specificna upotreba vazduha. pokazuje samo u uskom podrucju za normalan broj okretaja niske vrijednosti /najbolje vrijednosti: q '" 55 m: /KWh/.
Kod vecih motora sve vrijednosti ostaju iste kao i kad rnanjih,
sarno je okrecni motor jako promjenljiv.
::0

,
A

81.583

Secratisl:i izgled vazdusnog motora sa strelastim

z 11 b i ill a

Konstruktivno izvodjenje mo;;ora sa strelastim zubima pretstavIjeno je slilwm 581~. Llotor nema ni izlaznog ni ulaznoS' ventilao 'rrkaci /1/ su zboe; izrade dvodjelni i medjuso'bno zavijeni
sa cetiri osnovice, Koji isto7remeno pricvrscuju trkace aksi-

- 958 -

- 959 -

jalne aa v1'at11u /2/, Vrlo jaka vI'atila su sllljestena U Jakim

se povecavaju kad S8 obrcu prema sredini.& 'fako 6e biti zgus-

valjkastim lezaj evima, koji sprecavaju kretanje osovinice u

uzduznom pravcu. Lezaji se podmazuju sa mazalicama. Kod motora sa atralast-im zubima je mehanizam za roijenjauje pravca~ 1Iijenjanje pravca je lako lzvesti, jer su u aba trkaca data dVa
vratila sa suprotnim pravcem vrtnje~ Nujjednosl;avniji takav
mehanizam koji
upotrebljava, s8stoji se iz dva 'fratila kDja se mogu pom.i.cati Mijenjanje praves u paganu je nemaguce
jer hi doal0 do lorna zubaca~ Kad se mijenja pravne mora se 00vojiti motor od tereta~

nut- vazduh koji se nalazi u smanjivajucim zubnim supljinams

se

oa suprotnoj strani ulaza. To za~usnjavanje djeluje suprotno

pravcu obrtauJa i zato se oovoni vazduh napolje kroz kuglicni
veutil~ Aka potislcivani vazetuh ulazi lead /1/. tada vazdusni
ventil /3/ dak su ventili /LI'; zbog potisllas V"azduha zatvoreni
i ne djeluju. Ha isti nacia djeluje ulaz /2/ sa vazdusnim 1Ieotilima /Lt.-/ a pri Gome 1Ieoti1i /3/ De djeluju.

go?
Rod

Zupcas~i

motor kao kocnica

kopanja rude u slijepim otV"orima t pL'i kopanju nov-ih rOVOVa-

kod kopanja ruda verGikalno, oslolladjaju se veliite energije

u trajDom pogonu~ 'l'esko je sVladati ove e08rgije sa kocnicarna

na trenje, jel' Be ue odvodi dOlToljno razvijeue toplinefi To se

pojavljuje iIi stoba sto ueuostaje sistem za hladjenje ili vsz,~
dusoo hladjE.:uje nije dovoJ.;jno za odv-QdjeD;Je toplote i l i ako se
u uliziui [[Denice stvllraju visokc teUlpe!.'atur.'c~

81.585

Sematlski pril'..az vazdusDo'" motors. za

mijenjanje smjera struj~uja vazduha

Na slici 585 prikazan je motor sa strelastim zubima za mijenjanjc praVCa Ilaz.duha. Zamijene se ulazni otvori i onaj ulazni ot1101' l~oji se svski put ne upo!;rebljava poveze se sa izlazom. Ako
je ulaz vazduha od dole u sredini /1/, mf.'ra 5e onda urediti odOZGO sa strane /2/ jer se tame nalaze male zubuc supljine koje

Ovdje se upotretll.javajll zupcasti motori lwji djeluju keo kompresal' !roga tjera tleretl /81.506/. l~nergija kacen,in se koristi
za zgusnjavanje Ilazduha i pri t;ome se jedan diD pret'lara u toplinu i temperatu!-'a raste.S tim se poju,rljuje jadaa problem~ a
to je kako de. SE; izbjegnu visoke tefLrperature~ Ako bi motor usisao vazduh od
10 i komprimirao ge. na 50
'N/cll'?
adiabatski l tada oi se pojavila ked 20C pecetne ,.emperature, nedoz'voljena konacnu temperatura ad 194oC~ ..c;uergija koja u tom slue aju breba za mehanicko tl'enje je ravna adijabatskom radu kOffiprimirunja ad 200 KJ/m 3 . Iato taka maze Se dopustiti da motor usiS.:lva isti volumen pot'isnog vazduha~ na primjer~ vazduh ad 50
ll/cm 2 kojega odllzimamo vodu potisnutog Iluzduh&'$
upotrebljalTa lwa Demag motora~ UOl'maI
kaji sam obrne U 61ucaju kocenja, sto pokazuje reguJ,ator kod poV'ecunja oroja okre-

Ovaj postupak kocenja

BE;

Inom zupcastom motoru se napuui uredjaj

taja, isto taka da motor uzima iz ml'eze potiskiV"ajuci vazduh,

kojeg ne pretvara i ne potiskuje~ 'lee ga zgusnjaV'a i opet 00vO:1i u lllI'8ZU pomocu ventila za pl'elaz& Tada ne nastupa gubitak

- 961'-

- 960 vazduha, vee

bas dobitak,
ako se vazduh
ugri je, da bi
se dalje upotrebio prije nego se po\rrati,
Oll se u cijevirna oh1ad1 oa
pocetnu temperaturu ..

rivl,iene, dok Sll kod ventilatora koji t..rehaju de. savladaju otpar strujanja, lopatice naprijed zalwivljene i cak imaju prednost u slucaj u de. broj okrete.,ia creba biti nizak.
ventilatori spadaju u grupu turbo masina, u grupu dinami~kih
masina za komprimiranje, u kojima se kineticka energija najprije pove6ava ubrzavanjem sredst-ave., a poslije pretvare. u energiju pri.tiska.
Ventilatori rade do 1,4 H/cm 2 , odnoeno 4 N/cm2 nadpritiska i
to {J,l!" N/cm 2 su ventilatori ni.siwg pritiska, do 0~9 N/cm 2 srednjog i preko 0,9 N/cm 2 ventilatol.'i ~risokog pritiska.

1/ Ulaz
2/ Ulaz

3/ veneil
4/ Ventil

81.586

Vazqusni zupcasti motor ~~o kocnica

sa strelastim zupcima

Sluze za razue ventilacije, za grijanje , za klimatizaciju vazduha, za ulclanjanje presine, dima i cadji, u idndustrijskim centrima, za ciklone, za transporGovanje, za hladjenje i ventiliranje. "lko usisavaju dimne plino\re od 4000 0 C zamjenjuju visolee oimnje.ke. iJoderni k.otao se ne moze zamisliti bez ventilatora~ Imaju primjenu u metalnoj industriji, hemijskoj, prehrambenoj,
rudnicima i tunelima. Svalci motor poluza.tvorene i zatvorene izvedbe imB. nasadjen rotor ventilatora OR osovinu radi hladjenjao
U rudarstvu se ventila.tori upotrebljavaju leao jamski sa ucinkom
do 15.000 m3 /min, a najnizi pritisak je 0,300 N/cm 2
lo.L Pod.icla ventilatora:

10. V E N TIL A TOR I

To su masine koje dobav1jaju vazduh i "sliena sredstva za jednog mjesta ua drugo .. 'fo su centril"ugalne maSine koje sa malim
pritisimm poCiskuju velike kolicine vazduha i u st'lari moraju
savladati sarno otpor strujanja. Rad ventilatora je zasnovan na
struji vazduha k.oju proizvodi i ta struja 'I1'8i dejstvo venti la.ci;je. To rade na ist-om principu kao turbokompresori i jedina

~e razlika u visini proizV'edenog pritiska. Konstrulccija im je

Jednostavnija i cijena niza. Rad je slican radu centrifugalnih
pumpi, jedino sto centrilugalne pwnpe treba da savladjuju najveei staticki pri tisak i imaju lapetice iskljucivo nuzad zuk-

Prema smjeru strujanja /ulaza/ vazduha. u ventilatore, dijelimo

ih no. radi,ialne i aksijalne~ Aksija1ni ven tilatori su mnogo jeduostavniji .idcsijalni ventil.atori proizvode kod jednake brzine
manji pritisak nego radijalni ventilator, radi cega su tj9 zbog
cega su nasli veeu prirr.jenu u rudnicima.
Al(sijalni ventilatori prnzaju s::::r:"ujajli6em vazduhu malJ.ji otpor~
tako de. on sa me.lim masama sVladava velike kolicine strujanja.
U starije vrijeme aksijalni ventilator je imao slabiji ucipak
od radijalnog, ali sa poboljsanjem i usavrsavanjem konstrukcije, on se svojim ucinkom pribli.t.io radijalnom vent;il.atoru.

- 963

- 962
Radi.jaloi lTentilatori se dijele u normalne rudi;jalne ventilatore, tj~ sa rotorom u obliku ploce /1'oto1' uzan U odnoEu ne.
. promje1' a lopati~e su dugacke/ i 1'adijalne lTentilatore sa 1'0tor om u obliku sirolwg bubnja sa "'1'10 kratkim mnogobrojnim 10paticarna /Tip uBi-rokolt /. Hajcesce se lrao nadzemni 'len tila tori.
Radijalni povrsinski V6utilatori se prerna brzohodnosti dijele
u dvije vrste:
Suorohodni sa rotorom velikog promjera gdjE: vazduh dolazi u
ventilator sa obje strane, a ne postoji pritisak uzdUZ osovine.
Lopatice au simetricne~ Ventilator moze da proizvede v-azdusni
pritisak do 200 rnmSV sa stepenom djelovanja; 0,6.
Br'zohodni ciji su rotori lDB.Djeg promjera a lopctice hipe1'bolicnag oblika /Vcntilator: Rato/ o );loze ds. prima v8.znuh sa obje
strune Proizvodi vazdusDi pl'i tisal: do 450 mmSV sa st;epenom
djel.ovanja 0,7. Medju~im, pomcbu a~sijalnih ventilatora teko
je postici lTazdusnJ.. pritisai: preko 120 mrnSV.
Pl.'8ma brc ju stepeni postoje jednostepeni i visestepeni venti-

latOl'L
Ventilatore dijelimo pI'el~D. njillDvom djeloVanju na radnom mjestu Da ekshanstore, lco,ii iz,rode podpritJ..sul: /usisavanju/ i puhal a /du(raljke/ koji izvodf' nadpritisah:~ /dulfanje/. Jeuan te
isti ventilator S6' mcze upotrebiti l.mo duvaljka ill ka.o sisalj-

Clan:

~/2

(u~

wi - w~) -

pretstsvlja pri.rast staticke

energije ~
Kod aksi.jalnih /propelernih/ veutilatora clan:
+

~/2 (u~ - ui)

ot-pada jer je st1'ujauje u smjeru osovine rotora ..
Analizirajuci glavnu jednacinu ventilatora, vidimo da postoji
razlika izmedju radijalnog i aksijalnog ventilators.. PriraaC
pritiska u rotoL'U radijalnog venti.Latora nastao je ad obodne
br-zille, nella gubitalca trenja f ook kod aksijaln1h ventilatiora
toga clana nema i u tome je osnovna 1'azlika.. Aksijalni ventilavor uz ist1 potrosek energ1je /snage/ ne moze ~roizvesti ni
teoretiski. prirastaj pritiska, kojega moze a.;varno postici radijelni ventilator.
Ventilatori obicno rude sa vazduhom koji ua obicnoj temperatu1.'i /15 do 20 0 C/ ima specii'icnu gustocu:
1,22 /kg/m3 /~

f'"

Obzirom na curbostrejeve 1 glavna jednacina i za 'lentilatore

se fIloze pisati lmol
H ., l./g

ili;

l u 2 -C u2 -u1 ~cul)

~~.~ . . . ~ . ~ . . ,.

/01/

'jl....

H '"' U2 Cu2 - U1D ul

AP =-

ka~

- ui

t? (u2ocu2-ul ~cul)

Talwdje i kod ventilatora imarno radijalni ulaz u rotor, pa je:

cuI = Of te glavna jednacina poprima II obli.k:
Ventilatori spadaju u grupu turbostrojeV'a, pa se teorija turbokompresora moze pr1mjeuici oa ventilatore. Glavun jednacina
vri;jedi opceuito za sve dinamicke stroje!le pa i za ventilato1'e:

""teo_
!i

'~'~

lu~
__=-______c~)".
"_~.~.~::
___~,_______,'
'S'/I::;:

I.\,c:"
l 2

i1i cesto upotrebljav5.

0P
Clan:

5'/2
1f/2

[(c~
(c~

-- u 2' )"(v,2
1
1

'nje-stD~

H!;eor~

'J__

2
?
_~~_!
~~~~-~--=-:

Q'

912

p - razl.ika pl:'itisku:

- ci)+(u~--=-"iHwi - w~)J

H/m

....... 913

-.----,-~~

- ci)-

pretstavlja prirast kineticke ene1'gije

...

~.~e~

.... """' ..

'~

916

stvarni prirast pritiska: 11 i P je manji od teoretskog za

bitke. koji ovise 0 obodnoj izlaznoj brzini: u 2 te je:
2
u
h. =/l'-Y "~""."""""'o'~"'"" :;17
Ova jednacina proizilazi iz

~lavne

jednacine turboKompresora

/za slllcaj da je: 0(.1 "" 90/ na sto utjece i/32- Obodno. bl'zina u iznosi do 150 m/sek.
2
L;a lopatice nepl'Omijenjeue debljine u' '" 60 do 70 m/sek.

- 964 -

- 965 -

Za profilisane lopatice u '" oka 200 m/sek.

1
lip = ~

Vidimo da je od ventilatora proizvedeni pritisak, razlika pri-

tisi.ta ispred i iza ventilat;Qra~ Kod dU'Iajuctf!? /potiskavajuceg/

ventilatora smatra se pri t;isak iza ventilatora koji vazi kao
staticki pritisak, i mjerimo ga iZa ventilator~~ a povecan je
za dinamicki pritisak, koji odgavara brzini izduvuvanja.
Kod sisajuceg- ventilacora, \(cji dUll$. u slobodull vazduh pomocu

dii'uzora,

(wi

w~ )

Gubitak radi brzille: w 6. iznositi:

1
~..~.~

~e.~

~~

918

koeficijenc otpora
rJubl.tak pritiska u cjevovodima radi trenja, iznosi:

je pri t:;isak ispred ventJilacije staticki mjeren u us-

. . 919

isnoj cijevi i

povecan je za dinamicki pritisak, koji odgoval:'a

brzini usisat,ranja.

Rae pritisalc iza ventilatora smatra se priti.sal;: atmosfere.

Ipal::

se ne mjeri u usisnoj cij evi neposreano st;nticki prit<isak, nego staticki podpritisak. PolTecnti stnticki pritisak sa dinamickim znaci smanjiti za toliko staticki podpritisak~ Na primjer:
uzmemo 1i sbatick:i podpritisuk 200 mmSV i uzmemo dinamicki pribiaak l.0 mmSV 1 cada uije pritisak l:ojeG proizvodi usisavujuci
ventilator 210 romEV, lIee sarno 190 mmSV.
10.3 .. Gubitci
Za ispravno dimenzionisanje ventilatora i izvodjenje aobre konstrukcije, potrebuo je poznavati subitke. He. gubit;ke otpada 55
do 65% sDage.

1'acno odredjivan,ie gUbitaka je vrlo komplikovan i tezak pasaO,

jer je potrebno finogo elemenata za njihova ooredjivanje. Zato
je -pogodno odredjivanje gubitaka putem raznih ispir;i\'anja u
zavodima. U gubitke venti1atora spadaju gubitCl u robaru, gubitei us1ed sudara cestica, u kueistu i u rasporima5

d- unutrasuji promjer cijevi

R

8/0 "" d/4 -

hidraulicki radius na mjestu velicine w

- presjek kanala

o = 2a 1 + 2b - opseg kanala
1
I d~ - d l /l,5/2 - razvi,iena duiina st;rujnice
0,06 -

koeficijent trenja

Izraz Za gutn..tak u kanalu izmedju dvije lopatice:

1
2

""2 . wi 920

UZ8\TSi najpovoljniji ulazni kut: 13

'" 35,4 dobi,iemo !:;ransfpr1
macijom jednacina konacni oblik jednacine gubit;aka:

10.3.2. Gubltci suuara

Nastaju usled medjusobnog sudaranja cestiea i udaranja ce~ti
ca ad stijenke9 Sudaranjem cestica do1azi do promjena brzine
i dobave, sto stvara gubitke. Ovi gubitci ovise 0 brzini cijevi. Velicinu gubitaka nastalih od sudara odredimo pomocu ob-

10.2.10 Gubitci u rotoru

Za, ~ve gubitke au presuonE' relativne brzine rotora: /w1 i w /

2
jer su one najvazniji faktor roborclo Kod akcionih rotorfl!
\'71 "" w a kod osta11.h r.otorn re1ativuc brzine: wI se sunnjuj(>
2
na: w , us1ed cega dolazi do porasba statickog pritis!:a.
2

922

't/ 1
q
~

'" 0) 7 do 0,9 -

ko e.ricijent ublazo..vanja sud aL'a

'" smanjena dobava usled sudara i pI'omjene sm;jera /kuta ;31 1

'" normalna dobava.

- 966 - 967 10.3.3. Gubitci prODustanja

Hastaju us led proticanja sredstva kroz raspore~ Raspori se nalaze izmedju kucista i rotora, gdje izvjesna 1\:01i6in& sredstva
prolazi U atmosferu, a za koju je utrosen rnd. Da ov1 gubitci
budu ste manji potrebno je sto bOLje brtvenje. Ovi gubitci
ovise 0 izlaznom pritisku :l.Z robora, a zatim 0 odnosu ulaznog
i izlaznog promjera rotora. Kad odnosa promjera Ot65 gubitatt
iZ005i olw 85-0. Kod dobre izvedbe je obicno oko 5/0.

4
'VoH.10
S S k " [1 ]

gdje je V (m3 ) - ko1icina

4
H (m) odnosno 10 N/m 2 iIi

~ =Q

(m 3 /sek)

1 mVS "" 1 N/cm 2

Kolicina sredstava

iIi.
00

.,

~ ~ ~

..

..... 0

.......

925

o.

10.3.4. Gubitci ku6iata

Kod izvedbe venti1atora, kucise se izvodi U obliku spirale

ne

kao kod turbot:ompresora, gdje se ostatalr

ainamicke energije pretvara U sGaticku. OlfO pretvaranje energije se vrEd. uz gubitke. Velicina ovih Gubj.taku iznosi:

lo~4~2~

Pogonska Bnaga

U obliku di1"uzora,

923
C

c4

ske

izlazna brzina iz ro tara

1zlazna brzina iz ventilatora
m/seJ.:
c" " I[2"P/?

10% ad snage predane spojci.

Snaga 58 odredjuje slwra na isti nnein leao i

kod

m3 /sek

vrsi karistan rd(1, l;:ao da lcoll.d.nu V [m 3 , podiz8 no. visinu

2
[ll/m Jvlina Had l.znosi: '.'1 '"" V.J-folU.IJ-

/sek/ pretsGLJ.vlja

:C','I,<C;U

OpuiSU,

U "/:

926
snage~

Aka posmatramo jedan elemenat vazduha, koji struji kroz ventilator, vidimo d.a elemenat gubi die pritiska od potrebnog proizvedenog pritiska: p, tj. pri prolazu kroz rotor, stator, ra6pore, kuciste i zbog trenja u lezajevima.
Hioraulicki stepen djelovanja

To je odnos izmedju stvarnog i

Ventilat;or za vrijeme pobiskivanja ko1ici08 vazduhn:,

korisnu

1sto !tao i kod osta1ih rotacionih masina.

-1
-1
Qb "1 = Q Ap "1

lo~5~1.

pumpi~

Korisna snaEa

Hal' predstavl;jo

Pogonska soaga. uzima za 10 do 15% od racunske pogonske

Javljaju se us1ed mehanickoG trenja u lezajevirna. 1zonose ;, do

lo~lj-.l.

To je sDaga koju treba predati spojci da bi ventilator potiskivo.o: Q m3 /sek vazduha uz povecanje pritiaka: h mmSV uzev81 u ob~ir sve gubitke tj. hidraulicke, mehanicke i volumetri-

]I

[J-l

odnosno road

'11 h

= H/llteor " b/bt

teoretskog povecanja pritiska:

"p /(4 P + 4pl + 4p3)

II

je:Ji!lici

VrCG1EorW

~.

~"."

"

.......

~."

,92:7

ili:
.& ~fi

"

928

Ako je pr'omjenljiva dobava dolazi u obzir i gubitak: 4P2" Hid1'au1i6ki stepen dje16vanja obuhvata sarno hidraulicke gubitlce.
1Zn08i 0~7 do 0,8.

- 969 -

- 968 lo.5~2.

Vo1.wnetri,jski. staneo djelovao,ja

odvodnu cijev /4/ i l i

atrnosfeL'u" RaCor ventilatora lezi na

osovini /5/ ..

To je odnos izmedju stvarno potisnul:;e kOLicine: Q i stvarno

usisne kolicine: ~l. Obuhvata samo vOlumenske gubitke"
7) v Q/Q Q/Q q
" 929
1zoosi aka 0.97 kad izvedbe rotora sa udubljenim lopaticama 1znosi

0,75

it"

do O,8.

10.5.3. Mehanicki stepen djelovanJa

uvaj stepan djelovanja nastaj~ kad ventilatora sarno radi trenja u lezaje\ima. /Kod normalnih konstrukcija dolaze u obzir

kuglicni lezajevi, a kad vrle brzih kliznin lezajevi/. U mehanicke gubitke se ubrajaju gdbitci prenosa. hlehanicki stepan
djelovanja pokazuje, koliko se od pogonske snage prada lopaticama ventilat:;ora.
o

Iznosi:

..... "

" . . . . . . . . . . . . . . . .

'

930

0,9 do 0,95

10.6.2. DLjelovi venf:;ilaf:;ora

10.2.4. Ukupni stepen djelolfan,ie.

To je odnos izmeBju korisne snage i pOITonske
Q.4p

/u~rosene/

snage:

............................ '" ... 931

Kreee se ad 0,6 do 0,7 . .Manji ventilatori imaju slabiji ukupoi stepen djelovanja: oko O,4~
10.6. G,}ntrifugalni Iradi,ialnil ventilator
10.6.1. Princip rada 1 opis ventilatora
Ead centrifugalnoG ventilatora je na istom principu kao ceutrifugalne pUllJpe. na slici 587 je prikazan sematski izr:;led centrifu~alnog

Sl.5S7

Radijalni - centrifuSa1ni ventilator

ventilatora.

Centrifugalni venti lat or radi na sli jed eei iltl;:;in: Vazduh ulazi
kroz otvor III u sredinu vent:i.latora, prolazi l:ro:::; l:allale izmedju lopatica rotorr! /21 i

potisl:uje se iz

I=uci.~t;a

/"J/ U

10.6.2.1. Rotor je pokretni dia ventilatora pouuprt u lezajvilla. Izradjuje S8 ad lima. l.Jopatice se vezu za vijellaC zakivanjem ili varenjem. Livena kola nemajLl v:ijenac. Jja 'Ieee kolicine primjenjuju se dvostrani rotori. Kod radijaln:ih venbila.tara rotor se sast~ji iz okrugle limene pipee' na koju su zakovane ili zavarene zaicrivljene lopatice. Slobodni dio lopatice je obicno spojeu obruc8m. lcoji sprecRv-a razmicanje lopatien rani cent!:'i.fuE.!p.lne sileo lJezaji rotora GU van ku6i.sta ventilatora. ::fotOl:' v-entilatora r:lora biti dobra izbalansil'rrn, dn U
pokretu moze mirno roti.rati i. nesmije imati vibraeije. Izbalansiranost se provjeri stavljanjem rocol'a u bilo koji polozaj, gdje
u svakom palozaju ostaje, u protivbom nnstaju vibracije koje mogu prouzrokevati lorn. Kod izvedbe retorn mora se -paziti dn be 08tanu unutarnje nepc!:;osti u materijalu ad varenja /izvitoperenost ploce i sl./~ '_ totor moze biti dobro izbalausiran, a da sadr~i deformacije, Ira slici 588 je prikazan rotor ventil.atora~

- 971 -

- 970 -

~b

C2

:~<~~J

u,2 '-----::-,.;.::::::---

/
/

82

.0./

Sl~588

c,

Ratori rudijalnog veucilatora

lopatice zakrj.vljene prema Datrag, radijalne i

radijalne i i8pupcene. Izdubljene lopabiee ostvaruju najve6i prirast pritislea.

tipicno natrag zakrivljene lopatice, 0( 2 '" 900 i

Ap "" O. RoGor kad ovalevih lopatica ne daje dinamicki pritisak - rad se trosi ua povisenje statickog pritiska. Ovaj se rotor zove<rotacioni rotor~
II slucaj: radijalne ,lopatice, gdje rotor tr05i pola rada na
dinamicku a pola na staticku energiju i ovi se rotori sretaju
kod izvedbe ventilatora.
III slucaj: naprijed zakrivljcne lopatice kod kojih je sva energija 1'otora utrosena sarno na prirast; bl'z1ne. Ovaj rotor se
zove o5i scim akcionim rota rom.

upotrebljavaju rot01'i sa ispup~enim

lopaticama, kod kojih je izlazni leu!;: 13
"" od 20 do 90 /lII
2
slucaj/ ~

Kod ventilatora se najcesce

~,

u.

III.

/;;

'"_,L
\

'~

u smjeru rota-

/Sl~589/w Lopatice mogu biti izdubljene,

I slucaj:

U:;

-~

c,

S1.589
Lopatice

Kod izgradnje ventilatora postoje tri vrste oblika lopatica;

cije~

,/

;~/>r

/// /

u,

lo~6.2~2.

Lopatice radi,jalnos; ventilator,

Ronstrukcija zaltrivljenosti lopatice sastoji se u tome, da se

pronadje onaj kruzni luk, koji sijece izlezne i ulazne krugo-

ve rotorE~. pod odabr~nim kutevima:.I3 i 132. De bude dobra kon1

strultcija lopatica uzme se za po6etak lopatice krivina bez djelov-aoja i nastavlja se parabolom t /S1.590/ koja najbolje utice
na strujanje unutar kanala rotorskih lopaticao
Kod ventilatora ilSiroko H upotrebljavaju se lopatice naprijed

zakrivljene. rlroj lopatica ovisi od duzine kanala~ sto su kra6e duzine kaD~la treba veci broj lopatica. Kod norma1nih izvedbi b1'oj lopatica se kre6e od 4 do 16 ..
10.6.2.3. Ku6ite ventilatora

IZ[jled i(Ucista ventilatOr.:! ovisi 0 vrsti ventilatora. Postoje

dvije vrste lCllcista; okruglog prosjeka, i spiralnog presjeka.
Dl'J'uglo kuciste imamo leod aksijalnih ventilatora, dok spiral110

kod radijalnih ventiL:> tora. Bpiralno kuciste ventilatora

/s1.5911 ima zadatak postcpooo;::; protvaraojo dinamicke energiJe

- 973 -

- 972
muse u stat;icku~ Oblik spirale je .logarltarnski, koji se mQze
nadomjestiti lcruznim lukovima.

Ugao prosirenja difuzora oe smije biti \"e61 od 15 jer bi a8

efekat difu20ra smanjio. Ha 81.591 prikazauo je kuciste sa difuzororn. Di;fuzor 5e primjenjuje kod ekshaustora

kod ventile.-

j.

tora za radijatore. Kucista ve.(1tilntora se izradjuju od lima.

lin kucistu se nalaze oslonci za smjes taj lezaja za rotor ventilator"t. Ku6ista se mObU izraditi ljevanjern. Limeni dijelovi

kud.stu se
lO.6?
Fod

spa~iaju

r;ukivanjem, zavrtnjevima i

varenjem.

Karakteristike ventilatora

ii:ara!d~el'istikama

licine dobave

se podrazumjova iznalazenje ovisnosti ko-

odnosu nn pritisak,

jer

5e

u pogonu cesto mije-

nje.jn uvjeti ze koje je ventilator itonstruisan, dakle, odrodji-

vanjc rada ventilatora kod prollijenlji\'ih prilika. I,loze "biti promjenljiv prirastaj pritisk.o.:

p odnosuo h, i i i dobava:

Q i l i 0'0-

je istolrremeno.

Obieoo :::;u ventilatol'i pogonjeni Sa elektromotorioa koji imaju

81.590

stal2-n broj oiaeta;ja. liiijenjauje broja okretaja u slucaju da

~:or:lplicirulo bi elektromotore. Za oval:ve slucaj eve su potrebni Leonardolli agregati iIi

se pf.'omijeni pritisai: i I i koli,:ina,

Dif"zor

Presjek spiralnog kucista raste

u isbam omjeru [:;:a.ko opada brziun strUjanja. Haji trenja je potrebno spiralu neste pove6ati.
Poslije jednot; punog zaokretu,
prelazi spirala obicno II pravo-

illataI' komutator koji moss mijenj:\ti broj okrctaja.

ventilator 138 pU!Jti da radi sa zatvorenom odvodnom ci;jclTi
tiJ:l se zatllarac pOGtepeno otval'a i

ea
i

[rn3/sekl i p~irast pritiska: h

rezultati unase u dijasram. 81.592.
rnjeri dobava:

za-

pri sval-;:om polozaju zatval'a-

',"-2

ll-l/cm J [mmmr}
2

l~Ut"ni iIi kvadra.tni oblik radi

prikl.jucka potisbe cij evi ~ Ako

je iZlazni presjek spiralnog ku-

?ri ispitivtlnju 5e mjeri pogonslw snnea, a korisnn snaGa 56 izracuna iz izmjerenih st;varnih: ~~ i h. Dijelenjem Pk/F dobije se

6ista premalen, radi prevelike

stepan dJe)')vanja:1 za Stral~i polozej zutvuraca.

izlazne brzine iIi dn creba prit:ljuciti ve6u potisnu cijev, be-

Ovaj -ponno

da se nn spiraluo kuciste prik-

ljuci difuzor. Fomocu difuzora

~::rivulja

vrijede i

S8

ponovi za slJ"aki 01'02 okreta.ja, cdje se dobije niz

dabave, zutim korinteci poznate ob1'asce

j.z

pu.mpi koji

Dvdje:

se mo~e povecati radni vazdUsni

31.591

Spiralno kuciste sa difuzorom pritisak. Iiarocit;o je potrebno

postavljanje difuzora kod eksha ....
ustora i kad prikljucaka vent:l.lef;ora nO. r'a{1i~irrtore.

Za proracunallanje osobina P07.uG.tog

onskim prilikama i

ventilatorn pod novirn pog-

dobije se dijugram

fr,.arakteristika~

- 97" - 975 Ventilator radi najpovoljnije, kada 05tvaruju6i odgovaraju6e Q i h lma najbo-

Ha alici 594 je pt'i-

kazana karakteristi-

ka ventilatora uzbv6i U obzir gubitak

Iji stepen djelovanja:"i'j Svaki ventilator koji redi su!

n = const~ sa povecanjern kapaciteta,

ventilator-a ..

automatsld smanjuj e

vuzdusni pritisak i
Radijalni

"J

obratno~

ventilatori imaju

preimucstvo onds kad

se tezi vecem vazdus-

81.592

Dijagram karakteristika vent-ilatora

nom p1'i tislm kad 1'e-

I,

Sl~593

lativDo malog kapaci-

Karakte1'istike promjene

teta~

Ventilatori tips HSirokQ" imaju JOB i to preimucst'lo sto se sa

promjenom kapaciteta od 50 na 80% vazdusni pritisak sruno malo
mijonja. Aksijalni ventilatori imaju preimucstvD anda kada se
trdzi ve6i kapacitet a pitanje vazdusnog pritiska ima podredjetltrosena snaga, p1'i

nl znucaj. Kad njih vazausui pritisak i

I.X,bilak rodi kanatnog broia

zatvorenbm zatvaracu, imaju najvecu broj6anu vrijednost. Zata

se ventj.lutor ne smije stavit;i u pOGon sa zatvorenim zatvaracern. Ovi ventilatori imaju isto preimustvo ds. ne zahtjevaju
gradjenje specija1nih kanala za promjenu pravca, 11:8.0 sto je to
slu6aj [wd centrifugalnih ventilatora.

Treba izbjegavat:i. upotrebu ventilatora sa njegovim maksimalnim

kapacitetom, jet' onda dinamicki vazdusni pritisak dobije veliku brojnu vrij ednos t 1 koei'icijen t l:orisnog s tepena djelovanJu
se smaojuje i premu tome motor se preoptere6uje. llijenjumo 1i
broj okretaja ventilntora, mijonja se polozaj karakteristike
po visini - 81.5':)3.

lOpe/icc

Posmatracemo karakteristike jednog

l.'udm.ckog venei.lato~a sa kons~antnim
brojem okretaja~
Nacrtamo: linije
anage /P /, ucrtam
mo. liniju pritiska
/hI, stepen dejstva /1')/, dobavu
/Q/ i sir1nu jame

/A/. 81.595.
Mjesto !rolicine
/Q/ uzimamo otvor
/A/ kao apscisu,

Gubi/a/i su dara

Gubitak

Ir~nje

na koju onda nanosimo pritisak, ko__

Q

licinu i

seepen

djelovanja. Ovdje

se treba iZ'It'siti
polako zaevaranje

81.591

I(arakt e1'i8 tika ventilatora

i izmjeriti
dno~ti

Z;.l

pritisnk, kolicinu i

tok_

vrije~

- 976 -

- 977
imati pas tupno kretanje

okomito na ravan akretanja radnog

kola. Zato Be aksijalni ventilator naziva vijcani~

Nk:m2

:;

0'

"0'

0'

rm 2 ;

0,1l!

90

0,14

70

(PO

50

0,06

)0

60

0/02

10

20

n'/min
1( 'J,

60

0/

'00
,0

1)00

'0

81.595
Karakteristike izvedenog

'200

venti~atora

~OOOO

200

O'li ventilatori trebaju mnago snage, t;e se tolc reguliie ua taj

nacin, da Be ventiiatoru daje najve6i broj olr...retaja, eime se
tiok povecava ili smanjuje. Iz dijagrama se vidi kako se kad

kOllSGantne jams lee sirine mijenjaju stepeni djelovanja, soaga,

kolicina dobave i pritisak.
Pritisak. koji se trosi raste sa kvadratnom kolicinom toka, a
pritisak kojeg ventilator proizvodi raste sa kvadratom broja
okretaja. Medjusobno au ovisn1 kolicina ibroj okretaja. Ha
81. 596 imamo karal,;;teristicne linije velikog rudnickog ventilatora za stalnu jamsku si~inu i promjenljive kolicine~

10 ~ 7. Aksijalni /propeleI'll!/ venti1at or

10.7.1. Opis i princip rada

Za pad aksijalnog ventilatora se maze uzeti nacin raaa zavrtnja /vijak/ i matice. Hadna koLa ima ulogu zavrtnja a vazduh
ulogu matice. Posta je radno kola ucvrsceno te 6e vazduh imati

m1'mm

81.5%
Karakt<.Hlsti:::ne linije velikog rudnickog- ventilatora

Vazduh 5e kod ulaza u rotor i izlaza iz njeSB 1:::1'ece u pravcu

osovine.- 11a 81.59'1 je prikazan aksijalni ventilator. Vazduh
ulazi kr'oz do\!odou cijev 11/ 1, potiskuje se PO;llOC;U lopatica
Ipropelaral 121 U odvodnu cijev iLi atmost-eru /3/. Ventilator
;je smjesten u kuciste /4/. Ispred 1'oto1'2. Be postuvljaju pl:'i~
vodne lops-ciee Istatorl za bolje strujanje i usrnjel:.'avanje Vazdulla moCorL:.. vidimo da se ventilator sastoji iz usisnog .prikIjucka kolei(tora Ill, rotora .sa lopaticama 12/, privodnih 10patica Istatoral prednjih i zadnjih za opticanje va:;,iuha /,'i- i

5/ i difuzura /6/. Aksijalni ventilaGori se .rade jedl10stepeni

dvostepeni Isa dVa rotora/. Broj lopatica u jednom rotoI'u se
kre6e do 16. Kod veces brojo.. lopo.tico. one su raspol'cdjene no.

dVa kola.

- 979 - 978 prema periferiji, dak se kad novih konstrukcija, lopatice sire

- - ----

--

;-

/
/

-~,.

,
~--

;-

r-/f

ry

;-

nog ventilatora je sliena teoriji prope1era.

ne cijev

privod.

lopatiC a

--

t\-\

Vf

1/ Dovodna. i odvod2/ Rotor

3/ stator

-~

ID--

prama centru gdje je bolji sr.epen dj elovanjas 'i'eorija p1'ope1er-

,,; DifuzoI'
5/

:~

Zadnji konusni.

dio za opticanje

zraka.

\ "0
I~ 1

6/ Preduji konusni
dio za op tic anje vazduhac

61.597

Aksijalni

ven~ilator

S1.59~

.Lopatice

lo~7 .. 2"1,, Rotor je pokretni diD ventilatora koji lezi na 5VO-jim lezlstima. Rotor se obicno sastnji iz 4 do 16 lopatica~
Kod ve6eg broja lopatlca uvode se dva rotora~ Lopatice na rotoru Sll simecricno smjestene.
Hotor je prednjim i

S1.600

'I'voirut brzina elemenata lopatice

lJaterijal lopatica aksijalliog ventiil.atiora} kod obodne brzine

do 50 miselc je alumin.i.j, a preko ove brzine dolaze u obzir .legure alwninija.

zadnjim d1-

lJopatice iruaju oblilt aV"ionsitog k1'i18. i.1i propelera. l'..onstrUlt-

jelom sveden radi opticanja vazduha~ 1.'iora bi ti

dobro izbalansiran. 81.598 prikazuje rotor

cija lopatice treba da je t;ak(J i?'vedena da predaje struji vsz-

aitsijaluog

ventila{;ora~

lo~7.2~2. Lopatica /lcrila/ aksi-

jaluoe; ventilators. su iz obli-

kovanog lima iste debljiue i l i

calc imaju ae!:'odinamicnu linijU,

duha jednak pri.rast energije prette> citaV'e povrsine ventilatoI'a

da svaka cestica vazduha dobije istu br.zinu i

pritiisak~

1,0--

patice se izradjuju iz zaobljenog lima iIi iz drveta profila

pI'esjeka avionskog lrrila ili propelera sa ael'odinamickim izgledom. BI'oj lopatica moze da se krece najvise do 32. Aka uzme-

rna t;lavcinu sarno sa jednim parom krila, gdje je glavicn~ pomicDa po osoV"ini bez trcnja /;::'1~599/~

tj ~ aerodiuamicice profile I::oje

sretamo lwd avion81:i11 krila i
pl'opelal.~<l. Radna

31.598
Eolior aksijalnoG venti13tora

kClltstrlll~cija

lcola starijih

izrailji.vnln su se

lopaticama k~je su se: ~;irile

Kad jednoe; okretaja rotora, miprnvi alamenat lopatice Da radiusu: rx put od: 2~1t

Elemenat lopatice je pod kutem '3

tor opada du::: oSQvinc ;;;a V"isinu:

1
0

Ro-

- 981 -

9So -

o kutu: eX. ovisi aerodinamicnost;- Iopatica. Da se postigne jednolika brzina: c ze. sve clemente lopatice, mora se mijenjati

kut: ;3'/nagib iopaticel post;epeno sa porast;om abodne brzine:

duz1ni
\Titorepo i slla!::i elemenat na bi10 kojem radiusu dobiva istu visinu~ h, a apsolutna brzina
strujanja vazduba je svuda ista:

,u"lopatica postaje po

c u

tg /.3' "" const

933

Na sl~6oI je 1lriltnzan presjek lopatice aksijalnog .izvedenog

ventilatora
na pojedinim mjestima.
Ako raz';1"ijemo obim glavicne u rmrmnu, dobicemo resetl:asti
'Priiraz ror;or::i /81.602/. Ovo mozema shlTatiti kao da je rotor
nepomican IS'. na njega struji VB.zduh, 8tO Je i8CO aka se rocor
okrebe kr02. nepamican vazduh~ Kada bi se promacrac nalazio u

31.602
Razvijena glnvcina

glavcini koja se obodnom brzinom: u ustanovio bi da vazdub

strujanja i W koja
je u pl'avcu struja-

struji brzinom: WI pod kutem:r~l' a napusca ga Sa brzinom W2t

pod kutem: 13 , Relativlla brzina: w rezulcira 1z aps01ucne br2
zinc: c i obodne brzine: u, gdje je:
",2 '" li. 2 l'
c2
934

nja t

te taka dobi-

jemo

ITS

licinu i

jer uzgona A i

para T.'J za ovaj profi1. Za razns profile pod razni.m kutevima mijenjaju se
aile uzgona i atpo-

81.602 pr:'kazuje t;-rokut brzina aksijalnag ventilatora.

Pored brzina: w, u, c, djeluju Da lopatice sile llzgona i

otpora. 11a 81ici su

prikazane sile: F odnosno njene komp\)-

nente: Fx i

2,,9"
36,05" I

Fy '

ra.

------.-.....,

A ~ Ca~qS
!N! . 935

Uzgon~

Na 8lici 604 dat je oblik aerodinamickog

-~-

81.601
presje:: aksijalnog
kl'i 1 a

Sl.603
Diagram brzina

profila krila, kojer; pl'imjenjujemo kod

aksijalni.h ventilatora. Vazduh struji

brzinom: w prema krilU kaje stoji /ill
obruuto lrod 5e 1opat1c?- k1'ece kroz vazduh/ dobija se ua lopaticu sila~ R, koja
je

ot~oUlita

un strujanje. Ovu silu rasta-

virna ua sile: A koja ;je ol:omito. na smjer

sm-

ot-

otpor: n '"

Cwq~s

Illl ......... 936

- koeficijent uzgona

s
q

koeiicijeut otpora

b" t /m2/ -' povrr,ina krila

/2<w"- - -p1'itisal\: naleta brzine.

- 982 -

- 983 lo~7.2cl~.
R

StatoL', ku-

ciste, difuzor

Ds

I
I

Stator iron

!
III

-;:-::e--

da

z.adatal~

usmjerava vazduh lopa-

[~~~~~~~;;;~:~~::

-- t~.~~~ ____--'-

tara.

Kuciste ventilai:;ora iz-

81. .. 604
Krilo ventilators

radjuje 5e od

lima~

Olc-

1m

ua taj naein pove6a stepen djelovanja

(0,2

plina/

do

.5

o ,l~ ). ~ 2
do

stepena djelovanja:

BU

938

...

50

goH

939

m/sek

m/sek

D2 /D l

1,7 +

2~5

- Bro,j okretaja: n dobije 5e iz cbrasca cbodne brzine:

..... "'-: ............. .

0

942

2 "

Iduci

943

ovlsnosti ad rudiJuloo5 ventilators.

'Y] ~

81.605.

Kod prOl'aCUlla ventilatot'a prvo 5e ustanovi Iwlicina: q i

l'~ada

.................. "

- Sirina ro torn. fia ulazu: b je i/" do 5 "~ta wanja od

1
ka izlazu iz rotora sirina se smanjuje pre~ odnDsu:

lo~9.

10 ,,(j& Prora.CUll slav-nih dimenzi;ja 'len tilatora

tisak: h.

Izlazm prom"jer rotora: D2

Dijagrum karakteristika sluzi za izOO1' ventilatora. Ovdje se

Kod snag~: ? i

brzi"na usisnog ot'lora

ventilatora~

10.7.3. Karakteristike vent:Llatol'1il;

vidl izvjesna ruzlika

Iml

ruglog je izgleda Sa
izvjesnim prosiranjem prednjeg i zadnJeg dijela. Zadatuk difuzora je da preevori jedan dio diuamickog pritiska u staticki

Ulazni prom,ier rotorn: Dl pribliiuo je jednak promjeru usisnog otvora: Ds

i h .......i dje biti profilisane.

.----t\""/-- I stator se stavlja izme1'0

ticama
rotora.
Lopati-ce
stators
mogu
tako-

d ju

"'~ 4Ql/Tt

Izbor ventilatora

Kod izbora ventilatora odlucuje eijena ventilatora sa motDrom~

pri-

odredjeu8 navedene velicine pr:i,!uzi se od-

lfelicina prost ora za smjestaj te s\ll'ha ventilatora. Izbor se

vr8i tako da se odred1 pL'otok: Q, pL'itisak: p za najwan"ji potrosak snage: P uz najbolji stepen djelovanja: '1

redjivauju slijedecih vrijednosti:

01mdna. brzina se odredjuje iz st'lurnog pritiska:

937
)l u

koeficijeul;; ovisan

I,tutu:

treba da je ispod 160 m/sake

- Usisna kolicina: Q

se uzima za

lO~';;'

'1eea od zeljene dobave Q

- Promjer usisnog otvora kucista: Ds dobije se iz jednacine

kontinuiteta: Q
1

8 e
0

Pri izboru ventilato'ra De treba uzimati J.'ezervu snage na pogonskarn motoru, jer time smanjujemo veliciuu pogonskog motor a i
poboljsavamo poganske uslove. Motor treba da radi pri najvecem
i"aktar!_! snage i uajboljem step~nu iskoristeoja. Za svald.. vent;ilat;ar se izradi dij agram karakLeristika U kame au ucrtani:
4.P, Q i
P. Za sVaki vec izvedeni ventilator dobije se prospakt Sa odgovarajlH~im podac;'.3.r~<;J.:.ap i
Q pri odredjenom broju
okretaja: n i to za svaki ventilator posebno. Isto taka je dat
podatalr. 0 maksimaluoj suazi: P
kr:>ja je mjerodavna za izbor
max
motora. Aka se upotrebljLl.va ventilator sa pre'nosnikom, maksimalnu sna~n P max treba uvecati za 511bitke u prenosu.

- 98'1- -

- 985 ali je lTzano za gubit.ke, te se De primjenjuje. Promjena broja okretaja pomocu motora moze da6i U obzir, kad ventilator
treba dn ubnei u k.ratko vrijeme velike k01i6ioe vazduha, n ostalo vrijeme ma1u kolicinu. Ina pr. za pl'ovjetravanje otkopa
poslige lagumanja/.

Dijagram sa kara.kteristlkama ventilatora karisti se na s11-

jede6i nacin: potrebni napor Ipritisak/Ap i proeok Q odredjuju radnu tacku za odgovaraju6i broj okretaja. Presjekom.: 41.1'
Sa Q je odredjena i snage.. Obicno se usvoji 1'1'7i ve61 broj okretaja radi sigurnos ti.

Kod aksijalnih ventilo..tol'a S8 pored ova dva nacina regulisanja.

1'egulisanje moze vrsiti zakretanjem lopD.tica t"otora, mijen~ja
njem broja lopabiea i rrdjenjanjem broja 1'oto1'a*

Srednji vent:;ilatori daju najbolji stepan djelovs.nja, manji oe

rade taka ekonornicno ali daju zbijeniju twnsbrukcijll i jei.'tiniji su, ali daju veee sumave pri radu. Kad treba inst:;alacija
da radi sa malim sumoffi, onda se odabiru veliki ventilatori.
Kad parudibe ventilatom potrebno je naves!;i: protok i vrstu
plina, temperaturu, 1'1'itisa1l:, vrst:;u izvodjenja i oblik. spirale,
a aka je pagan elektticni, onda i napoll, t:rekvenciju /ukoliko
se razlikuje od 380/220 V i 50 Hz/, i nadmorsku vlsinu.

Za provjetravanje prostorija koristc se ventilatori koji daju

0}2 do 12 m'/sek i 0,002 do 0,09 N/cm2 Za provjetravanje rudnika dolaze ventilabori 10 do l~OO m'/sek i 0,U3 do 0t' N/cm 2
Za vjestacku promaju kod kotlova 1 do 80 m'/sek i 0,015 do 0,5
n/cm 2 Za kovacke vatre I:;reba 20 m'/sek i 0,2 Ii/c.m 2 i za kupo1ne peci25 do 135 m3 /sek i 0,3 do 0,7 N/cm 2

Kod eentl'ifugalnih venti latora za promjenu pravea st1'uje treba

primjeniti speeijalne kanale. Kod propelernih veotilatora p1'avae vazdusne st1'uje se tnijenja, aka se promijeni p1'uvae 0\n.'8tauja i okrenu lopatiee za 180 0 Regulisanje proizvoduosti pomoeU okretanja lopatica daje dobar ekonomski stepen djelovanja,
jedino je konstl'ukcija veut:i.latora kompl:i.kovanlja. Regulisauje
pomo6u p1'omjene broja lopatica proizvodi proojeuu pritiska laa
smanjenjem broja lopatiea, p1'itisak se smanjuje/~ Regulisanje
smanjenjem broja rotora daje znatno manji prj.tisak.
lo.lL Odrzavanje ventilators
U odrzavanje ventilatora spada p1'avi1no odrhtVan~ie lezajeva,

10.10~

Regulacija ventilatora

Regulacija ventilabore.. se vrsi -prigusivanjem u potisnoj ili

usisnoj cijevi, t~ mijenjanjem broja okretaja. Kod ventilabora koji potiskuju, to se vrsi pomoeu ravuih zatvaraca, a twd
ekshaustora i '1.nstalacije za provjetravanje i grijanje pomocu
pokretnih krilaca Izaluzinel postav1jeno oa iZlaznom dijelu
C

cijevi~

Regulacija promjenom broja okretaja je slitna regulaeiji kod

pwnpia Kod regulaeije brojem okretaja snaga se mijenja sa trecom potencijom broja okretaja, tj. za ve6e brojeve okretaja
treba predviditi jace motore. Broj okretaja ventilatara maze
se mijenjati sastavljanjem brzina pomocu remenica i redukt?ra,
otpornikom i upotrebom dvaju motora, male soage so. malim brojem okretuja i velik.e snB.ge sa velil:im brojem olreto..ja. Hegulisanje

pomQ(~u

otpornika se maze izvesti sa motorima asinhronim

koje Greba cesto podmazivati i koutrolisati. Zatim je potrcbno

povrerneno otvoriti ku6iste, ocistiti i p1'egledati, vidjeti kako stoje lopD_tice, dali su dobra pricvrscene, jer se isti mogu odva1iti od vijenca.
Ventilator za vrijeme rada stvara veliku buku, koja nastaje
usled turbulencije vazduha, us led vibracije l'otora i usled
razlike pritiska ispred i iza lopati.ca. Ova buka i vibraeije
se ne mogu otk1oniti 1 ali se mogu umanjiti postavlj3.n,jem ventilatora sa rnotorom U posebna. zastitna kueista l;e atnortiziranjem udaraea pomo6u razuih zastitnih sredstava i iz\reJoo;;; ad
speeijalnih materijala za smanjenje zvucnosti.
'lentilato1'1 se pogone pomocu elei:trortlotor8. , p8.rnih m8.sina, purnih turbi.na 1 motora sa unut1'annjim saEo rjcvanjem.

- 987 - 986 lo~12.

Izgradn";u, pO(1ion i

radi,iulnolS

Pagan rualih ventilatora su eleKtromotori naizmjelllcne struje

Sa 2,;)00 a/min i1i ispusne turbine. 'llurbine jadino omogucuju
nesto ve6i broj okretaja. Turbinski pogon ima izvjesne dobre

t'egulisan,je :iamskog

vent;l~

strane t j . da

Rudnicki ventilatorj. 5e izradjuju kao sisajuci i proizvode

deprcsiju. Vazduh 5e izduva pOffiOCU difuzora u kame 5e brzina
pretvsra u pritisak. J:'relazni otvor ventilatora morEl. biti ne1:01i1:0 puta ve6i ad sirine jame. Kad lTeni:;ilatora sa velikim
prolazni.m otvDrom je visoil: stepen dejstva.

Za pogon
masine .t'rednost
nDst;alr[)O

glavnih rudnickil1 ventilatora slu~e pretezno parne

turbine direkcno spojene iIi sa prenosnim pogonolllo
parnog pogona je u tome sto se maze ventilator jedi sa ekonomicnQscu regulisati, tj ~ sa okretanjem po-

sonske parne masine sporije i1i brie. ParDi pogan je i

ski U pL'ednosti.

Se

pagon maze scaviti sasvim van Cijevl /Lutte/

to tako da se namjesti lopaticni dio turbine po opsegu veu-

tilatorskoG vijeoeanog /aksijalnog/ tocka rotora i

smanji otpor s trujanja u ciJ ~:Hr:L

Tui"bine na vazdusni pogon trebaju mnogo vazduha , ali su sie;urne jer treba sarno podmazivati lezajeve~ Dolaze u obzir jednostepeue turbine istog pritisl-;:u.
Na 51.606 prikazan
je ventiLator za velike

ekonom-

je 171'10 pogodan za centrale} jedino je nedostatak de. se broj

okretaja ne maze jednostavno r8e;ulisati. Pogonski motor se
treba izabrati za Ofijvise ocekivani broj okretaja i ucinak.
Da pi ventilator magao djelovati sporije i sa manjim ucinkom,
I;rebu suvisnu encrgiju pon:i.st;iti pomocu posebnih regulatora~

toc!:ru la/. l'ir;Je se

smanjuj u gu biei na
provjetravanju a Vritisak i stepen dje-

ventilatori koji ostvaruju veJ.ike !colicine r;e imnju

SLG06
Aksijalni ventilat;ol' za velike
ucinke

lovunja se poboljsava. Elektro!!lotor /U/

nose siroke rucke /el

koje su sa spoljue
strane obruute, tako da omogu6uju jednostavno centrira~je illOtora. 31ika 607 prikazuje ventilator za naroc;i.to visoid priti-

Ovi ventilatori se u-potrebljavaju za pose one ventilacije. Razlikuju se ITefl t11at01'i sa malim usinkom i sa prornjerom rotors
200 do GOO mm uS1'adjeni u kuciste u oblilw cijcITi i 'lelil;:i
l'esiju por:;ot1ni za tUDele.

Ima 12

duh kroz cijeli presjek jednakomjerno i

dovode ga vijecanom

Kod

10.1'). Izsradn,ja i pOGon al(sijalnih ventilatora

ucinke~

lopatica dovoljoe sirine koje su sjedinjena u sredistu Ib/.

Lop3tice dovode vaz-

Elelctricni po;;:on se daje aka It:ilii ventilator na strani kotla.

Vent~lator na elektricni pogon sa jednolikom po[;onskom snagom

rudnlckih pOGona koji su u razvoju i sa pr-osirenjem istih.

ventliater se paGani najpdje pomocu remenskog pogona malim
moto1'olIl, kojega kasnije nadomjestimo Sa velikim direktno spoJenim prema potrebi. Ipak postoji jos uvijek pot reba u g1'anicama reglllisati broj okretaja~

time se

vi,~u

dep-

sak. po~onjen zracnom turbinom. Ispred vijcanog tocka la/ sa

turbinskim lopaticnim vij encom, nalazi se .ua istolll vratilu JOB
jedan vijacni tocak
do vijacnog tocka

Ib/.

Ib/,

Vazduh se potiskuje kroz SGator

"/dl

e;dje se dobije prvo p'ove6anje pritiska*

Or:1Oa se kroz stator lei dovodi do vijacnog tocita /a/ rotora,

koji izaziva dupli pritisak. ';-'ot1.5ni vazduh dolazi kroz llllaznice le/ do turbinsldh lopatica II/) a izlazi 1z l~uci{;t.s.

/gi.

- 989 _

- 988 Slika 60? prikazuje vij-

I pored navedenih

ecani /atcsijalni/ ventila-

prednos ti aks:Ljalp..ih

tor za buuele od 1200 rom

nad radijaluim VBO-

promjera. Pogonski motor

tilnt;orima, pot;rebuo

je ad 33 kW. On nosi na
svom vratilu tocak /al
i potpuno je zatvDrcn u
kutiji. U presjeku AB i
CD vide se post~vljene

je s'JaY-..i pojedinacni
sluca,j

utVI'-

diti.

lopatice.

10.14. Razlika
aksLialnih i

po~~ebno

izmed~u

radiialnih

Sl.608
ventilator za buuele

ventilatora
81.607

ventilator za visaki pritisak

Kod radijalnih ventila-

tora iako osbaje broj okretaja 1s\;1, teku strmije linije

pena djelovanja tj. stepena

dejstva~

ste~

Ucinak postaje kad ras-

buee leolicine sCr'uje Isi-rine rudnik:a/ sve ve6i. Vijacm /aksijalni! ventilatori imaju rav,niju liniju i sarno malo rastueu
kad velilcib leolicina toka, tako da nikakve promjene pOGonskih

11. 'l'EHllICKA l.1J"EREliJA I ISPITIFM1JA LlAi;';IllA

prilika ne dovode do preontere6enja matora.

Teorija i

Hajbolji stepeu djelovanja 1;.:;005i 65% za radijalne ventiLatore kad 51rine jams 0,3 rn 2 i pri tom Bise 630 m3 /min kod 0,018
N/cm 2 Sa 27 k71 snage Aksijalni ventilatori rade sa stepenom
dejstva. 645;' kod rudnika 1,1 m2 sa 0,07 N/cm 2 , sise 1460 m3 /min
kod pogonskog ucinka od 26 kWo
0

praksa cine jedinst\Teuu cjelinu, Gd.je 5e ni jednoj

od ovih ~omponenata ne moze dati za praVO.

Teorija je \Trio cesto rijesila neke probleme i
prakti6uo ostvarenje ili obruuto ..

ceka ua njihova

Brzi razvoj tehnU;:e trazi obzirom un iiroristillost u pOGledu

Aksijalni /propelerni ventilatori imaju preduost pred centri-

projekto'lanja, konstruisanja i

fugalnim:

llasina, l-:ao i

jednostavne uredjaje
-

abrade i

izvodjenja uredjaja i

njihove iskoristivos:;i u samim po(,)onima, ;ozna-

vanje metoua m,ierenja i

ispitivanjao

veci broj okretaja

laksa promjena pravca vuzdu8uot; strujanja

Zadatak mjerenja je da istrazuju i

jednostavnija i

ja kontrolisu peGen i

ekonomicnijn. reGulacija

razvijaju pl'ocese, zatj.m

utro6sJ: energije. U -pratsi tehni!r.a mje-

- ne preopterecuju se kod kre.tldh cjevovoda

renja dnje podatke pl'liGeSa pogona~ 3tO oClogucllje odrzavanje

- veea sicurnost kod paralelnog rada.

isprnvnof; procesn [:ao i

njego'io usavrsavanje. Zahvo.l;jujuci

- 99Q - 991 razvoju i:;ehnike narocito u elektronici u rnogucnosti smo ds u

oblasl;;i masinstva pratimo proceS8 i usavrsavamo kons l:irukcije
i pogon~

Pod ispitivanjem S6 podra~umjevaju ave pripreme radnje, soimenje i registro'Janje dobivenih vrijedn06ti~ Dobivne rezull::;ate
registru,iemo tabelama i gra.fikonima Ba jasnim prllcazima i. sa
naznacenim odgovarajuc~m dimenzijama.
Ovae ce bili:!. govora sarno 0 najva.zn:Ljim tehnlckim mjerenjima na
masinarna iz podrucja opsteg lIUlsinstva.

javanja spomenuto je u poglavl,iu "temperature lt ..

Termornetri sa ostalim tecnostima se primjenjuju za mjerenje

niskih

temperatura~

,11.1.2., Piromatri

Pirometri su. instrumenti koji 6e upotrebljalluju za mjerenje

!fisokih temperatura. Pomo6u njih

S8

mjori. nepozuata ternpera-

t;Ul.'a uzarenog tij ala. Oni mogu biti termoelektricni i

opticki.

He sl~609 je prikazan termoelektl'icni pirornebar, koji se sas-

r.1ebode i aparuture za mjerenje u raZinim behnic\<;:irn Cranama veoma su raZliCite.

tcji 0:1 ter'tloelet!leoata i voltmetra~ Aka se ugrije spojeno

mjesto dvijU ziea od raznih kovinu s a te kovine spojirno sa drugim hladnlm zicama do voltmetra f poteei c.e elektricna struja

kako pri istraznim radovima. taka i

roli pogona zuatoo se je napredovulo~

kroz zice. Velicina elektroillot;oru8 sile~ Kcja nastaje u termoelementu oviai a \frsti kevine i razlici temperatura kovine ~

U termotehnici,

pl.'i kont-

lLL h:l,jereu,ie temperature

'l\ermcel emanut sluzi takodje za mjel'enje tern-

1,10[,;[1600::;1; ll1jerenja temperature zBsuiva se nu pojavi toploLne

razmjene izmedju tijela razl:Lcil;e zo.r;rijanosti.. Za mjerenje
temperature sluzimo se tcmoillctrom. Za temperatul'u nll uobico.jene slijedece sKe.le: Cel.siusova, Reomirovu i Farenhujto..

Odnos i

bazu ovih ukal.a.je dat u pOGJ..avljU termodinamike.

Termometre mozemo po3ijeliti prems. Vl'sti upotrebljenog sredstva za mjercnje i pI'iucipll ro.da na:
- Termooe li1.'i ns tecnosti,
- Uetalni terrno~etri,
Elel:tl'icoi ternometri: pirotJl,etri, t;eruOelE;l!lCntl i
otpOL';.
- Opticki ter~"omet;ri.

810609
Termoelektricni pirometar

ti'~r~orL3tJ:'i

peratureo Aka u.zmemo

ava zgodna odaorana metala, te ih spoJ~mo i
grijemo nastace elektromotorna sile usljed
ugr'.jauja i ona je ave
visa seo je temperatura koja je dovedena na
spojno mjesto cdnosno gdje su metali
spojeni~ Kao--e10ment1 mOi;u se upolirebibakar-konstantan
IOu-Kol i zeljezo
konstantan IFc-Kol
t1:

O~i

termometri

~ade

oa s11jede6em p:rinclpu da se promjenom

to dir&ktno proporcionalno. Naj-

tll .610.

temperature mjenja volumen, i

ce0ci su zivini tel'mometri. 0 osobinama zive

Z2

vL'ijeme ;';3.5r1-

81.610
Terrno~le"wnat

- 992 -

~--

.c: i
I

- - __L

- 993 -

Pl1nslci termometar zasni!{a 88 na

svojstvu plinova, da se po viseIljem t;emperature plinovi rastezu!
a time 1m se povecavQ i pri ti.sak,
Ova vrsta termometara se upotrebljave iskljucivo za bazdarenje
preciznih termoeetara. SlG611~
11.1~5~

Termomebri

oUpora

Termomet-ri ot-pora koriste r de. tijela kod promjene temperature mijenjaju elekt;ricnu vodljivos!; t
oduoeno elektricni nepor .. 81 .. 612.

Sl.6U
Plinsk1 termometar

81.612
Termometar otpora

Alto mjerimo promjenu obpora od

oeke tempe!'at;ure, moei cerna odat1e odrediti i promjenu temperaturee Otpol' koji je podvrgnut
temperaturi koju zelirno mjeriti 'Rheatsinovim mastoID, to je otpOl' od platine, a namotan je bifilarno ua
stap ou st-alela, porculana ili alicno~ mnterijala. O!;pori koji au
U ostalim granaiUd i'fheabsttonovo~ mosta: R ,
I
R2 i R3 napt'dv-Ijeni su
od manGDnina. OtpOI' U
x
se odredjuje ';/heatstonovim mostow. };'ovisi

Segerovi tunjci sluze za priblizno odredjivanje temperature~

Cunjci se poenu tallti kod stauoVite temperature~ Zapra'lo U
cunjke, Koji su od Ifatrostalnog materijala Isamot t kcramika!,
stu\'ljuju ae razliciti materijali 1 ciju temperaturu t:opljenja
poznajemo~ Aleo Se istopi metal u cunjku ispitiv-anjem tempere!;ure, to znael da je tempera.tura ispitivane altcline ravna t;eruperat;urt toplj enja tog ruateri jala~
ll~2~

M,ieren,je nritislta plinovB. i

t;eCllosti

Kod mjet'snja pritis\m se ne mjeri apsolutna vrijednost; pritiskat vee nadpritisak ili podpritisal:: u odnoEll ue. atmosferu!
odnosno razlike pritiska. U instrumeute za mjerenje pritis\tn
spadaju manometri i vakumetri, a koji Be izvode metalni i sa
tecnoscu. Nadpritisak se mjeri manometrom, a potpritisak vakumetrom. U metalue instrumente spadaju manometri i vakumetri
izvedeni sa oprugom lu viau burdonove ci,jevi/ i membranom" Mancmetre sa oprugom i membranoID upotrebljavamo od najmanjih
2
IO-Ot2 IVcm t OonOsno 0-20 IDmYS/ do najve6ih pl'itisaka .. /0
manametrima je bila (jovol's. u arm::lI:;uri parnih kotlova 81~ 227/.
Metalm vakuwetri gradjeui au isto kao i manometri, samo st;o
su osjetIjiviji. Najveei pritisak koji ani pokazuju R !'avan
je atmosferskom ..
ll~2.1~

'i\ekueinski iIi U manometri

TekucinGl::\. manometri Be izvode u vidu U cijevi sa i.stim i1i

l'a,-,,1i{:itlru presjckom kr;:lkova. Sl.b13 i 6l!-!-. '1'0 je u stvari kottluIriks.ciona cijev U obliku slova U,
us. pritis::d;

koj~g

Gd~le

u jedno,j strani v1n-

mjcrimo, a u druE;oj straui cljevi je u vezi

sa atmo:]i'erom. Ul\:o111w su cijevi _IT Manomctru 18tOg presjel-""t

t;e:::nosti je n iE:torn niVGU, to ED pritisci i3ti~ Ate je

l i se temper'atura rnjernoS otpora Rx ' promijeni6e se njc::ov e1ektricui otl'01', kroz

s&lvanometar G proteci 6e struja 1r. bntet'iju B i O[;,-:1oll [;a1-

\"il;i.ru

lIanometra pokazi\'u6e te~rrper;::d;uru. '1'e000'2,t :njcrenje im jt! do

v~ti

~j8dun kt'alr

ci;jevi \l'e{:1~6 pr'8mjCl.~l od dru,;ogu, tad a treba ocitou u~~em l':l'a.lw. Ako ;le c:ije'Tcica n;3.Gtll1t;:-l pOI) kutem

pt'itis~d:

- 995 ..
.. 994 -

Ct4,

prema horizonta11 l

tada trebs otkloD pomnod. ti sa sin

0(

ds. se dobije prav-i verl;ikalDi otk10n. Ako mjerena tekucina illla

~ kg/l a v6rtik",lni stupac 'lode je h 1llIIi , tada je mjereni pritisak ~ hg N/cm 2 odn~ ~h mmVS~ Sa telmcinskim manometrima mje-

rima male pritislc6, u koliko je tLecllost; z:Lca mogu se upotrebiti i veei pri tisci ~
Kao t;ecnosti dolaze u obzir
druga

voda~

ziva,

alkohol~

~ ~~

J:'.: ~:.C !~

. ..

__ YOD~

t. . . '. . . .

..

-r

.1 e..__,
~.

J
VODA

uu moc, to je veoma
vazno mjeriti vlaznost.
Kao mje~ilo vlazuosti

Mjerenje pJ'iti ska kod pumpi pomoeu U - cijevi

dolaze U obzir apsolu-

tUa i relutivua vlaz-

uest. 0 ollim l1elicinama je bilo govora u poglavljtl 0 vlazoom

vazduhu. Za odredjivanje apsolutne vlaznosti odnosno kolicine
vlage u e/m 3 postoje dva nacina: apsorpcioni i kondenzacioni.

"

,"
Q

1(a,ko li'laznost svojim.

prisuBtvom u vazduhu
1 plioovima ima zUatnog uticaja Oa toplot-

petrolej i

81.614

vaz-

8reBtva~

-I

znosti plinova i

-JLUj-J

.~

: "

."

1-

31.613
ldjerenje pritlska pornocu U - cijev:i.
Instt'umenti za diferenci,ie pritiska: i l i diferencijalni mano-

metri sluze da se iz,mjcri pad pritiska , a tima brzina prot-

jecanja plins i

tecnosti. Ha sL615 je prikazun instrumenet

ZEl diferenciju pritisaka sa jednom '1rlo sirokofil cijevi i

gam uBkoru koso p05tavljenom kojorn se mogu i

male razlike

pritisaka~

du-

tu':::no mjeriti i

81 .. 615
Viferencijalni manometaL'

- 997 - 9% Apaorpcloni nac1n je kombinacija U-cijevi sa klor-kalciumom.

PomOCll plinakog sate, mjeri 56 kolicina plina. Relativna 5e

vlaznost mjer1 pomocll higrcmetra i psihrometra. Higrometrom

se obicno mjeri vlaznost u prostorijama i ne Ifazduhu. Docim,
psihrometri BIuze za mjerenja reIn. tivne 111azno5ti, koji odredjuju temperaturnu raz11ku izmedju dirE<. instrumenta od kojih
je jadaa na struji vazduha a drugi je vlazan~

ogrijavnu vrijednost; goriva. Ioplotnu moc mjerenu pomocu kalorimetra odredimo poruocu slijedece; obrasca:
c

It2 - tll W

gornja toplotna moe, W gdje je c-specificna Goplol;a, IIg

ko1icina vode, B- kolicina goriva, t1 i t2 temperature vade
prije i

posli je mjerenja.
Junkersov kalorimetar
sluzi za odredjivanje
t;oplotne moci plinovi-

Mjerenje toplotne moei

U poglavlju sagorijevanja bilo je govora

tih gori va 81.617 aas-

toplotnoj mociA

toji se iz limene sup-

Toplotnu mac goriva mazamo odrediti pomocu jednacina DB osnovu

hemijske aualize gorivs., z.atim mjarenjem pOillOCU kalorimetr:a ..
U navedenom poglavlju pored jednncina daGa je i definicija
toplotne mo6i~ Nacin odredjivanja toplotne moci goriva iz elementarne analize primjenjuje se sarno u slucaju ako kalorimet-

lje p06ude 1, t.i kojoj

sagorijeva ispitivanl
plio, t j . koji pri sagorijevanju avu boploc

tu predaju vodi koja

rijskim putem nije moguce odrediti tcplotnu moe. Vidjeli smo

ispunjava Ba\T p~ostor

medju cijevima kroz ko-

de je odredjivan;je t;oplotne moei na osnovu analiza element arne

zaSDovano ne sabiranju kolicine toplote za svati elcmenat. Ap-

je izlaze pliuovi saGO-

solutna tacllost odredjivauja toplote odnosno toplotne vrijednosti maze se postici saroo odredjiganjem pomocu kalorimetrse

~rijevanja.

Mjerenjern

toplote \fode odredi se

Kod krutih i tecnih goriva top1otnu moc odredjujemo pomo6u

Krekeroge bombe, a ze. plino\ri te. gori va primjenjuj e se Junkersov kalorimetar.

toplotna moc gor'lva.

11. 3,:" Analiza plinoll8.

Krekerova bombs.
81.616 sastoji se iz bombe 1, pOGude 2, obloge 3 i termoIDetra
4~ Odredjivanje toplotne moci IlrGi se na taj nacin da se goriva ko;je se ispituje stav1ja u jako heOlleGicld. !/',atvorenu posudu
u kojoj se komp:rimira kiseonik do 250 N/cm 2 J da bi se izvrsilo
potpuno sagorijevanje /tecnog gori,va O~5 gr. a krutog 1 gr.l.
OVa posuda prestavlja bombu 1, koja se stavlja u kulorimetar.
Kada se go1'ivo upali pomocu elektricne struje sagori u CO i
2
H2 0. Ovalm nastala toplotf.l mje-ti se kalorimetrom. Odreejivanje
toplotne moci se vrsi os taj naein, da gorivo koje sBG:ori p1'edaje toplotu vodi koja se nalazi okolo posude u ob10::.:: i oo1'edjivanjem toplot;e vc:de koriste,;i toplotnu jednacinu odredimo

. 944

(K,T/kg/

Analiza pliuova obuhvata

kolicinsko odredjivanje
plinova u srujesi plinova.

S1.616
Semat-ski izgled Krekerove bOlllbe

Za odredjivanje 1::.011cinskog saSG&va p1iw UpOG-

rebljavaju se naprave i

pribor koji se zove ane.lizat;6r. Pos-

toje mehanicki, hemijski i

elelrtricni analizatori 1'11na.

lL3.1. hlehanicki analizatori plina daju rezult;ute sa manjom

tecnoscu i
plio na

CO~

osnovni'im je nedost;atJal: .GGO ne moglt all31izire.ti

- 998 -

Kod metode sagorijevallja maze se uzeti i

odredjivanje vodika t

gdje se vodonik pomjesan sa vazduhom propust& kroz pee sa katalizatol'OID, gdje tiseonik sa vodikom stupa u t'eakciju po jedna-

---- r

'"

cini

<I

02 + H2 == 2 H2 0.

Metoda apsorpcije sastoji se u slijede6elli t da se propusta plin

preko kaliumhidroksidu, i ovaj apsorbuje sav CO , gdje 5e re2
akci ja od vija po obruscu:

automat;ski~ Rucn1 se
za mauja i pOlfremena ispitivauja u labora,tol.'ina te['euu~ Automatski annlizatori pIiua 6e primjenju-

Hemijski analizatori mogil biti rucni i

upDt:rebl~avaju
u k[mol

umlma i

.~

dovcd

ju u po;;onima za stalnu i

vod~

neprekidnu kO'ltrolu process..

_Gononik

Pozllnti i oajcesci u primjeni ad rucnih

/{=dr{)Zalor

Vaga

analizatora je
Orsato\! aparat
81.617
Sematski izgled Junkersovog kalorimetru

110?~2~ Hemi.iski analizatori

61.618. OreaCov- aparat se

- -"0
--.

se upotrebl-javaju za elementarno

~~

odredjivanje plinova u smjesi, gdje se iz smjese plino'lu izdvoje pojediIii plinovi i odredi njihov sadrzaj. Postoje dvije rnetoile: metoda sagorijevanja i metoda apsorpcije ..
Metodom sagorijevanja vrsi

08

micini

2CO + 02 "" 2002'

Poslije sagorijevanja plin 5e propust;a preko kalium hidroksida t

koji apsorbuje CO koji se stvara iz CO. U ovom slucaju je Sffia2
njenje voluruen8. Za polovinu sadrzaja CO.

posude, razvodne cijevi i birete ..- Volumeu

birete je 100

zagrijavanje u peci do 300C u

prisustvu katallzatora koji ~lbrza proces sagorijevanja po jed-

sasto ji iz 2 do
:3 apsor-pcioue

Sl~6l8

bdma analizatora Plina Oraat

crn.3. Razvodna

cijev ima stak-

1enu ala vinu i

sluzi zu spajuoje apsot'pcionih posuda sa birei:;om. Apsorpcione
posude OrGat apal'uta Dujceecc sluze za odredjivanje CO , 02 i
2
GO.

Had sa Orsatovim aparatorn se sastoji u slijedecem: pomocu gumelle krusice i sp:i.I'[J 5e plinski vod. Ibdi tOB'a se plio uzima :i.z
b:i.rete i iz bacuje u utmosf(:)ru ltl' oz slav-inu i gumenu k.rusku ..

-1.001

-1000-

Pri.i-e nego sto se uzme proba L1 cilju analiziranja pIine.. oj.vo

teenog reaktiva u aspiracionim posudama treba dovBsti Uo ozna-

Velicine at-pOI'a biraju se cako dB. pri smjestanju aba kraka. sa

ke lspod slavins.. Kod uzimanja pl10a fia analizu, pokretna posuua se Bpusta taka da u mjernoj bireti 118.st;aje razdl'ajanje i
u tom momentu treba postaviti sla7'inu de se apa!:b,~ preko pre-

toe rm;i uporedjenja most bude u rallnotezi i

cistaca spoji sa plinom. Kolici.uu pIiuS. koja se sakupi u mjer-

noj bireti trebe dovesti ns. pritisak atmosfera. radi cega se

pokretna posuda staV"lja u takvu vJ.sinu de. nivo '{ode u njoj i
bireti bOOe 1sti

Analiza piina pocinje ea odredjivanjem

Radi toga ee slavina apaorpci0ne pOBude

suda polako podize i

otv-ara~

C02~

pokretna po-

plio tjera u apBorpcionu pcsudu sa rast-

prornjenljiv-im otporima HI i

nakost Rl

R2

St.s.vljanjem

R3

I~raka

R2 U sredini kontrolnog plina, uzebude sacuv8J:la jed-

~ R4~

HI u unalizi1.'ani plin sa drug-1m prenosorn to-

plot;n nego sta je bila provoanost toplote kontrolnoG pliua,

promjenice se temperatura kralca HI'
J8.bonfl_li masta nastaje tok struje

time i

njegov

otpor~

U di-

koja se juvlja kao .funkcija

povecauja 11i smanjenja otpora Rl odnosno sprovodljivosti TIOPlote pliua koji okruzu.je Rl ~

vorom kalium hidroksida, pri cemu Be Diva 'lode u mjernoj bireti dovodi do kapilarne cjeV'cice lozuake 1001. Zatirn se pokr.ett-

Mjeren.ie kolicine

na posuda spusta ave dok Divo reaktiv-a u apsorpcionoj posudi

c'J"rstih tLjela

beeoosti, plinova i

oe dodje do kontrolne ozuake iapod slnviue.

Ove. se apsorpcija ponavlja 4 - 5 puta. i

Za mjerenje [;:01i2:1no

dovodi se nivo reakti-

teenosti najcesce

va u a:psorpcionoj poeudi do kontrole oznake, a slavina posude

se zatvori, pri cemu se Divo vade u poitretuoj posudi i

pL'imj~ntiuju

mjer-

nacini:

uoj bireti. dovodi do iste Ilisine. Poslije ovogs. '1rsi se oci-

Elektricni analizator pliua na

meni/,

CO~

C~2'

zasnovani ell na mjerenju

no.

temper~ture.

Za mjerenje cvrstih

Pri tome tempe-

sredsbava upobreblja-

t'aturni koeficijenti copIaGue sprovodljivosti zoo !'azue plinove

mSll

vaju se vaganja i

jednaki.

lumni
~{adi

Sl.61,?

toga se uporedjuje pre-

metoda jc primjenjcoll 'J"itsonovog

Krak Hl nacinjen ad
R3 i

pl[~tinsl:e

R4 Sll .,Lulni otpori. Rp -

Kr,lci Hl i
lOOoC.

2ice sv3.v.l. :;8

lH{)sta
tl

sl.GIS.

anali3:irani plin

t'egu11bll(;i otpornik !r8()5t[1.t/~

R2 zagriJuvaju cot: lIclerl.

i)["oluz,a

~~t;ruje

si:oI'e, CO

izrazito se upotrcbIjnvaju protocni io-

plina Ivazuuha/ pri isto,j temperaturi '" Jednn od nujprostijih

najce~cih

'lO'~

me-

Za mjerenje plinov2.

Vit;r;otlov most 28. Ii1jerenjc toplotne

pro \TO:.! 1 jivo sti p1inova

nos taplote aoaliziranog plion sa prcn080rn toplotc kontrolncg,

i

naeini i

tode ..

Analiz.a plinova putem mjerenja njihove sprovodljivc:.;ti toplote vTl:i Be elektricnim met:;oJ.G.tila.

vodomjeri, pri-

gusna sredsbva i bra-

prenoea toplote plinske smjese. Velicina toplotne sprovodljivosti u znatnorn stepenu ovisi od

'1aganje) baz-

durene posuue Ivolu-

tauje un skali koja se uulazi ua mjeruoj bireti"

11a slican nacin se odredjuje 02 i

S8

slijedeci

str.urnent;i. Za

m~j8renje

plinO\,'o. pustGje i.'loi'.:ri i

to vi. hlol:ri sat /sl.6~o/ jc do pole. uronjer..

u

5~ed~DU

!:omore, a

izla~i

p~riferno.

gistr!Jje l.Jl:''.Jjilom. Sllvi plir:.ski

~,alovi

Lt

.r:uhi plinslci Savodu. Plin uL::::;i

Ckretu!.jo komuve se reS(: nei:i[;o lazlil:ujn.

-:1.00)Simensov vodomjer

je dosta primenjen~
Ha s1.622 je prikazan Qvaj vodomjer.

Metoda vaganja je u ma-

sinstvu vrlo casta, po-

~~

Vodomjer se Basto-

g()!;ovo kada nema prik-

ji iz suplje DeDvine 1 kroz koju pro-

ladnog drugag [laCina

m.jerouja~

OVaj paeio
rojerenja se izrazava u

lazi teeuost koju

kg.

--l-

ei

11A.2. Mjerenja pomocu

njuje- Ie za mjerenje

Mokri plinsld sat

nivo u po;:>udi -

U p08udi S8

nalazi teefiost; do od1'6djene vit-;ine h

sL620

me 1:'

1:-:.

Vis~n5'ltu

gdje

je S presjek posllde.

Kolicina tec.nDsti koja je protekla u posudu u jednoj selmud.i

zovema prot;ok 1 iznosi

........ , .. 945
11.4~2.

Vodomjer je

VUp!'Jva

kOj0W mjf:rh.lo pl'otoL tecnosti. St,-

rujEloje tecuDs!;i pakl'ece vodo(JJj(;l'. Fostavljn se direl:tn0 u tolc

teclloGti. }-"ostoje vooomjeri za ot;vorene i

zat\!orew:-, tokove. Ot-

Voreni vodo!lljcr se primjenjuje za kotlovsltu napojou vodu. 1'05tavlja se DC!. usisnom vodu. Haj\!i::;e je u pr.'imjeni of.'cjeci VOUDmjer za zatvorene tokove.

nacinu rojQ pO:Jtoji vE;e vrsta vo:Jomjel'u.

Za I!oce Iwlicine primjenju,ie Ole "">:i.mensoIF i VortlntoDDV vodo-

PremO. konstrukciji i
ill,jer.

vo d omjer Za male

kolicine je kolutastl

razli-

ku 11 '" h2 '" b
ocitamo fib skali OZllaCGnO,l na vodokazuom stEcki
In .Volulllen vode koja je usIa u posudu za vr:i.jernt;: 1: izno':1i Sr.I

2. Rads se bu-

bro jila. PoznaiJi

, OtVal'a-

njem sla'lion tee nos t tetie u pas-uuu i za vrije-

51.621 - se popeo na

a zatim u donju ko-

banj okrene voua istice kroz otvo~e 3~

Okl'etanje bubnja se
registruje pomoctl

l'eui~~ pr:i.roje-

Gaenos I;i

ispunja-

Va donji die bubuja

mOl'U

buzdarnih posuda /m,j'-

~--~~-~~<)

mjerimo i

61.621
hljerenje protoka VOlumen meCadom

marl~e

Simens.

61.623.

l1i.on,je prot-oka prigusnim sredstvima Iblende! Venturi ci,jev

i mlaznice/
U protoene cijevi se ue;radjuju prigusna s['edstva powoeu kO.jih
mjerirno protolr~ lla mjestima koja prigusujemo nsstaje pad pritlska teeoost! l:::oja pI'otiee, gdje odredime brziou pL'otjecanja.

lJa 08DOllU brzine odredimQ protok. He 61.624 je prikazana serna

mjerenja prot;oka ppmoeu

blende~

Rad pl'itiska pri pl'otjecanju mjerimo diferencijalnim manometrom. Razli,ku pritisaka odredimo iz vi sine stupca zive, gdje je
iznad zive voda.

Pl +

? .hg

" P2 + S';:hg

P Pl - P2 " gh

~? i

. " . . . . . . . . . . . . . . 9%
2
N/m 947

Ii'.)

-:W04gdje je

;0;

-~v specifi60a
gustoca Elve i

vade.

KOlicinu teenost1 koja protjece u 1 .satu

odl'cdimo po abrusell

v '" 101252
.\r~p2
~

(12 .

)V

3
m /h '"

948

gdje ,ie d/mm/,

PIP2 /mmVS/ l

~ kg/m'

31.623
Sema 'J"odomjera 6D. brojilom

11a s11e1 626

S1.622
Serna Simeosovog vodomjera

627

BU

pri11.5.2. Mjerenje pOlioeu

brann

kazane seme

mjerenja POillOCU mlo..znica, gdje je metod mjerenjn ist1

l~ao

kod blendi.

Za mjerenje kolicine mogu Be

koristiti mjerne brane i 1'ezervoari se otvorima za 13tjecanje tecnosti& Aparati

11.5.1. Venturijeva cijev;

Veuturijeva cijev je takodjer prig-usDa
koju je nn jednom ffijestu susena i

sredstvo~

u oba pruvea

80

To je cijev
konusno pro-

siruje do llorrnalno:.; pr:csjaka. Diferencijalni 8e t!8.11ooet0.r' pri-

kljuci nu najvi1",em mjestu i

nn normal nOEl

pre:Jje~:u

ci.jevi. Pro-

tiok se odredi pomoc.u pozn8.to; obrasca iz hidraulii-:e:

I _

"1
.'
00:-1

'
171

0.')'

1IIIii i "I'i!lr'"

~~ . ,.

na bazi brane sluze za mjerenje vade, vazduha i pare.

Strujan;je se odredi oa bazi
dinamickog pritiska, tj. st-

avljanjeru blendi, venturije-

ve cijevi i mlazuica _tiasta_

je pad pr'itiska i pomocu be
velicine. odreui se struja
vode, vazduha i pare. Za

51.624

rnjerenje vade,' vazduha i

Serna mjerel1ja pro tolm pomoe u blende

pu-

re upotrebljall8.jll se
ap~rati sa plovkom,
koji

, vod

- vorl

I7jMDU,7UjUC!l

- -s-icwi'l-ij--

S8

jfrG8

11.6 .. 1. Odred liivan.ie snage

aize

sto je struja jaCfrh

Oaredjivanja soage indici-

Velicina blendi ~
mlaz niea i venturi
neovisna je 0 struji protoka, docim
brane, rezervoari i
aparati s plovkom
direktno proporcio~
nalno rnstu sa dirnenzijom protoka~
Paru i plin je teze
mjeriti at !fade. Kod
vode se pramjenom
temperature mijenja
volumen~ dok kod plinova :i. pare se promjenom prHis!ca mijenja. temperatur&i
specifieni volumen
i gustacn, zatim DSstaju izv-jesne kolebanja pri mjerenju
sto daje oetacnD. 06itanja. Radi tOGa je
potrebno uGraditi aparat Za koret:ture.

ranjem sastoji se mjerenjem

pritiska u cilindru za razne polozaje klipa. Uredjaj
~oji ove momenta registruje
zove se indikator~ Ha 0800vu izmjerenog pritiska dobije se soaga wasina i11
motor.u t koja se zove indicirana soaga. Odnosno za

<

~.
,

I ,,

i I ! ii,

S1.625
Serna ziv-inoG mjerfrca protoka pomocu
blende i mjeraca

ind1ciranjeG'l i

svald cilindar se na 0600vu srednjeg indiciranos pritiska odredi indicirana

snaga poj~dinih cilindera~

I : j ..1_1

_~_-~~-::;;.~;z-=~:8-~~--O_C-_-

~. - -.-----~ ~-~-~~~~;:-::---~ .~.-

"~

<l

I!,

,L i i."..
i
,

'"

""-I

"'li
'I
~fTfl
'i
tl : : ' : i ,I: iiiI
il" "'ri'Ii [' i, i, i' ," i 'I
i __
I

: '0.-:-, ' :'

--

--::------'~---

U heznji za liacnim pracenjem i oirarukterisanjem pojava u c~lindru klipnih masinn ruzV"ili au se uredjaji sa indikatorom za iodiciranje_
Postoje 1nd1katori za sporohodoe i brzohodne masine.
Kod sporohodnih wasina 1ndikal::ori au sa oprugom i
to najvise se izvode sa spoljnom oprugom. Indikatori
sa opru50m se sastoje iz
malog cilindra. koji se prikljuei oa cilindar masine
lrootoral koji se ispit'uje.
U cilindru indikatora nala-

mje-

renjem ou principu
kocenja.

S1.626

Snaga motora i masina moze se odrediti

Sema mjerenja pomocu mlaznice

11.6. ~jereDje i odred,jiva..Jje snage

'tf"

81.627
mjerenja pomocu mlaZnice

zi 5e klip koji je optcreen aprugom. Preko posebnog

mehanizma kreta-

nje klipa indi Imtora ubiljezava

se na papir koji
je ornO tan aka

a/ Upu::mi OrCD.D 013 vara pr ei';.asno

h/ lspusni oq;an otvara prerano
c/ Korrrpt'Gsija pocinje prera.uo

c;/ Pl'Ot'US t:;c.nje pare net l:llpu

b/ Opucni organ otvara prer&no

d/ Ispusni organ otva1'a leasno
f l Rotapresija pocinje prekasno
s/ Nejednoliko punjenje Sa obe
s trans klipa.

jednog dobos&~

Dobos je vezaD

11.6.2. Odred,iivonje i

preko posebuog
uredjaja za Kre-

Dobivena snags. indiciranjern i l i odredjena racunskim putem pres-

tanje klipa i

tavlja I'D.d klipn u cilindru. Rae aollasllo proizvedena energija

okrsce se ak.a

na osovini manja je od indicirane za gubitke trenjo. i

avo je osovine.

pr:o:i.zvedetk'l energija DB osovini zove se eJektivna

Iz dve. kretanja,
t j . dejstva pritiska i hoda' kl-

ti.vuu snngu mjerimo dinamometrima, kO,ii mO[ju biti: mehanicl.d,

hid ruulicki i ele ktricni. U mchu.mcki dinamome tar sp<.lda Pro-

51.628
Venturijeva cijev

mjerenje efektivne snage

ipa dobije se

kruzni dijagram

ucrtan na pap~ru koji se postavlja na dobos. Favreina indikatorskog dijagrama prestavlja rad~
Odredjivanje povrsine se maze izvesti na osnovu jednacina za
kruzne process, grafickim me~odama i planimetrima.

dr. Ova

sna;;;u~

Efek-

nijeva kocuica. Princi-p mjerenja IJomocu Proui;jeve kocnice /s1.

631/ je slijedeci: No. oS(l\!ini rnasine postavlja se reruenica koja klizi po papucama. Papuce se pritezu zavrtujim~, sve dok
mesina De iiobi~je normalni broj okretaja f t j . dak poluga ne 00dje u horizontalan polDzaj~ 'ruds je npsorbovaua eve. snaGa rnasine tronjem papnca. Sn:J.gu odredimo pomocu slijedeceg izruza:

2 rFlu

~--

Na s11c1 529 je pr~kazan ind~kator prikljucen nn cilindru. Izgled indikatarskih dijagrama za parne masina, motore sn unutraSnjim sagorijavanjem i

Pi"'231pi6~

klipne pumpe prikazan je U odgovara-

jucim poglavljima.

gdje

lcm 2 ]

1 [ill1 n _ o/min

950

- presjek klipa
2
J - sreiinji indicirnni pritisak
hod klipn

Ispi t;ivan,je ventilator$.

Detaljnije 0 indiciranju i

indikatorskim uredjnjima potrebno

je sab"ledati u specijalnim knjiGama za mjerenje i

11a s11e1 630 su

Pi [N/cm

Pored opruznih pastoje opticid 1 e1ektr1cni indikatori~ a koji

se primjenjuju za indiciran.je brzahodn~h masina. OVa vrsta 1ndikatorskih uredjaja daje veeu tacnost; i ocitalJanje pojedinih
faza.

je

IwJ

prikn~o.ni

ke.ra.kteriflticne s-reske

indiciranje.

indilwtorski dijagrami, r;dje se \'ide

koje mosu nastati p1'i rudu pure u ci-

lindru l-:.lipne purne maSin'2.

Ispitivanje v"2ut11atora. se sustoji U odI'edjivsnju, odnosno mjel:onju

sna~e

F, brojo.

o!:ret~(ju

fit

pI'itisl:a p. i

pt'otoko.

.~.

SnnGa 58 odreci pomocll ,jcc:ne od l:ccnic8. /Frcllije';2., hidrauli(~

):IJ.

~!'UUC/.

Dr-oj olcret.aja. se OI'cdi po[:lO{~U illstrumcna.i:;a ::2 mje-

renje broja or:rcta,jD..

p'r----.

Pr--__..
,!

'I

----._-----'"

--1"

,;---~

1j

r---- P

,!

v
81,'630
IndikatorBk1 d1jagrami

~lOl()"

Cijev /2/ mjeri razliku:

h

tt

h stat - C ~

V'

/2

c-kons!:;-anta",1,37

4 "

Dvost;rukom PitTotovom cijevi maze se mjeriti i

952

brzinn.

If

ko-

1ie1na Q.
p

A kolicinu Q mazema odrediti po oorascu Q ~ sv m3 /sek a roozemo je izmjeriti pomo6u zatvaraca, blendi, Venturi cijetri 0
cemu je bilo Govora naprijed.

Ne.

81~633

je sematski prikazan r~

dijalni ventilator l.coga treba ispi2

Sl~631

tat!. Da bi 6e osigurala tacna mjerenju, prikljucena sU na ulaznom i

izlaz,nom dijelu re.vni komadi cijevi,
u kaje se ugrade in8trument:i~ Ravne cijevi smiruju strujanje !raja je
uzburkano blizu ulaza, odnosno iz-

laze ventllatora.

Bernatsln izgled Pronijcve kocnice

Stai{lena "Uti cijev tzvo piezometer

Pritisak p se sasboji iz statickoc; i dinamickos pr1tis[cQ.,
2
se oznaouje sa p lH/cm 1 iIi h[ruVS.]

koji

Sta.ticki pritisak h
mjeri se staklenom cijevi, kOja se nastat
puni VOGom i prikljuci na ot-vor u sprc.vodnoj cijevi zu vuzduh,
sta se maze vidjeti iz seme ispitivanja ven~ilavora s~. b33.
Ukupm., priLisaK mjerJ..ffio pamacu Pitot;oV'e cljevj t ciji je gornji
kraj savijen u pravcu vazausn~ ciJev..L /c],je\ri za 'lazduh/ odnosno prevau str1J.janja vazduha.
Sa duplom Pitot~V'Dm cijev-i mazemo mjeriti same dinamicki pritisak~ He. s1.632 je prikazana duple. Pit;otova cijev ugradjerk'1
za mjerenje dinamic!tog pritiska. Cijev /11 rujeri uklIpm pri-

tisak

h "" hstat: + h di :- = h stat + 11 2

/ 2

so.oo e

051
,/

je napunjena bovadisanom Ilodom. Jedan olivor cijevi prikljucsn je na

stijenu uaisne ili potisne cijevi,
a dru5i slobodan prama atmosfer-i~ Ovaj inst'rumenat pokazuje
r!l.zliku pritisaka izmedju atrJosfero i unutrasnjosti cije~i~
Ocitanu razliku pritisaka u mm SV zoVemo statickim pritiskom:.
nadpritisak ako je pritisak izuad atmosferskoC,
podpritisak
ako j'e pritisak il?pod atmosiersko5- pritiska.

81.632

DupIn Pitot-ova cijev

Pitotova cijev ima aerodinamican oblk loblik kapljice/ da sta

manje utjece na tok strujanjao MolelmleY8.:&du.ha/plina/ koje ulete U oc\'or glave Fitotove cijev:i, pret'laraju svoju dinamicku
energiju u staticku, koja iZdize stupac vode u cijevi. Razlika
pritiseka izmedju mjesta mjerenja Igl:1.ve/ i af>mosfel'e, pretsli"vlja 'lisinu brzine u mm SVa

-1012-1013-

-r

olwlini, a U llsisnoj cijevi. se izjednaci pritisak sa okol1_

nom. Povecavumo Ii post-epeno prostor oa pot:isnoj cijevi, sta-

PO
"'""
dif,,;!or

Rolor

ticki pritisak opada, a strujanje kroz ventilator

ti----.-----1,~
~~.
I~I'

raste~

Kod

potpuno otvorene potisne cijevi ventilatora izgubi se statio-

ld pritisnk i

I,

ustora/~

Cv

okolinu /slucaj eksha-

ua potisooj cijevi, te vrsimo prigusillanje ventilatora prema

uslovima u kojims ventilator creba da radi6
Kod zatvorene usisne cijevi bros1 se energija rotora na svla-

davanje trenja, a treuje se izrazava u porastu temperature zatvorenog zt'aka. Ova taplota prolazi kroz stijeue .ventilato!.'a i
izjedoacuje se so. okolnom temperaturom~
ll~8.

Doromelarska Imija

nastaje ispuhavanje u

0vo mozema iZllesti stavljanjem place maujeg ctvara

Ispitivanje pumpe

Ispit ivanje pumpe aastoj i se u odredji vanju i kontroli karakteristiika pumpe~ U ka.r-akteristlke pumpe spadaju sli.jedece ve116ine: kapacitet Q m3/sek~ soaga F KW , stepen dje10vanja
nulla

linija

81.653
Sematski prikaz radijalnog ventilatora
SVn strujanja nastaju razlikom pritisaka nu raz::d.m mjestima.
Brzine. str-tljanja je vee-a kod veee raz1ike pritisaka. a oakon
izjednac enja pritisaka Dr-estaje s trujsnje.

Eoergija struje vazduha unutar cijevi sastoj:' se od podpritiska i nadpritiska rnaseivazduhnkoji st;ruji ltroz n,ill i od energije
brzine strujanja, tj~ iz sume staticKei dieamiclre energije
muse zraka u pokretu. Velicinu te energije mjerimo prana atokolisnom
stanju~
Rada zatvorimo potisnu cijev prBstaje strujanje, energija rotora u pokretu se ocituje kuo stuticki pritisak u potisnoj
cijevi i utro!=il se za odrzavanje razlike pritisaka pl'owa

~ U~,)pritisak dobave

h IN/cm21ili [mVSJ.

Pr.otak -:t se maze odrediti pomocu protocnih uredjaja /vodomjeral pomocu preliva i volumenih posuda, zatim koristeci osnovne
oarnace za kapucitet Q. Dvi obrasci su iscrpno prikazani tl
hidi'auliei.
seagu P mozemo odrediti pomoeu kocenja !Pronijeva kocnica 11i
hidraulicka kocoical i na osnovu elektro instrumenata oc{tavanje~ potrebnih vrijednosti za odredjivanje.
Pritisak h se odredi panoell instrumeuata za mjerenje pritiska
l!!lano~s:'G.r. vD.inltm:18tur, i 51.1.

8tepeu djelov:1uja 8e oQr-edi racunskim putem koristec.i odgovarajuce obrasce navedene u poglavlju pumpi, a na osnovu ocitanib i odredjenih vrijednosti sa uredjaju.
Ha 81.634 je prilmzan sematski izgl~d pumpoe stan1ce sa ugradjenolll centrifuc;a~ nom pumpOlIl pogonjeoom pomoeu elektro motara,

"l
~l

sa ugradjenim 8vim potrebnim inslirumentima za mjerenje karakteristika pumpe 1 instrumenti za mjerenje karakterlstika elektra motora. Elektro instrumenti eu montirani na jednom ispit-

~l

nom pultu.

.~

1149~

Ispitivan~e

kompresora

....![

"

~o

'0

-EJ)JJilf
"IU
81.635
Sematski izgled uGradjenog kompresoru

--_._-----,
-- _
- _ _ _ _ _ ._---.J
'--I
_

".I

Kod ispitlvanja kompresora potrebuo je odredibi pogollske karakberis tike tj. kapacit e t odnosno dobavnu kolicinu V (m3/h,1 pribisak dobave i

temperrit:;uru kornprimiranog sredst .... a. Za mjerenje

kolicine primj enjuju se protocnl instrumenti /plinski satolfi/,

ul'e.:ijaji sa blendamo. i mlazuicama. Mjereuje pritiska se odre-

djuje POt10CU mrrnometara i

POGoos:~e

51icn111

instrurneno.ta~

sntq;e se odredi na :l.sti oneiu kao i

pumpom. stepeo iskoristeoja k.ompresora i

ji:l se odrsdi os osooVll ollredjenih i

Odredji.vanje

kod uredjaje. sa

ko:npresorskog uredja-

iZI.'acunatiih ili izmjerenih

potrebnih velicina za ojegovo odredjivanje) koristeci oorasee

iz po:.;L:.vlja kompresori.

34~ Krause !:i

LIT ERA T U R A
l~

Baehr H

Thermodynamil:

Berlin

1962~

2 ~ BiscevJc A _ I.Iasinstvo I
3~ Bisce'V""ic !~
Hasinstvo I I

- Tuzla 1959.
Tuzla 1960
l!-~ Bolc;arsl:i, E!ub,1cev! Suldn- Termocliuamilca i

top1oprcdaj:::lci

- }.':oskva 1964
Hauka a toplini l

dio prvi~ ZaGreb 1')62

o~ Bosuja1:ovie F
Hauke 0 tOPliui~ dio druGi , Zacreb IS'63
7. Bulie F
- r-umpe - Beograd 1950
8. Cavalli C
- 'l\ermodinamica industriale - lY~6
1)" Crljenak U
Kompresol'i i veTlti1atol'i - Za8:reb 1949
10" Cerne J3
- Hauka 0 toplini - Zagrel) 1963

11. Curcle B
12. Dress I-I
13. DUbel JI
lL~. Duffel II

15. :C'ri tz
16~ GuJ.i.e
r!. GuIi.e
l3~ Gulfc
19~ Gulio
20. Gulio

1:;
G
G

24~

1!avlico]: J
Heitlmer

25~

Eoffl::tarm

26. Horvat D

2'/.

FiJI'm.J.J~o"\)s]::J..

Husze.1f W

48

Ventilator Anlaeon - Berlin 1961

I-'ami lwtao - BeOGrad 1')54Sar'::;OJ'8vanje - Beocrad 1'960
l'arni ]cotJ.o,ri

45~

&

1~9~

5U~

POlinkovsl:i. V- Ventilatori i konpresOri

Hant Z
Te~nodinamika - ~jubljana .1~63
RammJ.er ~
Verbrennungs - und VergasiingS.lellre

I"rei berg .1957

5.L. His
52~

Gentrobeznije kompresorske uasine-Uoskva ..L96..L

Robert P

COl,lpressed

5;3" Schmidt
54~

Senfcrt F

55.

Stevovic

569 Su.:o):ov B

;nJtor.~::.tive

59~

Be05ro.d 1<)116
TIlel :;inc - :Geoc:;rod lYV)
-

nuJ.2~~~;;1:e

Tcl.'.noJ.og:ijQ ;~oto:c~.tJ.lh '.":Jz:U.<i -

l11jsld. P
60& Uljski l'
610 Velickovic D
62~

Vuji6 S

63~

Zeise !{

64. Zenons)", ;:

65. Zc:cner G
~'8 _'h~i3cl>

Cl'lwI'!:lodynm:2ik -

Zagreb 1';5.1

Eer:!..i..ll .1 ~)5.lj

Banur..d Berechunc; del.' Verbrenungskrof't maschinen

Fame masina - BeOGrad 1953

Stro5arstvo za inzinjere -

LC~:O;::8ti.ve

em p.lant - i-lew Jerk 194-6

Termodynamik - Berlin 1962

57 ~ Tomi6 B
58. 'I'rifkovJ.c !I

Zacreb 1 Sl46
n8chaniccs - l~f)w Yc'rl: 1953
Bercwerks maschinen - TIerliu 1';;62
- 12irJ'::'Y'I.cehanil:a I dia - Zagreb 1962
- .l'8rni ];:ot1ovi - llcogrod 195.l

I'arrnai:ovsl:i

Taschenbach fiir den Masci1.inenban- Berlin 1<:362

de i.lnrchii - Hidraulilw I diD - Beoc;r8d 104.9

do J.':rrrchii - HidrauJ.ika II diD - Bcof;rad 1~j52
2l~ Gunther R Rai'rie;cration air Condi tim::.iuc and Cold
Storage - I'hiladelphia l057
22q lIavlicel: J
- 'Farni l:otlo,rj. - ZaGreb 1'0l1-6
23~

H Jersen 1958
LJ.11

BeOGrad 1953
Kiihlanlac;en - LeipsiG 1945
Ko1l1endampf IDaschinen - .Berlin 191j6

37. I.:alic D
Termodinamika i termotehnika - BeoGrad 1963
3b~ f.iaSG
- Diesel mas chine - Berlin 1938
39q l.l.c AdDl::lS \'J
Eeat Transmision - Hew Jork 1954l}l;. j',:::iheer I.J
Usnovl toplopredajaci - I.ioskva 1)<47
lH~ ;,iler ;;
Eksplozivni motori - Zagreb .1953
42. l,liler J
.i.-arne turbine - Zagreb 1946
43a j,:oouey D
;'.. echanical enc;ineering Thermodynamies
Techniche Thermodynamilc
ubradovi6 1,- Aksijalui ven"ti1atori
Beocrad 1:;159
1~6e l'fle~derer C
Die lCreise.1pumpen - Berlin 1:>61
1;'7. Pfle.iderel.' C
Stromnunges maschinen - :Berlin 1')57

Parui kotlovi -

Die leal tewnaschine - Stuttgard 1936

Tclmicka termodinamilca - Moskva l. 91~7
- 'llhermodinamique - Paris 1950

35* .Li trin A

36. I,orain P

66 .. Zioter:!..':m.ll :L

Te.hnicko termodinam.ika Loko~otive

f,Ios1;:va 1964

- BeOGrad 1938

Eotori SUS - BeogTod 1956

Furne turbine - BeOGrad 1934
Dijelov"i pumih turbina - Beoc,1:'3d 1935
Telmolor;ija Goriva ,- Beograd 1948

TInsnladni ur0dj aji - BeoGrnd 1962

Therl:JodynarJik - Zurich 19'14Heat and Ther:~[)dynamies - Hev,' Jork 1951
- TechT'_iche Therp.odyn?nik - berlin 1905
1'ror3c11n.i i konstrnJ.:cl.ja })nrp..ih turbina
- :J()oCJ.'nd 1 ':)61.

6~

1-IID~UULIK.t\.

HIDHOW.EHANIKA

~ ~

744

6 .. 1" Fluid-tecnost ~""".""""'" ~. ~"'" ~""" 744

Osobine tecnosti. Homocenost i izotropia.Stislji vost .Apsorp-

cija plino7fi ad strane tecnosti.Gustoca i specifiena tezina.

Kohezija i athezija. PovriHnsld na-pon.Kapilarnost. Viskozitet.
Iclealna tecnost.

6.2. llidrostatika .... o

~"""".'

749

IIidrostati3ki pritisak.Jednacina hidrostat1'ke. Pritisak tecnosti na povr~ine /stijenke/. Ravne p'oYl.'slne. Pritisak tecnosti oa l:osu I'avan, /stijenu/. Arhimedov zalcon i stabilnost tijeIn--,

6.?>. Hidrodinamika .....

5."

760

La11inarno i tui'bul,c;utno l:::!'etanje. Reunolds- ov broj ~ Jednae ina

kontinuitetib.. 3ernulijeva j0dnacma. Istjecanje tecnosti kroz
otvore. Oblik IJ.laza kontrakcije. Raspored brzina i pri tis aka
u otvoru. Istjecanje stvarnih tecnosti. - 17.oeficijenat brzine)
kontralccije i istjec~mja. T~oeficijenat istjecanja.riepotpuna

i djelimicna lcontrakcija. Istje::;anje Y.roz otvore velikih dlmenzija. Istjecanje pod vodoID-potppljeni otvori. Vetlturijev

pokus. Frazujenje -poBuda--v-rijerne istjecanja. Vrijeme izravucC

vanja nivoa u dva komuulkacirajuca suda;Jednoliko lcretanje
l:roz otvorene kanale. Jednoliko kretanje u cijevima. Venturi
vodomjer. Hatega. Prelivi vade preko ivica i ustava i brana.

7.

.................... ".......

788

Osnovni princip pri pumpanju tecnosti~ Osnavrti pojmovi,Visi

na usisCLvanja i potiskivanja. Geodetska usisna visina.Geodetska potisna visL'la.j,lanomcta.!'ska vis ina. Dozvoljena usisua visina. Ukupn"J_ visina dizanja tecnosti.
7u2~

Klipne pumpe ... .... .... . .

793

Podjela lclipnih pumpi. J eclnoradne pwnpe. Ruene pUIllpe .hlotorne -pwnpe. Dvoradne PUffiPC:'. Klipne parne pumpe .Diferencijalne
klipne pumpe. Dijelovi klipne pumpe /klip/ klipna motka.Brtvila. Ku6iste. VnzduGna kO::lorn i usisna !corpa. Protok klipne

pumpe. Hi(u:aulicki at IlOri . Indiltatorsl:i dijagrcm .Stepf!lli dj elovanja. Froracun l:lipne pumpe. Odrzavanj e i kVaJ.'ovL

)~ 0entrifuGo.lna pur.::pa ." ... ~ . ~.~ ~~~~.~.a"~.~ 830

10.

LS 1. nacin J:[L'ia pumpe. l'o2jela contrifugalnih pam:pi. Glnv-

jC:':~I,'lcin3. rumpe~ Dije~0V': ceutrifugalne pumpe /ku6Hite,

t:;

Dr 1

tat OX', lezaj ev::L 1 b1:1";,,11o./. Stepen djelovauj a. 1litsijal-

pl'i.tisak. Kavitacija. Pax'::;.lelun rad pumpe .Karah.-teristika

\ .t

VE~iTIL;~~:ORI

4,,, Aksi.ja1ne

puTIrpe

".~ ... ~,,~ .. "'''~~~ .. '' 873

aVila :ieduacine punrpe.Di.jelovi pumpe. Regulacija pumps.

5~, PLu::r }8

~.

.draullcka u:13.rna ;mmpll. Ptl1llpa za gust! tecnosti ..

~ ~

897
897

~ n ~ ~ ~ ~.

898

960

961

8 8'"

962

10~3.

Gubici

96'>

lo.4~

Proracuu snage

966

lo~5~ Stepeni djelovanja ~~"~""'"."~.".

10.6" Dije10vi i

... .....
~

".~".

karakteristike

lo.8~

Proracnn ventilatora

1o~9.

Izbori ventilatora

10.1o~

90;.7
969

976

Karakteristike ventilatora

,1. Podjela kO:-:1p_resora

10.2. G1avna jednacina centrifugalnog ventilatora ~

lIDpa. l:I"!,.lna pUID1)a. 1Jamut-pumpa~ pulzometri~Inje-ktori.

.~.~.

~~.~

~.~

';:;lDusisne centrifugalne pUJTIpe~ zupcasta pumpa~ Bembrauska

~&~"

....... e

Di.jelovi venti1atora

KOt':P11.'s.30RI

~.""".'

10.7. Jlli:lijalni ventilator

spe-cijalnih konstrukci.ja ...... ". ~ .. ,.

~+

10.].. Podjela veutilatora

rupe. Regulac:ija cen'trifugulue purope. Specif'icni broj' ok'Ga~iEi. Proracun cCD:trifug2.1ne prunpe. Pu.stanje u pogon ..

............

'~""."."

"

..

.......

........

978
982

".'~"~~'

...

"~.

982

983

Regu1acija ventilators

984

10.11. Odrzavauje ventilators

985

Old lcomp:r>8sora. Dijagrami kompre8ora~ Visestepena kompresija.

10.12. Izgraduja ventilators

~D:::'a;:uu klipc'}OG <kompresoruu Stepeui djelovnnja. Izgraduja

OIT!presoI'a~ Dij e lnvi kompresora~ Knrakteristike konrpresora~

986

lL 'rEHNIKA LlJl!:RKJJA I

lad:enje l:oDT1.'esora.

11. L

.3. I{otacioui komprsso:d.

,~Lj,~ '1';~:::'l:)(' l~oTIrpl:'eso~'i

. ...... . . .. " .. ..
~

"

~. ~."

~'~

iai':in rada -podjQla k 0;'l-;:;::::-85 ora. St<L:i ci i

b'

..

925
927

stepen djelovanja.

'rOl'ncnn snage. Ks.r:11:t;CI" ~,stike turbo ko:;;:presora~ Dij elovi 1

;13(5e:O'::0.

poclmazivanja.

. . ...

.............. ..
~

). L

Llipni VElzdu8ni motOl' ~ ~ .

~1.2.

IjQIuelrtsti ,,10\;0:['

3. ?';. };lotaX' StL zubi"ltt

<-.

"

Q"'

..

.... .

~. ~'.'

............. .. ..... .....

...............
....
~.~

~.~.~"~.~~

9l~8

ISFITIVIJLT A HASINA

. ............ .

r,:jerenj e "temperature .' ~ ~. " ....... e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11..2" Mjereo.je pritisaka .................. " &'" ~ ~ ~. 4 ' " ~
I,ljerenj e toplotne mo6i
Mjcrenje

l:ol~cine tecno:~~:' ~;.~l::~: ~ 1:~~~;.;1 ~~: ~

jela .... ~ .....

........ .... B.........

~

O.~."'.~.~.

989

990
993

996
9S'7

11.5. l1jcrenje -protoka pri.gucinim s::'cdstvima

1000
........... ..
11.6 Mjereuje i o,lreuiv3.uje sna'~e
1003
Ispii;ivanje ventilatora.
u
.................... .
11. 7.
1006
11.8. Ispitivan,jc puITlge ...
1010
11.9. Ispitivatlje kompresora
loll

....................
........................