Osmanl Kadn Hakknda Hukuk Kaynaklarna Dayal almalar

785

Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 3, Say 6, 2005, 785-788

Meltem Toksz, The ukurova: From Nomadic Life to

Commercial Agriculture, 1800-1908,
Doktora Tezi, New York: Binghamton University, 2000, 297 s.
Fatih ERM*

Binghamton niversitesi tarih blmnde yaplm olan tezin esas iddias, 1800-1908
yllar arasnda ukurovann dnya-ekonomisine eklemlenmesini incelemek olup;
yazar, ncelikle 1500l yllardan balayarak blgenin demografik yapsnn nasl olutuunu aklayan bir arka plan sunmutur. Tez, her biri er alt blm ieren ana
blmden olumaktadr.
Birinci ana blm 1500-1880 yllar arasnda ukurovann demografik, sosyal, siyas ve ekonomik yapsn ve bu yaplarda zaman iinde grlen deiiklikleri konu
edinmektedir. Bu ana blmn ilk alt blm ukurovann coraf yapsn ve insan
potansiyelini ele almaktadr. Bu balamda ova etrafndaki dalar, ovann iinden geen nehirler ve bu nehirlerin oluturduklar deltalar incelenmekte; ovann aa ve yukar blgeleri arasndaki farklar gz nne serilmektedir. kinci alt blm, kendi iinde farkllklar gsteren bu corafyann insan unsuru ile nasl bezendiini konu edinmektedir. Burada zellikle brahim Paann, babas Mehmet Ali Paann Msrda yaptklarn rnek alarak ukurovada gerekletirdii reformlar ele alnmaktadr. nc
alt blm ise Tanzimat ile ortaya kan siyas ve hukuk yapnn blge zerindeki etkisini incelemektedir.
kinci ana blm, 1850-1908 yllar arasnda Mersinin blgenin nasl ihracat liman haline geldiini detayl bir ekilde incelemektedir. lk alt blm, ukurovada gerekletirilen pamuk retiminde yaanan gelimeleri, dnyada canlanmakta olan pamuk piyasalarna ve buna bal olarak oluan pamuk talebine balamaktadr. Bu ksmda, sz konusu gelimelerin Mersini nemli bir liman ehri haline getirme sreci
anlatlmaktadr. kinci alt blm Adana-Mersin demiryolunun almasn ve bu hususta Avrupa devletlerinin rekabetini konu edinmektedir. nc alt blm ise 1866
sonrasn ele almaktadr. Mersinin hinterland ile baland bu dnem, yazara gre,
ukurovann iktisad tarihinde brahim Paa sonrasndaki en nemli dnemdir.
nc ana blm ise, XIX. yzyl sonu ve XX. yzyl banda ukurovann ticarileme ve sanayilemesini ele almaktadr. Birinci ve ikinci alt blmler, ikinci ana b* Johann Wolfgang Goethe Universitt ktisat Teorisi Krss Doktora rencisi.

786

TALD, 3(6), 2005, F. Ermi

lmde sz konusu edilen gelimelerin etkilerini incelemektedir. Blgedeki tarmsal

gelimenin ksa bir sre iinde nasl kayda deer bir sanayilemeyi beraberinde getirdii konu edilmektedir. Evliya elebinin ku umaz kervan gemez bir yer olarak
niteledii ukurova; bir asr iinde, kendine yeten ekonomi dzeyinden ticar tarm
yapan bir seviyeye sramtr. Son alt blm ise tezin bir zetidir.
alma; Osmanl, ngiliz, Fransz, Alman ve Amerikan arivlerine dayanmaktadr.
Bu balamda iradeler, maliye defterleri, tapu tahrir defterleri, tapu kadastro verileri,
ngiliz muhasebe kaytlar ve parlamento tutanaklar ile salnameler bavurulan temel
birincil kaynaklar olmutur.
Tezin hedefinin, dnya ticaretinin genileme dneminde ukurovann bu dnyaekonomi sistemi iinde nasl bir yer bulduunu ortaya koymak olduunu syleyebiliriz (s. iv-v):
1800-1908 yllar arasnda ukurovada meydana gelen ticarileme sreci, Osmanlnn en radikal dnmlerinden biridir. ounlukla gebe bir corafyada byk
lekteki pamuk retimine yol am olan blgesel deiiklikler zerindeki incelemelerim, ticar gelimenin devlet politikas eklinde olmaktan ziyade yerel ve uluslararas gler arasndaki iliki eklinde olduunu gstermektedir. () Bu tez, mparatorluun ykl ve yeni ulus-devletin ortaya knn tesine gemi olan kesintisiz bir sermaye birikimi srecini analiz etmektedir.

Yazara gre; Osmanl son dnem tarihinin nemli paradokslarndan biri, bir taraftan ekonomide byme ve yeniden organize olma sreci yaanrken mparatorluun
ayn dnemde nasl olup da sona erdiidir. Meltem Toksz; bu sorunun cevabnn, ancak ukurova gibi blgelerin yalnzca asker ve siyas gelimeler asndan deil ayn
zamanda dnya-ekonomi asndan da nerede durduklarna baklarak bulunabileceini dnmektedir (s. 7). Yazar; bir liman kentinin hinterland ve dnya ile ilikisinin
incelenmesinin bize imparatorluk/ulus-devlet paradigmalarnn dnda bak alar
kazandrabileceini dnmektedir.
Tezin 1500-1865 yllar arasnda ukurovann demografik yapsna ilikin verdii
bilgiler blgenin XIX. yzyldaki iktisad sraynn alt yapsn sunmak zere serdedilmitir. Buna gre blge nfusu XVI.-XIX. yzyllar arasnda ounlukla gebe unsurlardan olumaktadr. Verimli ova ise byk lde atl durumdadr. Blgede yerleik hayat, gebelerin zamanla yar-gebe ve sonra yerleik olmalar ile ortaya kmtr. Gebeler zaman iinde sabit yaylak ve klaklar edindike buralarda yava yava tarma da balamlar ve zamanla bu ara aamadan yerleiklie gemilerdir.
Bu dnm hzlandran ve ukurovann iktisad yapsn belki temelden deitiren etken ise, yazara gre, blgede 1832-1840 yllar arasndaki brahim Paann hkmranldr. brahim Paa, babas Mehmet Ali Paann Msrda yaptklarn rnek
alarak ukurovann retim yapsn temelden deitirecek reformlar yapmtr. Kbrstan buday, Msrdan da arpa tohumu getirtmi ve ayrca, blgede daha nce ekilmeyen eker kamnn ekimini balatmtr. Makineleme abalar ve yeni sulama kanallarnn almasyla brahim Paa, blgenin en byk problemlerinden biri olan igc ktln amaya almtr. Zira blgede ekilen rnlerden biri olan pamuk,
emek-youn bir tarm rn olup hasat sezonunda ok fazla igc gerektirmektedir.
Bu balamda ukurova iin en yakn igc salanabilecek yer Suriye olmaktayd.

The ukurova: From Nomadic Life to Commercial Agriculture, 1800-1908

787

brahim Paann hkmranln takip eden yirmi sene blge iktisadnn durgunlua girdii bir dnem olmutur. ukurovann Osmanl hakimiyetinde tekrar toparlanmas ise 1860lar bulmutur. brahim Paann hkmranln takip eden yllar bir
yandan uluslararas ticaretin ok artt, dier yandan da Osmanlda Tanzimat reformlarnn uyguland yllar olmutur. Ancak zellikle Amerikan Savayla ortaya
kan pamuk ktl ukurova pamuuna talebi artrmtr. Blgedeki pamuk reticileri devlet tarafndan desteklenmi ve kendilerine dk faizli krediler sunulmutur
(s. 67). Fakat Tanzimat ve sonrasnda yaplan reformlarn etkilerinin esas grld
dnem, 1860-1880 yllar arasdr. Bu dnemde kapitalist dnya-ekonomi ukurovay
iine alacak ekilde genilemitir. Amerikan Sava ve 1865teki mecbur iskan ukurovann dnya ticaretindeki payn artrmtr. Ticar amal pamuk retimine dayanan bu sre, 1890lara gelindiinde artk yabanc sermayeyi de ukurovaya eker
duruma gelmiti. Ovann en nemli ehri ise Mersin olmutur bu srete. Yazara gre
bunun iki nedeni vard (s. 137):
1) Ksa bir srede iyi bir ulam sisteminin kurulmas,
2) Tccarlarn fiyat kontrol, bankaclk, kredi gibi mekanizmalara eriebilir duruma gelmeleri.
Adana-Mersin demiryolunun inas ise blge tarihinin dnm noktasdr, Meltem
Toksze gre. Blgedeki artk rnn ucuz ve hzl bir ekilde Mersine transfer edilebilmesi Mersini ticar bir merkeze dntrm ve uluslararas ekonomik sisteme eklemlemitir. Tren yollar yalnzca tarm rnlerinin hzl ve gvenli nakliyesini deil,
igcnn mobilitesini de beraberinde getirmitir. Tren yolunun getii yerler hzla
ehirlemitir. Demiryolu yalnzca d ticareti atelemekle kalmam, i ticarete de ivme kazandrmtr (s. 143-144).
Demiryolunun pozitif katksna ramen, ukurovann dnya-ekonomi sistemine
eklemlenmesini hl problemli klan bir unsur, blge retiminin ve ticaretinin iklim
koullarna son derece bal kalmaktan kurtulamamas idi. Nehirlerin yeterli dzeyde
sulama kanallar ile ovaya yaylamam olmas nedeniyle, blgenin tm potansiyeli
kullanlamamaktayd. Hatta baz yllar, blgeye merkez ynetimin tketim ve tohum
amal buday gndermesi gerekmekteydi.
Byle kt geen yllarda tccarlar, ticareti bir ekilde devam ettirebilmek iin
baka yollar bulmak zorunda kalyorlard. D ticarette oluan kayb i ticaretle telafi
etmek veya uzun vadeli krediler almak bu yollardan birka idi. Bu dnemlerde aldklar d destek de tccarlarn ayakta kalmasna yardmc olmaktayd. Fransz irketler
Mersinli tccarlara dzenli kredi salamakta idiler.
Ancak bu olumsuzluklar XX. yzyln balarna gelindiinde almaya balanmt.
yle ki Mersin bir ihracat liman olarak zmiri geride brakmtr. Mersin, bu balamda, ukurovay dnya-ekonomiye balayan zincirin en nemli halkas olmutur. Yazara gre bu durum 70 yl nce brahim Paann abalar ile balam olan teebbsn meyvesidir aslnda (s. 176). Mersinin dnya-ekonomiye tam olarak entegrasyonu
1890larda gereklemitir. Bu ise, ticar kapitalin zaman iindeki birikimi ve piyasalarn olumas ile mmkn olmutur (s. 178).

788

TALD, 3(6), 2005, F. Ermi

Blge ekonomisindeki ikinci srama ise 1904 takip eden yllarda yaanmtr.
nk bu yllarda 1860lardan sonra ikinci kez uluslararas pamuk fiyatlar kayda deer bir art gstermitir. Bu durum ukurovann pamuk ihracatn be katna kartmtr. 1860takinin aksine bu kez pamuk fiyatlarn artran faktr; bir i sava sonucu
arzn daralmas deil, zellikle Byk Britanyadaki byyen tekstil endstrisi sayesinde talepte yaanan patlama idi. Bu durum Avrupal pamuk alclarnn dikkatlerini
bir kez daha Mersine evirmitir. Ancak 1907de Amerikadaki kriz sona ermi ve pamuk piyasas tekrar istikrara kavumutur. Yine de Mersin tccarlar artk bu tarz dalgalanmalardan olduka az etkilenir olmulard. Bunun temel nedeni ise hisse senedi
gibi risk tayan ticar faaliyetlere pek katlmamalar idi.
Bu gelimeler XX. yzyl banda Mersini son derece kozmopolit bir yapya brndrmtr. Bu dnemde Mersin tccarnn byk ounluu ok iyi Franszca konumakta idi. Zaman iinde ngilizce, Almanca, talyanca da blgede konuulan dillere
dahil oldu (s. 189). yle ki blgede konuulan dil says 15e kadar kmtr.
Sonu olarak; sz konusu tezin, Osmanl iktisat tarihinin yazlmasna nemli bir
katk olduunu syleyebiliriz. Meltem Toksz, tezin amacn u szlerle dile getirmektedir: Bu tez; blgenin nce Osmanl mparatorluunun, sonra da Trkiye Cumhuriyetinin en retken ve mreffeh blgelerinden birine dnmesinin hikyesidir (s.
270). Bu ticarileme hikyesi; bir taraftan dnya ticaretinin artt bir dneme rastlarken, dier yandan da Osmanlda reformlarn yapld bir zamana denk dmtr.
Blge bir yandan ehirleme, bir yandan pamuk retimi ve bir yandan da byk lekli tarm iletmelerinin ortaya kmasna ahit olmutur. Yz yllk bu sre neredeyse metruk bir blge olan ukurovay dnya-ekonominin nemli bir paras yapmtr, yazarn tespitlerine gre (s. 270).
Tez ele ald uzun dneme ramen ukurovann iktisad tarihini olduka detayl
bir ekilde gzler nne sermitir. Fakat tezin esas hususiyeti, dnya-sistem teorisinin
bir blge zelinde incelemi olmasnda yatmaktadr.