OSMANLI-TRK MODERNLEMESNN KE TALARI

Trkiyede ve Osmanl Devletinde modernlemeyi incelemeden nce modernleme ve

batllama kavramlarn aklamak gerekmektedir. Modernleme genel olarak kkten bir
deiimi ifade etmesine karn, batllama daha ok batdaki belli yaplarn alnmas olarak
nitelendirilir. Dier bir ifadeyle, batllama dediimiz kavram Avrupa devletlerinin siyasal,
kltrel, eitimsel, sosyal alandaki gelimilik dzeylerini rnek alarak ilerlemektedir.
Modernleme ise daha kapsaml bir kavram olup, sadece batyla ilikilendirilmemelidir.
Modernleme, toplumlarda meydana gelen geni apl deiimler olup, bu deiim sonucu
toplumda meydana gelen deiimleri ifade etmek iin kullanlmaktadr.
Trkiyede modernleme analizi yapmak ve bunun nemli noktalarn belirlemek kolay
deildir nk modernleme abalarnn balangc belirli deildir. Dier bir ifadeyle,
Osmanl Devleti zamannda gerekletirilen modernleme abalar genel olmam, srekli ya
belli bir alanda olmu ya da belli bir zmre iin olmutur. Bu yzden modernleme
abalarnn gemiini kesin olarak belirleyebilmek mmkn olmamakla birlikte, Lale Devri
sonras dnemi, daha youn modernleme hareketleri yaand iin balang olarak ele
almak mmkndr. 1
Osmanl mparatorluu ynetimi ayn zamanda kapitlasyonlar nedeniyle serbest d ticaret
rejimini benimsemek zorunda kalmtr. Bu durum d ekonomik ilikilerde olduu kadar
siyasette de lkenin gl devletlerin denetimine girmesine yol amt.2 19. yzylda
imzalanan ticaret anlamalaryla durum daha da ktlemiti. Sonuta, Osmanl ekonomisi,
ondrdnc ve onbeinci yzyllarda, o zamann en varlkl saylabilecek bir devleti iken,
onaltnc yzyldan sonra hzla zenginleen Avrupann epeyce gerisinde kalmtr.

Beck, Ulrich (1992), Risk Society: Towards a New Modernity, ev. Mark Ritter, London:
Sage.
2
Leila Erder, The Measurement of Preindustrial Population Changes: The Otoman Empire
1

from the 15th to 20th Century, Middle Eastern Studies, Ekim 1975

Bu geri kalmlk zellikle 19. yzyldan itibaren kendisini hissettirmi ve modernleme

politikalar bir zaruret olarak domutur.3 Bu kapsamda ncelikle III. Selim dneminde askeri
alanlardaki yeniliklere balanlmtr. Devletin geri kalmlnn temel nedeni olarak grlen
askeri baarszlklarn bu reformlarla dzelecei dncesi padiah ve evresinde etkili
olmutur. Nizam- Cedit adyla oluturulan yeni ordu her ne kadar baarl olamasa da,
Osmanl Devletinin en azndan- kendisinin Avrupadan askeri anlamda geri olarak kabul
ettiini gstermekte ve yeni yeniliklere yol amaktayd.
Osmanlnn Avrupann modernliini yakalama istei sadece askeri alannda deildir. 19.
yzyln ilk yarsndan itibaren imparatorluklar yerlerini yava yava ulus-devletlere
brakyordu. Osmanl Devletinin denge politikas zerine kurulmu olan d politikas artk
fayda vermemekte ve devletin asl amac da artk sadece hayatta kalmak olmutu.
Askeri alanda Nizam- Cedit ile balayan reformalar 1826 ylnda II. Mahmut Yenieri
Ocan kaldrmasyla devam etmitir. Ancak, hem dier ordularn yeterince rgtlenemeyii
hem de Srp ve Yunan isyanlar yine bu deiimleri balamadan bitirmitir.
Bu noktaya kadar btn reformlarda ilgili kiilerin tepkisi karmza kmaktadr. Askeri
alanda

yaplan

reformlara

yine

askeri

tabaka

tepki

vermi

ve

gereklemesini

engellemilerdir.
Bu dnemden sonra da Osmanl Devleti modernlemesi ve diplomasiyi hep ii ie tutmak
zorunda kalmtr. Dier bir ifadeyle modernlemeyi Avrupa Devletlerine kar bir koz olarak
kullanmaya almtr.
Dnemin nemli sadrazamlar Mustafa Reit Paa, li Paa ve Fuad Paa nvanlar ne kadar
askeri boyut tasa da sivil brokratlard ve Osmanl modernlemesi 1870li yllara kadar bu
paann etkisiyle devam etmitir.

Beck, Ulrich (1992), Risk Society: Towards a New Modernity, ev. Mark Ritter, London:
Sage.
3

1839da ilan edilen Tanzimat Ferman ise byk apl bir modernleme sreci olmas
bakmndan nemlidir.4 Bu dnemin byk fark, modernlemenin sadece askeri boyutta
kalmamasdr. Askeri boyutun yan sra reformlarn anayasal nitelik tamasdr. Dier bir
ifadeyle, reformlarn ayn zamanda anayasa ile de desteklenmesidir. Tanzimat dneminde en
nemli deiim devlet-vatanda ilikisinde olmutur. Devlet, toplumu ilk defa bir tebaa olarak
deil de, bir vatanda olarak grmeye balamtr. Bu sayede devlet-toplum yaknlamas bir
nebze de olsa salanmtr.
1876da ilan edilen Kanun-i Esasi ile de anayasal dzene tam anlamyla olmasa dageilmitir. Avrupada bloklamann hakim olduu dnemlerde Osmanl Devletinde balayan
Merutiyet hareketleri, kinci Merutiyete ve Trkiye Cumhuriyeti devletinin reformlarna da
nderlik etmitir.
II. Abdlhamit dnemi ise, Osmanl modernlemesinin en hzl olduu dnemdir. Bu
dnemde, Yeni Osmanlclk dncesi ortaya kmtr. Bu da kinci Merutiyetin nn
aarak modernleme almalarn tekrardan balatmtr. Ancak burada modernlemenin
sadece st dzey aydnlar tarafndan benimsenmesi ve halka tam olarak yansyamamas
problemi ortaya kmtr. 5
Osmanl Devletinden sonra Cumhuriyet dneminde ve sonrasnda meydana gelen deiimleri
iki farkl ekilde ele almamz mmkndr. Birincisi, 1923-1938 dnemi olarak ele
alabileceimiz Atatrk dnemi modernleme almalar, dieri de 1938 sonras dnemi
olarak dikkate alabileceimiz Atatrk dnemi sonras modernleme almalardr.
Atatrk dneminde:
-

Medeni Kanunun kabul,

Harf devrimi,

apka kanunu,

Soyad kanunu,

Kadnlara seme ve seilme hakk verilmesi gibi inklaplarla modernleme almalar

toplum tarafndan hemen benimsenmitir. Osmanl modernlemesi ile Trkiye

Benhabib, Seyla (1999), Modernizm Evrensellik ve Birey ada Ahlak Felsefesine

Katklar, stanbul: Ayrnt.
5
Gle, Nilfer (2001), Modern Mahrem, Medeniyet ve rtnme, stanbul: Metis.
4

modernlemesinin

temel

fark

da

burada

ortaya

kmaktadr.

Osmanl

modernlemesinde halk devlet destei snrl kurulmuken, Trkiyede artk

toplumsal bir beklenti olduundan toplum tarafndan hemen benimsenmitir.
Atatrk dneminden sonra da Menderes, zal dnemleriyle balayan ve Erdoan
dnemleriyle devam eden modernleme zinciri, 1923-1938 dnemi kadar kolay olmasa da
halkn byk bir kesimi tarafndan benimsenmitir.
Genel olarak; Osmanl Devletinde temel problem, devlet modernlemesini toplum
modernlemesinin izleyememesidir. Bunun sonucu olarak da modernleme abalar kuvvetli
bir muhalefetle karlamasa bile uzun vadede nemli sonular douracak kadar derin
olmamtr. Trkiyede ise, devlet modernlemesi, 1923-1938 dneminde halk tarafndan
benimsenmi ve hemen uygulanm, bu sayede kalc bir hal alarak gnmze ulamtr.