Experyment je bezalisnym i suvorym suddeju praci teoretykiv.

Cej suddia nikoly ne kae pro teoriju tak, u kraomu razi kae
molyvo, a najastie zajavliaje ni.
Abert EJNTEJN

Nablyennia svitanku mona bulo vhadaty lye po mianijuych zoriach ta po slabkomu, schoomu na lehekyj protiah, viterciu. Na pivdennomu zachodi tanula za derevamy
zahrava misiacia. V sadu, de mistylysia pavijony Poltavkoji hravimetrynoji observatoriji,
bulo sonno j tycho. Stepan Georgijovy Drozd, naukovyj pracivnyk, navi zadrimav, sydiay
na ganku svoho pavijonu.
Vohkuvatyj peredsvitankovyj vitre zdmuchnuv drimotu. Stepan Georgijovy merzliakuvato znyzav pleyma, zapalyv cyharku j hlianuv na hodynnyk. Siohodni vin mav namir
tono vyznayty geografinu yrotu observatoriji. Ce bulo neobchidno dlia vyvennia rinych
kolyva zemnoji osi, jakymy Stepan Georgijovy zajmavsia ve protiahom trioch rokiv.
Zenit-teleskop stojav nacilenyj u temno-synie nebo, v toku, de vdosvita, o ostij pjatdesiat odna, mala zjavytysia maleka, nevydyma dlia prostoho oka ziroka v suzirji Andromedy: za jiji poloenniam vymiriuvalo kutove vidchylennia yroty. Do pryznaenoho asu
lyalosia e dvadcia chvylyn, mona bulo spokijno pokuryty, pomirkuvaty
Joho pobuduvaly nedavno velykyj, spravnij astronominyj pavijon, z kamjanymy
stinamy j rozsuvnym dachom, o obertavsia. Ranie spostereennia provadyly u dvoch derevjanych budivliach, schoych na larky dlia dribnoji torhivli. Molodi spivrobitnyky tak i
nazyvaly jich artoma larkamy. Stepan Georgijovy hlianuv u toj bik, de mi derevamy
nevyrazno bovvanily stari pavijony. Ehe , praciuvaty v nych bulo nelehko. Osoblyvo
vzymku malo ne zadubije. Ta j refraktory tam maleki, slabki. Ne te, o ocej.
Stepan Georgijovy laden buv pyatysia novym teleskopom, vstanovlenym u
kamjanomu pavijoni. Ade vin sam montuvav joho maje rik, robyv rozrachunky, zamovliav
linzy Zvyajno, ne Pulkovkyj, lye dvochsotrazove zbiennia. Ta dlia naych vymiriuva i cioho dosy
Svitalo. Na schodi sirilo nebo. Syluetom, jakyj ne nabuv e dennoho zabarvlennia, vysoila dvopoverchova, u schidnomu styli, budivlia observatoriji. V sadu j dali, vzdov bruku,
o spuskavsia do mista, pohojduvavsia prozoryj tuman.
Drozd znovu hlianuv na hodynnyka: is hodyn sorok pja chvylyn as rozpoynaty.
Poter zakociubli ruky j uvijov do pavijonu.

Cho nadvori ve buv svitanok, nevelykyj kruh neba v okuliari orniv, jak i vnoi. Zapovitna ziroka blakytnoju ciatkoju povino skradalasia zliva do perechreennia okuliara v
zeniti. Stepan Georgijovy, zvyno hlianuvy v okuliar, ue chotiv bulo vidvesty oi, jak znenaka v teleskopi vydko majnulo o temne, velyke j dovhaste. Vono zakrylo ziroku j
znyklo. Stepan Georgijovy zmirkuvav ne vidrazu: Ptach? A moe, pryvydilosia napruenym oam? Prote ziroky v okuliari ve ne bulo, zamis neji vydnivsia svitnyj rozplyvastyj
slid. Meteor? Ale omu vin ne svityvsia?
Ci rozdumy tryvaly kika sekund. Stepan Georgijovy hlianuv uhoru j pobayv u ilyni
kupola tonku biliastu smuku: vona narouvala u pivninomu napriami, povino zhasajuy
na pivdni. Takyj slid zalyaju velyki meteory, ale cioho razu na poatku slidu jaskravoho
meteora ne bulo.
Z pivdnia na pivni, po merydinu, vydko vyznayv Drozd i, vvimknuvy motor, poav povertaty trubu teleskopa za slidom.
Ruky dijaly vpravno j zvyno. Koly objektyv teleskopa dijov do poatku smuhy, Stepan
Georgijovy zupynyv motor i vziavsia za koliatko runoji podai. Nebo ve posvitlialo, i
Drozd pobayv, jak v objektyvi zjavylosia orne dovhaste tilo. Vako bulo koordynuvaty ruchy: perevernute zobraennia tila v teleskopi malo ne v toj bik, kudy ruchala truba. O
truba dijla do uporu j zupynylasia. Tilo znyklo
Stepan Georgijovy, nemoloda liudyna, buv zvyajnyj sobi spivrobitnyk riadovoji observatoriji. Vin davno, e do zakinennia universytetu, perekonavsia v tomu, o v astronomiji
znano bie ornovoji roboty, remontnoji ta obysliuvanoji, ni sposteree, i e bie
sposteree, ni vidkryttiv. Poblyzu observatoriji vin mav budynook, sad, simju; ne liubyv
vysuvatysia popered inych i navi buv peven u hlybyni dui, o, cho vin i astronom,
znimaty zirky z neba jomu ne sudylosia
Tomu cej nespodivanyj vypadok tak pryholomyv i schvyliuvav joho, o serce zakalatalo. Mechanino rozkruujuy koliatko nazad, ob znovu spriamuvaty teleskop u zenit, i
kujovdiay vinoju rukoju ridke volossia na potylyci, Stepan Georgijovy naprueno dumav:
o b ce mohlo buty? Tilo ne zbyralosia padaty, ne bulo rozarene, cho i letilo z velyeznoju
vydkistiu: povitria svitylosia Suputnyky Minarodnoho geofizynoho roku? Ale vony
davno ve-vidlitaly svoje, potrapyly v atmosferu j zhorily Ta j formu vony maly inu
Ve zovsim rozvydniuvalo. Use navkolo nabuvalo pryrodnych dennych barv. Do
schodu soncia lyalosia ne bie jak pivhodyny. U vidyneni dveri pavijonu Stepan Georgijovy bayv schyl horba, na jakomu mistylasia observatorija, vulyciu. Neju projichav peryj
velosypedyst. Lichtari na stovpach horily miano, nioho ne osvitliujuy. Misto prokydalosia.
Stepan Georgijovy pochapcem hlianuv na strilky hodynnyka: Oho! Rivno is hodyn
sorok visim chvylyn propuskaju zenit! Vin doviv trubu teleskopa do vertykanych rysok
na kutomiri, prypav okom do okuliara, ukajuy ziroku, i pobayv take samisike dovhaste tilo, o znykalo z objektyva. Teper, viddzerkaliujuy rankovi soniani promeni, vono
na my blysnulo i ezlo. Znovu!.. Ce ve druhe! A moe, j ne druhe? Moe, vin progavyv
dekika? Drozd rizko krutnuv ruku i poviv teleskop navzdohin nezrozumilomu meteorovi.
Teper vin buv pidhotovlenyj i mih vyde vpijmaty tilo v objektyv. Vono jlo z pivdnia
na pivni nad merydinanoju ilynoju pavijonu i malo taku snariadopodibnu formu, jak
i pere. Bie Drozd nioho ne mih rozhledity: tilo vydko promalo za mei vydymoho v
teleskop neba.
Stepan Georgijovy vybih z pavijonu j podyvyvsia na pivni. Vin buv dalekozoryj i
predmety na vidstani bayv dobre, ale zaraz nioho ne pomityv u zaroevilim nebi, krim
najjaskraviych zirok. Dribni ve zhasly.
o ce take? Ade tila ruchalysia, bezpereno, v atmosferi Vin rozhubyvsia. Ne
rozdumujuy j chvylyny, Drozd kynuvsia v observatoriju, do telefonu.
Komutator dovho movav. Pozasynaly tam, y o?!
Allo! Allo!
Nareti, v trubci klacnulo, i sonnyj inoyj holos vidpoviv:

 Komutator sluchaje.
Zjednajte mene z telegrafom Telegraf? Ce z observatoriji. Pryjmi blyskavku: Pulkovo, observatorija Sposterihav o ostij sorok pja i ostij sorok visim dva tila snariadopodibnoji formy, koma Zapysaly? Trajektorija po merydinu z pivdnia na pivni, krapka.
Naukovyj spivrobitnyk Poltavkoji hravimetrynoji observatoriji Drozd Taku telegramu
nadili v observatoriju Charkivkoho deravnoho universytetu
Stepan Georgijovy podyvyvsia na strilky hodynnyka: rivno sioma hodyna ranku. as
dlia vymiriuvannia yroty bezpovorotno vtraeno. Vpere za bahato rokiv vin ne proviv
spostereennia, cho dlia cioho buly vsi spryjatlyvi umovy
***
Za kika chvylyn pered tym, a same o ostij sorok try, radilokatory sluby spostereennia za povitriam ornomorkoho uzbereia zasikly perelit z boku Tureyny na terytoriju SRSR dvoch balistynych raket. Treba skazaty, o nezadovho do cijeji noi nad ornomorjam stavsia odyn z tych vypadkiv minarodnoho chulihanstva, pislia jakoho zacikavleni deravy obminiujusia notamy, a na misce podiji z centra vyjidaju komisiji dlia rozsliduvannia. Nad Ukrajinoju na hranynij vysoti proletiv nevidomyj litak i povernuv nazad.
Joho vyjavyly z zapiznenniam i ne zmohly pryzemlyty. Pislia cioho nepryjemnoho vypadku
sluba spostereennia praciuvala osoblyvo itko j pyno.
Radary ne daju zobrae. Tomu pryrodno, o splesky linij, nakresliuvanych elektronnymy pukamy na ekranach lokatoriv, rozyfruvaly same tak. Rakety jly na velykij
vysoti blyko sta kilometriv i z takoju nejmovirnoju vydkistiu, o jiji ne vdalosia navi
vyznayty. erez try chvylyny pislia peroji bulo zafixovano druhu raketu
Cikavo, o Krymka observatorija, roztaovana pryblyzno na odnij dovhoti z Poltavoju
i ozbrojena znano potuniymy teleskopamy, poliotu cych til ne zafixuvala. Ote, u vdalych
spostereenniach Stepana Georgijovya Drozda velyeznu ro vidihrav vypadok: poltavkomu astronomovi prosto poastylo. Ta koly zhadaty, o na zemnij kuli due bahato
observatorij i o spostereennia za nebom provadiasia bezperervno, stane zrozumilym, o
vypadkovis u danomu razi bula projavom zakonomirnosti: chto povynen buv pomityty ci
tila, i perym pomityv jich Drozd.
Povidomlennia Stepana Georgijovya ta radigramy ornomorkych postiv pily riznymy liachamy, ale spryynylysia do podibnych dij. yfrovane radi postiv poletilo v Holovnyj tab Protypovitrianoji oborony; za nym nadijly povidomlennia inych, vnutrinich postiv
spostereennia. Vony nenae ridkym punktyrom poznaaly polit raket z pivdnia na pivni.
Protiahom kikoch chvylyn usi avizjednannia na aerodromach Jevropejkoji astyny SRSR
radinakazamy z tabu bulo pryvedeno v bojovu hotovnis nomer odyn pilot u litaku.
De vpadu? ekaly u Holovnomu tabi. Prote rakety ne vpaly nide. Ne znyujuy vysoty, vony proletily nad Kalininom, Ladokym ozerom, Karelijeju; jich trajektorija pomitno
vykryvliuvala na zachid. Nad Peenhoju vony zalyyly terytoriju SRSR i pomaly do norvekych ostroviv picberhen. Polit raket tryvav trochy bie jak is chvylyn, takyj rezutat bulo oderano pislia zistavlennia radigram z pivdnia j pivnoi.
U Holovnomu tabi viduly dejaku polehkis i viddaly nakaz zaminyty hotovnis nomer odyn hotovnistiu nomer dva liotyk na aerodromi.
Telegramu Drozda bulo peredano v Charkiv, u Pulkovo, v astronominyj centr Akademiji nauk, a dali v usi observatoriji Radiankoho Sojuzu j svitu. U nezvyajnyj as, koly u
schidnij pivkuli poynavsia de, astronomy Jevropy, Aziji, Afryky, Avstraliji poaly nyporyty v nebi refraktoramy, reflektoramy, raditeleskopamy.
Nevidomi tila ne znykly. erez hodynu pislia sposteree Stepana Georgijovya jich
pomityly teleskopy Kejptaunkoji observatoriji, e erez dvadcia chvylyn jich zasikly nad
Mahdeburgom

V Jevropi nastav ranok.

Bahato gazet Parya, Londona, Ryma zatrymaly svoji rankovi vypusky, ob opublikuvaty oderani v ostanniu hodynu povidomlennia pro nevidomi suputnyky, jaki zjavylysia
nad Zemleju cijeji noi. Vlasne, novyna ne tak ue j pryholomuvala: ne vpere nad planetoju
krulialy v usich napriamkach suputnyky, jaki bulo vydno v binok i prostym okom. Nezvyajnym bulo, mabu, tiky te, o ci novi tajemnyi suputnyky, ruchajuy u stratosferi, poky
o anitrochy ne rozarylysia vid tertia ob povitria i o pro jich zapusk ne povidomliala
odna derava svitu.
Ta ce mohlo zdatysia valyvym lye dlia venych. Gazetiari zachidnych krajin, liudy,
jakym neridko brakuje zna, ale jaki vmiju bujno fantazuvaty, stvoryly sensaciju:
Kosmini korabli kruliaju nad zemleju!
Marsijany ukaju miscia dlia posadky!
Suputnyky-snariady! Neve v nych marsijanki Mie Ardan, kapitan Niko
i Barbiken?
Snariady z hlybyn vsesvitu!
Prosymo do nas, ukooki!
Jich ue mona rozhledity v binok! Kupujte istnadciatykratni binokli
Cejsa!
Toho dnia biis liudej tiky te j robyla, o vdyvlialasia v nebo. Optyni magazyny
rozprodaly vsi svoji tovary, navi okuliary iz zbiuvanymy skeciamy Entuzisty rozbyraly
objektyvy fotoaparativ i majstruvaly z nych pidzorni truby. Nichto nioho do puttia ne znav,
krim gazetiariv, zvyajno. Ostanni, vyhadujuy kazna-o, turmuvaly observatoriji i bezperervnymy intervju nabrydaly astronomam i astrofizykam, jaki zvykly do spokijnoho rozmirenoho yttia.
Nemaje sumnivu, o ce kosmini korabli, drukuvaly gazety velykymy literamy
zajavu vidomoho astronoma Redli. Chiba mohla b cho odna derava v sviti strymatysia,
ob ne zajavyty pro suputnyky, jaki vona zapustyla?
Protiahom dnia suputnyky buly pomieni poslidovno nad Barselonoju, Londonom, Kalifornijeju, Serednioju Azijeju, Kajirom, Poeju, Meburnom, Novoju Hvinejeju, Alma-Ata
i tak dali. Zjasuvalosia, o vony uve as vidchyliajusia na zachid, vidstajuy vid obertannia Zemli. Ce v svoju erhu pidtverduvalo dumku pro kosmine pochodennia til.
Pro kone nove spostereennia povidomlialosia v specinych vypuskach gazet i po radi. Sami spostereennia z tonym zaznaenniam asu ta koordynat nadsylalysia v astronomini centry: Hrinvi, Pulkovo, kalifornijku observatoriju Palomar. Tam jich systematyzuvaly.
Nadveir kartyna v Jevropi poala projasniuvaty. Gazety vmistyly fotografiji suputnykiv, zrobleni v Mexici specinym teleskopom, pryznaenym dlia sposteree za meteoramy. Znimky, peredani fototelegrafom, buly nevyrazni, prote na nych, na tli popeliastosiroho neba, vymaliovuvaly temni snariadopodibni syluety. Za nymy tiahsia svitlyj lejf.
Dani pro rozmiry suputnykiv, vymiriani riznymy sposterihaamy, pryblyzno zbihalysia:
pivtora-dva metry zavdovky i ne bi jak pivmetra v poperenyku.
Dumku pro te, niby v snariadach je yvi istoty, pysala odna gazeta, dovedesia
vidkynuty. Abo prypustyty, o marsiny ne bii za kroliv.
vydkis suputnykiv stanovyla visim i odnu desiatu kilometra za sekundu dlia peroho
i na pjatdesiat metriv za sekundu mene dlia druhoho, jakyj postupovo vidstavav.
Jich trajektorija bula due vykryvlena i erez poliusy ne prochodyla. Znyennia suputnykiv nichto iz sposterihaiv pjaty kontynentiv ne pomityv.

Ostannia novyna povidomlennia z Pulkova ve ne potrapyla v gazety, jiji peredalo

nine radi:
Zistavlennia danych pro polit til-suputnykiv dalo zmohu vyznayty perid i trajektoriju jich obertannia. Ce, v svoju erhu, dopomohlo obyslyty masu til. Vyjavylo, o vona
odnakova v oboch suputnykiv i dorivniuje pryblyzno otyriomstam pjatdesiaty tonnam pry
rozmiri pivtora-dva metry u dovynu. Ci velyyny v sto z lykom raziv perevyuju masu
najbiych suputnykiv, zapuenych pid as Minarodnoho geofizynoho roku. Nezbahnennym je toj fakt, o serednia pytoma vaha materiliv, z jakych skladajusia obydva tila, dorivniuje pryblyzno tysiai triomstam gramam na kubinyj santymetr, tobto v sotni raziv bie, ni
pytoma vaha najvaych metaliv. Take spivvidnoennia masy i objemu roby zrozumilym
neznane hamuvannia til-suputnykiv v atmosferi ta jich velyeznu kinetynu energiju.
Sam fakt nezvyajnoji hustyny til ekaje e svoho rozjasnennia.
***
Ce buv as, koly ujava liudej, rozburchana zapuskamy tunych suputnykiv Zemli j
poliotamy perych radiankych raket u kosmos ta navkolo Misiacia, e ne zaspokojila,
vony ladni buly poviryty vsiomu. Desiatky tysia storinok fantastynych romaniv, sotni hipotez pro yttia poza meamy Zemli ne zrobyly toho, o zrobyv ocej strybok u kosmos. Obriji
rozyryly. Navkolo Zemli prostir, u niomu je ruch, u niomu moe buty yttia; ce stalo
jasno vsim.
Tomu pojavu nad planetoju dvoch snariadopodibnych til i vsi povjazani z nymy napivnaukovi prypuennia spryjnialy malo ne jak nalene, samo soboju zrozumile: Jako my,
liudy Zemli, zbyrajemosia zdijsnyty peru kosminu podoro, to omu chto z inych svitiv
ne moe pryletity na Zemliu? Povidomlennia pro nezvyajnu hustynu til e raz pidtverdylo
prypuennia pro jich nezemne pochodennia.
Gazety drukuvaly rozklad ruchu suputnykiv za dva dni napered, robliay naprykinci
povidomle zastereennia: jako vony za cej as ne pryzemliasia. Desiatky tysia astronomiv fachivciv i liubyteliv steyly za poliotom tajemnyych til, hotujuy perymy
spovistyty pro navmysne vidchylennia jich vid balistynoji trajektoriji. Radiamatory vsioho
svitu erhuvaly bilia svojich pryjmaiv, namahajuy spijmaty na bu-jakij chvyli syhnaly z
suputnykiv. Usi ekaly, koly ci visnyky inych svitiv, nechaj navi bez yvych istot, pryzemliasia
Odnak tretij de prynis povidomlennia, jake vidrazu zminylo v usiomu sviti napriam
dumok i nastrij:
Suputnyky-snariady maju zemne pochodennia!
Anhlijki matematyky doktor Blekket i doktor Ramsej iz formulamy v
rukach dovodia, o suputnyky ne pryletily nizvidky.
Gazety vmistyly portrety dvoch uenych z Oxforda ta jich stattiu, v jakij pysalosia:
Nas peroho dnia sturbuvala nevidpovidnis orbity suputnykiv ploskomu elipsu.
Ri u tomu, o, koly b ci tila pryjly z kosmosu, obertannia Zemli ne povynno bulo b poznaytysia na jichniomu rusi. Hrubo kauy, dlia nych u ciomu razi bulo b bajdue obertajesia zemna kulia y ni. Vony krulialy b navkolo planety stroho v odnij ployni odo
neruchomych zirok.
Dlia uzahanennia nam brakuvalo danych pro trajektoriju suputnykiv u prypoliarnych oblastiach Zemli. Vora vveeri, koly ci dani liubjazno peredaly nam rosijki sposterihai, kartyna stala jasnoju: orbita obertannia suputnykiv ne ploska. Vona vykryvlena u prostori i prochody nad riznymy tokamy zemnoji poverchni. Korote kauy, trajektorija ruchu
suputnykiv maje formu velosypednoho kolesa z velykoju visimkoju, pryblyzno taku,
jaku maly suputnyky Minarodnoho geofizynoho roku, zapueni z Zemli.
Jakby mona bulo hlianuty na nau planetu zboku, my pobayly b o o: u prostori
obertajesia naa velyezna zemna kulia, a navkolo neji opysuju vyhadlyvi petli dva maleki

orni tila. Ci petli trajektoriji suputnykiv, obrazno kauy, namotujusia na planetu, nenae nytky na puku, ne zaipajuy zemnoji osi. Nevako pomityty, o zmiennia cych
pete povjazane z obertanniam Zemli.
o ce oznaaje? Neskladnyj analiz pokazav nam, o pryyna tut tiky odna: na suputnyky dije korilisova syla, ta sama syla, jaka u nas, u pivninij pivkuli, zmuuje riky pidmyvaty pravyj bereh, pojizdy znouvaty pravu rejku. Ce vona zsuvala trajektoriji suputnykiv
Minarodnoho geofizynoho roku, zapuenych ne po paraleli. Korilisova syla dije na vsi tila,
jaki zberehly inerciju zemnoho obertannia , tobto na tila zemnoho pochodennia
Ote, my tverdymo, i konyj, chto cho trochy obiznanyj z mechanikoju i matematykoju, moe nas pereviryty, o ci tak zvani kosmini suputnyky, per ni pidniatysia v
stratosferu, perebuvaly na Zemli, o jich zapueno z naoji planety v merydinanomu napriamku, i najmovirnie z pryekvatorinych yrot
Stalasia vyniatkova v istoriji presy podija: vsi gazety opublikuvaly kreslennia ta vykladky Blekketa i Ramseja. Vykladky buly obgruntovani, lohini i nedvoznani: vony dovodyly, o trajektorija suputnykiv ne o ine, jak balistyna kryva snariadiv, puenych
v atmosferu z vydkistiu visim kilometriv za sekundu jakym zemnym prystrojem.
Liudstvo projmajesia tryvohoju, pysala francuka liberana gazeta. Jako my
ne majemo pidstav dumaty pohano pro marsijan, v isnuvannia jakych e kika dniv tomu
viryly vsi, a teper nichto ne viry, to vid mekanciv Zemli u druhij polovyni dvadciatoho
stolittia mona ekaty oho zavhodno Jako suputnyky zapueni z Zemli (a ce ve dovedeno napevno), to omu odna? derav ne pospiaje oholosyty pro ciu vydatnu podiju? omu
svit nioho ne znaje pro nadzvyajnoji hustyny materily, z jakych vyhotovleni suputnyky?
omu suputnyky maju formu snariada velykoho kalibru? I e bezli omu V na as,
koly, na a, tvori zusyllia bahatioch naukovych ustanov spriamovani na tajemne stvorennia zasobiv znyennia, koly jaderna j balistyna zbroja dosiahly takoji mohutnosti, to vako
vyznayty, de zakinujesia vojenne vyprobuvannia i poynajesia vojennyj napad, yty
staje tryvono.
Tryvoha j spravdi vse bie ochopliuvala svit. Gazety povidomlialy, o v armijach bahatioch derav viddano nakazy pro bojovu hotovnis. Uriady obminiuvaly notamy, spovnenymy pohroz.
I ot, nareti, protiahom odnoho dnia na planeti poyrylo te, o urnalisty zhodom
nazvaly lanciuhovoju reakcijeju nedovirja i napruenosti. Nevidomo, chto peryj pustyv
ciu utku, ale odna gazeta, odna radi- i televizijna kompanija ne zalyyla ostoro. Velykymy ornymy literamy z gazetnych pat hrianulo povidomlennia:
Nad zemnoju kuleju kruliaju atomni snariady!!!
U konij krajini, v konomu misti ce povidomlennia vplynulo na liudej tak, niby snariady ve vybuchnuly nad jichnimy holovamy.
Teper snariady bulo vydno ne tiky rankamy y veoramy: radilokacijni vymiriuvannia pokazaly, o vony znyzyly do simdesiaty kilometriv. U jasnomu nebi neozbrojenym
okom mona bulo bayty maleki orni kuky. Vony prokresliuvaly nebo, nae reaktyvni
litaky, lyajuy za soboju vde syniuvato-blakytnu smuku rozarenoho povitria, a vnoi
tonku sribliastu nytku, o povino tanula.
Sami snariada, jak i ranie, buly temni. Spodivannia na te, o vid tertia ob povitria
vony rozariasia i zhoria, podibno do meteoriv, ne spravdylosia. Protiahom doby vony dvii
oblitaly vsi materyky Zemli, niby dajuy vsim nahodu e raz hlianuty na nych.
Ueni hadaly, o snariady vpadu u pivninij pivkuli. Same tut buv peryhej suputnykiv i tut vony najbie hamuvaly atmosferoju.
Pivnina, husto zaselena astyna Zemli Za rozrachunkamy peryj snariad mav
upasty za dva-try tyni, koly vydkis joho zmenysia do semy i vomy desiatych kilometra
za sekundu.

Spostereennia astronomiv i radystiv ta sensacijni povidomlennia pro nych u gazetach

vysvitliuju lye zovninij bik cijeji istoriji. Na a, ne vsi podiji, povjazani z neju, mou buty
opysani povno. astyna vidomostej razom iz bahama oevydciamy zahynula v pylu dvoch
atomnych vybuchiv, astyna e nadijno zberihajesia za simoma zamkamy zasekreenosti.
Dosy poslidovnyj, ale nepovnyj vyklad poatku nych podij mona znajty u odennyku,
o joho viv u ti roky Mykola Mykolajovy Samojlov nyni vyznanyj specilist u haluzi
jadernoji techniky, a todi molodyj inener, jakyj ojno zakinyv instytut. O ci zo yty,
spysani nerivnym poerkom molodoji i schynoji zachopliuvatysia liudyny.

Bez daty. odennyky, zvyajno, rozpoynaju zakochavy, i zakinuju, koly pouttia

znykaje. Rozmjakli molodi liudy neyro kryvliajusia u ciomu dzerkali pouttiv, perebieno i nevmilo opysuju svoji radoi i orstoki pereyvannia. Dosy z mene odnoho
takoho odennyka Nechaj cej bude inyj.
Ce bude odennyk inenera, bo ve try tyni, jak ja inener. I nechaj vin rozpovidaje
pro moju praciu inenera-doslidnyka. Vidverto kauy, ja e malo zajmavsia doslidnykoju
robotoju, ale viriu, o j vona moe vyklykaty pouttia ne men syni i pereyvannia ne men
skladni, ni kochannia. Liubov do nauky, skazav jako u svojij vstupnij lekciji z zahanoji
fizyky Olexandr Olexandrovy Turajev, nyni akademik i dyrektor toho instytutu, kudy mene
pryznaeno na robotu, ce liubov, jakij ne zraduju.
Chaj bude tak!
15 kvitnia. Siohodni vse vostannie. Vostannie zamknuty poroniu kimnatu, viddaty
kliu vachteru, vostannie vyjty iz studmisteka
Studentki roky skinylysia Vsi ve rozjichaly. Lyyvsia ja ta e Jako Jakin. joho
posylaju tudy , kudy j mene, v Jadernyj instytut Ukrajinkoji RSR, i nas oboch zatrymalo oformlennia dokumentiv.
Do vidjizdu e hodyny pivtory, mona ne pospiaty. Veir. udovyj kvitnevyj veir u
studmisteku Navproty u velykomu budynku elektrykiv za osvitlenymy viknamy jde svojim zvyajem studentke yttia. Na pjatomu poversi jakyj perokursnyk schylyvsia nad
kresliarkoju dokoju. V susidniu kvatyrku vystavyly dynamik potunoji radily, i povitria
zdryhajesia vid chrypluvatych zvukiv dazu. Poverchom nye etvero riusia v kozla.
Vnyzu entuzisty dohraju u volejbol pry svitli lichtaria. Smich, udary De za tyde komendantovi znovu dovedesia sklyty kika ybok
Use jde svojeju erhoju, tiky ja ve zajvyj u ciomu rusi.
Sumno jichaty zvidsy, i vse jako harno na dui. Ostannimy dniamy mene ne pokydaje
viduttia, o poperedu jilo nezvyajne, due choroe. Napryklad, praciuvatymu i zrobliu
jake velyke vidkryttia. Bajdue, jake Abo zustrinu tam, u novomu ytti, osoblyvu divynu,
i my pokochajemo
Oho! Ve devjata hodyna. as zbyratysia. Nu, proavaj, Moskva misto mojich studentkych rokiv! jidu!
20 kvitnia. Pryjichaly v Dniprovk. Misto nevelyke i prymitne holovnym ynom tym, o
roztaovane na Dnipri. Dnipro nadzvyajno harnyj u pivtora kilometra zavyrky, z dvopoverchovymy mostamy, malekymy paroplavykamy ta ovto-zelenymy ostrivcia my. Vse
misto potopaje u napivprozorij kvitnevij zeleni. Vulyci pislia Moskvy zdajusia bezliudnymy.

Vlatuvaly my z Jakom u hurtoytku i vora vranci pily oformliatysia v instytut

Chvyliuvalysia, zvyajno. Jako navi svoji dotepy oblyyv, cho vin jich zvyk hovoryty z usiakoho pryvodu Spustylysia vnyz do riky, promynuly doveleznyj park i pobayly za nym
hrandiznu vomypoverchovu budivliu, zroblenu cilkom iz betonu i

skla. Vona nahaduvala gigantkyj akvarim. Poru stojaly meni budivli. Perednia
stina akvarima slipue vyblyskuvala na sonci. Vysoka avunna ohoroa, vorota, pozoloena vyviska: Jadernyj instytut Ukrajinkoji RSR

U kanceliariji my dovidaly, o nas pryznaeno v laboratoriju nomer simnadcia. Ale

tudy nas poky o ne pustyly: ne oformleni perepustky. Pynyj naanyk viddilu kadriv ne
schotiv navi vidpovisty na zapytannia, ym e zajmajusia v nij laboratoriji. Tiky j skazav:
Pobayte, chlopci, ne poalkujete! Nu o , pobaymo
29 kvitnia. O ue dva tyni, jak my v Dniprovku, i z nych tyde praciujemo. Jaki
vraennia?
Laboratorija nomer simnadcia, jaku nam daly, jak kota v miku. (Zdajesia, zamis
kota v miku buv tyhr, skazav Jako, i pravyno skazav), bie schoa na parovozne depo,
ni na te, o my zvykly nazyvaty laboratorijeju. Velyeznyj dvopoverchovyj zal, o znachodysia u livomu kryli korpusu. Odna stina skliana (jiji, mi inym, maje zavdy nahlucho
zaviuju toramy) i try z bilych kachliv.
Z kincia v kine uzdov zalu rozmieno ustatkuvannia: pjatymetrovoji tovyny hranasti truby z siroho betonu, obpleteni stanymy drabynkamy, mistokamy, tovstymy kabeliamy. Posered zalu, maje do steli, vysoy holovna kamera, dobre zachyena stinamy z betonu j svynciu. Vnyzu bilia neji vylyskuje lakovanym metalom pivkruh puta keruvannia z
kikoma ekranamy, yslennymy pryladamy j vaeliamy. Vse ce zvesia mezonatorom.
Mezonator ne zvyajnyj sobi pryskoriuva jadernych astynok na zrazok cyklotrona
y betatrona. Vin nabahato skladniyj i cikaviyj. U niomu za dopomohoju potunych elektrynych i mahnitnych poliv oderuju cili potoky maloyvuych astynok, najvalyviych i
najcikaviych astynok u jadri mezoniv. Tych samych mezoniv, jaki za teperinimy ujavlenniamy je elektronamy jadra. Ce vony spryyniaju mohutni syly vnutrijadernoji vzajemodiji, zmuuju jadra atomiv vakoho vodniu zlyvatysia v jadra heliju pid as vybuchu
vodnevoji bomby.
Najcikavii vidkryttia, ideji i hipotezy v jadernij fizyci teper povjazani z mezonamy. I
my te budemo zajmatysia mezonnymy doslidenniamy!..
Reta ustatkuvannia obsluhovuje mezonator. Batareji potunych vakuum-nasosiv
(Najkrayj vakuum u Sojuzi robymo my, pochvalyvsia vora Serdiuk). Elektronnyj operator afa z tysiaamy radilamp i sotniamy rele. Vin stoji bilia puta i stey za reymom roboty mezonatora. Vysokovotni transformatory, jaki podaju napruhu do pryskoriuvaiv. Vony obtykani pivmetrovymy farforovymy izoliatoramy, i pomi jich krajamy ypy
tlijuyj rozriad Tut e hariai betonni kamery z manipuliatoramy dlia analizu radiciji,
elektronnyj mikroskop, vsi prystroji dlia chiminoho mikroanalizu, o ne kay, laboratoriju obladnano za ostannim slovom experymentanoji techniky.
My z Jakinym poky o na pravach exkursantiv: chodymo po laboratoriji, prydyvliajemo, ytajemo zvity pro poperedni doslidy, instrukciji too. Bo, jak zjasuvalosia pry perij
e rozmovi z Holubom, znajemo my same stiky, skiky zvyajno znaju molodi specilisty,
pro vse deo. A tut potribno znaty vse pro deo.
Pravda, v Holuba vystaylo delikatnosti ne tykaty nas nosom u nae neznannia, ale i v
mene i v Jakina pislia peroji rozmovy z nym paily oky.
Teper pro liudej, o praciuju u laboratoriji.
1. Ivan Havrylovy Holub na naanyk, doktor fizyko-matematynych nauk i, naskiky ja rozumiju, avtor osnovnych idej, z jakych vynyk proekt mezonatora. Jomu rokiv
pjatdesiat iz hakom. Nyzekyj (porivniano zi mnoju, zvyajno), kremeznyj; lysyna z vincem
syvoho volossia, jake styry v usi boky i stvoriuje o na zrazok nimba; korotkyj tovstyj nis,
peretiatyj nadvoje dukoju okuliariv. Odne slovo, zovninis zvyajnisika, i, koly b ja ne
zustriav imeni Holuba v bahatioch knykach pro jadro, to, mabu, dozvolyv by sobi postavyty do nioho neserjozno.
ipliajte do mene z usima zapytanniamy, ne soromte, skazav vin nam. Krae
zadaty kika bezhluzdych zapyta, ni ne oderaty vidpovidi na odne rozumne Ehe
Osoblyvoju taktovnistiu vin, jak vydno, ne vidznaajesia. Vzahali, z nym my pouvajemo
sebe jako nezruno: vin vyznanyj uenyj, a my zeleni ineneryky.
Do obidu Ivan Havrylovy zvyajno sydy za svojim stolom bilia vikna i o nasupyvy

pye, pidrachovuje abo ytaje, zridka puskajuy cyharkovyj dym. My z Jakovom unykajemo
zustriej iz nym. Po obidi Holub jide v tutenij universytet ytaty lekciji, i v laboratoriji staje
vinie.
2. Olexa Josypovy Serdiuk inener, pominyk Holuba. Vin te niby je naym naastvom, ale nijakym naanykom sebe ne viduvaje, trymajesia z namy prosto. Ce typovyj
ukrajine. Didy joho, mabu, buly umakamy, vozyly z Krymu si i poblalyvo-filosofky dyvylysia na ytejku sujetu, o prochodyla mymo jich skrypuych voziv. Vysokyj (maje moho
zrostu), smahliavyj, z ornym ubom i dovhym priamym nosom na chudorliavomu oblyi, z
chytruvato prymruenymy oyma i nekvaplyvoju, ale rozsudlyvoju movoju.
Jomu rokiv sorok. Vin projov vijnu, a potim zakinyv elektrofizynyj fakutet naoju
instytutu. Slovom, svij chlope.
Ot do Serdiuka my z Jakinym i ipliajemosia z riznymy zapytanniamy. Vin odrazu
kydaje svoju robotu, zakuriuje i poynaje dokladno rozpovidaty. Pojasnyvy, o treba, Serdiuk cym ne obmeujesia. Vin rozpovidaje dali pro te, jak vony z Ivanom Havrylovyem
proektuvaly mezonator, skiky moroky bulo z nym. My sluchajemo, i nam staje zazdrisno.
Ade my e nioho ne zrobyly! Arku, na jakomu mona bulo b zapysaty nai naukovi dosiahnennia, poky o zovsim ystyj, jak i chalaty, o nam jich vydaly On u Serdiuka
chalat starekyj, u pliamach. Zboku navi dirku vydno, propalenu kyslotoju.
3. Laborantka-chimika Oxana (prizvya jiji ja e ne znaju) mabu, najtypovia z
usich ukrajinkych Oxan z usima jichnimy atrybutamy: orniji brovy, kariji oi, pro jaki
tak asto spivaju u narodnych pisniach, kruhleke lyko, dzvinkyj holos My z neju ve
zdruylysia. Vona mene nazyvaje diadiu, distate horobyka, a ja dopomahaju jij rozvjazuvaty zadai z matematyky (vona navajesia na druhomu kursi zaonoho instytutu).
Oxana zahana uliublenycia i, mabu, same tomu, divyna z charakterom: zmusyty
jiji zrobyty, o treba i jak treba, mona tiky laskoju. Oxanoko, ryboko, zvertajesia
do neji Serdiuk, pryhotuj, holubko, ociu partiju zrazkiv Prote, dilo svoje vona znaje
dobre.
Jako, koly nemaje Holuba, poynaje jiji smiyty. Smijesia vona udovo dzvinko,
veselo, nestrymno.
4. Jakiv Jakin. Nu, Jako jak Jako, pro nioho j pysaty nioho. Dvadcia otyry roky,
neodruenyj. Blakytnookyj aten. Serednij na zrist. Nu, o pro nioho e skae? Meni zdajesia, bi dotepnyj, ni hlybokodumnyj. A prote, chto joho znaje.
Krim toho, je e techniky-radysty, vakuumnyky, elektryky. Vony obsluhovuju use velyke hospodarstvo mezonatora. V osnovnomu, ce molodi chlopci, jaki nedavno skinyly technikumy. Komanduje nymy Serdiuk. Ja e malo z nymy spilkuvavsia.
Oce j usi liudy.
Stavlennia do nas z boku dvoch perych zhadanych osib poky o nevyznaene. Nijakych zavda ne daju My dlia nych, po suti, te koty v mikach.
Siohodni pivdnia ytaly zvity, a potim prybyraly laboratoriju do Peroho travnia. Nioho, skazav Serdiuk, i ce korysno: znatymete konkretno, de o mistysia.
5 travnia. Vnykajemo, tobto vyvajemo zvity pro poperedni doslidy. Vlasne kauy, ideja
jichnia hranyno prosta: oprominyty mezonamy vsi elementy Mendeliejevkoji tablyci i vstanovyty jich reakciju na oprominennia, tonisiko tak, jak chimiky probuju na vsi molyvi
reakciji neznajomu, ojno oderanu reovynu.
Odnak ce ne chimija. Mezony same ti astynky, jakym prypysuju jadernu vzajemodiju. Podibno do toho, jak atomy vzajemodiju odyn z odnym za dopomohoju zovninich elektroniv, tak i vnutrijaderni astynky prytiahujusia odna do odnoji z dopomohoju hadanych
mezonnych obolonok. Ote, mezony ce kliu do pojasnennia velyeznych vnutrijadernych
syl prytiahannia, najperedovia dilianka na fronti jadernych doslide.
Pislia oprominiuvannia mezonamy vsi reovyny staju radiaktyvnymy. Molyvo, Holub i namahajesia vstanovyty zvjazok cijeji pisliamezonnoji radiciji z peridynymy zmi-

namy vlastyvostej elementiv? Mabu, o tak. Cikavo Osoblyvo cikavi doslidy z nehatyvnymy mezonamy vony lehko pronykaju u pozytyvni jadra i vyklykaju najnespodivanii
efekty. Pry kikoch doslidach navi oderano mezonni atomy nehatyvni mezony dejakyj
as (mijonni astky sekundy) obertalysia navkolo jader, jak elektrony.
O, vse ce due cikavo, ale chotilosia b ue samym prystupyty do doslidiv. A to ytaje,
ytaje
Siohodni specino dlia nas iz Jakinym uvimknuly mezonator. Serdiuk iz
bajduym vyrazom na oblyi, nedbalo torknuvsia vaeliv i ruok na puti. Zastrybaly strilky
pryladiv, spalachnuly ervoni j zeleni syhnani lampoky, zabriaaly kontaktory. Na oscylografinych ekranach elektronni promeni poaly kreslyty skladni kryvi. Laboratornyj zal
spovnylo strymane hudinnia.
Oxana zavisyla toramy vikna, i v zali zapanuvala napivtemriava. My stojaly pered
roztrubom peryskopa j sposterihaly, o vidbuvajesia tam, u holovnij kameri, za toveju
dvometrovoji zachysnoji stiny z betonu j svynciu. My bayly, jak do marmurovoji plyty v
osnovi holovnoji kamery potiahsia buzkovyj, prozoryj i tremtlyvyj prominyk puok nehatyvnych mezoniv
Ja ujavyv sobi, o tam vidbuvajesia: z dvoch betonnych trub-pryskoriuvaiv u holovnu
kameru vryvajusia z kosminymy vydkostiamy protony, rozbyvajuy na bezli skalok
mezoniv. Ci skalky, pidchopleni mahnitnymy ta elektrynymy poliamy, j zbyrajusia u buzkovyj tonekyj promi
27 travnia. Nam ne poastylo programu ve vyerpano, i doslidy, v osnovnomu, zakineno. Teper Holub hotuje zvit pro provedenu robotu dlia naukovo-techninoji rady instytutu. Nam robyty nioho.
10 ervnia. Perekladajemo statti z urnaliv: ja z anhlijkych, Jako z nimekych.
18 ervnia. Chto skazav, o nam ne poastylo? Dajte-no siudy cioho skyhlija (tiky ne
pokazujte dzerkala), i ja z nym pokvytaju!
Ale vse po erzi. Vora vidbulosia rozyrene zasidannia naukovo-techninoji rady.
Ivan Havrylovy zvituvav pro doslidy z mezonamy.

U konferenc-zali, na tretiomu poversi biloho korpusu, poru z naym akvarimom,

jabluku nide bulo vpasty. Zibralysia maje vsi inenery instytutu: i jadernyky, j elektrofizyky, j chimiky V prezydiji my pobayly Olexandra Olexandrovya Turajeva. Och, jak vin
postariv vidtodi, jak ytav nam lekciji! ub i znamenyta boridka klyncem ne tiky posyvily,
a navi poovkly, oi vycvily, staly jaki matovo-holubi. o , jomu ve vomyj desiatok
Holub stojav za kafedroju, vino rozkynuvy na nij ruky, lysyna joho poblyskuvala pry
svitli liustr. Vin ytav konspekt, o leav pered nym, i as vid asu spidloba zyrkav na prysutnich. Zridka pidchodyv do doky j pysav cyfry.
Takym ynom, mona vydilyty najstotnie, kazav Ivan Havrylovy hunym i hustym holosom dosvidenoho lektora. Nehatyvno zariadeni mezony due lehko potrapliaju
u jadro. Ce po-pere. Po-druhe: zjednujuy iz jadrom, minus-mezon zmenuje joho zariad
na odynyciu, tobto peretvoriuje odyn iz protoniv jadra na nejtron. Tomu pislia oprominiuvannia nymy zrazkiv sirky znachodymo tam atomy fosforu i kremniju, nike peretvoriujesia v
kobat, a kobat u zalizo i tak dali. My sposterihaly tako kika peretvore jader vodniu
na nejtrony. Ci tuno oderani nejtrony povodylysia tak, jak i pryrodni, i rozepliuvalysia
znovu na elektron i proton erez kika chvylyn. O kikisni rezutaty cych doslidiv, Ivan
Havrylovy kyvnuv pominykovi, jakyj sydiv bilia velykoji proekcijnoji ustanovky epidiskopa: Prou vas!
U zali pohaslo svitlo, i na ekrani pozadu prezydiji odna za odnoju poaly zjavliatysia
formuly jadernych reakcij, kryvi radiaktyvnoho rozpadu, schemy doslidiv. Koly pominyk
vyjniav iz epidiskopa ostyj rysunok, Ivan Havrylovy znovu kynuv jomu:
Dosy, diakuju
Ekran pohas, i v zali znovu spalachnuly liustry, osvityvy uvani zoseredeni oblyia.
Dlia vaych, ni vode, reovyn, kazav dali Holub, mezonni peretvorennia
tako vyjavyly nestijkymy: atomy zaliza znovu peretvoriuvaly na atomy kobatu, atomy
kremniju, vykydajuy elektron, peretvoriuvaly na fosfor. Odnae, tut Holub pidniav
uhoru ruku, v dejakych vypadkach my oderuvaly stijki peretvorennia. Tak inodi pry

oprominiuvanni zaliza my oderuvaly stijki atomy marhanciu, chromu, vanadiju i navi tytanu. Ce znay, o, napryklad, v ostanniomu, v tytani, kikis nejtroniv jadra porivniano iz
zvyajnym zbiylasia na otyry Ci rezutaty (poky o neyslenni) je ne o ine, jak natiak na velyke i nezvyajne javye, jake, molyvo, ve zdijsnene pryrodoju, a molyvo, perymy joho zdijsnia liudy Spravdi, oho mona dosiahty, jako poslidovno zdijsniuvaty
stijki mezonni peretvorennia jader? Oevydno, vsi protony jadra postupovo peretvoriuvatymusia na nejtrony. Pozbavleni zariadu jadra ne zmou utrymuvaty elektrony, vony zimknusia i pid vplyvom velyeznych jadernych syl utvoria jadernyj monolit reovynu
nadvysokoji hustyny i takych nezvyajnych vlastyvostej, jaki vychodia za mei naoho ujavlennia
U zali zahomonily. Jako tovchnuv mene v bik liktem i proepotiv:
Kolosano, ha? Ty rozumije, Mykolo, jaka syla?! Kolosano! A my z toboju ytaly i
nioho ne vtoropaly!..
Davajte rozhlianemo inyj bik pytannia, viv dali Ivan Havrylovy. My majemo
jadernu energiju, velyeznu, ja b skazav, kosminu energiju. A vidpovidnych jij materiliv
nemaje. I spravdi, ade vsi zvyajni sposoby oderannia energiji poliahaju u tomu, o my
jakymo ynom vplyvajemo lye na zovnini elektrony atomiv. Mahnitne pole peremiuje
elektrony v providnyku vynykaje elektryna energija. Valentni elektrony atomiv vuhillia
vzajemodiju z valentnymy elektronamy atomiv kysniu vydiliajesia teplova energija. Perechid zovninich elektroniv z odnijeji orbity na inu daje svitlovu energiju i tak dali. Ce, tak
by movyty, poverchove vykorystannia atoma (bez uasti joho jadra) daje nevysoki temperatury, nevelyki vyprominiuvannia, i vony cilkom vidpovidaju naym zvyajnym materilam,
jich mechaninij, teplovij, chiminij, elektrynij micnosti. A jaderna energija javye inoho rodu. Vona vynykaje zavdiaky zmini stanu ne elektroniv atoma, a astynok samoho
jadra protoniv i nejtroniv, o, jak vidomo, zvjazani v mijon raziv micniymy sylamy.
Tomu vona j stvoriuje temperaturu v mijony hradusiv, radiciju, jaka pronykaje kri betonni stiny u kika metriv zavtovky. Zvyajna reovyna nadto netryvka, nadto aurna, ob
protystojaty jij Kau pro epochu atoma, ale ce nevirno! Na as mona nazvaty lye
asom zastosuvannia jadernoji energiji, pryomu zastosuvannia due nedoskonaloho.
Vimi, napryklad, jaderni bomby. Ce prosto varvarstvo! Vimi prymityvne u svojij skladnosti vykorystannia podinoho uranu j plutoniju v reaktorach atomnych elektrostancij. Ade
ce smino: pry temperaturi v kika sot hradusiv vykorystovuvaty energiju, jaka zmuuje palachkotity zirky Ale my ne moemo dosiahty oho bioho z naymy zvyajnymy materilamy. Ote, majbutnie jadernoji techniky, i, mabu, zovsim nedaleke, zaley vid toho, y
bude znajdeno materil, jakyj zmoe cilkom protystojaty energiji jadernych syl i astynok.
Oevydno, takyj materil ne moe skladatysia iz zvyajnych atomiv, skriplenych zovninimy
elektronamy. Vin maje skladatysia z astynok jader i skripliuvatysia mohutnimy jadernymy
sylamy Ti doslidy, pro jaki ja dopovidav, pokazuju, o mona oderaty jadernyj materil
laboratornym sposobom iz pozbavlenych zariadu jader. Vlastyvosti cioho materilu, nazvemo joho dlia zrunosti nejtrydom, koen moe v zahanomu ujavy: nadzvyajno velyka
hustyna, e bia micnis i stijkis proty vsiakych mechaninych ta fizynych vplyviv
Holub zamovk, zniav okuliary i uvano ohlianuv nimyj zal.
My e bahato oho ne znajemo, ale dlia toho my j doslidnyky, ob probyvatysia
kri nevidome. Krae probyvatysia z metoju, ni bez mety Ja viriu: nejtryd mona oderaty, my povynni joho dobuty!
Vin zibrav arkuyky konspektu i zijov z kafedry.
Cikavo: u nioho palaly oky zovsim jak u nas iz Jakom, jak u vsich prysutnich.
Nu, o tut poalosia! U zali vsi staly spereatysia odyn z odnym, zavziato, holosno.
Ivana Havrylovya zakydaly zapytanniamy, vin ledve vstyhav vidpovidaty. Jako burmotiv
bilia mene: Oce tak-tak! Nadzvyajno! Potim zepyvsia z jakym rudym skeptykom, o
sydiv poru Bidolanyj Turajev ne znav, jak zaspokojity zal: joho dzvinoka zovsim ne bulo
uty. Vin machnuv rukoju i z nezvyajnoju dlia staroji liudyny vavistiu poav rozmovliaty

pro o iz Holubom
Bula ve odynadciata hodyna noi, koly v zali trochy vhamuvalysia. Turajev pidvivsia
i skazav svojim tenorkom:
Vidomosti ta ideji, o jich nam vyklav e-e profesor Holub, cikavi j valyvi. jichnie obhovorennia, na moju dumku, povynno vidbuvatysia men e-e prystrasno, zate bi
gruntovno Naukovi dumky ne povynni buty neobani Vin, zamyslyvy, pouvav
hubamy. Mabu, my zrobymo tak: rozmnoymo siohodninij zvit Ivana Havrylovya i rozdamo vsim dlia toho, ob prysutni tut e-e anovni kolehy zmohly joho obhovoryly protiahom najblyych dniv A zaraz zasidannia rady vvaajemo zakinenym.
O vono jak, Mykolo Samojlov! Ty, nudiay cilyj tyde, jalozyv cej zvit i ne pomityv
u niomu blyskuoji ideji. Vy nezdara, Mykolo Samojlov!
29 ervnia. Obhovorennia v instytuti zakinylo, i sprava pila u vyi akademini ta
administratyvni instanciji. Ivan Havrylovy v laboratoriji maje ne buvaje, jizdy to v Kyjiv,
to v Moskvu protovchuje temu. Instytut na oli z Turajevym cilkom za nas (ja ve j sebe
zarachovuju do cioho proektu).
Pro majbutni doslidennia ja inodi dumaju z tryvohoju. yro kauy, ja jich pobojuju:
ne osoromytysia b. Pja z polovynoju rokiv mene hotuvaly do roboty fizyka-experymentatora:
ja sluchav lekciji, vykonuvav laboratorni zavdannia, kursovi proekty, uspino skladav ekzameny, navi oderav dyplom z vidznakoju, i vse Vartis zna staje vidomoju pislia jich
zastosuvannia. Mona pochyzuvatysia erudycijeju pid as besidy na naukovu temu, mona
zlyvoju terminiv i hlybokodumnych vyslovliuva zlamaty vpertis ekzamenatora vin vam
postavy vidminno. Ta koly dijde do spravy, koly z tvojich zna povynni narodytysia novi
znannia, novi prylady, novi doslidy, o tut, na ciomu najholovniomu v ytti ekzameni,
dyvy ne provalysia
A sprava ekaje velyezna. Tomu j bojazko trochy. My vsi hotujemosia. Obmirkovujemo
ideji doslide, erhovis analiziv. Perekladajemo j dopovidajemo v laboratoriji vse, o je v
minarodnij literaturi pro doslidy z mezonamy. Ja sam pereklav z dopomohoju slovnyka dvi
statti z francukoji ta nimekoji, cho mov cych nikoly ne vyvav. O o take entuzizm!
Cikavo: v amerykankych naukovych urnalach nema maje odnych povidomle pro
robotu nad mezonamy, v usiakomu razi za ostannij rik. Odne z dvoch: abo amerykanci ne
provadia zaraz serjoznych doslide u cij haluzi, abo , jak ce ve bulo, koly praciuvaly nad
atomnoju bomboju, vony trymaju u tajemnyci absoliutno vse. o stosujesia cioho pytannia.
Tak u sorokovi roky bulo zasekreeno vse, o stosuvalosia podilu uranu.

1 lypnia. Siohodni proytav udovu kosmohoninu hipotezu Turajeva i chodu pid jiji
vraenniam. Ce ne hipoteza, a prosto poema pro vmyrajui orni zori.
My baymo v nebi nebesni tila, jaki liu nam promeni, harni j zapamorolyvo daleki
svity. Ale my e bie ne baymo. Bezperervnyj mijonnorinyj jadernyj vybuch o o
take zirka. I cej vybuch jiji vysnauje Zirky styskujusia, atomy vseredyni jich spresovujusia, jadra zjednujusia odne z odnym i vydiliaju e biu energiju. Tak vynykaje slipuobilyj, nadzvyajnoji hustyny karlyk.
Nu, a o dali? Dali za karlyky nichto ne zahliadav
Zirka vydiliaje velyeznu energiju, movysia v hipotezi, odnak vidomo, o, ym
bie energiji vydiliaje systema, tym stijkioju i micnioju vona staje. U prostorach Vsesvitu
je nemalo pomerlych zirok velyeznych cholodnych son iz jadernoji reovyny. Molyvo,
vony dali vid najblyych vydymych nam zir, a molyvo, blye ade my jich ne baymo.
Moe, oti radisyhnaly z kosmosu, o jich lovlia astronomy, i je ostannimy promeniamy
zhaslych ornych zirok?
A my zbyrajemo oderaty v naij laboratoriji matook pomerloji zirky Ta sprava

navi ne v zoriach. Ce bude ideanyj novyj materil. Atomni reaktory z nejtrydu, zamis betonnych veletniv, budu zavbiky iz zvyajnyj benzynovyj motor. Rakety z nejtrydu zmou
sidaty priamo na poverchniu Soncia, bo o dlia nych is tysia hradusiv! Tak, procholoda
Nejtrydovym rizcem mona rizaty, jak maslo, bu-jakyj najtverdiyj metal. Bronia z
nejtrydu zmoe vytrymuvaty navi atomnyj vybuch Nejtrydni tanky pronykatymu na
sotni j tysiai kilometriv u hlybi Zemli, tomu o vysoki temperatury j tysk jim ne strani
Uch!
Biis fantastyno smilyvych, choa j nadzvyajno potribnych liudstvu proektiv zavdy
natovchuvalasia na problemu ideanoho materilu. Inenery z alem vidkladaly zdijsnennia proektiv na nevyznaene majbutnie, fantasty navydkuru vyhaduvaly jakyj-nebu pirodyt, nadilialy joho potribnymy vlastyvostiamy, buduvaly z nioho raketu abo pidzemnyj
tank i razom iz svojimy herojamy vyrualy v daleku j cikavu mandrivku.
A my ne budemo mandruvaty, my robytymemo cej materil! I nechaj toj, chto sprobuje
tverdyty, o ce nudno j necikavo, krae ne potrapliaje meni na oi
15 lypnia. Ivan Havrylovy siohodni vranci zjavyvsia v laboratoriji prosto z aerodromu.
Moskva zatverdyla temu. Ura! Poynajemo!
25 lypnia. A de vony, ci naukovi problemy? chorobro skazav Jako Jakin, dovidavy,
o nau temu zatverdyly. Podajte-no jich siudy my jich rozvjazuvatymemo!
Problem bahato, ta, na a, maje vsi vony a nijak ne naukovi, zdebioho taki, pro
jaki v instytutkych pidrunykach ne skazano j pivslova. Korotko vsi ci problemy mona
ocharakteryzuvaty dvoma slovamy: Experymentani Majsterni (z povahy ja navi napysav
jich z velykych liter).
Sprava v tomu, o dlia novych doslidiv nam, zvyajno, potribni novi unikani prylady
ta prystroji, o jich ne distane na skladi j ne kupy u kramnyci. jich treba prydumaty,
skonstrujuvaty i vyhotovyty samym. Pry potrebi mona prydumaty prylad ce ne problema;
mona sproektuvaty joho ce te ne vako: dosy zrobyty kreslennia. Ale potim treba, ob
prylad vyhotovyly i jaknajvyde, oce i je problema!
Korote kauy, cilymy dniamy dovodysia bihaty to v sklianu majsterniu, to v
sliusarnu, to v mechaninu, v stoliarnu, v biuro pryladiv skri domovliatysia, prochaty,
dovodyty, spereatysia Spoatku vse jde hladeko: vvilyvi j pryvitni majstry pryjmaju
zamovlennia, kyvaju holovoju, obiciaju vyhotovyty svojeasno; dejaki tut e pry meni doruaju robotu robitnykam (O iz nych vymahatymete, tovaryu). A koly v pryznaenyj as
prychody za hotovymy detaliamy, to z achom vyjavliaje, o pryneseni toboju materily i
zahotovky spokijneko lea de-nebu v kutku na verstati abo pid stolom, prykryti zverchu
tvojimy kreslenniamy, V kraomu razi buvaje, o tiky poaly robotu. I znovu vvilyvi j
pryvitni majstry spivutlyvo pojasniuju, o na skladi ne bulo potribnych instrumentiv, o
chto iz robitnykiv chvoriv, o v kreslenni buly nejasni miscia, o vykonuvalosia terminove
zamovlennia, bezli serjoznych i perekonlyvych dokaziv.

 A ty z nych bie vymahaj! poradyv meni Serdiuk, koly ja odnoho razu podilyvsia
z nym svojimy nevdaamy. U nych, poky za peteky ne vime, ekatyme sim lit
Ale braty za peteky ja ne vmiju. Navi lajatysia jak slid ne vmiju. Tomu j dovodysia
ekaty.
Koly, vyvajuy istoriju techniky, ja dyvuvavsia: omu Faradej cilych dvadcia rokiv
vidkryvav svoje javye elektromahnitnoji indukciji? Taki neskladni doslidy Teper ja rozumiju joho: devjatnadcia rokiv iz dvadciaty vin probihav po experymentanych majsterniach i vse klopotavsia, de b jomu vyhotovyly kotuku i paru mahnitiv
8 serpnia. Dyvna liudyna Ivan Havrylovy! Vsi profesory, jakych meni dovodylosia
bayty, ta j ne tiky profesory, a navi kandydaty nauk y prosto inenery, o staly kerivnykamy velykych laboratorij, povodylysia inake. Vony sydily za pymovymy stolamy, davaly
kerivni vkazivky abo sklykaly narady spivrobitnykiv i vykladaly jim svoji ideji dlia vykonannia. Jedynym naukovym pryladom na jichnich stolach buv telefon
A cej praciuje ne lye holovoju, ale j rukamy. Ta e j jak! Dva dni vstanovliuvav nove
ustatkuvannia v mezona-tori, sam pajav i perepajuvav schemy, sliusariuvav. Vse nove obladnannia, o nadchody v laboratoriju, vin sam pyno ohliadaje i nalahoduje. Mezonator

i vsi prystroji dlia vymiriuvannia znaje udovo, do najmenoho hvyntyka.

A vora my vtrioch, Holub, Serdiuk i ja, rozvantauvaly z mayn i vstanovliuvaly v zali
desiatypudovi astyny mas-spektrografa. Spravdi, molode!
22 serpnia. Peri doslidy peri rozaruvannia
Tyde tomu, chvyliujuy, my prystupyly do laboratornych doslide. Vsi zibralysia
bilia puta i v uroystomu movanni dyvyly, jak Ivan Havrylovy, serjoznyj, u bilomu chalati, z trubkoju dozymetra na hrudiach, vmykav mezonator. Nevhamovnyj Jako epnuv
meni: Nu j obstanovoka Pomolytysia b Prote navi Oxana ne pyrsnula zo smichu, a
tiky suvoro hlianula na nioho.
O u peryskopi zjavyvsia prominyk nehatyvnych mezoniv. Holub zijov na mistok,
vziavsia za ruky dystancijnych manipuliatoriv, sprobuvav, y sluchajusia. Trosyky, o razom iz triochmetrovymy ruchlyvymy tanhamy znykaly v betoni, tono i mjako peredavaly
vsi ruchy joho paciv na stalevi manipuliatory v kameri. My vnyzu, u roztrubi peryskopa,
pobayly, jak stalevi paci pidvely pid mezonnyj promi farforovu vannoku z matokom
olova. Potim Holub spustyvsia vnyz, hlianuv u peryskop i nakazav:
Zatemni laboratoriju.
Oxana zasunula tory, stalo napivtemno. My namahalysia ne zavaaty Holubu, jakyj,
ne vidryvajuy vid peryskopa, nastrojuvav promi, i movky stovpylysia bilia roztruba.
Pryzmy peredavaly z kamery synie vseredyni j oraneve po krajach siajvo, i vono jako dyvno
osvitliuvalo nai oblyia. Bulo tycho, tiky strymano brynily transformatory, neholosno postukuvaly vakuum-nasosy ta e Serdiuk sopiv bilia moho vucha.
Tak mynulo chvylyn desia.
Raptom matook olova voruchnuvsia, my vsi te zdryhnulysia, i rozlyvsia po
vannoci holubuvatoju kaliukoju. Oxana, o sydila pozadu na stici, tycho zojknula i trochy
ne zvalylasia na mene.
Rozplavyvsia! zitchnuv Holub.
Oce tak oprominiuvannia! vyhuknuv Jako.
Bie nioho ne stalosia. Olovo protrymaly pid pukom mezoniv dvi hodyny, potim vytiahly z kamery. Vono stalo due radiaktyvne i vydilialo stiky tepla, o nijak ne mohlo
zacholonuty.
Oce j use. Vlasne, omu ja buv upevnenyj, o ce vidbudesia za perym razom? Sto
elementiv, tysiai izotopiv, velyezna kikis reymiv oprominiuvannia Zdajesia, ja prosto
nad miru rozpalyv svoju ujavu.
12 veresnia. Oprominyly ve z desiatok zrazkiv: olovo, zalizo, nike, sriblo I vsi vony
staly radiaktyvni. Navi tych stijkych atomiv z pidvyenoju kikistiu nejtroniv u jadri, jaki
oderuvaly ranie, poky o nemaje.
A nadvori zakinujesia udove pivdenne lito. Z laboratoriji vydno holubyj Dnipro i bahatoliudni pliai Doslidy, zvyajno, zatiahujusia do piznioho veora, i my, povertajuy do
sebe v hurtoytok, baymo vhori jaskravi zori na oxamytno-ornomu nebi. V parku tycho
elesty lystia i smijusia zakochani. Na holovnych alejach paramy chodia orniavi kruhlovydi divata, jakych nikomu provodyty dodomu. Jako dyvysia jim uslid i trahino zitchaje:
Otak i yttia promajne
Jedyna naa vticha ce udovi, deevi j smani jabluka, jaki prodaju na konomu
rozi. My jimo jich cilyj de.
19 veresnia. Ujavliajesia: ja praciuju bilia mezonatora. Pid holubym pukom mezoniv
kubyk z oprominiuvanoho metalu O vin poynaje uiniuvatysia, osidaty, povino, le
pomitno dlia oka. Metal, nenae lid, pid mezonnym promenem znykaje z vannoky, i zamis
nioho na bilomu farfori zalyajesia nevelyka pliama nejtryd!
Cikavo, jakoho kolioru bude nejtryd?

7 ovtnia. Nadvori zolota osi. yste, ciliue povitria. Skri na derevach, na dachach budynkiv, pid nohamy lystia, ovto-zelene, koryneve, ervone Blakytne nebo,
laskave sonce udovo!
A my provodymo doslidy. Oprominyly ve maje polovynu elementiv tablyci Mendeliejeva. Kika dniv tomu oderaly z kremniju stijki neradiaktyvni atomy mahniju i natriju.
V nych na odyn i na dva nejtrony bie, ni u pryrodnych. Cho maleka, ale peremoha!
My z Jakom robymo analizy zrazkiv pislia oprominiuvannia. Ja mas-spektrografini, vin radichimini. Ce v naych doslidach najkopitkia robota.
Holub chytryj uk, skazav meni jako Jako. Navmysne zaochotyv nas, ob
my praciuvaly, jak iaky.
A ty praciuj ne jak iak, a jak inener, vidpoviv ja jomu.
26 ovtnia. Oprominiujemo, robymo analizy i znovu oprominiujemo. Stijki atomy mahniju i natriju, koly my jich e raz oprominyly mezonamy, tako staly radiaktyvnymy.
Nehatyvni mezony, potrapliajuy v jadro, due zbuduju joho, i vono staje radiaktyvnym. O u omu lycho
24 lystopada. Na vulyci mokro. Doi zminiujusia tumanamy, kaliui ridkoju
hriaziukoju. Odne slovo, ne pohoda, a ney.
V laboratoriji te jako sumno. Koly doslidy nioho ne daju, liudy poynaju sumnivatysia v najoevydniych reach; vony perestaju doviriaty svojim i uym znanniam, odyn
odnomu; u nych zjavliajusia sumnivy navi odo spravedlyvosti zakoniv fizyky V ostanni
tyni Ivan Havrylovy oho nervuje, pryskipujesia do najdribniych netonostej i zmuuje
robyty doslidy po kika raziv.
Oprominyly vsi elementy tablyci Mendeliejeva, krim radiaktyvnych. Ostanni oprominiuvaty nemaje raciji: vony j bez toho nestijki. Staje nudnuvato. V laboratoriji vsi, navi Holub, jako unykaju vyvaty slovo nejtryd
30 lystopada. Mabu, usia bida v tomu, o mezony, jakymy my oprominiujemo reovyny,
maju due velyku vydkis. Vony vlitaju u jadro, jak bomba, i, zvyajno , due zbuduju
joho. A nam treba zrobyty tak, ob i jadro pozbavyty zariadu i vodnoas ne zbuduvaty joho.
Znay, treba hamuvaty mezony zustrinym elektrynym polem, do kraju zmenujuy jichniu vydkis.
Sprobuju pereviryty ce na cyfrach
Dali v odennyku Mykoly Samojlova na kikoch storinkach idu matematyni vykladky, jaki my vypuskalo.
13 hrudnia. Pokazav svoji rozrachunky Ivanovi Havrylovyu, i vin pohodyvsia zi
mnoju. Znay, i ja mou! Todi e ne vse vtraeno Ote, perechodymo na upovineni mezony. koda tiky, o mezonator ne prystosovanyj dlia rehuliuvannia vydkosti mezoniv
ne peredbayly v svij as.
Na vulyci padaje mokryj snih; tane na odei i chliupaje pid nohamy. Tak zvana pivdenna zyma!
25 hrudnia. Sprobuvaly, jak tiky mona, upovinyty mezonnyj puok. Oprominiuvaly
svyne. Ale, na a, nioho ne vyjlo. Svyne stav trochy radiaktyvnyj slabkie, ni pry
synych oprominiuvanniach vydkymy mezonamy, ta j tiky.
Ni, vse dovedesia postavyty v kameri hamuvanyj prystrij: o na zrazok rehuliuvanoji sitky v elektronnij lampi
Siohodni Jakin vyslovyv dumku:
Sluchaj, a moe, chlopyka j zovsim ne bulo?
Jakoho chlopyka? ne zrozumiv ja. Ty pro o ce?
Pro nejtryd, jakoho my, zdajesia, ne oderymo. I vzahali, y ne pora nam zakruhliatysia? V istoriji nauky ce ne peryj vypadok, koly doslidnyky perestaju viryty faktam,
jako vony superea vyhadanij nymy teoriji. Nikoly nioho putnioho z cioho ne vychodylo

Za pivroku my, po suti, ne oderaly nioho takoho, o nablyzylo b nas do cioho samoho nejtrydu, rozumije?
Jak ce nioho? Ta choa b oci kryvi spadu radiciji! Ja same kreslyv experymentani kryvi zalenosti radiciji reovyn vid masy jich jader i ne znajov, o skazaty jomu.
I ce ve ne malo!
Jako bajdue kovznuv po nych oyma j zitchnuv:
Ech, liubyj mij Pryrodu na kryvij ne objide, navi koly jiji nakreslyly na milimetrovci. Pivroku praci, sotni doslidiv, sotni analiziv i odnych rezutativ Ni, ve oho
nemaje, toho j ne bude. Fakty proty nejtrydu, rozumije?
Pozadu chto neholosno kalianuv. My ozyrnulysia: Holub stojav zovsim poru, bilia
puta, i dyvyvsia na nas kri cyharkovyj dym. Jako husto poervoniv i ja, zdajesia, te.
Holub pomovav, potiv skazav:
Experymenty, junae, ce e ne fakty. Dlia toho, ob vony staly nezaperenymy
faktamy, jich treba vmity postavyty i vidvernuvsia.
Och, jak neharno vse vyjlo!
15 sinia. O i Novyj rik mynuv Na vulyci snih i navi moroz. V laboratoriji, pravda,
snihu nemaje, ale cholod maje takyj, jak i na vulyci cho sobak haniaj. Po-pere, tomu
o cia irodova skliana stina ne zaklejena i vid neji straenno vije. Po-druhe, tomu o ne
praciuje mezonator. Koly vin praciuje, to ti sotni kilovat, jaki vin zabyraje vid sylovoji merei,
vydiliajusia v laboratoriji u vyhliadi tepla, i nam dobre. Teper vin ne vvimknutyj.
Naa hornycia z bohom ne sporysia! smijesia Ivan Havrylovy i potyraje posynili
ruky.
A ne praciuje mezonator o omu: my z Serdiukom vstanovliujemo v kameri hamivni
elektrody, ob experymentuvaty z upovinenymy mezonamy. Robota jak u pinykiv, tiky
nabahato vaa. Spoatku probuvaly vstanovyty elektrody-plastyny z dopomohoju manipuliatoriv, ne torkajuy rukamy, jak vyslovyvsia Jakin. Nioho ne vyjlo. Todi rozlamaly betonnu stinu i polizly v kameru.
Roboty tijeji dniv na try-otyry, ale vsia bida v tomu, o vid bahatorazovych oprominiuva beton vseredyni kamery stav radiaktyvnyj. I, cho my j praciujemo v zachysnych
skafandrach, perebuvaty v kameri mona ne bie hodyny, ta e potim vidleujsia doma za
medynymy normamy de. Treba, ob orhanizm vstyhav uporatysia z tijeju radicijeju,
jaku my vbyrajemo v sebe za as perebuvannia v kameri, inake zachvorijemo na promenevu
chvorobu.
Otak i trudymo.
My z Serdiukom ne proty toho, ob praciuvaty j bie: ade ci medyni normy vziati z
velykym zapasom, ale Ivan Havrylovy vyhaniaje nas iz kamery, a potim i z laboratoriji.
Hodynu porpajemosia, de vidpoyvajemo. Tempy, zvyajno, ne vydkisni.
Jakiv spoatku praciuvav z usima, potim poav uchyliatysia. Zranku zajde v laboratoriju, pokrutysia trochy i nepomitno tikaje v bibliteku pidvyuvaty svij naukovyj rive. Vydno, nervy ne vytrymuju bojisia oprominytysia. Ta j ne viry vin ue v nai
doslidy
Pislia tijeji rozmovy vony z Holubom vdaju, o ne pomiaju odyn odnoho.
2 liutoho. Boe, maje misia tovemosia my bilia cijeji prokliatuoji kamery! Skiky
doslidiv mona bulo b zrobyty za cej as! O o znay: ne peredbayty ci elektrody zazdalehi.
Cikavo, mav ja raciju, y ni? Pravynyj ce vysnovok povini mezony y nepravynyj? Za teorijeju niby vse tak, a o, o pokau doslidy?
22 liutoho. Uch! Nareti, zakinyly. Vstanovyly plastyny, zamuruvaly stinu kamery.
Vam chotilosia b zavtra, nehajno, prystupyty do oprominiuvannia, Mykolo Mykolajovyu?
Zaekajte!
Teper pja dniv vidkauvatymemo povitria z kamery, a poky vakuum u nij znovu ne
pidnimesia do desiaty u minus dvanadciatij stepeni milimetriv rtutnoho stovpa.

1 bereznia. Serdiuk podyvyvsia na prylady, nedbalo kynuv:

Majemo najkrayj vakuum u sviti

Ote, vse pidhotovleno, nalahodeno. Puok mezoniv mona zahamuvaty i navi zupynyty zovsim. Todi holubyj prominyk rozplyvajesia i peretvoriujesia na prozoru chmarynku. Nu, teper ue po-spravniomu prystupajemo do oprominiuva.
2 bereznia. Boly holova. Ue piv na druhu noi, as liahaty spaty. Ne zasnu
Jako taky ne daremno sydiv u bibliteci cilymy dniamy. Vysydiv, loburiaka, vidukav,
o treba A vtim, do oho tut Jako?
Siohodni o desiatij, tiky-no vvimknuly mezonator, vin pidijov z bajduym vyhliadom
(movliav, ja kazav, ale, jak bayte, ne radiju) i poklav peredi mnoju na stil rozhornutyj
poseredyni urnal. Ce buv sinevyj nomer Fizikal revju (amerykankyj Fizynyj ohliad).
Ja poav perekladaty zaholovok i anotaciju:
H. D. Vebster. Oprominiuvannia nehatyvnymy pi-mezonamy.
Povidomliajesia pro provedenu v instytuti Lourensa experymentanu robotu po oprominenniu minus-pi-mezonamy riznych chiminych elementiv Doslidy pokazuju, o
zbudennia oprominenych mezonamy jader zmenujesia razom z energijeju bombardujuych mezoniv Odnae, zaleno vid nablyennia vydkosti mezoniv do vydkostej zvyajnoho teplovoho ruchu astynok (sotni kilometriv za sekundu), mezony poynaju rozsijuvaty
elektronnymy obolonkamy atomiv i ne pronykaju vseredynu jader Oprominiuvani preparaty kaliju, midi i sirky v cych vypadkach zalyalysia neradiaktyvnymy
Dali anhlijki slova zastrybaly u mene pered oyma, i ja perestav jich rozumity.
Ne utrudniajsia, ja pereklav, i Jako prostiahnuv arkui z perekladom statti.
Ja poav ytaty, ledve schopliujuy zmist zakrutystych akademinych fraz. A vtim, u
ciomu ve ne bulo potreby i tak jasno, o upovineni minus-mezony, jaki buly naoju
ostannioju nadijeju v borobi za nejtryd, nioho ne dadu.
Tak o omu v mojich pidrachunkach vychodylo: upovineni mezony ne vyklykaju
radiaktyvnosti v oprominenij reovyni. Vony ne zbuduju jadro prosto tomu, o ne pronykaju u nioho. Te, o ja vvaav za nejtryd, vyjavylosia zvyajnoju chiminoju reovynoju.
Henino prosto!.. O jolope! Ne peredbayty takoji molyvosti
Zibralysia vsi. Jakin ytav uholos pereklad statti. Ivan Havrylovy zniav okuliary i
erez plee Jaka movky dyvyvsia v arkui. Vin postupovo, ale husto ervoniv. Serdiuk bez
potreby vytyrav chustynkoju zamaeni ruky. Oxana e ne zbahnula, v omu sprava, i tryvono dyvylasia na Jakina.
Zrozumilo, omu ervoniv Holub: vin, jak i ja, ne peredbayv cioho. My zabuly pro elektronni obolonky
Odne slovo, odrazu prypynyly doslid i poaly hotuvaty novi preparaty: kusoky kaliju,
sirky i midi. Pomistyly jich u mezonator usi razom, poaly oprominiuvaty. Rozplyvasta
chmarka mezoniv syniuvatym svitlom opovyla try malekych kubyky u farforovij vannoci.
Oprominiuvaly otyry hodyny do kincia robooho dnia, potim vytiahly, ob vymiriaty
radiaktyvnis. Ta vymiriuvaty bulo nioho zrazky zalyyly neradiaktyvnymy, niby j ne
pobuvaly pid mezonnym pukom
Koly povertalysia v hurtoytok, Jako tycheko zasmijavsia:
A skryka prosto vidyniala, jak kazav u takych vypadkach didu Krylov. Te, o
vy z Holubom vvaaly za oikuvanu nu-reovynu, jaka ne daje radiciji pislia oprominiuvannia, vyjavylosia ne nejtrydom, a zvyajnisikoju stabinoju reovynoju. Nu-reovyna ce
prosto metal i vse!
My z Holubom? perepytav ja. A ty chiba ne vvaav?
Ja? A o ja? Jako zdyvovano j vidkryto hlianuv na mene svojimy holubymy
oyma. Ja vykonave. Mene nichto ne pytav
Ot nehidnyk!
Nioho ne bude: ni atomnych dvyhuniv zavbiky z avtomobinyj motor, ni raket iz
nejtrydu, jaki b sidaly na Sonce, ni mayn, o roztynaly b hory, nioho Navio my z

Serdiukom lazyly v kameru pid radiciju, ryzykujuy zdorovjam, a moe, j yttiam? Dlia
toho, ob chychykav Jako? ob usi skeptyky teper zlovtino zavyly: Ja kazav, ja poperedav! Ja z samoho poatku ne viryv u ciu naukovu aferu! O, takych teper znajdesia
nemalo!
10 bereznia. V laboratoriji nudno.
Ivan Havrylovy sydy za svojim stolom, o pidrachovuje. Nad nym chmaramy kluboysia cyharkovyj dym.
My z Olexoju Josypovyem potrochu provadymo dali oprominiuvannia za poperednioju
programoju. Jakin roby analizy. Ade doslidennia treba dovesty do kincia, vykonaty plan
A na jakoho dika joho vykonuvaty, koly napered vidomo, ym use ce skinysia?
2 kvitnia. Siohodni Jako zynyv skandal.
Ostannim asom vin vzahali praciuvav ukraj nedbalo, i o naprosyvsia na nepryjemnis, jomu daly dlia analizu zlyvok kaliju, jakyj nedavno oprominiuvaly. Jako zaklav sklianoku z hasom, u jakij leav kalij, u svoju hariau kameru i, vysvystujuy, poav
oruduvaty manipuliatoramy Spoatku ja pobayv u vikni kamery lye oranevi vidblysky.
Jako poervoniv i neriue krutyv ruky manipuliatoriv.
Ja pidbih do nioho. V kameri, u velykij aci z vodoju, palachkotily oranevym polumjam sribliasti krapli rozplavlenoho kaliju.
Ty o?
Ta o vpustyv nenarokom u vodu proburmotiv Jako. A harno hory,
pravda?
Dure! Vin e radiaktyvnyj, teper kamera vyjde z ladu
Ja vidtovchnuv joho, sprobuvav vylovyty palajui krapli paciamy manipuliatoriv, ta
nioho ne vyjlo. Kalij horiv.
Pidbihla Oxana, pobayla polumja:
Oj, poea!
Pidijly Ivan Havrylovy i Serdiuk. Holub pochmuro podyvyvsia skri sklo: krapli ve
dohorialy, kameru zavoloklo dymom.
Ta-a-k vin povernuvsia do Jakina. Toj pochniupyvsia, hotujuy vysluchaty dokory.
Ale nespodivano dlia vsich Holub mjakym lektorkym tonom movyv:
Kalij, junae, maje pytomu vahu nu i visimdesiat otyry sotych odynyci. Koly nahadaty vam, o pytoma vaha vody dorivniuje odynyci, to vy lehko moete zdohadatysia, o
kalij povynen plavaty na vodi. Ce my j pobayly zaraz. Cikavo j te, o kalij, zanurenyj u
vodu, burchlyvo reahuje z neju, vydiliajuy z vody teplo i vode. Potim kalij i vode zajmajusia, v omu vy te ojno perekonalysia. I vin krasnomovnym estom pokazav u bik
kamery.
Serdiuk zasmijavsia vidverto i navi hluzlyvo. Oxana, jaka tako zrozumila namir
Ivana Havrylovya, pyrsnula v doloniu. Jako, ervonyj, jak rak, stojav, znityvy.
Tomu, junae, viv dali Ivan Havrylovy, kalij zberihaju ne u vodi, a v hasi, de
vin ne okysliujesia, ne hory i ne plavaje O tak.
Jako ne spodivavsia, o z nioho tak hluzuvatymu. jomu, ineneru, pojasniuvaly, nenae semyklasnykovi, o take kalij! Teper vin ue ne ervoniv, a zblid.
Spasybi, Ivane Havrylovyu, vidpoviv vin; holos u nioho nepryjemno tremtiv.
Spasybi za peri korysni vidomosti, jaki ja oderav za rik praci u vaij laboratoriji.
Ce bulo skazano javno z liuttiu, i vsi ce zrozumily. Holub navi rozhubyvsia.
Tobto o vy chotily skazaty?
Tiky te, o z usich naych doslidiv lye cej, tak by movyty, experyment z kalijem
maje oevydnu cinnis dlia nauky, z prychovanoju zlovtichoju pojasnyv Jako.
Vychody vy vvaajete nau robotu nepotribnoju?
Ue davno.
Na poervonilomu oli Holuba vypjala tovsta synia yla.

 Ja tut nikoho ne trymaju poav vin spokijno, ale ne strymavsia i zakryav tak
holosno j serdyto, o Oxana navi vidstupyla na krok: Moete zalyyty robotu! Tak! Zabyrajtesia he! Sidajte znovu za kinu partu i popovni svoji mizerni znannia z chimiji!..
Nikoly meni ne dovodylosia sposterihaty oho hanebnioho, ni ocej zachyst vlasnoho neuctva! Vy obrazyly ne mene, vy obrazyly nau spravu!.. Idi he! Holub postupovo zaspokojuvavsia. Odne slovo, ja zviniaju vas z roboty za techninu negramotnis i vyvedennia z
ladu kamery Moete ukaty sobi ine, teplie misce v nauci.
Vin povernuvsia j piov do svoho stolu. Jako, pryholomenyj takym povorotom spravy,
rozhubleno hlianuv na nas iz Serdiukom. Ja movav. Serdiuk kuryv i uvano dyvyvsia na
Jakina. Toj neriue kyvnuv u bik Holuba i, ukajuy spivuttia, nasmikuvato movyv
I, jakyj?.. Daj prypalyty, i schylyvsia do Serdiukovoji cyharky.
Serdiuk liuto kynuv nedokurka v popinyciu. U nioho zahraly ovna. Vin povernuvsia
do Jakova:
Idy zvidsy, bo tak prypaliu!.. Paniker!
Jako znovu spalachnuv, mov makova kvitka, i kvaplyvo poprostuvav do dverej.
ervonije, skazav Serdiuk. Nu, jako liudyna ervonije, znay, ne vse vtraeno
I Jakiv piov. Mabu, koly b Serdiuk stuknuv joho raz y dvii, ja ne stav by za nioho
zastupatysia.

16 kvitnia. Ote, mynuv rik, vidkoly ja v Dniprovku. Znovu kvite, znovu zelene nine
lystiako na derevach. Todi buly mriji, radisni, napivdytiai: pryjichaty, zrobyty vidkryttia,
zdyvuvaty svit Smino zhadaty Vse vyjlo ne tak: ja prosto praciuvav. Pidsumkiv mona
ne pidbyvaty: jich e nemaje. Ta j y budu vony?
Holub ostannim asom zamuyv sebe robotoju. Vin due zminyvsia: oblyia posirilo,
oi zapaly, poviky ervoni Vse namahajesia tono rozrachuvaty zadau pro nejtryd.
Jako ve vlatuvavsia. Jako ja zustrivsia z nym u korydori.
Poriadok! vyhuknuv vin. Praciuvatymu v elektrofizykiv. Tam narod tiamuyj:
trudiasia ne prykladajuy ruk, a tymasom u urnalach statejky drukuju to pro
napivprovidnyky, to pro nadprovidnis Chlopci nepohani. Dyvy, Mykolo, ne prohadaj iz
svojim Holubom: ade tobi te pora zbyvaty naukovyj kapitale. A tam, u simnadciatij laboratoriji odne slovo, neve ty ne rozumije, o pryroda povernulasia do vas ne tym bokom?
Prote buvaj, biu
Ni, Jako, naukovoho diliahy z mene, na astia, ne vyjde. Navi koly b ja zachotiv,
vdaa ne dozvoly. Zbyvaty naukovyj kapitale Dyvak! Mabu, vin obrazyvsia na Holuba
(obydva vony todi daremno pohariaylysia) i teper tiy sebe cynizmom.
V nauci, jak i v ytti, na mij pohliad, treba zavdy jty do kincia, jty, ne zvertajuy,
cho jakym by cej kine ne vyjavyvsia. Nechaj my ne oderymo nejtrydu, nu j o : my dovedemo, o cym liachom oderaty joho ne molyvo. I ce ve nemalo: liudy, jaki znovu (chaj
navi ne skoro) ukatymu jadernyj materil, zbereu svoji syly, tonie vyznaa liach
uka. Ni, naa pracia ne daremna Liudy vse odno odera nejtryd ne my tak ini, bo
vin neobchidnyj, bo taka lohika nauky. A naukovych kormuok nechaj sobi ukaju jakiny.
Z travnia My pomalu jdemo za programoju: nablyajemosia do oprominiuvannia
najpoviniymy, teplovymy mezonamy.
18 travnia. Siohodni Holub nahrymav na mene. Stalosia ce tak. Vin pokazuvav meni
svoji rozrachunky zadai pro nejtryd. Tam u nioho vyjlo o nezrozumile: niby jadra vakych atomiv, typu svynciu, daju pry oprominiuvanni jaku dyvnu vzajemodiju. Nijakoho
ostatonoho rozvjazannia vin ne oderav nadto skladne rivniannia. Odnak ci mirkuvannia
pro vaki jadra natovchnuly joho na novu dumku.

 Rozumijete, tlumayv vin meni, mezony viddaju jadru odnakovu energiju, ale,
ym masyvnie jadro, tym mene vono nahrivajesia, mene zbudujesia vid cijeji energiji.
Tut o je, rozumijete? Meni zdajesia, nam treba e raz oprominyty vsi vaki elementy i
pohlianuty, o vyjde
Use ce bulo vkraj neperekonlyvo, i ja napivartoma skazav:
o , davajte perevirymo vau hipotezu-solomynku.
O tut Ivan Havrylovy i vybuchnuv:
Kazna-o verzete! Prosto hydko dyvytysia na cych molodych fachivciv! Tiky onebu trapysia, vony vid razu lapky dohory! Varto bulo jim proytaty amerykanku
stattiu, jak ue j vyriyly: vse propalo Kine kincem, ce vaa ideja z upovinenymy mezonamy, omu vy odrazu vid neji vidmovliajete? omu ja povynen vam dovodyty, o vy
majete raciju? Hipoteza-solomynka! A my, vychody, potopajui?
Ta ni, Ivane Havrylovyu, ja
Vidverto kauy, ja rozhubyvsia i ne znajov, o vidpovisty.
o ja? Neve vy spravdi vvaajete, niby cia statejka i kika doslidiv perekresliuju
use, o zrobleno namy za rik? Ce prosto bojahuztvo! napadav Holub.
Nasylu meni vdalosia joho perekonaty, o ja tak ne vvaaju.
Vzahali vin maje raciju, jako ne matematyno, to psychologino: e daleko ne vse
jasno, i v konij nejasnosti moe chovatysia te oikuvane Nespodivane, jake pryjniato nazyvaty vidkryttiam.
5 ervnia. Provadymo doslidy. Pidijly do teplovych mezoniv i vse astie j astie oderujemo pislia oprominiuvannia preparativ nu radiaktyvnosti. Meni ve naley vidpustka,
ale braty jiji zaraz ne varto: v laboratoriji tak malo liudej. Bisiv Jako! Teper meni dovodysia
praciuvaty i za sebe j za nioho. A inoho inenera zamis nioho nam teper ne daju. V nai
doslidy ve nichto, zdajesia, ne viry
27 ervnia. A cej Vebster, mabu-taky, nabrechav. Ne vsi reovyny vidtovchuju upovineni mezony. Siohodni oprominiuvaly svyne, pryomu nastiky upovinenymy mezonamy, o holubyj prominyk peretvoryvsia na chmarynku. I svyne vbyrav mezony! Masspektrografinyj analiz pokazav, o v niomu, zamis zvyajnych sta pjaty nejtroniv u
jadrach, stalo po sto trydcia-sto pjatdesiat otyry! Po suti, ce ve ne svyne, a irydij, renij,
vofram, jod z nezvyajno velykym vmistom nejtroniv v atomach.
Vydno a vtim, e nioho ne vydno.
5 lypnia. Oderaly z vismutu stijkyj atom cynku, o maje sto simdesiat devja nejtroniv,
zamis zvyajnych trydciaty esty! opravda, tiky odyn atom. Ta sprava ne v kikosti: vin
stijkyj, o o valyvo! Takyj cynk bi, ni utryi hustiyj vid zvyajnoho
16 lypnia. Cej de treba poznayty v kalendari velykymy literamy: istnadciate
lypnia tysiaa devjatsot Ciu datu karbuvatymu na marmurovych plytach, tomu o
my oderaly !!! Na ostanniomu podychu, ve maje zneviryvy, oderaly !
Ni, zaraz ja ne mou dokladno: ja e j dosi nemov pjanyj i spromonyj pysaty tiky
velykymy literamy ta znakamy oklyku. Meni choesia ne pysaty, a vidynyty vikno i zakryaty v ni, na vse misto: Hej, vy, chto spy pid misiacem i suputnykamy! ujete? My oderaly nejtrydy !
17 lypnia Koly populiaryzatory, zmaliovujuy ciu podiju, prykraatymu jiji z vlastyvoju jim fantazijeju A bulo tak: troje ineneriv, jaki pislia sote doslidiv ue vtomylysia ekaty i navi u rozmovi pomi soboju unykaly slova nejtryd, raptom poaly oderuvaty pid
as ostannich oprominiuva Velyke Nespodivane: svyne, o peretvoriuvavsia na vakyj
radiaktyvnyj jod, nadvakyj stijkyj atom cynku z atoma vismutu Vony ve stiky raziv
rozarovuvalysia, o teper bojalysia poviryty: o vono!
Oprominiuvaly rtu.
Buv zvyajnyj sobi de. Viter hnav po nebu kupasti chmary, i v laboratoriji stavalo to
soniano, to siro. V zali rozhuliuvaly protiahy. Ivan Havrylovy ve schopyv ney i chav.

Nastala same moja erha praciuvaty bilia mezonatora. Vse, o ja robyv, bulo take zvyajne, o teper navi nudno pro ce pysaty. Zavantayv vannoku iz rtuttiu, uvimknuv nasosy
dlia vidkauvannia povitria, ob pidvyyty vakuum, dali poav nastrojuvaty puok mezoniv.
U peryskop dobre bulo vydno, jak nad opuklym sribnym dzerkacem rtuti u vannoci
zjavyvsia prozoryj holubuvatyj promi. Z vannoky v usi boky zakluboylo bilo-zelene siajvo: rtu due vyparovuvala u vakuumi, i ce svityla jiji para, zbudena mezonamy. Ja
krutyv potencimetr, pidsyliuvav hamujue pole mezonnyj promi trochy zminyvsia u
vidtinkach, poav rozmyvatysia v chmarynku
Raptom (ja navi zdryhnuvsia vid nespodivanky) zelene svitinnia rtutnoji pary znyklo,
zalyyvsia tiky rozmytyj puok mezoniv, i svitlo joho tremtilo, nenae polumja gazovoho
panyka. Ja le-le povernuv potencimetr rtutna para zasvitylasia znovu. Mabu, vyraz
oblyia u mene buv due rozhublenyj, bo Ivan Havrylovy pidijov i stycha zapytav:
o tam u vas?
Ta o rtutna para znykaje vidpoviv ja omu poepky. O pohliate
Rtutna para to zdijmalasia zelenymy klubkamy, to znykala vid najmenoho povorotu
ruky potencimetra. Skiky my dyvylysia, ne znaju, ale oi ve sliozylysia vid napruennia.
I raptom meni zdalosia, o holube dzerkace rtuti u vannoci povino, z vydkistiu chvylynnoji strilky, poalo opuskatysia.
Osidaje proepotiv ja.
Ivan Havrylovy hlianuv na mene z-pid okuliariv oalilymy oyma i nakazav:
Zapyi reym!
o bulo dali, protiahom nastupnych trioch hodyn, poky osidala rtu u vannoci, ja j
sam dobre ne pamjataju. V holovi bula jaka poronea, cilkovyta vidsutnis dumok
Pidijov Serdiuk, pidijla Oxana. Vsi my to razom, to poodynci dyvylysia v kameru, de
povino i nezbahnenno osidala rtu. Same osidala, a ne vyparovuvala, bo pary ne bulo. Ivan
Havrylovy kuryv, potim klav ruku na serce, moryvsia, kovtav jaki piliuli i vse dyvyvsia
v peryskop. My vsi buly nemov u lychomanci bojalysia, o ce nezrozumile raptom omu
prypynysia, o bie nioho ne bude, o, vzahali, vse ce nam tiky zdajesia
Ta o osidannia j spravdi prypynylosia: nad retkamy rtuti znovu zakluboyla zelena
para. U Ivana Havrylovya na lysyni riasno vystupyv pit. U mene po spyni zabihaly
muraky. My ekaly e z pivhodyny, ale rtu bie ne osidala. Vreti, Holub chrypko skazav:
Vymykajte, i vako zijov na mostyk, do dopominoji kamery, zvidky vyjmaju
vannoku.
Serdiuk vymknuv mezonator. Holub pereviv manipuliatoramy vannoku v dopominu
kameru, prostiah ruku do motoryka, jakyj vidyniaje liuk.
Ivane Havrylovyu, radicija nesmilyvo nahadav ja (ade rtu pislia oprominiuvannia mohla staty due radiaktyvnoju).
Holub podyvyvsia na mene, prymruyvsia; v oach u nioho zjavylasia vesela zuchvalis.
Radiciji nemaje, ne povynno buty, movyv vin, odnae pidnis do vannoky stalevymy paciamy manipuliatora truboku indykatora. Strilka liynyka v betonnij stini kamery ne voruchnulasia. Holub zadovoleno hmuknuv i vidynyv liuk
Koly rtu zlyly, na dni vannoky pobayly ornu pliamu zavbiky z pjatak. Podyvylysia
na neji proty vikna: pliama blysnula jakym dyvnym ornym svitlom. Vidderty pliamu vid
poverchni farforu ne vdalosia: pincet kovzav po nij. Todi Ivan Havrylovy rozbyv vannoku.
Jako ne mona viddilyty ciu pliamu vid vannoky, viddilymo vannoku vid neji!
Farfor vytravyly kyslotoju. Kruhla pliama, tonie, klaptyk ornoji plivky leav na krueku fitruvanoho paperu Ve potim my vymirialy joho mizernu mikrotovynu j zvayly
(pliama vayla sorok visim i pja desiatych grama), vyznayly velyeznu hustynu. Nesprostovni cyfry dovely nam, o ce jadernyj materil Ale v tu chvylynu my bayly lye ornu
plivku, mizernu krychtu kosminoji materiji, oderanoji v naij laboratoriji.
O tak, pomovavy, skazav Ivan Havrylovy. Ce, mabu, i je te, o my nazvaly

nejtrydom.
Nejtryd jako nepevno povtoryv Serdiuk i poav obmacuvaty svoji kyeni, oevydno, ukajuy cyharky.
A Oxana prysila na stile, zatulyla oblyia rukamy j zaplakala. My z Holubom poaly
jiji zaspokojuvaty. U Ivana Havrylovya te poervonily oi. I lychyj by joho vziav! meni,
jakyj ne plakav z dytynstva, te zachotilosia vvoliu porevity.
Po suti, my zvyajni, slabki liudy. My vyderly u pryrody javye, znaennia jakoho nam
e vako ujavyty, vsi vlastyvosti jakoho my e ne skoro zbahnemo, vsi zastosuvannia jakoho vplynu na liudstvo, molyvo, bie, ni vidkryttia atomnoho vybuchu. My ne raz perechodyly vid zneviry do nadiji i vid nadiji do e bioji zneviry. Skiky raziv my viduvaly
tupe bezsyllia svojich zna pered bahatohrannistiu pryrody i v nas opuskalysia ruky! My
praciuvaly do odurinnia, trochy ne do vidrazy do yttia, i vse domohlysia toho, oho prahnuly. A koly domohlysia, ne znajemo, jak povodyty
Potim reakcija mynula. Oxana zaspokojilasia. Serdiuk vidijov kudy ubik i povernuvsia z pliakoju vyna. U chimafoci znajlysia dvi ysti menzurky i dvi chimini sklianoky.
Olexo Josypovyu, koly ty vstyh zbihaty do kramnyci? zdyvuvavsia Holub.
Serdiuk jako nepevno stysnuv pleyma, ster doloneju pyl z pliaky j rozlyv vyno po
sklianokach.
Vyholosi tost, Ivane Havrylovyu
Ivan Havrylovy popravyv okuliary, uroysto pidniav svoju menzurku.
Nu o zmoryv vin olo. Meni o i na dumku ne spadaje take, o hodylosia
b dlia cioho vypadku. Chiba pryvitaty vas? Ale ce tak budenno Te, o zrobyly my, nadto
velyke dlia zvyajnych pryvita My navi ujavyty sobi zaraz ne moemo, o vyjde z cioho
matoka nejtrydu. Budu mayny, kosmini rakety, dvyhuny, verstaty z novoho, e nebaenoho na zemli materilu kazkovych, dyvovynych vlastyvostej Ale mayny dlia
liudej Vin pomovav. Tak, dlia liudkoho astia ce holovne. Dlia liudyny smilyvoho neterpliaoho mrijnyka i tvorcia Vin znovu pomovav. y dumaly vy, jakoju
bude liudyna, skaimo, erez sto rokiv? Ja dumav Dechto vvaaje, o todi liudy budu
nastiky specilizovani, o, napryklad, muzykant matyme inu anatominu budovu, ni pilot, o fizyk-jadernyk ne zmoe zrozumity ideji fizyka-metalurha i take ine. Meni zdajesia,
ce durnyci.
Ivan Havrylovy postavyv menzurku z vynom na stil bo vona zavaala jomu estykuliuvaty, pidniav doloniu
Durnyci! Todi, mohutni svojimy znanniamy, zibranymy protiahom tysiaoli, volodari sluchnianoji jim energiji, liudy budu prekrasni u svojij bahatohrannosti. V nych bude
orhanino pojednuvatysia te, o v nas maje charakter vukoho obdaruvannia. Kona liudyna bude pymennykom, ob prekrasno vyslovliuvaty svoji udovi dumky; vona bude chudonykom, ob povno i jaskravo vyraaty svoji pouttia; bude venym, ob tvoro ruchaty
nauku vpered; filosofom, ob myslyty samostijno; muzykantom, ob viduvaty i peredavaty
v zvukach najtoni poruchy dui; inenerom, bo vona ytyme v sviti techniky. Koen neodminno bude krasyvym. I te, o my nazyvajemo astiam, ridkisna my, o na zrazok
cioho, dlia nych bude zvyajnym duevnym stanom. Vony budu aslyvi odenno, povsiakas
Tak, cioho dnia vse bulo osoblyvym. Ivan Havrylovy, pochmuryj, serdytyj, a asom i
nespravedlyvo rizkyj, vyjavyvsia udovym i prystrasnym mrijnykom! Ce jako ne pasuvalo
jomu. Nyzekyj, tovstyj, lysyj, z kumednym oblyiam i perekoenymy na korotkomu nosi
okuliaramy, vin jako dyvno rozmachuvav pravoju rukoju; ta holos joho zvuav rozmireno i
vpevneno:
O jakymy stanu liudy! I vse ce bude dlia nych takym pryrodnym, jak dlia nas iz
vamy priama choba I o ci prekrasni, doskonali liudy, molyvo, ytajuy pro te, jak my
navpomacky, u temriavi neznannia, z pomylkamy i zneviroju ukaly nove, budu poblalyvo

posmichatysia. Ade j my posmichajemo, ytajuy pro alchimikiv, jaki vidkryly vynnyj spyrt
i pid joho vplyvom vyriyly, o ce yva voda. My posmichajemo, zhadujuy, o na poatku
devjatnadciatoho stolittia fizyky vymiriuvaly elektrynyj strum jazykom abo liktem Rozumijete, dlia naych onukiv cej nejtryd bude takym zvyajnym, jak dlia nas sta. Dlia nych
use bude prosto Ale vse ce zrobyly my, inenery dvadciatoho stolittia! My, a ne vony! I
nechaj vony zhaduju pro ce z povahoju bez nas ne bude majbutnioho I Ivan Havrylovy, usmichajuy, pohrozyv komu kulakom.

18 lypnia. Siohodni znovu vvimknuly mezonator i oprominiuvaly rtu. Usi due chvyliuvalysia: a o, koly raptom bie ne vyjde?
Ta znovu, jak i todi, pid pukom mezoniv osidalo blyskue dzerkace rtuti, znovu znykala zelena para, znovu na dni vannoky zalyyla orna pliama nu-reovyny Ni, ce vidkryttia ne maje nioho spinoho z joho velynistiu Vypadkom: vono bulo tiake, vystradane,
i vono bude tryvkym.
Siohodni vymirialy bi-men tono hustynu peroho matoka nejtrydu. Ce bulo nelehke zavdannia, bo tovyna matoka vyjavyla due maloju za meamy vymiriuva
zvyajnoho mikroskopa. Ledve vyznayly jiji za dopomohoju elektronnoho mikroskopa, vona
dorivniuvala pryblyzno triom angstremam. Tovyna atoma! Ote, objem plivky nomer odyn
blyko esty stomijonnych astok kubinoho santymetra, a hustyna blyko tysiai tonn
na kubinyj santymetr! Vakeke nio!
20 lypnia. Siohodni v laboratoriji oporu metaliv stavsia konfuz. Probuvaly vyznayty
mechaninu micnis plivky nejtrydu na rozryv. otyriochsotpjatdesiatytonnyj hidravlinyj
pres maxymano napruyvsia, i lusnula tanha rozryvnoho prystroju! Plivka nejtrydu, v
desiatky tysia raziv tona za cyharkovyj papir, vytrymala navantaennia v otyrysta pjatdesiat tonn te, oho ne vytrymuju stalevi rejky! Ote, nejtryd u pivtora mijarda raziv (a
molyvo, j bie) micniyj za sta.
Koly obhovoriuvaly proekt oderannia nejtrydu, skeptyky skazaly: Nu, harazd, vy matymete materil u mijony raziv micniyj za vsi zvyajni materily, ale vin bude u stiky
raziv vayj?
Davajte prykynemo, hromadiany skeptyky: nejtryd vayj za sta u sto pjatdesiat mijoniv raziv, a micniyj za neji ne mene jak u pivtora mijarda raziv. Desiatykratnyj vyhra u
vazi. Ote, vychody, o nejtryd jak materil ne najvayj, a najlehyj z usich vidomych.
Todi nam nioho bulo skazaty, my ne mohly teoretyno obyslyty ce. A doky bahato
oho nevidomo, skeptyky zavdy maju raciju, vony zavdy mou dovesty: oho nema, toho
j ne moe buty. Ale nazvi meni cho odnoho skeptyka, jakyj by oderav nove, domihsia novoho! Ne varto j ukaty Tomu o pravda skeptykiv ce pravda bojahuziv.
A Jako?.. Siohodni pid as perervy ja znovu zustriv joho na podvirji. Vin chotiv bulo
nepomitno obijty mene, ta ja huknuv joho. Todi vin bez zvyajnych svojich vykrutasiv pidijov, prostiahnuv ruku:
Vitaju tebe! Zdorovo vy daly!
Ta j tebe te treba pryvitaty, ne due yro vidpoviv ja, ade j ty praciuvav
Nu, nioho meni prymazuvatysia do uoji slavy, rizko vidpoviv vin. Obijdu!
I piov.
Nepryjemna vyjla rozmova Vse buly my z nym jakymy druziamy: razom uylysia,
razom pryjichaly siudy, razom provadyly doslidy. A teper Piznuvato zahovorylo tvoje
sumlinnia, Jako!
28 lypnia. odo chiminych vlastyvostej nejtryd mertvyj, zovsim inertnyj: vin ne
reahuje ni z jakymy reovynamy. Ta cioho j slid bulo spodivatysia, ade v niomu prosto nemaje atomiv, nemaje elektroniv, ob vstupyty v chiminu reakciju.

I e: ci nejtrydni plivky ne propuskaju radiciji astynok: protoniv, nejtroniv, vydkych elektroniv, afa-astynok too, i lye v mizernij kikosti propuskaju hamma-promeni.
Plivka nejtrydu v kika angstremiv zavtovky poslabliuje hamma-vyprominennia pryblyzno
tak, jak svynceva stina metrovoji tovyny. Tobto i tut te same: nepronyklyvis dlia radiaktyvnych vyprominiuva maje absoliutna.
O vin ideanyj materil dlia atomnoji promyslovosti! Znajdena liudstvom kolosana
jaderna energija oderala nareti te, oho potrebuvala. Dva bohatyri!
31 lypnia. Vse zmenujesia abo zbiujesia v mijony raziv. Teploprovidnis nejtrydu
v kika mijoniv raziv mena za teploprovidnis, skaimo, cehly. My nahrivaly plivku z odnoho boku v polumji votovoji duhy kika hodyn, ale tak i ne zmohly zafixuvaty cho neznane pidvyennia temperatury z druhoho boku.
Teplojemkis nejtrydu v sotni mijoniv raziv bia za teplojemkis vody. Ciu samu
plivku my potim protiahom dvoch dniv ocholoduvaly suchym liodom, ridkym azotom i
malo ne ciloju rikoju cholodnoji vody, vona zapasla mijony velykych kalorij tepla i ne
viddavala jich.
Na tak zvanyj zdorovyj hluzd, vychovanyj na zvyajnych ujavlenniach i zvyajnych
vlastyvostiach materiliv, protestuje proty takych cyfr i mastabiv. Meni bulo fizyno nesterpno boliae trymaty na doloni na druhyj zrazok nejmovirno tonkyj krueok plivky
nejtrydu, i viduvaty, jak joho desiatykilogramova vaha nevydymoju hyreju napruuje
muskuly! Malo znaty, o cia reovyna skladajesia z jadernych astynok, jaki v tysiau raziv
meni za atomy, i o vseredyni jiji vzajemodiju jaderni syly, v mijardy raziv synii zvyajnoji miatomnoji vzajemodiji, treba viduty ce. Do nejtrydu, do joho mastabiv prosto
treba zvyknuty
Do rei, ja tak zachopyvsia opysuvanniam vlastyvostej nejtrydu, jaki my teper odenno vidkryvajemo, o zovsim ne zhaduju pro podiji v laboratoriji.
Mezonator teper praciuje cilu dobu my dobuvajemo nejtryd u try zminy. Toneki
plivoky prosto z ruk vychopliuju i nesu v ini laboratoriji. Ve instytut teper vyvaje
vlastyvosti nejtrydu. Olexa Josypovy zranku do veora voroy bilia mezonatora: bojisia,
ob vid takoho navantaennia vin ne vyjov z ladu. Jomu daly dvoch ineneriv-pominykiv,
ale vin ne choe pidpuskaty jich do kamery. Schud, lajesia:
Ot moroka! Krae b ne vidkryvaly cej nejtryd!
Holub vpravliajesia u vyhaduvanni novych doslidiv dlia vyznaennia vlastyvostej nejtrydu, bihaje po inych laboratorijach, spereajesia, svarysia Roboty syla-sylenna, vsia
riznomanitna i vsia straenno cikava. My vse e perebuvajemo v stani zolotoji hariaky:
konyj doslid daje nam novyj samorodok-vidkryttia.
10 serpnia. Serdiuk skazav:
Hadajete, amerykanci, jako vidkryju nejtryd, tak odrazu j ponu dzvonyty pro
nioho na ve svit? Ce ne atomna bomba: tu ne mona bulo prychovaty ve pislia perych
vyprobuva A nejtryd povodysia tycho Vony tak i zrobyly: opublikuvaly rezutaty nevdalych sprob, a pro vdali promovaly. Molyvo, toj e Vebster i oderav nejtryd, y jak vin
tam u nych zvesia O-o, ce biznesmeny, projdysvity! I vin podyvyvsia na nas z Ivanom
Havrylovyem tak, niby bayv usich cych vebsteriv naskri.
Zdajesia, vin maje raciju. Vako dopustyty, o cej Vebster ta joho kolehy zupynylysia
na doslidach z kalijem, middiu i sirkoju, a ne pereprobuvaly vsi ini elementy
I e: pislia toho, jak my vstanovyly, o v nejtryd osidaje ne vsia rtu, a lye jiji izotop
sto devjanosto visim, jakoho u pryrodnij rtuti tiky desia procentiv (o omu v nas osidala
ne vsia rtu), ja vziavsia za ekonomiku. Perehlianuv kupu zvitiv pro vydobuvannia rtuti u
sviti, pro export, import i take ine. O o vychody, holovni rodovya kinovari, z jakoji
vydobuvaju rtu, znachodiasia na naij planeti v Ispaniji, Italiji, u Kaliforniji (astkovo u
SA, astkovo u Mexici), v Juhoslaviji ta v nas, u Ferhani. Jako v 1948 roci vydobutok rtuti
za kordonom zahalom stanovyv otyry tysiai tonn, a potim, u zvjazku z vytisnenniam z
elektrotechniky potunych rtutnych vypriamliaiv napivprovidnykamy, znyzyvsia do dvoch

tysia, to za ostanni roky vin pidstrybnuv do esty tysia tonn! Pryomu osnovnym spoyvaem zakordonnoji rtuti raptom stav amerykankyj koncern ozbroje Dvadciate stolittia,
jakyj, do rei, ne reklamuje ni novych typiv hradusnykiv, ni rtutnych ventyliv, ni dzerkal
dlia af
A nejtryd vymahaje velyeznoji kikosti rtuti. Zvyajno, ce e tiky zdohadky, ale
jako vony spravdiasia, to sprava tam dijla do promyslovoho zastosuvannia nejtrydu
Aj-aj, mister H. D. Vebster (ne znaju, na a, jak rozyfruvaty vai H i D)! Naukovi
spostereennia, vystup u presi Za take achrajstvo v stari asy vas byly b svinykamy po
fizinomiji
20 serpnia. Dobuvaly veselyly, vznaly vartis prosliozyly Odne slovo, nejtryd
nejmovirno dorohyj. Kilogram joho kotuje pryblyzno stiky , skiky kilogram povnistiu
oyenoho uranu dvisti trydcia pja. Ale kilogram uranu ce rik roboty atomnoji elektrostanciji, a kilogram nejtrydu mikroskopinyj kubyk iz storonoju v odnu desiatu milimetra! A o z nioho zroby?
Ote, doky my ne dobjemosia deevoho sposobu zastosuvannia nejtrydu (zdeevyty vyrobnyctvo my poky o ne moemo) vsi nai zrazky prydatni chiba o dlia muzejiv. Oevydno, najvyhidnie zastosovuvaty nejtryd u vyhliadi plivky tovynoju daleko mene angstrema. Ce budu najtoni nejtryd-pokryttia, jaki zachystia zvyajnyj materil vid temperatury, radiciji, rozryvu i vsioho inoho.
Vora odyn planovyk iz centra, jakyj pryjichav obhovoryty perspektyvy zastosuvannia
nejtrydu, obrazyvsia: Plivky toni za atomy? Ne vvaajte mene za durnia5 Takych plivok
ne buvaje. Ledve my jomu dovely, o z nejtrydu, jakyj skladajesia z jadernych astynok, v
tysiai raziv menych za atomy, ce robyty mona
Joho my perekonaly, ale vse-taky, jak e my kontroliuvatymemo tovynu cych plivok?
Instrumentamy, jaki skladajusia z atomiv?..

O o: treba obdumaty analiz iz dopomohoju hamma-promeniv. Mabu, ce jedynyj sposib

Dali v odennyku Samojlova idu eskizy pryladiv, schemy vymiriuva ta rozrachunky,
jaki my vypuskajemo, tomu o ne vse tam moe buty zrozumilo ytau.
16 veresnia. Ivan Havrylovy tyniv dva tomu skazav:
Meni zdajesia, o koly my perejdemo meu v odyn angstrem, vlastyvosti plivok
rizko zminiasia. Oevydno, vony budu due elastyni, a ne tverdi, jak teperini.
Pozavora Serdiuk vyjniav iz kaset matky fantastyno tonkoji mjakoji ornoji striky.
Strika zapovniuvala najmeni zmorky na paperi. jiji mona bulo zimjaty v maje nepomitnu hrudoku. Vymirialy na hammametri tovynu: nu i pja sotych angstrema!
Nu, o ja kazav! trimfuvav Holub, siajuy okuliaramy. Vona mjaka, jak voda!
Bayte?
Ta vsich nas pryholomyv Serdiuk. Vin, mabu, ue davno produmav cej efekt, v usiakomu razi, cilkom pidhotuvavsia do nioho. Odna z striok mala navi specini potovennia po krajach. Vin vydobuv iz svoho stola jakyj prystrij, schoyj na lobzyk, zatysnuv u nioho
plivku, natiahnuv jiji i zvernuvsia do nas:
y ujavliajete vy, o take plivka zavtovky u pja sotych angstrema? Ni, mabu, ne

ujavliajete. O pohliate! Serdiuk nastavyv svij prystrij z plivkoju na obrubok tovstoho

stalevoho pruta i lehko, zovsim ne natyskujuy, proviv plivku kri nioho. Prut lyyvsia cilyj.
Bayte, nemov erez povitria, prochody. Vin prostiahnuv prut meni: Znajdy, de ja
rizav!
Na pruti ne bulo odnych slidiv. Serdiuk peremono skazav:
Taka plivka ve ne rujnuje miatomni zvjazky, zrozumilo? Harazd, vvaaju poperedniu moranu pidhotovku zakinenoju. Teper nervovych i inok prou vidijty
Vin zasukav na livij ruci rukav chalata, zniav hodynnyka. Potim na zapjastia, same na
te misce, de kira pid remincem bula biloju, nastavyv plivku nejtrydu j povino, bez zusy
proviv jiji kri ruku. Navi ne proviv, a prosto zanuryv u ruku.
My ne vstyhly navi ojknuty, virnie, prosto ne zmohly. Oxana zatulyla doloniamy rota,
ob ne zakryaty, i straenno zblidla.
yroka orna strika uvijla v ruku. Kraji jiji vystupaly z oboch bokiv, rizko vydiliajuy
na tli biloji kiry. Nesterpno povino (tak zdalosia meni) prochodyla plivka erez mjazy i
kistku zapjastia. Jaku my vona zovsim viddiliala kys. Na kysti nabriakly yly. Oblyia
Serdiuka bulo napruene. Potim usia plivka vyjla z druhoho boku. Zatamuvavy podych,
my z achom oikuvaly, o kys ot-ot vidpade i z ruky zacebeny krov.
Ta Olexa Josypovy stysnuv paci v kulak, vyprostav jich i vidrizanoju rukoju poliz u
kyeniu za cyharkoju.
Ech, koda: kinozjomonoji kamery ne bulo, posmichnuvsia vin, zapaliujuy cyharku.
Ivan Havrylovy vyter spitnilu lysynu, pyno pohlianuv na Serdiuka i raptom harknuv:
Holovu sobi treba bulo vidrizaty, a ne ruku, orty b tebe vzialy! Triukactvo! Atrakciny meni tut rozvodyty!
Ta o vy, Ivane Havrylovyu, jaki tam atrakciny! Serdiuk yro rozviv rukamy.
Zvyajnisika naukova demonstracija osoblyvostej nadtonkych plivok nejtrydu. o tut
takoho?
O ja vam dohanu po instytutu vlipliu, todi znatymete, o! Oburenyj Holub navi
perejov na vy. Dobre, o v cij plivci ne bulo nijakych vypadkovych potove, a to
rizonuly b sebe Chlopjactvo!
Odnae dohanu Serdiuku vin tak i ne vlipyv.
2 ovtnia. Proektujemo skafandr iz nadtonkoho nejtrydu: dva ary nejtryd-fohy, perekladeni mikroporom. Takyj skafandr povynen zachyaty vid usioho: v niomu mona zanurytysia v ridkyj helij, u rozplavlenu sta, u basejn uranovoho reaktora.
I vayty vin povynen, za naymy pidrachunkamy, vsioho dvadcia kilogramiv zovsim
nebahato dlia prohulianok u domnu.
4 ovtnia. Ostannim asom ja ytav use: nai naukovi urnaly, perekladni inozemni zbirnyky, rukopysni zvity pro vsiliaki doslidy. Ale dniv zo dva ne perehliadav gazet. I malo ne
progavyv cikavu podiju. Vyjavliajesia, nad Zemleju zjavylysia dva tila snariadopodibnoji
formy. jich nazyvaju ornymy zoriamy, tomu o vony temni na kolir. Ci orni zori ruchajusia na vysoti blyko sta kilometriv, faktyno u nynij astyni inosfery, i o dyvno,
anitrochy ne hamujusia ob povitria. Poperedni suputnyky zhorialy, znyujuy do takoji
vysoty, a ci obertajusia, i dosi nichto ne pomityv zmenennia jichnioji vydkosti.
Z Pulkova nadislaly rozrachunky balistynoji orbity ornych zirok, za jakymy vychodylo, o serednia jich hustyna odyn i try desiatych kilograma v kubinomu santymetri!
Jako prypustyty, o ci snariady ne je monolitamy, a poroni vseredyni, to staje due jmovirnym te, o vony z kosminoho nejtrydu..
15 ovtnia. Ni, vony ne z kosminoho nejtrydu. Ce cilkom zemni snariady, nastiky
zemni, o navi nayneni atomnoju vybuchivkoju. A vtim, utky odo atomnych zariadiv u
ornych zoriach, na moju dumku, perebieni. Odnae nichto ne moe jich sprostuvaty. Ta
j ne dyvno: dosi vsi deravy roblia vyhliad, o de cych zlovisnych suputnykiv jim nema
nijakoho dila. Podumaty tiky, jaka nebezpena vytivka! I yja? Amerykanka? Molyvo

U sviti zaraz dijesia o nejmovirne: naselennia tikaje z mist, gazety publikuju sensaciju za sensacijeju, odnu vid odnoji achlyviu Debaty v OON, zajavy riznych politykiv
Jakyj dija z Pentahona (zdajesia, Chjuz y Chjust) zajavyv po telebaenniu, o, koly cho
odyn snariad upade na terytoriju SA, treba nehajno zavdaty Rosiji atomnoho udaru
Za pidrachunkamy, suputnyky obertatymusia e dva-try tyni. o maje statysia za
ci kika tyniv!..
16 ovtnia. Odne slovo, dlia nas ue jasno, o ci suputnyky maju obolonku z nejtrydu.
Za tyde obertannia v atmosferi, jako rachuvaty z momentu, koly jich upere pomityv
poltavkyj astronom, vony povynni buly nahritysia do desiatkiv tysia hradusiv. Termoprylady pidtverduju ce. Ale zori, jak i ranie, orni! Ta j jichnia pytoma vaha pidtverduje nai
zdohady.
Ce, bezpereno, snariady, a ne rakety. Forma svidy pro vidsutnis reaktyvnoho obladnannia. Znay, de povynna buty j harmata, o vykynula jich. Do toho , harmata cia
povynna buty tako z nejtrydu. ob nadaty harmatnomu snariadovi vydkis visim kilometriv za sekundu, treba zdijsnyty kerovanu jadernu reakciju, oderaty temperaturu ne mene
pjatnadciaty tysia hradusiv. Pry menych temperaturach gazy ne zmou vyletity z dula
harmaty z potribnoju vydkistiu. Nu, a jakyj e e materil, krim nejtrydu, zdatnyj vytrymaty taku temperaturu?
Jako tak, staje zrozumilo, omu snariady, zamis toho, ob vluyty v pevnu ci, o
ue dva tyni kruliaju navkolo Zemli. Vse ce erez netonis. Mabu, taku harmatu proektuvaly dlia striby na daleki vidstani erez kontynenty, tak by movyty, na protyvahu
naym balistynym raketam. A dlia cioho potribno, ob snariady maly vydkis due blyku
do semy i devjaty desiatych kilometra za sekundu i vodnoas ne perejly cijeji mei. Ote
treba bulo z hranynoju tonistiu pidtrymuvaty temperaturu lanciuhovoji reakciji, a pry
pjatnadciaty tysiaach hradusiv ce nelehko. Ve pry perych vyprobuvanniach harmaty, oevydno, ne vdalosia nadaty snariadam neobchidnoji vydkosti: vona perevyyla krytynu, i
snariady peretvorylysia na suputnyky Zemli. A teper hospodari harmaty osoromylysia j
mova. Snariad ne horobe: vypusty ne vpijmaje. Chotily naliakaty svit, a teper sami
zliakalysia O, Zemlia due ryzykovane misce dlia polihona.
20 ovtnia. Zakinujemo peryj skafandr iz plivky nejtrydu. Obdumujemo metody joho
vyprobuvannia.
Ivana Havrylovya vora terminovo vyklykaly do Moskvy.
Mabu, dumka, o suputnyky zrobleni z nejtrydu, cikavy ne tiky nas.
Siohodni ja dopizna praciuvav u laboratoriji i bayv, jak vysoko v cholodnomu syniomu
nebi letila maleka orna kuka-snariad. Nakazom zveleno vyty dejakych zachodiv protyatomnoji oborony

29 ovtnia. Vlasne kauy, ce pera pryhoda v mojemu ytti, a tomu ja sprobuju rozpovisty pro neji dokladnie.
Prote nazvaty ce pryhodoju mona z velykoju natiakoju: prosto my z Ivanom Havrylovyem braly uas v odnij trochy nezvyajnij expertyzi.
e z Moskvy Holub nadislav telefonogramu: Nehajno zakinujte skafandr, a ve nastupnoho dnia pryletiv i sam. Skafandr buv maje hotovyj: ornyj, ovkovysto-mjakyj,
schoyj na sportyvnyj kostium. Dlia holovy kruhla kulia z dvoma opuklymy rybjaymy
oyma na rivni rota. ob zachystyty oi vid priamych promeniv, my zrobyly peryskopinyj
prystrij. Ivan Havrylovy zveliv meni prymiriaty skafandr (Oxana skazala, o vin meni
lyy), krytyno ohlianuv.
Radi ne nalahodyly? Hermetynis pry vysokych temperaturach ne perevirialy?
Ni ne vstyhly e. Ja buv zaintryhovanyj cijeju pospinistiu.

 Nioho, vytrymaje, movyv Serdiuk. U takomu kostiumi ja mou hajnuty kudy

zavhodno, cho u peklo!
Ni, Olexo, zapereyv Holub, cioho razu v peklo pide ne ty, a vin pyno
hlianuv na mene. Mykola Mykolajovy. A inener Serdiuk, jakyj nazavdy skomprometuvav sebe vidrizuvanniam kincivok, zalyysia za naanyka laboratoriji.
Serdiuk obraeno hmyknuv.
Nu j nechaj!.. i vidvernuvsia.
Idi dodomu, Mykolo Mykolajovyu, odiahnisia jaknajteplie i na aerodrom. Za
dvi hodyny vylitajemo.
Navio najteplie? Chiba v pekli cholodno? sprobuvav ja poartuvaty.
Ale Holub ue dyvyvsia na hodynnyk:
Ruajte merij!.. I ne probujte vypytaty navio j kudy. Vse odno do vyliotu nioho
ne skau. Zaraz ne as zajmatysia balakamy
U litaku Holub movav. Ja ne rozpytuvav. Probyralysia kri chmary bile krylo chovalosia v hustomu tumani. Revily motory, v kabini derenala jaka pohano zakriplena zaliziaka. Znenaka vyrynuly v sonianu prozoru syniavu. Horbati chmary plyvly daleko vnyzu.
Sprobuju zbyty ci orni zori A nae zavdannia vyznayty, z nejtrydu vony y
ni, nespodivano skazav Holub.
Ivane Havrylovyu, a jak e z minarodnym pravom? zapytav ja. Ade ci
snariady, oevydno, amerykanki?
o-o? serdyto skosyv oi Holub. Chto ce vam skazav? Moe, sami amerykanci,
po sekretu? Ta vony vidmovujusia, niby vody v rot nabraly A jako ci nevidomo yji
snariady spravdi nesu jadernu vybuchivku i vpadu de-nebu u naselenij miscevosti? Vy
ujavliajete, o todi moe statysia? Ce, koly choete, na minarodnyj obovjazok usunuty
nebezpeku dlia vsioho svitu Nu, a, krim toho, na uriad povidomyv deravy erez OON, i
protestiv ne bulo Ivan Havrylovy mychnuv: Te meni dyplomat!
Na bilomu polotni rivnyny ornily syluety mayn, radarni ustanovky, ciatoky-liudy
Siryj poliarnyj de davav malo svitla. Pid nykymy chmaramy bulo miano, pochmuro. Odnomanitnis tundry zvuuvala obrij. Tiky v odnomu misci, na zachodi, chmary vidtiniuvaly
kontury bat, v jakych stojaly rakety.
Ja ne zovsim serjozno postavyvsia do porady Ivana Havrylovya odiahnuty jaknajteplie i teper badioro prytanciovuvav u svojich erevykach na skrypuomu snihu. Nu j morozyko! Nohy prosto dubily vid cholodu Holub, dobra dua, ne mih pojasnyty jak slid, kudy
jidemo. Chto dumav, o nas zanese na Tajmyr! Odnae jty v namet hritysia ne chotilo.
Nam z Ivanom Havrylovyem e nioho bulo robyty My stojaly zboku, namahajuy
nikomu ne zavaaty, i sposterihaly. My buly v operatyvnomu centri, jakyj keruvav usijeju
cijeju skladnoju systemoju. Do nametu raz u raz zabihaly zaklopotani liudy. Poriad, na aerosaniach, stojaly siro-bili, pid kolir tundry, budky radariv. Bilia nych poralysia operatory v
korotkych koukach; oblyia j ruky u nych buly ervoni vid morozu. Na snihu, zvyvajuy,
lealy tovsti kabeli; vony tiahlysia tudy, de revly sylovi peresuvky.
Nikoly ne buvaly na vyprobuvanniach velykych raket? spytav mene Holub. U
nioho te nis posyniv vid cholodu. koda, cioho razu my nioho ne pobaymo chmary.
A jak e jich navodytymu? pokazav ja na rakety.
Jich ne navodytymu; za nymy lye steytymu. Navi koly b bula udova vydymis,
radysty nikoly b ne zmohly navesty raketu tak tono, jak ce zroblia liyni elektronni
prystroji. Ade tut vydkis zblyennia desia y navi bie kilometriv na sekundu! Tomu
navodyty vizuano nemolyvo: neodminno dasy machu Rozumijete, ci rakety z teplovymy holovkamy, due utlyvymy termopryladamy j avtomatykoju. Chytromudra tuka!
Ivan Havrylovy poter ruky, y to vid zadovolennia, y to vid cholodu, i zachopleno pokazav u bik startovych bat:
Ade orni zori vid dovhoho tertia ob povitria nahrilysia do straennoji temperatury. A teplovi holovky viduju teplo cych zirok na viddali priamoji vydymosti. Na vysoti

simdesiaty kilometriv ce bude blyko dvoch tysia kilometriv. Z zemli radary mou pomityty jich tiky za pjatsot-istsot kilometriv Ote, za pivtory tysiai kilometriv rakety ve
naciliuvatymusia na snariad. Ni, spravdi molodci ci raketnyky, use rozrachuvaly do
sekundy. Tiky-no suputnyk zjavysia na pivdni, de na yroti Alma-Ata, vidrazu
syhnal, utoneni dani pro trajektoriju i start
Rakety atomni?
Zvyajno!.. Snariad treba neodminno zbyty tut, na bezliudnych prostorach. Potim
lovy moment
Z nametu, pryhnuvy i odiahajuy na chodu papachu, vyjov kerivnyk operaciji epurnyj didok z boridkoju, v okuliarach i z pohonamy heneral-lejtenanta aviciji na kouku.
Vin hlianuv na hodynnyk, potim na nebo, posmykav sebe za boridku. Mabu, ytaje lekciji
v jakij akademiji, podumav ja, i ne due suvoryj pid as zalikiv.
Heneral pidijov do nas.
Ily b u namet, Ivane Havrylovyu: vse odno nioho ne pobayte, tiky zmerznete.
On junak ue zovsim zakociub
Nioho, tovaryu hvardiji profesor, artoma vystrunyvsia pered nym Holub.
Tut nam cikavie Nu, skoro?
ekajemo syhnalu z Turkmeniji. Heneral znovu hlianuv na hodynnyk. Vin, pevno,
chvyliuvavsia: distav z kouka portsyhar, zakuryv. Odnae, povynen buty syhnal Probate, ja zalyu vas i vin poprostuvav do nametu. V cej as zvidty vybih zvjazkovyj,
vystrunyvsia pered nym.
Syhnal pryjniato! Vysota istdesiat kilometriv, napriam ruchu tono za rozrachunkamy.
Dobre. Mikrofon!
Sluchaju!
Zvjazkovyj pirnuv u namet i razom z dvoma soldatamy vykotyv zvidty portatyvnu radiustanovku. Heneral pidijov do mikrofona:
Uvaha vsim! Holos joho zvuav teper vladno, oblyia stalo suvore. Dopovisty
hotovnis startovych ustanovok!
Raketa nomer odyn hotova! prolunav u dynamiku chrypkuvatyj bas.
Rketanmerdvahtova! odnym duchom vidraportuvav dzvinkyj junakyj holos.
Raketa nomer try hotova!
Raketa nomer otyry hotova!
Tak. Dopovisty hotovnis radinavihacijnych ustanovok! ponesly radichvyli po
tundri holos henerala.
Radilokatory sposterihai za suputnykom hotovi!
Radilokatory sposterihai za raketamy hotovi!
Radiprycily hotovi!
Sluchaty vsim! Pryhotuvatysia do startu erez pivtory chvylyny za mojim syhnalom!
Na radiustanovci zablymala ervona lampoka pryjomu. Operator, schylyvy do
ytka, perekliuyv kika vaeliv. Teper zahovoryly punkty spostereennia protypovitrianoji
oborony. U mene zjavylosia take viduttia, nae vony z ruk u ruky peredaju suputnyksnariad.
Suputnyk projov sorok pjatu parale. Napriam zhidno rozrachunkiv
Suputnyk projov pjatdesiat peru parale
Suputnyk projov pjatdesiat tretiu
Heneral pohlianuv na chronometr, kyvkom holovy nakazav operatoru vymknuty pryjom. Ne vidvodiay pohliadu vid chronometra, nahnuvsia do mikrofona.
Uvaha vsim! i nemov vystrilyv holosom: Start!!!
Daleko na zachodi aurni startovi baty, snih i chmary osvitylysia ervonymy spalachamy. Ja pobayv, jak polumja popovzlo po batach uhoru; maleki veretenopodibni tila
jaku my nepryrodno vysily v povitri, spyrajuy na stovpy vohniu, potim metnulysia do

chmar. erez sekundu prolunav hurkit startovych vybuchiv. A e za sekundu rakety znykly
v chmarach.
Koly startovyj hurkit stych, stalo uty tonekyj spiv motorykiv, ce na budkach radariv slidom za raketamy povertalysia, nemov vucha u naoroenoho zvira, parabolini anteny. Ja pobayv, jak zeleni liniji na ekranach radariv zlamalysia dvoma spleskamy: radichvyli, jaki vidbylysia vid raket, letily nazad do anten. Splesky postupovo rozsuvalysia.
Vysota trydcia kilometriv! vyhukuvav promerzlym holosom operator u kouku.
Trydcia pja! Sorok!.. Pjatdesiat kilometriv! istdesiat pja!..
I o parabolini anteny radariv na my zavmerly i poaly povino povertaty livoru: ce
tam, za chmaramy, v rozridenomu temno-syniomu prostori, otyry rakety z potunymy zariadamy, mabu, viduly teplove vyprominiuvannia suputnyka, jakyj nablyavsia do nych, i
zminyly kurs.
Rakety liahly na horyzontanyj kurs!
Kika sekund tryvala movanka. Heneral dyvyvsia to na chronometr, to na ekrany radariv. Raptom bilia lokatora, anteny jakoho buly spriamovani na pivdennyj zachid, operator
vyhuknuv:
Je suputnyk!
Usi obernulysia do nioho. Antena cioho lokatora te oyla i poala pomitno povertatysia
pravoru. Malekyj trych upoperek svitnoji liniji na ekrani postupovo zrostav.
O nazustri ciomu trychovi, jakyj poznaav ruch. snariada-suputnyka, z inoho boku
ekrana popovzly otyry toneki zeleni rysoky rakety. Vony nablyalysia povino, nemov
komaky
Chmary, kliati chmary! Tam, za jichnioju zavisoju, z kosminoju vydkistiu letily nazustri odyn odnomu smertonosni snariady, a tut use ce malo zovsim necikavyj vyhliad: povino povzly po ekranu zeleni rysoky otyry sprava i odna zliva. O vony maje zijlysia,
i v tu tysianu astku sekundy, jaku lyylosia projty raketam do zustrii z suputnykom,
avtomatyno spraciuvaly elektronni prylady spalachnuv atomnyj vybuch. Pered snariadom postala stina energiji, stina svitla i gaziv
Na ekrani lokatora v cej as splesky i svitna linija rozbylysia na bezli tonkych zubastych kryvych, jaki na kika sekund zapovnyly ve ekran, a potim ezly. Iz svitnoho chaosu vynyk odyn splesk i poav vydko peremiuvatysia. Cioho nichto ne spodivavsia.
Snariad padaje! vyhuknuv operator. Vin ne vybuchnuv, vin padaje!
Dyvno stycha movyv Holub. omu vin ne vybuchnuv?
Heneral znyzav pleyma:
Molyvo, ce bula prosto vyprobna bolvanka, a ne bojovyj atomnyj snariad.
Tovaryu heneral! pouvsia holos u dynamiku. Suputnyk padaje v kvadrat
sorok-dvanadcia.
Aha! Nu, nechaj pryzemliajesia Heneral zniav papachu, pidstavyvy rozhariailu lysynu moroznomu vitercevi, potim poklykav zvjazkovoho oficera. Skomandujte, bu
laska, vidbij
Sluchaju! oficer pidijov do radiustanovky j veselo prospivav: Hrupa, sluuchaj! Vidbi-ij!
as mynav Due vydko. My dyvylysia na zachid: tam poaly vydko tanuty v sutinkach siruvati chmary, zviniajuy velyeznyj kruh synioho neba, na jakomu ve spalachuvaly
zirky. Raptom grunt pid nohamy zdryhnuvsia.
Tovaryu heneral, suputnyk upav u kvadrati sorok-dvanadcia, dopoviv toj samyj
sposteriha.
Heneral obernuvsia do nas:
Nu, Ivane Havrylovyu i e-e vin podyvyvsia na mene, namahajuy zhadaty
moje imja ta po bakovi, ale ne zhadav, i tovaryu Samojlov, teper vykonujte vae zavdannia.
Spoatku my proletily nad miscem padinnia na vertolioti, ale nioho ne pobayly: u

kvadrati sorok-dvanadcia horila zemlia. Rozarenyj do desiatkiv tysia hradusiv vid bahatodennoho ruchu v atmosferi ta, krim toho, e pidihrityj vybuchom otyrioch raket, snariad
hepnuvsia v tundru, i vina merzlota razom z mochom i snihom spalachnula, nemov nafta,
ne vstyhnuvy roztanuty Bulo ve zovsim temno, i tiky ce gigantke bahattia osvitliuvalo
rivnynu na kilometry v usi boky; kri um propeleriv bulo uty trisk hariaoho gruntu i vybuchy pary
Potim my trochy posperealysia z Ivanom Havrylovyem, ale ja vse perekonav joho,
o jty tudy treba nehajno: ade snariad moe proplavyty grunt na desiatky metriv u hlybynu, doky ocholone, ukaj joho potim! Odne slovo, my pryzemlylysia; ja odiahnuv skafandr i popriamuvav do bahattia.
Jty bulo nelehko. U vakomu skafandri stojala zaducha. Pohano zakripleni balonyky
z kysnem bovtalysia za spynoju, v peryskopini okuliary malo o bulo vydno. Slovom, konstrukciju skafandra, mabu, dovedesia e polipuvaty

Spoatku nazustri meni bihly strumky taloho snihu; potim vony prypynylysia. ornyj
grunt paruvav. Jakyj as ja plentavsia, nioho ne baay u ciomu tumani, ta naraz vychopyvsia z nioho prosto u voho.

Dyvno, ale ja ne bojavsia, tiky de u hlybyni voruylasia zradlyva dumka, o skafandr

ie ne vyprobuvanyj. Po suti, yttia ne tak ue j asto naraaje inenera na nebezpeku. Meni
prosto bulo cikavo
Peredi mnoju lealo ozerce rozplavlenoho gruntu. Temno-ervone po krajach, vono svitylosia ovto-bilym poseredyni, de lava kypila j buchala velykymy slipuymy bukamy.
ar pronykav navi kri pryzmy peryskopinoji prystavky. Ja zmenyv difrahmu. Teper sered rozpeenych vypariv bulo vydno temne cylindryne tilo, jake napolovynu zanurylo
u lavu. Znay, nehlyboko, podumav ja i stupyv v ozerce. Dyvne bulo viduttia: bilia samych
kolin tremtila j vyruvala roeva vohnenna ridyna, ale ja zovsim ne viduvav tepla!
Do snariada lyalosia kika metriv. Bila lava kypila navkolo nioho, ornyj cylindr zdryhavsia u jiji vyparach. Vako bulo rozhledity detali: ja bayv lye tynyj bik snariada, o
nahaduvav dno velyeznoji pliaky, vse ine zanurylosia v lavu.
Nezabarom pryzmy v okuliarach pomutnily: vid aru poala plavyty optyka, i ja povernuv nazad Tak, sumnivu bie ne bulo: snariad zroblenyj z nejtrydu.
Nastupnoho dnia snariad hlyboko zahruz u zemliu. Nad nym use e kypilo ozerce lavy.
Druhyj suputnyk zbyly toho dnia erez dvi hodyny nad Kamatkoju.
10 lystopada. Zaraz uriad vyriuje pytannia pro zavod, jakyj vyhotovliatyme nejtryd. My
vtrioch: Ivan Havrylovy, Serdiuk i ja de za dnem sydymo j skladajemo pryblyznyj kotorys i technologinyj proekt.
Spereajemosia zavziato.
25 lystopada. Ote, vyrieno: zavod pobuduju u Dniprovku, v Novomu selyi na
okolyci. Zaraz tam ue sporuduju korpusy cechiv, pidvodia vysokovotnu liniju peredai.
Cile konstruktorke biuro teper rozrobliaje za naymy kreslenniamy mezonatory-verstaty.
Ci mezonatory budu z nejtrydu: tonki lysty pokrytoji nejtrydom stali zamis betonnych i
svyncevych stin, nevelyki kompaktni ustanovky z tokarkyj verstat zavbiky, v jakych vseredyni, v kosminij poronei, dijatymu elektryni polia v sotni mijoniv votiv, potuni mahnitni polia, hrandizni vyprominiuvannia astynok svitlovoji vydkosti udovi mayny!
Mene, mabu, poliu na cej zavod. Poky o ja v laboratoriji, bo tut vyhotovliaju
plastyny dlia perych mezonatoriv-verstativ. Ta postupovo meni dovodysia vse bie j bie
vidchodyty vid sprav simnadciatoji laboratoriji, jidu v Nove selye, nahliadaju za budivnyctvom, konsutuju konstruktoriv po mezonatorach. Ivan Havrylovy zyrkaje na mene zpid okuliariv pochmuro, neschvano. Vora vin ne strymavsia:
Daremno vy ce zatijaly, Mykolo Mykolajovyu, perebyratysia na zavod. Ehe ! Vy

znajly ve svoje poklykannia: vy experymentator, a ne technolog. y vart ukaty oho inoho?

Tak, ale ja ne za svojim baanniam treba! I jako ne nam bratysia za ce dilo,
to komu ?..
Tak pojasniuju ja Ivanu Havrylovyu. A sobi? A sobi o o: po-pere, zvyajno, ja tam
potribniyj. Po-druhe, zdajesia, najblyym asom u simnadciatij laboratoriji nioho
cikavoho ne bude. Po-tretie, y ne dosy meni praciuvaty pidrunym u Holuba? Treba sprobuvaty j samomu
30 lystopada. Iz zavtranioho dnia ja ve ne spivrobitnyk simnadciatoji, a holovnyj technolog nejtrydnoho zavodu. Mezonatornyj cech ue hotovyj, budemo skladaty peryj mezonator z nejtrydu.
Znovu nastaje zyma. Vohko j necholodno. Mokrymy plastivciamy padaje snih, piochody due vydko staju schoi na snihovych bab
Siohodni proavsia z laboratorijeju. Zvyajno, ja asteko u nych buvatymu bez
Holuba ne obijtysia. Serdiuk tako rozumijesia v nejtrydi j mezonatorach ne hire za mene.
Ale siohodni ja piov vid nych jak spivrobitnyk, jak svij chlope, Koka Samojlov dlia
Serdiuka, diadiu, distate horobyka dlia Oxany Piov, jak tovary po roboti.
Bulo sumno i trochy nezruno. Jak vedesia, vsi namahalysia artuvaty. Serdiuk skazav:
Vanujmo joho pamja movanniam.
I (nu joho k bisu!) vsi naspravdi zamovkly. Nenae ja ve pomer! Meni spalo na
dumku: mabu, koly b ci pivtora roku ne buly takymy vakymy, koly b ne buly vony spovneni
hariaoju mrijeju pro nejtryd, boroboju za nioho, nevdaamy, rozaruvanniamy j radistiu
vidkryttia, pity bulo b znano prostie j lehe.
A vse , nedarma kau, Ivane Havrylovyu, o lycho ne bez dobra? skazav ja,
ob odvesty rozmovu vid nadmirnoji uvahy do mojeji osoby. Koly b ne ci orni zori,
mabu, i nejtrydnyj zavod ne zjavyvsia b tak vydko, pravda ?
Holub pomovav, potim skazav:
Vono, zvyajno, tak Tiky v ciomu dobri bahato j lycha, Koliu, rozumijete? Ujavi
sobi: dvi hrupy liudej erez odnu j tu skeliu probyvaju dva tuneli, potaj odna vid odnoji,
pobojujuy, ob odna ne poula stukotu kyrok inoji Tak i tut. Ade koly vony, amerykanci, praciuvaly nad oderanniam nu-reovyny, to j u nych, pevno, buly nai nevdai, nai
rozaruvannia, pomylky. Moe, i v nych buv perid takoji zneviry, koly vony vyjavyly, o
minus-mezony vidtovchujusia elektronnymy obolonkamy atomiv Bezhluzdia, nisenitnycia jaka! Vy tiky podumajte, u jakyj skladnyj as my yvemo! Teper, koly kone nove vidkryttia potrebuje gigantkych zusy, velyeznoho napruennia dumky bahatioch doslidnykiv, nam dovodysia rozjednuvatysia, zamis toho, ob jednatysia v roboti! A vidkryttia
staju dedali serjozniymy, dedali skladniymy j nezrozumiliymy. Kone z nych stosujesia
ne tiky venych, ale j usioho liudstva Strano navi podumaty, do oho vse ce moe pryvesty!..
Tak, vin maje raciju. Zatratyty stiky nejtrydu na ci bezhluzdi snariady i navio?
ob zaliakaty nas? Jaka durnycia! Pislia toho, o ja bayv u tundri, ja zrozumiv, o v nas,
na vypadok oho, koen inener stane oficerom, koen profesor heneralom. Ni, nas ne
zaliakaje!
A skiky mezonatoriv y reaktoriv dlia elektrostancij mona bulo b zrobyty z cych vykynutych na viter devjatysot tonn nejtrydu! A vtim, ja ve poynaju mirkuvaty jak technolog.
o , moe, ne taka ve j pohana cia skladnis naoho asu. Jak i skladnis u nauci,
vona kine kincem pryvody do novoho Ne my zapustyly ci suputnyky. I jako ve nejtryd vynajdeno, my vykorystajemo joho rozumnie, ni amerykanci.
Ote, zavtra na zavod! Novi spravy, novi liudy

Nastupni podiji taki riznomanitni i ochopliuju tak bahato dijovych osib, o my ne

moemo rozpovisty pro nych tiky za dopomohoju odennyka Mykoly Samojlova. Do toho ,
rozpovi Samojlova, jak, mabu, ce ve vstyh pomityty yta, daleko ne povna, epizodyna,
charakterystyky liudej uperedeni j dosy-taky poverchovi. Vono j zrozumilo: ade vin, inener, hlyboko vnykav u naukovi problemy, vony chvyliuvaly joho znano bie, ni vynky
znajomych. Ta j nikoly jomu bulo skrupuliozno rozbyratysia u jichnich pereyvanniach.
yta, molyvo, narikatyme, o i v druhij astyni podiji budu zmaliovani uryvkamy j
ne zovsim hladko. Tut i zapysy v laboratornych urnalach, i gazetni povidomlennia, rozpovidi oevydciv i protokoly odnoho nevdaloho rozsliduvannia, spostereennia astronomiv i
novi storinky z odennyka Samojlova. Avtor ne choe prychovuvaty vid ytaiv, o jomu
bahato o dovelosia domysliuvaty, neodnorazovymy zusylliamy ujavy dopovniuvaty vidomosti, ob tisnie zvjazaty podiji.
Bahatiom ce moe ne spodobatysia. Nu, movliav, jako ve j sam avtor vyznaje, o
vin deo vyhadav, znay, dilo kepke. Ale ce ne tak. Navi naukovi teoriji stvoriujusia z
nebahatioch uryvastych faktiv, jaki dosy-taky nepovno rozkryvaju javya pryrody i asom prosto vyklykaju neporozuminnia. Slavetna teorija naoho asu teorija vidnosnosti
vynykla vsioho z dvoch experymentanych faktiv: stalosti vydkosti svitla v poronei j
stalosti pryskorennia zemnoho tiainnia.
Venyj syloju ujavy znachody lohinyj zvjazok mi javyamy pryrody. I vid literatora,
jakyj namahajesia vidtvoryty nabahato skladnii javya yttia, ne mona vymahaty
bioho.

Lopati hvynta helikoptera zlylysia v sribliaste pro zore kolo. Kri nioho bulo vydno
tremtlyvyj zolota vyj dysk soncia, neitki obrysy chmar. Vnyzu peremiuvalasia plaska, z
pivtoramynoji vysoty, zemlia, akuratno narizana priamokutnykamy ovtych laniv kukurudzy, zelenymy kvadratamy vynohradnykiv i ajnych plantacij. Vdalyni vysoily schoi na
geologinyj maket syzo-brunatni hory Kordijery.
Tam, unyzu, panuvala lypneva speka, a tut, pid chmaramy, bulo dosy procholodno
Vebster ulyvsia u svojemu polotnianomu kostiumi j zazdrisno pozyrav na henerala Chjuza;
toj buv u inomu vovnianomu kombinezoni z siroji ersti i ne viduvav cholodu.
Helikopter letiv na zachid, do hir. O unyzu zjavylasia yroka holuba strika riky Kolorado v bilo-ovtych pianych berehach. Na pivde vid riky stojaly desiatky prysadkuvatych doveleznych korpusiv iz siroho betonu z vukymy, schoymy na bijnyci, viknamy. Dali
bulo vydno trypoverchovi ytlovi budynky. Siudy, do cioho misteka, z trioch bokiv tiahlysia
siri striky ose, priamuvaly erez riku ohly vysokovotnoji liniji. Po ihrakovych, podibnych do hrybiv, budkach ochorony mona bulo bayty ve bahatomynyj perymetr otoenoji
zony.
ju-Henford, movyv Vebster, schylyvy do vikna.
o? heneral ne rozuv erez hudinnia, jake spovniuvalo kabinu.
ju-Henford! ve holosnie kynuv Vebster.
Aha! heneral tako hlianuv u vikno, perehnuvy erez Vebsterove sydinnia. Vin
nadiv okuliary i vdovoleno zasopiv. Hm tonisiko, jak staryj Henford, de vyroblialy
plutonij.

 Budemo znyuvaty?
Ni. Spoatku do teleskopa, i heneral znovu rozlihsia v krisli.
Vony buly sami v komfortabenij kabini helikoptera: doktor Herman Dord Vebster,
kerivnyk doslidnoho centra v ju-Henfordi, i heneral Rendof Chjuz, jakyj inspektuvav
vijkovi bazy na zachodi krajiny.
Vebster nastoroeno pozyrav na nove naastvo: jakym bude cej? Za visimnadcia rokiv
z asu Manchettenkoho proektu vin bayv nemalo takych napivvijkovych, napivdiliahheneraliv, jaki zavojovuvaly ne mista, a micne stanovye v dilovych i politynych kolach i
slavylysia ne vojennymy podvyhamy, a vijkovymy chvastoamy. Z nymy bulo vako praciuvaty; najvyoju istynoju vony vvaaly vlasni vyslovliuvannia, a na vsi tonkoi naukovych doslidiv dyvyly, jak na vyhadky otych fizykiv.
Poperednij naanyk oborony Zachidnoho uzbereia, bryhadnyj heneral Dekob
Chord, len pravlinnia koncernu Dvadciate stolittia, porivniano dovho pivtora roku
trymavsia na ciomu postu, nezvaajuy na svoju oevydnu nezdatnis i asteki promachy
joho ne pid kosyly ni yslenni nevdali zapusky suputnykiv, ni skandani torini vyprobuvannia nejtrim-harmaty, pislia jakych snariady dovho obertalysia nad Zemleju, a poky jich ne
zbyly rosijany. Odnae, koly pivroku tomu dvi rosijki avtomatyni rakety odna za odnoju
buly poslani na Misia, heneralom Chordom zacikavyla senatka komisija, i joho usunuly.
Tak jakyj e bude cej? dumav Vebster. Poky o Rendof Chjuz buv vidomyj tym, o
torik, koly v sviti buuvav skandal iz snariadamy z nejtrimu, vin vymahav atomnoho napadu na Rosiju i Kytaj, jako cho odyn snariad upade na amerykankij terytoriji. y ne
za ce joho j vysunuly na novyj post? Choa, Vebster posmichnuvsia, taka riuis zasluhovuje pidtrymky
Helikopter hojdnuvsia, i Vebster na my viduv u tili nudotlyvu nevahomis. Znyujesia? Vin podyvyvsia u vikno. Mayna ve letila yrokoju uelynoju pomi hir; hudinnia
hvynta vidbyvalo vid ske lunkym rokotom.
Prosto pered nymy na zachodi zdijmalasia hora, jaka vidrizniala vid inych svojim
rozmirom i formoju. Mabu, ce buv davno zhaslyj vulkan: buro-korynevyj konus, operezanyj
znyzu nyzekymy hirkymy sosnamy, strymiv nad skeliamy na sotni futiv svojeju plaskoju
verynoju. Do cijeji veryny, nakruujuy na neji spiralliu, tiahlosia yroke betonovane ose;
siudy iz uelyny driapalysia stalevi ohly pidvisnoji dorohy j linija vysokovotnoji peredai.
Helikopter nablyzyvsia do veryny hory. Stalo vydno, jak na betonovanomu
majdanyku zabihaly liudy. Mayna kika sekund vysila v povitri neruchomo, potim poala
spuskatysia.
Heneral povino vyjov z kabiny, rozimjav poterpli nohy j obernuvsia do komandy soldativ, jaka vyykuvala na majdanyku. Na nioho dyvylosia kika desiatkiv oej z-pid velykych svitlych kasok; u dekoho z soldativ e ne znyk z oblyia sonnyj vyraz. Chudorliavyj, z
vusykamy i v nasunutomu na oi korkovomu lemi oficer stojav z pravoho boku, to hrizno
pozyrajuy na svoju komandu, to bojazko na naastvo. Pislia pryvitannia heneral zapytav:
o, chlopci, nudno vam tut? Holos joho lunav tonisiko tak, jak vin i povynen
lunaty u staroho proslavlenoho v bojach henerala, o po-prostomu rozmovliaje zi svojimy
soldatamy. Nioho, nezabarom tut bude veselie, povirte meni Potim obernuvsia do
Vebstera: To pokai e meni va znamenytyj teleskop.
***
Cia sporuda j spravdi bula schoa na pavijon teleskopa: velyka bata, metriv na
trydcia u poperenyku, zvodylasia nad verynoju hory kruhlym kupolom. Stiny j kupol buly
vkryti ornym metalom, o jako dyvno vyblyskuvav pid sonianym prominniam. Doky oficer nabyrav kod iz liter elektrynoho zamka, Chjuz marno namahavsia podriapaty metal na

bati matkom kremeniu. Vebster hluzlyvo steyv za nym.

Nejtrim? spytav joho heneral.
Vebster kyvnuv holovoju.
Ce atomna bronia?
Tak. Rozrachovano na priame popadannia atomnoji bomby.
Hm heneral skeptyno prymruyvsia. Vy choete skazaty, o pobaaly b
buty v cij bati, koly b na neji skynuly, skaimo, desiatykilotonnu plutonijovu?
Vin, zdajesia, malo o tiamy, podumav Vebster i vidpoviv:
Prynajmni, krae v nij, ni bilia neji Ta sprava ne v ciomu: teleskop mona
navodyty j keruvaty nym na viddali. A nejtrim-bronia rozrachovana na te, ob keruvannia
ne vyjlo z ladu pislia atomnoho vybuchu nad kovpakom.
Aha! Heneral chotiv ie o zapytaty, ta same v ciu my uvimknuvsia j zavyv u
zamku elektromotor: batovi dveri poaly povino rozsuvatysia.
Vseredyni podibnis baty do astronominoho pavijonu znykla. Heneral i Vebster stojaly na kraju velyeznoho ornoho dyska, z seredyny jakoho vhoru, do kupola, strymilo trochy
schylene dvadciatypjatymetrove dulo. Vono zvuuvalosia v perspektyvi i trymalosia ne tiky
na ciomu dysku-lafeti: vid stin i kupola baty do nioho schodylysia tonki orni nytky; vony
obplutuvaly dulo, nemov spyci velosypednoho kolesa.
Oficer, pomoroyvy bilia vmurovanoho u stinu yta, uvimknuv osvitlennia. Ale v
bati, jak i ranie, bulo pochmuro; dulo, dysk, nytky vylyskuvaly jakym ornym svitlom.
Vnyzu, bilia samoji osnovy dula, nejasno vydnilysia skladni prystroji.
Uvimkni tumbler ilynu, Stinner, kynuv oficerovi Vebster. Holos joho prozvuav hlucho j ne vidbyvsia, jak na ce mona bulo spodivatysia, lunoju vid stin baty.
Tam, znyzu, livoru na ytku
Znovu pryhlueno zahuly elektromotory, i v kupoli zjavylasia j povino poala rozyriuvatysia smuha synioho vysokohirnoho neba.
Heneral pohlianuv navkruhy, pobayv metaleve sydinnia bilia kutomirnoho obladnannia i vako opustyvsia na nioho. Potim zvernuvsia do oficera, jakyj stojav viddalik:
Vy vini e-e
Major Stinner, pidkazav Vebster.
Tak-tak. Vy vini, majore.
Stinner piov. Heneral zapalyv cyharku, pomovav jakyj as, potim zviv oi na Vebstera:

 Ja ve uv pro te, o stalosia pid as vyprobuva teleskopa Odnae meni chotilosia b, ob vy, doktore, vyklaly meni samu su cijeji, tak by movyty, nevdai. Korotko, bu
laska.
Vebstera dratuvalo, o cej vyskoka-heneral ne po dbav navi pro te, ob vony obydva

sydily j rozmovlialy jak rivnyj z rivnym. Prote, sisty bie bulo nide, i vin, ob ne stojaty
pered heneralom v pozi pidlehloho, tako zakuryv i poav chodyty tudy j siudy po dysku.
Holos joho zvuav sucho j hordovyto:
Su neskladna: poronyj sam pryncyp takoji striby. Zemlia, znajete, kuliasta, i trajektorija mikontynentanoho snariada povynna buty maje paralenoju poverchni planety.
Tokoju vluannia v ciomu vypadku je misce peretynu dvoch maje paralenych kryvych, o,
jak vidomo z geometriji, je ri due nepevna Vin zatiahnuvsia dymom, pohlianuv skosa
na Chjuza: toj kyvav holovoju. Ote, ob pocilyty v pevne misce zemnoji kuli, treba hranyno tono rozrachuvaty napriam i vydkis snariada. Krim toho, vydkis cia povynna buty
blykoju do krytynoji sim i devja desiatych kilometra za sekundu. Perejovy jiji, tilo
pone obertatysia navkolo planety nevidomo jakyj as
Vebster, zdavalosia, zabuv, o pojasniuje heneralovi. Vin ue hovoryv holosno j estykuliuvav, niby pered nym bula audytorija.
Chjuz rytmino kyvav, pokazujuy roevu lysynu, staranno pryesanu ridkymy sirymy
pasmamy z skro, i kydav ociniujui pohliady na dovhotelesu posta, o chodyla pered nym.
Vin nepomitno posmichnuvsia: vsi ci veni bundiuasia i namahajusia napustyty tumanu,
doky jich ne schopy na haok. Zemlia, bayte, kuliasta
Nadaty neobchidnoji tonoji vydkosti j kuta trajektoriji sprava dosy skladna,
viv dali Vebster. U zatvori cioho teleskopa zdijsniujesia lanciuhova reakcija, o vidbuvajesia maje iz vydkistiu nekerovanoho atomnoho vybuchu. Jasno, o rehuliuvaty jiji j
temperaturu v desiatky tysia hradusiv, jaka rozvyvajesia pry ciomu, nadzvyajno vako. A
vydkis snariada, jak ja ve kazav, moe perevyyty meu v sim i devja desiatych i todi
zjavliasia suputnyky. My buly zahipnotyzovani nadzvyajnymy molyvostiamy nejtrimu
i na jakyj as zabuly pro ciu nebezpeku. Koly proekt teleskopa buv ue hotovyj i tut
prystupyly do budivnyctva pavijonu, my pomityly, o pry obysliuvanni azitkych trajektorij ne vse vychody jak slid Ja dopovidav heneralovi Chordu, vaomu poperednyku,
ser, pro ce uskladnennia, ale vin y to nioho ne zrozumiv, y nadmiru poklavsia na hospoda
boha.
Chjuz perestav kyvaty i spochmurniv: jomu ne spodobalasia taka zhadka pro boha.
Vebster viv dali:
Chord posylavsia na te, o nyni, movliav, treba jaknajvyde protystavyty o balistynym raketam rosijan, dovesty jim, o i v nas je ne men mohutnia zbroja; o as ne
terpy i vin, Chord, ne dopusty zvolikannia robit erez jaki tam perestrachovnyki pereobyslennia.
Tak-tak spivutlyvo pychnuv dymom heneral.
Odne slovo, koly torik my zrobyly try perych sprobnych postrily v zonu Antarktydy,
tudy ne popav oden iz snariadiv: odyn ubovsnuv v okean nevidomo de, dva inych perejly
krytynu meu. erez dva tyni jich zbyly rosijany
Ale ci snariady zrobyly v sviti velyeznyj efekt?! pidniav pacia Chjuz. O-o,
jaka todi bula vojenna konjunktura! Ote, vyprobuvannia ne mona vvaaty nevdalym,
liubyj dok Harazd, skai meni, o vy zbyrajete robyty dali z cijeju harmatoju?
Nioho Vebster znyzav pleyma. Na a, nejtrim ne piddajesia pereplavci.
Hm heneral, zamyslyvy, zapalyv novu cyharku. A vy ne dumaly, y ne
mona striliaty z teleskopa navisnoju trajektorijeju, jak z minometa? Todi, naskiky ja rozumiju, kut zustrii snariada z poverchneju Zemli bude dosy vyznaenym. Pravda?
Tak, ale Vebster poblalyvo prymruyvsia, ce malo o das. ob dosiahty
objekta na vidstani, skaimo, dvadciaty tysia kilometriv, snariad povynen opysaty eliptynu
trajektoriju dovynoju maje v mijon kilometriv, a ce navriad y zroby vluannia toniym,
skorie navpaky Ni, takyj sposib te neprydatnyj
Harazd, skai meni, dok, movyv heneral, a vy ne dumaly, jak odo obstrilu
pozazemnych objektiv?
o vy majete na uvazi? ne zrozumiv Vebster.

 Nu-u skaimo heneral zadumlyvo pouchav perenissia, velyki postijni

suputnyky j Misia Ha?
Hm Spravdi, cho ce moe zdatysia paradoxanym, ale cej teleskop nabahato
prydatniyj same dlia cioho, a ne dlia obstrilu zemnych objektiv. Snariady robytymu vertykanu trajektoriju mirkuvav uholos Vebster. ob podolaty zemne tiainnia, potribna
vydkis trochy bia za odynadcia kilometriv na sekundu. Jako vydkis e zbiyty, to
molyva striba prycina, absoliutno tona A odo Misiacia, to, oevydno, joho mona obstriliuvaty z vysokoju stupinniu tonosti, jako vykydaty snariady z poatkovoju vydkistiu
ponad dvadcia dvadcia pja kilometriv za sekundu. Ce pry atomnomu vybuchu nevako
zdijsnyty. o do obstrilu suputnykiv, to tut rozrachunky ne taki lehki. Mabu, u suputnyky, jaki litatymu na velykych vysotach, nu, skaimo, z radis Zemli i bie, mona bude
vluyty Ce treba pidrachuvaty Vebster vytiah Iz kyeni bloknot.
Harazd, harazd! heneral machnuv rukoju. Ja pokladaju na vai znannia, ne
treba pidrachunkiv. Potim Znay, koly b, skaimo, Moskva stojala ne za visim tysia my
vid teleskopa, a na Misiaci, to vluyty v neji bulo b znano lehe, tak?
Tak, zvyajno, koly b vona bula na vydymij astronomam polovyni Misiacia, tonko
posmichnuvsia Vebster. Vin ne rozumiv e, do oho chylysia vsia cia rozmova.
A dobre bulo b, koly b usich rosijan, ta j kytajciv zaodno, pereselyty na Misia, ne
sluchajuy joho, skazav heneral. Nechaj by tam buduvaly svij komunizm, ha?
Tak. Ale krae bez jichnich raket, v ton heneralovi dodav Vebster. Ade zapustyty raketu z Misiacia na Zemliu znano lehe, ni iz Zemli na Misia: tam tiainnia v
is raziv mene
Vebster hadav, o heneral ociny joho dotep, i zasmijavsia tak samo, jak toj smijavsia
nad svojim, ale Chjuz spryjniav ci slova zovsim inake. Vin schopyvsia z svoho sydinnia i
vtupyv u Vebstera kalamutni holubi oyci v nabriaklych zmorkach povik. Potim poav vydko chodyty po dysku, potyrajuy ruky j burmouy:
V is raziv mene? Ce ne arty Ne arty, ni V is raziv mene panoho dlia
raket, v is raziv bie vodnevych raket, v is raziv tonie! Ce ne arty
Badioryj stareyj rumjane znyk iz kruhlych ik henerala; v joho neruchomych oach
zjavyvsia strach. I Vebsteru te stalo strano.
Sonce pomitno chylylosia do zachodu, joho promeni teper skosa zazyraly v ilynu kupola; vid ilyny do stin pavijonu proliahly prozori ovti smuhy. Ale nejtrim jako dyvno
peretvoriuvav soniane svitlo: torknuvy stin, promeni viddzerkaliuvalysia vid nych ue
miano-sirymy i nevyrazno osvitliuvaly seredynu pavijonu-blindaa, velyeznyj stvol nejtrim-harmaty, prylady j vaeli rehuliatora lanciuhovoji reakciji. Pid stinamy pavijonu stojaly potuni elektrodvyhuny, schoi na orni boky; vony tako buly vkryti tonkoju zachysnoju plivkoju nejtrimu.
Dvi postati vnyzu, na dysku, maje hubyly u slabkomu osvitlenni, sered nahromadennia prystrojiv. Odna, nevysoka j ohriadna, vydko chodyla tudy j siudy vid kraju
dyska do centra; druha, chudorliava j dovhotelesa, o, zdavalosia, naleala ne sorokarinomu venomu, a molodomu sportsmenu-basketbolistu, stojala neruchomo
Vreti vony zaspokojily. Heneral znovu siv u stane krislo, zapalyv cyharku. Jakyj
as vin movky puskav strumynky dymu.
Jak vy hadajete, dok, holos Chjuza zvuav teper chryplo j stomleno, jak sprava
z nejtrimom tam?
Vebster ne odrazu vidpoviv:
Meni zdajesia, vony e tiky na samomu poatku liachu Molyvo, ve oderaly
peri gramy nejtrimu, jako zmohly zrozumity, z oho zrobleni snariady orni zori
A molyvo, j ni, koly poviryly v povidomleni namy rezutaty nevdalych experymentiv. V usiakomu razi, jako ekaty hiroho
Jako ekaty hiroho! perebyv joho Chjuz i znovu ziskoyv z miscia. Skiky

raziv my pomylialysia v rosijanach, vvaaly jich za durnykiv, jakych mona perekonaty otakymy urnanymy triukamy, na zrazok vaoji statti! Skiky raziv my dovodyly, o rosijany
ne zmou zrobyty atomnoji bomby! I ve maje dovely ce same todi, koly vony zrobyly jiji.
Atomnu bombu, jaku my robyly pja rokiv, a vony try roky; vodnevu bombu, jaku vony
vyhotovyly vsioho na desia misiaciv piznie za nas, cho poaly robyty na otyry roky
piznie! Jakyj achlyvyj temp! Pislia toho, jak my perekonaly samych sebe i ve svit, o peri
vyjdemo v kosmos, vony zapustyly svoji suputnyky fantastynych rozmiriv, a zhodom kosmini rakety!.. Vy niomu ne navylysia, Vebster! y znajete vy, o vony ve sporudyly svij
peryj nejtrim-zavod, jakyj mastabamy ne postupajesia pered naym ju-Henfordom? y
znajete vy, o na ciomu zavodi vony poynaju buduvaty myli jich serciu rakety? Rakety z
nejtrimu, ser! Ne balistyni, ne mikontynentani, a kosmini! y znajete vy vse ce?!
Ni proburmotiv pryholomenyj Vebster. Ja ne dumav ne mih cioho peredbayty.
Na povnomu oblyi henerala vynykla prezyrlyvo-hluzlyva hrymasa, su jakoji Vebster
rozyfruvav vidrazu: vy, veni, dumajete, o znajete vse, a naspravdi ne znajete nioho!
Nu, harazd, heneral siv u svoje krislo. Ne vaa vyna, zvyajno, o vy cioho ne
znaly, ade v naukovij literaturi pro ce nioho ne publikuvalosia. Tomu blye do dila. Vy,
zvyajno, udovo ujavliajete sobi, jaku nebezpeku nesu ci rosijki rakety z nejtrimu. Za
dopomohoju jich rosijany zmou zachopyty uve prostir navkolo Zemli Ote, heneral
pidvyyv holos, cej teleskop, u jakyj vy vhatyly ve nejtrim, vyroblenyj za ci roky, maje
staty naym perym kozyrem u velykij hri pid nazvoju kosmina oborona. Treba vdoskonalyty teleskop. Treba prystriliatysia po Misiaciu i najblyomu prostoru tak, ob, koly ce
bude potribno, my zmohly poslaty v bu-jaku toku nejtrim-snariady z jadernoju vybuchivkoju Poky o va teleskop jedyne, o my moemo protystavyty rosijkym raketam
Chjuz pomovav. Nu, a z jakych, tak by movyty, sponuka my ce robytymemo: dlia
dovedennia, y je na Misiaci yttia, y dlia perevirky rosijkych danych, y dlia doslidennia
misianoji poverchni, ce nam potim vyhadaju gazetiari ta dyplomaty. Valyvo, ob do
toho asu, koly u rosijan zjavliasia peri bazy na Misiaci j suputnykach, vony buly pid prycilom. Hra perenosysia v kosmos! Ja hadaju, nam ne dovedesia osoblyvo ceremonyty.
Chvala Vsevyniomu, na nine svitylo j poroneu e ne poyriujusia normy minarodnoho
prava. I nam treba pospiaty: rosijany ostannim asom poaly praciuvaty o nadto vydko.
Heneral hlianuv na hodynnyk, potim na Vebstera, na oblyi jakoho ve ne lyylosia j
slidu vid kolynioho zverchnioho vyrazu.
Tak. Teper u ju-Henford. Dorohoju pohovorymo dokladnie

Misia plyv nad mistom, udovyj u svojemu cholodnomu siajvi, prykraajuy teplu pivdennu ni. Vin, nemov dbajlyvyj dekorator, prykryv tiniamy vse smittia i neporiadok dnia,
rozstelyv blyskui doriky na vyprasuvanim ynamy asfati vuly, zachovav denni barvy budynkiv, parkaniv, skveriv, nakynuvy na nych siro-zelene pokryvalo tyi j zadumy. Misia
plyv vysoko nad budynkamy, parkamy, vulyciamy, krasyvyj i kruhlyj, nemov oblyia schidnoji krasuni
Takoji noi bahatiom ne spysia. Blukaju vulyciamy molodi mrijnyky, povertajuy
dodomu pislia prohulianok z kochanymy Spalachuje za Dniprom tripotlyva zahrava nad
metalurhijnym zavodom tam domennyky vypuskaju plavku. Hurkoe za budynkamy ninyj tramvaj-vantanyk. Po mahistranomu ose, ne osterihajuy perechoych, my avtomayna, pronyzujuy temriavu dvoma pukamy svitla; i dovho e uty spivuyj erchit pokryok ob asfat
Cijeji noi blukav po mistu litnij lysyj olovik u rozstebnutomu pidaci, v okuliarach. U
zubach cyharka, ruky v kyeniach. Ce buv profesor Ivan Havrylovy Holub. Vin iov

vulyciamy, porynuvy v misiane siajvo, mymo movaznych budynkiv i derev; jov nemovby
po kabinetu, zadumlyvo i nekvaplyvo.
Vin chodyv tak ue davno. Dumky zapolonyly joho e vde, u laboratoriji. Pislia roboty
vin tak i ne dijov do svojeji kvartyry. Siohodni vse nedodumane, vidkladene za brakom asu,
vyplyvlo vidrazu, zavolodilo nym, nenae vin natrapyv na nedoytanu koly cikavu knyhu
Misia vysiv nad budynkamy, dachy lysnily pid joho svitlom. Ivan Havrylovy
prymruyvsia na nioho, jako odrazu zavoruyly molodei spohady, i, posmichajuy
jim, burknuv:
Nioho, bratyku, nezabarom do tebe v hosti litatymemo!
Zhadalasia nedavnia dyskusija. Ivan Havrylovy znovu posmichnuvsia: vse zdorovo
vony joho todi poskubly, oci teoretyky Olexandr Olexandrovy Turajev ta joho spivrobitnyky po integralach. Jak sprytno vony dovodyly, o vin, profesor Holub, ne rozumije toho,
o sam vidkryv, ne rozumije nejtrydu!
U tomu instytutkomu konferenc-zali, de koly vin vysunuv ideju nu-reovyny, za
kafedroju stojav Olexandr Olexandrovy i hovoryv svojim dzvinkym tenorkom, ve as povertajuy do nioho, Holuba, nenae v zali j ne bulo inych oponentiv:
Malo oderaty nu-reovynu, malo nazvaty jiji nejtrydom! Treba e zbahnuty jiji,
vyznayty jiji misce v pryrodi A my ne znajemo, o ce za ri, ehe , ne znajemo! Turajev
serdyto liasnuv doloneju po bortu kafedry. Vy skaete, vin znovu povernuv svoju ovtosyvu boridku v bik Holuba, vy skaete: Darujte, ale my vyznayly jiji hustynu, jiji mechaninu micnis, jiji e-e radiaktyvnu nepronyklyvis, teplovi vlastyvosti; o, movliav,
cyfry, grafiky. Ja znaju ci cyfry vony nadzvyajno vraaju ujavu, i vse ce e ne te.
Ade j uran ne buv uranom, doky znaly tiky, o ce, jak pysalosia v dovidnykach, sribliastobilyj metal z pytomoju vahoju visimnadcia cilych i sim desiatych, tuhoplavkyj, ne rozyniajesia u vodi j micnych kyslotach Neobchidno bulo zazyrnuty vseredynu atoma, ob zrozumity, o take uran. Tak samo j teper: my ne znajemo holovnoho v nejtrydi tych vlastyvostej, jakych nema i ne moe buty u zvyajnych reovyn, vlastyvostej, jakych my ne moemo
navi sobi ujavyty, dlia jakych e j nazvy nemaje
Tak, zvyajno, vin maje raciju, cej molodyj dueju staryhan Olexandr Olexandrovy:
nejtryd e ne vidkryto, joho tiky dobuto. My ne vidkryly Misiacia, Kejvor, my tiky distalysia do nioho Zvidky ce? Aha, tak Peri liudy na Misiaci Herberta Uellsa. Ivan Havrylovy podyvyvsia na misianyj dysk, drunio pidmorhnuv jomu: cej Berford mav cilkovytu
raciju, ehe ?..
Ale jak? Jak pronyknuty vseredynu cioho ornoho fenomena, na jakyj ne vplyvaju navi radiaktyvni vyprominiuvannia? I o dadu ci doslidy? Nemolyvo ujavyty sobi, jakoju
bude reakcija zbudenoho nejtrydu oho mona ekaty vid nioho?
Vychody o na zrazok alchimiji: vyprobovuvaty odne, druhe, tretie y vzajemodijatyme nejtryd iz vydkymy protonamy, nejtronamy, z afa-astynkamy, z vakymy
jadramy!.. Ivan Havrylovy skryvyvsia, pokrutyv holovoju: bezli astynok, bezli energij,
vydkostej kolosana pracia! Holovne, nemaje za o vchopytysia. Hole misce Stryvaj, a
o kazav Turajev pislia dyskusiji? Vin radyv sprobuvaty oprominyty nejtryd mezonamy.
Ivan Havrylovy todi zapereyv: movliav, mezonamy vony j bez toho oprominiuju nejtryd,
dobuvajuy joho iz rtuti; nioho osoblyvoho pry ciomu ne vidbuvajesia Ale Olexandr
Olexandrovy, mabu, taky mav raciju! Vony praciuju z nadto povinymy teplovymy minusmezonamy. A o, koly perejty do velykych vydkostej, do svitlovoji?
Ta j omu vin vtokmayv sobi v holovu, o z mezonamy nioho ne vyjde? Mezony
astynky, jaki stvoryly nejtryd Oevydno, same z nych i slid poynaty, bo mezony ce
jaderni syly, ce svojeridni elektrony jadra. Tak, tak! e ne rozumom, lye intujicijeju doslidnyka Ivan Havrylovy viduv pravynyj liach. Vin nepomitno dlia sebe pryskoryv kroky
i, pidkoriajuy radisnomu vnutriniomu rytmu, maje pobih unyz poronioju lunkoju vulyceju.
Ade dlia cych doslidiv je vse: mezonator, plivky nejtrydu o povynno vyjty? Ote,

majemo konkretni umovy: nejtryd vydki minus-mezony. Anu Ivan Havrylovy zupynyvsia pid lichtarem, vytiah z kyeni bloknot, olive, poav prykydaty schemu doslidu.
Kudy ce mene zaneslo? Ivan Havrylovy zakryv bloknot i rozhubleno ohlianuvsia.
Misia velykym bahrianym krualom vysiv na zachodi nad samisikym obrijem. Nebo bulo
orne, ale zori ve pomianily, proviajuy svitanok. Vulycia zakinuvalasia; poperedu, metriv za pjatdesiat, u temnij vodi hojdalysia dovhi vohniani smuhy vid lichtariv. Rika? Oho!
Prohuliavsia erez use misto
Na protylenomu berezi svitylysia zavodki vohni. Pid nohamy elestila mokra vid rosy
trava. Holub viduv, o nohy v nioho hudu vid utomy, prysiv na travu, zakuryv. Dalekodaleko vnyzu korotko zareviv buxyrnyj paroplavyk; o chliupalo na rici. Po-rankovomu
svie j micne, nemov gazovana voda, povitria spovniuvalo hrudy badioristiu. Ivan Havrylovy prezyrlyvo hlianuv na nedokurok cyharky (otrujuvaty sebe takoju pohanniu!) i burnuv
joho. Potim pidvivsia, pidijov do vody, sprobuvav jiji rukamy tepla, na dyvo tepla dlia
veresnia! Postojav chvylynu j riue poav rozdiahatysia.
Holub uvano ohlianuv sebe v siromu rankovomu svitli. Nioho, vin e micnyj na svoji
pjatdesiat dva roky! Napruyv mjazy ruk je e syla! e praciuvaty j praciuvaty Nioho,
o dovodysia poynaty na holomu misci, dlia toho vin i doslidnyk!
Voda laskavo zbadioryla tilo. Ivan Havrylovy zrobyv kika krokiv po tverdomu pianomu dnu, vidtovchnuvsia i, namahajuy ne bovtaty rukamy, poplyv navvymaky vpoperek teiji
***

Koly Jakina pytaly, de vin teper praciuje, vin vidpovidav korotko: U zvirynci.
Vysokovotna laboratorija i spravdi bula schoa na zviryne: z usich bokiv klitky, tiky
zamis chyakiv u nych buly uvjazneni blyskavky. Blyskavky chovalysia v krasyvych midnych kuliach rozriadnykiv, u vysokovotnych kondensatorach; vony strymano stuhonily v
transformatorach, nevydymo zbyralysia na fihurnych hirliandach farforovych izoliatoriv, u
drotach, i tiky j ekaly, ob rozriadytysia na o-nebu abo na koho-nebu.

Zaraz Jakin praciuvav nad vyvenniam elektrynoho proboju plastynok nejtrydu. Tak,
teper maje ve Jadernyj instytut dosliduvav nejtryd
Jakiv iz zusylliam poklav na metalevyj cylindr tonkyj ornyj lyst. Ot ortiaka, kilogramiv dvadcia, mabu, ne mene Vstanovyv na lyst nejtrydu midnu hyrku verchnioho elektroda, zjednav provody i vyjov z klitky. Hriuknuly zalizni dveri, spalachnula nad nymy ervona neonova lampoka.
Jakiv stav povino povertaty ruku transformatora. Strilka kilovotmetra nekvaplyvo
popovzla po kali: desia kilovot, pjatnadcia, dvadcia pja Za siroju zachysnoju sitkoju
vid hyriopodibnoho elektroda z le utnym ypinniam poalo rozchodyty ovtohariae siajvo
svitylo inizovane vysokoju napruhoju povitria. Sorok kilovotiv, pjatdesiat, simdesiat
ornu plivku nejtrydu opovyly ovti j holubi nytky. Vony tiahlysia, zahynajuy za
plastynku, do nikeliovanoho cylindra, tremtily, zvyvalysia j ypily, mov yvi. U povitri viduvavsia rizkyj zapach ozonu.
Strilka torknulasia cyfry 90. Devjanosto kilovotiv!.. Jakin perestav pidvyuvaty napruhu, ob pomyluvatysia. Teper u klitci mi elektrodamy, ukajuy vychodu, rozliutovano
metalysia blyskavky; nytky rozriadiv buly holubymy j trialy tak, nenae chto rozryvav
cupke polotno. Mohutni elektryni syly, pidkoriajuy lehkomu povorotu rehuliatora, napruyly, namahajuy prodertysia kri tonekyj ar nu-reovyny. Koly b mi elektrodamy
leala zvyajna reovyna, chaj navi znano tova za ciu plivku, to z usim bulo b ue pokineno, materil ne vytrymav by: trisk, holosnyj liask i probij maleka diroka z obhorilymy
krajamy. Ale nejtryd zastupav liach elektrynomu strumovi
Jakiv znovu poav pidvyuvaty napruhu. Koly strilka dopovzla do sta dvadciaty kilovotiv, nytky rozriadiv iz zahrozlyvym triskom i ypinniam zibralysia v slipuyj holubyj
mut, obihnuly plivku, i mi elektrodamy vynykla duha. V tu my perevantauvani rele
vymknuly transformator. Use znyklo.
Jakiv zadumlyvo poter olo. Treba sprobuvaty probyty plastynku v transformatornomu masli, todi mona pidvyyty napruhu raziv u otyry. Podumavy ce, Jakiv zitchnuv.
Vin ne liubyv maty spravu z transformatornym maslom syzo-korynevoju ridynoju, jaka
brudnyla chalat i vid jakoji ruky ohydno pachly rybjaym yrom i kastorkoju. Ve kika misiaciv vin namahajesia probyty nejtryd i vse odne j te : perekryttia erez povitria. Ce,
zvyajno, udovo, koly nejtryd vytrymuje sotni j tysiai mijardiv vot na santymetr! Ale o
ce za doslidennia, jako vony skladatymusia z samych tiky nevda?

Treba vyprobuvaty e toni plastynky nejtrydu molyvo, plivky toni za angstrem.

Ta omu nijakovo jty prochaty v simnadciatu laboratoriju, de praciuju Holub, Serdiuk,
Oxana
Jakiv zhadav pro svoju nedavniu zustri z Oxanoju i znovu zitchnuv.
Oxana pislia joho vyhnannia z simnadciatoji laboratoriji pid as zustriej vidvertala
holovu abo opuskala oi, ne chotila vitatysia. Serdysia, zrozumiv Jakin. Nu, nioho.
Ce vse krae, ni, koly b vona vitalasia i rozmovliala bajdue. Cho jaki tam pouttia je
Pomyriu!
Pomyryly vony v trolejbusi, povertajuy z roboty. Vseredyni bulo straenno tisno; jich
prytysnuly do dverej. Jakiv tak energijno, tak turbotlyvo domahavsia, ob Oxani bulo prostorie, tak reteno ochoroniav jiji vid potovchiv pasayriv, o vona polahidniala. Koly
Jakiv kynuv dotepa z pryvodu nadmirnoji ohriadnosti odnoho pasayra, vona zasmijalasia i
podobriala zovsim.
Vony vpere za ve cej as rozbalakaly.
U trolejbusi bulo duno.
Znaje o, chodimo piky, zaproponuvav Jakiv. oho my tut tovchatymemosia?..
Sonce e ne silo, ale zatineni derevamy vulyci ve zavolokla nadveirnia syza imla.
Hurkotily tramvaji, pospialy perechoi.
Vony povernuly v park. opravda, ce buv daleko ne najblyyj liach do Oxanynoho
domu, ale, jak kazav Jakiv e v studentki roky, najdovyj liach do domu divyny najkorotyj liach do jiji sercia.
Vin odajduno sypav dotepamy, rozpovidav spravnisiki j vyhadani istoriji. Oxana
smijalasia i ve lahidno pohliadala na nioho svojimy karymy oyma. Koly prochodyly povz
fontan, pid strumeniamy jakoho mokly, vziavy za ruky, siro-zeleni cementni chlopyky z
velykoju ryboju, Jakiv pohlianuv na nych i movky poav stiahaty z sebe pidak.
Navio ce ty? zdyvuvalasia Oxana.
Tak ditky moknu Prostudiasia. alko spokijno pojasnyv vin, pokazujuy
na fontan.
Oj! Oxana navi vchopylasia oboma rukamy za Jakovove plee vid smichu. Z konoju chvylynoju vin podobavsia jij vse bie j bie. Odne slovo, cilkovytyj myr bulo nalahodeno ranie, ni vony dijly do seredyny parku.
Spoatku rozmova bula pustotlyva, leheka, i Jakiv pouvav sebe pryjemno. Potim,
jako nenarokom, zhadaly pro instytut. Oxana z zachvatom poala rozpovidaty, jak cikavo
bulo v nych u laboratoriji, koly mynuloji oseni dobuly nejtryd. Olexij Josypovy malo ne vidrizav sobi ruku ornoju plivkoju, a Ivan Havrylovy nahrymav na nioho za ce. Zhodom Holub i Kolia dista horobyka litaly kudy na Tajmyr; Samojlov povernuvsia zvidty z vidmoroenymy vuchamy A jak vony vyprobovuvaly peri zrazky nejtrydu!.. Teper Ivan Havrylovy poynaje jaki novi cikavi doslidy
Jakij sluchav i vjanuv. Ve joho veselyj nastrij odrazu vyparuvavsia. artuvaty bie
ne chotilosia. Vin iov poru z Oxanoju, jaka tak nedoreno povela rozmovu, i movav, ob
ne vykazaty svojich pouttiv i nastroju. Ta j o vin mih skazaty? Odne slovo, veir buv zipsovanyj; z Oxanoju vin poproavsia cholodno, tak i ne domovyvy pro nastupnu zustri
Ni, krae v simnadciatu laboratoriju ne zjavliatysia, a poslaty laborantku z zapyskoju.
Pislia odennyka Mykoly Samojlova v ytaiv mohlo sklastysia odnobine i nadto katehoryne ujavlennia pro joho kolynioho odnokursnyka j tovarya Jakova Jakina. Movliav,
ce cynik, chalturnyk, rva i take ine. Slovom, pohana liudyna, nehatyvnyj persona, jak
kau literaturni krytyky.
Zvyajno, ce nadto pospine sudennia pro Jakova Jakina.
Dejaki knyhy pryvaju nas due sproeno sudyty pro liudej, jako liudyna kryvo posmichajesia, znay, u neji o lyche na dumci; jako heroj posmichajesia yroko j vidverto, jak hollivudivkyj kinoaktor, znay, vin pozytyvnyj, choroyj. U ytti vse ne tak

prosto.
Koly vidkynuty rizni nepryjemni rysy v charakteri Jakova Jakina: pozuvannia, nedoreni slivcia, neposlidovnis u vynkach, to mona vydilyty najholovnie v joho ytti. A najholovnie ce prahnennia zrobyty velykyj vynachid y velyke vidkryttia.
Vynachodyty vin poav e z dytynstva. Koly Jakovu bulo rokiv devja, vin proytav
peru knyku z astronomiji i buv vraenyj raptovoju idejeju. Teleskopy nablyaju Misia u
kika sot raziv znay, ob vyde distatysia do Misiacia, treba pustyty raketu j snariady
erez velykyj teleskop! Todi do Misiacia bude zovsim blyko kika sot kilometriv.
U siomomu klasi, pislia znajomstva z elektrykoju, u nioho vynykla riativna dlia liudstva dumka: liudynu, jaku vbyv strum, oevydno, mona oyvyty, jako propustyty erez
neji strum u zvorotnomu napriami! Dva misiaci junyj blahodijnyk liudstva skladav vysokovotnyj vypriamlia. ertvoju cijeji ideji buv domanij kit Murko
ymalo nezvyajnych zadumiv vynykalo v joho biliavij vychriastij holovi, a poky vin
zrozumiv, o dlia vynachodiv samych idej ne dosy potribni znannia I zovsim nedavno,
rik tomu, vin zrozumiv e odnu istynu, ob vynachodyty j vidkryvaty, ne dosy idej i zna
potribni e j velyezna napolehlyvis i munis.
Vin chotiv vynachodyty i vidmovyvsia vid hrandiznoho vidkryttia! Vidmovyvsia
tomu, o zliakavsia. Pivtora roku mynulo vidtodi, ale j dosi Jakin husto ervonije, zhadujuy
pro toj bezhluzdyj vynok. Tak, zvyajno, sprava ne v tomu, o todi Holub nahrymav na
nioho, a vin obrazyvsia. Vin ne obrazyvsia, vin zliakavsia
Z vikon vysokovotnoji laboratoriji bulo dobre vydno live krylo akvarima: blyaly
dvi skliani smuhy vikno simnadciatoji. Veoramy, koly tam zapaliuvaly svitlo, Jakin
bayv vysoku posta Serdiuka, jaka zjavlialasia za kolonamy j betonnymy paralelepipedamy
mezonatora; rozmireno pochodav Holub, biliv chalat Oxany Buly tam i jaki novi postati;
mabu, pryjly novi inenery zamis nioho i Mykoly Samojlova.
Cikavo, o tam zaraz roblia? Kau, Holub poav novu seriju experymentiv z nejtrydom. Ot by j jomu do nych! Teper by vin praciuvav, jak vil Ni, cioho ne bude: vin ne pide
do nych prosytysia, a vony ne poklyu joho. Jakin vidvernuvsia od vikna, hlianuv na klitku,
de stojaly elektrody na plastynci nejtrydu.
Tak. Znay, sprobujemo v transformatornomu masli Nioho, ja vse odno probju
orni plivky! I Jakin vidynyv dveri v klitku.
Ivan Havrylovy spravdi zachopyvsia idejeju, jaka narodylasia v joho holovi tijeji misianoji noi: oprominiuvaty nejtryd vydkymy mezonamy.
Jak i slid bulo spodivatysia, peri tyni doslidiv ne daly nioho: nejtryd vidmovliavsia
vzajemodijaty navi iz vydkymy mezonamy. o , ce cilkom normano profesor Holub ne
zvyk do lehkych peremoh. Peri doslidy, vlasne, j potribni dlia utonennia ideji. Pohano tiky,
o koen bezrezutatnyj doslid zabyraje due bahato asu
Osi poynalasia z nehody. U ybky laboratoriji periyv do. Velyki kraplyny rozplyvalysia, zbyralysia v strumoky j stikaly na cementne perekryttia. V zali bulo miano vid
chmar i siro vid betonnych kolon mezonatornych stin.
Serdiuk z dvoma novymy pominykamy poravsia bilia mezonatora. Oxana kolo chiminoji afy peretyrala posud. Ivan Havrylovy o ue z pivhodyny stojav bilia roztruba
peryskopa i zadumlyvo dyvyvsia na tysiau raziv baenu nym kartynu: hostryj prominyk
mezoniv, spriamovanyj na ornyj kvadratyk nejtrydu, syzo-holubi v joho osvitlenni betonni
stiny kamery mezonatora.
Ni, zdajesia, i cej doslid nioho ne das o treba dodumaty, a o nejasno.
Holub sprobuvav ujavyty sobi: maleki, mizerni astynky myttiu vrizajusia v inyj
monolit z nejtroniv Ni, ne te. Pohano, o ni z kym poradyty. Olexa Josypovy? Vin teper
kandydat nauk, ale Zvyajno, v nioho zoloti ruky, vin udovo znaje mezonator, ta j tiky.
Teper siudy b Mykolu Samojlova z joho fontanom dumok. Holub posmichnuvsia. U toho
je ideji na vsi vypadky yttia Odnae Samojlov straenno zaklopotanyj zavodkymy spravamy.

Ivan Havrylovy skryvyvsia i na sekundu zapliuyv oi, jaki sliozylysia vid napruennia: jomu zdalosia, o prominyk mezoniv zatanciuvav nad plivkoju nejtrydu
Prote, koly vin rozpliuyv oi, prominyk znovu nenormano rozplyvavsia nad samoju
poverchneju nejtrydu. Teper vin stav schoyj na strumynku vody, jaka bje v stinu. o take?
Mezony rozplyvajusia po nejtrydu?
Olexo Josypovyu, ty o, zminiuje reym? vyhuknuv Holub.
Ni, vidpoviv Serdiuk. A o take?
Pohlia-no!
Serdiuk pidijov i, schylyvy, podyvyvsia v roztrub. Potim povernuv smahliave oblyia do Ivana Havrylovya. Oi joho blyaly.
Takoho my e nikoly ne sposterihaly, Ivane Havrylovyu, ob promi rozplyvavsia
Koly erez hodynu z mezonatora vytiahly plastynku nejtrydu, na nij nioho ne vyjavyly.
Lye toka, v jaku vpyravsia puok mezoniv, nahrilasia do kikoch tysia hradusiv. Ce ve
bulo deo. I vono spovnylo Ivana Havrylovya novymy spodivanniamy.

8 ovtnia. Nikoly! Ce slovo teper vyznaaje vse moje buttia. Nikoly holytysia vranci.
Nikoly vytraaty hroi, jakych ja zaraz oderuju ymalo. Nikoly ytaty gazety j naukovu peridyku. Nikoly, nikoly, nikoly! oranku prokydajesia z viduttiam, o de skoro
skinysia i ty nioho ne vstyhne zrobyty.
Prosto dyvno, o siohodni u mene vinyj veir, trochy navi nijakovo. Ot ja j vykorystovuju joho na te, ob vidrazu zapysaty v odennyk use, o stalosia za ci kika misiaciv
mojeji roboty na zavodi.
Zavod my pustyly naprykinci travnia. Bulo pryjemno dyvytysia na rivni riady mezonatoriv-verstativ. Vony do dribny povtoriuvaly odyn odnoho: rebrysti truby pryskoriuvaiv
astynok, nevelyki orni korobky mezonnych kamer, peryskopini roztruby, svitlo-zeleni
stoly putiv, use bulo yste j novisike. Dva velyezni cechy pid sklianymy dachamy, desiatky mezonatoriv, koen z jakych mih davaty desiatky kilogramiv nejtrydu za zminu
Todi meni zdavalosia, o najvae ve projdeno: teper vyrobliatymemo detali z nejtrydu
i vse.
I my poaly vyrobliaty. Operatory zalyvaly rtu u formy, stavyly jich u kamery, u vakuum, pid holubi puky mezoniv.
Rtu povino osidala, peretvoriuvala u due tonku i na dyvo vaku konstrukciju. A
potim koni devja detalej z desiaty dovodylosia brakuvaty! Dalebi, ne bulo i ne bude materilu, jakyj davav by stiky braku, jak nejtryd! Plivky j plastyny vychodia nerivni. U nych
nevidomo omu utvoriujusia dirky, jaki vyhyny I vse ce nemolyvo ni pidtoyty, ni pereplavyty, ni vidrizaty, ade nejtrydu ne bere navi nejtrydovyj rize.
Jedyne, o my moemo robyty z nejtrydom ce zvariuvaty joho mezonnym promenem. Styky plastyn zalyvajemo rtuttiu, i potim mezony osaduju jiji v nejtrydnyj ov. Tak
zbyrajemo konstrukciji z nejtrydu, tak my robyly nejtryd-mezonatory
Odne slovo, dlia brakovanoji produkciji dovelosia zbuduvaty okremyj sklad. Tudy my
skladajemo vsi ci vyroby, spodivajuy, o koly-nebu prydumajemo, o z nymy robyty.
Ta chiba tiky ce odne? A mezonatory? Ostannim asom vony poaly meni snytysia
noamy Koly ja z hordistiu nazyvav jich verstatamy. Bezpereno, vony prostii za Holubiv mezonator, a zavdiaky nejtrydu j doskonalii. I vse vony nadzvyajno skladni dlia
zavodkoho vyrobnyctva! Vony kapryzuju, psujusia lehko i, meni navi zdajesia, ochoe.
A remontuje j nalahoduje jich tovary holovnyj technolog M. M. Samojlov iz svojim
pominykom, inenerom Jurijem Kovakom, tomu o nichto z operatoriv i cechovych ineneriv ne moe vydko rozibratysia v mezonatori.

Jurij Kovako molodyj chlope, sportyvnoho skladu i nezvyajnoji syly. Vin tiky
cioho roku skinyv instytut, ale pominyk z nioho dobriayj: odrazu bay, de nepoladky. Jak
choroyj kulemetnyk moe z zavjazanymy oyma rozibraty j zibraty svij kulemet abo dosvidenyj mechanik, o po le-le zminenomu rokotu motora pomiaje nepravynis u zapaliuvanni, tak i my z nym po tembrach hudinnia transformatoriv, zmini zabarvlennia mezonnoho promenia, najmenomu kolyvanni strilok na pryladach, nalovylysia pomiaty nepoladky.
Ta o z toho? Mezonatory vse odno psujusia, i ne vydno ciomu kincia-kraju Ni, ce
daleko ne udo techniky: vony dobri dlia experymentuvannia, ale dlia zavodkoho vyrobnyctva zovsim neprydatni.
Remont, nalahodennia, kontro za vyroblenniam nejtrydu, boroba z brakom ce nazyvajesia varytysia v technologinomu kotli. Ja jov na zavod jak doslidnyk, o prahne
vnesty naukovu jasnis u plutanynu zavodkych problem. A teper de ve tam! choa b
ne naukovo, a jak-nebu zatknuty dirky vyrobnyctva
Nu ot, chotiv ne kvapliay, dokladno opysaty mynuli podiji, a poav mymovoli skaryty i buraty. Mabu, u mene psujesia vdaa
Ote, nijakych osoblyvych podij z asu mojeji expertyzy v tundri ne vidbulosia. Robota, robota, robota pozadu, te samisike poperedu. Ot i vse.
15 ovtnia. Siohodni cilyj de konsutuvav konstruktoriv u naomu konstruktorkomu
biuro. Ehe Ce spravnij cech tvorosti.
Velyeznyj zal pid sklianym dachom, i na vsiu sorokametrovu stinu rozhornuto gigantke kreslennia. Uzdov nioho, vhoru i vnyz, u specinych pidvisnych kolyskach peresuvajusia konstruktory, kresliari. Vony nanosia na papir kontury kosminoji rakety z nejtrydu.
Ce bude udovyj kosminyj korabe z atomnym dvyhunom. Zastosuvannia nejtrydu v
atomnomu reaktori das zmohu rozrachovuvaty na vydkosti v sotni kilometriv za sekundu.
Korpus iz nejtrydu moe protystojaty ne tiky kosminym promeniam, ale j vyprominiuvanniam i temperaturam atomnoho vybuchu.
Ce bude korabe dlia kosminych poliotiv. Nu, a na vypadok oho vin lehko peretvorysia na bojovu raketu. I boro boe, ob taki rakety vstupyly v diju.
U naomu biuro praciuje bahato vidomych konstruktoriv, jaki stvoriuvaly nadzvukovi
litaky, balistyni j mikontynentani rakety, jaki zapuskaly suputnyky pid as Minarodnoho geofizynoho roku. Oj, jak vony chvyliujusia j radiju, koly rozrachovuju konstrukciji
z nejtrydu! Ade pered nymy vidkryvajusia spravdi bezmeni molyvosti.
Ach, Mykolo Mykolajovyu! zachopleno kazav siohodni, posmichajuy i poblyskujuy zolotymy zubamy, staryj konstruktor Hodberh, due ruchlyvyj, badioryj, z lysoju
holovoju tovstun u pohonach inener-polkovnyka aviciji. Vy sami ne ujavliajete, jakyj
udesnyj materil vy stvoriujete! Ce mrija! O, ni, bie, ni mrija, bo my ne mohly j dumaty
pro nejtryd Ce znajete o? Ce filosofkyj kami starodavnich alchimikiv, jakoho vony tak
i ne zmohly oderaty. A vy zumily! Uranovyj dvyhun zavbiky iz stil! I vay vin vsioho
pivtory tonny. Ce zamis reaktora rozmirom z budynok! Ujavliajete?
Ja to ujavliaju A y ujavliajete vy, anovnyj tovaryu Hodberh, o dlia cioho proektu
potribni desiatky tonn nejtrydu u vyhliadi hotovych okladnych detalej, i poky o bia astyna tych detalej, jaki my ve vyrobliajemo dlia rakety, jde na sklad braku?
Koly u dytynstvi, ja, jak i vsi pidlitky, mrijav poletity na Misia, na Mars, na Veneru.
A y dumav ty, Mykolo Samojlov, o tobi dovedesia buduvaty kosminu raketu dlia poliotiv
u daleki svity? y ujavliav ty, jak ce bude vako?
I vzahali, oho ty skyhly, Mykolo Samojlov? Tysiai ineneriv mou tiky mrijaty pro
taku robotu, jak u tebe? y, molyvo, ty j spravdi dumaje, o taka sprava davatymesia
lehko j cikavo, jak pro ce pyu u pryhodnykych romanach dlia serednioho kinoho viku?
Kosmini polioty roblia zaraz u cechach, ce poky o sprava zemna, roblia z potom,
utomoju, iz skrehotom zubovnym

Nu, a v cij raketi ja neodminno poleu! Neve ja za svoju katornu praciu ne zasluyv
prava, koly ne na peryj, to cho na druhyj y tretij polit?
25 ovtnia. Siohodni naprykinci dnia buv u Jadernomu instytuti. Zustrivsia z Ivanom
Havrylovyem. Pislia zakinennia roboty ily razom erez park do trolejbusnoji zupynky.
De buv po-osinniomu udovyj. Dosi pory roku ne pryvertaly jako mojeji uvahy, i teper
ja dyvyvsia na vsiu ciu krasu oseni oyma novonarodenoho. Nebo bulo synie i yste, velyke
sonce sidalo za dereva. Vzdov aleji polumjanily ovto-ervonym lystiam kleny. Nemov rubiny, minylysia na sonci spili jahody ypyny. Lystia na dubach bulo micne, nenae vyrizane
z midi. I skri ovti, ervoni, bahriani, oranevi, svitlo-zeleni tony j perelyvy, pyni, ale
sumni barvy vjanennia. Takych barv ne pobay u mezonatornych cechach.
Ivan Havrylovy o hovoryv, ale ja kaju! ne due uvano sluchav joho. Ni pro
o ne chotilosia dumaty, spereatysia, sudyty, v holovi brynily uryvky virovanych riadkiv:
Roniaet les bahrianyj svoj ubor, liubliu ja pnoe pryrod uviadae, v bahrec y zoloto
odete lesa i take ine.
Zvyajno, meni ne slid bulo zabuvaty, o z Ivanom Havrylovyem nebezpeno buty
neuvanym. Vin kazav o pro svoju novu robotu, pro oprominennia nejtralu mezonamy. Ja
myluvavsia barvamy oseni j zridka kyvav holovoju, orijentujuy na intonaciju joho holosu.
Raptom Ivan Havrylovy zupynyvsia, pohlianuv spidloba na mene j harknuv:
Sluchajte, Samojlov, ce prosto nepodobstvo! Ja ve cilych desia chvylyn zalyvajusia pered vamy solovejkom, a vy j sluchaty ne choete. Korystujete tym, o my ne na
lekciji i ja ne mou vyhnaty vas z audytoriji?
Ja poervoniv.
Ta, ni, Ivane Havrylovyu ja sluchaju
Hodi! O ja ojno zhadav pro mezonij, i vy kyvnuly z avtorytetnym vyhliadom. Vy
znajete, o take mezonij? Ni! I ne moete znaty Holub serdyto zasopiv, vytiah z kyeni polamanu cyharku, poav ukaty inu. Kazna-o! Ja rozpovidaju jomu cikavi rei, a
vin vykruujesia, jak perokursnyk na zalikach
Oj, jak palalo moje oblyia! I spravdi, svynstvo: ne sluchaty, i koho? Ivana Havrylovya, jakyj u svij as tiahnuv mene na doslidnu robotu
Jakyj as Ivan Havrylovy movav, kuryv i chmuryvsia, potim skazav:
Nu, harazd. Jako vy povodytesia, jak chlopyko, to cho ja ne povynen povodyty
po-dytiaomu i serdyty na vas Znay, ja o pro o
I vin korotko povtoryv meni svoji mirkuvannia. Nejtryd ne stav poky o ideanym materilom dlia promyslovosti. Vin nadzvyajno dorohyj. Vyhotovlennia joho skladne j due
povine. Vin zovsim ne piddajesia obrobci. Znay, vin nedostupnyj dlia masovoho zastosuvannia. Vse ce bulo dlia mene ne nove. Mabu tomu, ja j sluchav neuvano joho vyslovliuvannia. Dali. Vse lycho z pryncypi oderannia nejtrydu z dopomohoju skladnych i neekonomnych mezonatoriv. Navi tonie: v pryncypi oderannia mezoniv u pryskoriuvaach.
Mezonator po suti, pryskoriuva i, jak i vsiakyj pryskoriuva, maje mizernyj koeficijent
korysnoji diji. (Bravo, Ivane Havrylovyu! Komu-komu, a meni ne znaty, o mezonatory,
navi zrobleni z nejtrydu, due pohani!)
Ivan Havrylovy znovu zachopyvsia. Vin vymachuvav pered soboju rukoju iz zhasloju
cyharkoju.
Ote, mezonator pryreenyj: vin ne hodysia dlia masovoho vyrobnyctva. Ade ce
pryblyzno te same, o dobuvaty voho tertiam. Mezonator pryreenyj. Cho vin i je mojim
dityem, ja muu ce vyznaty. Treba ukaty o ine, inyj sposib oderannia mezoniv, takyj
e pryrodnyj i prostyj, jak, napryklad, oderuvannia nejtroniv iz podinoho uranu dvisti
trydcia pja.
To o take mezonij, Ivane Havrylovyu perebyv ja joho, ob pryskoryty rozmovu.
Oce i je mezonij.
o oce?!

 Oce same Ivan Havrylovy zrobyv est, niby namahavsia spijmaty o u povitri: y to lystok, o padav z klena, y to svij mezonij, i pokazav meni poroniu doloniu.
Mezonij ce te, oho e nemaje.
Vin pomityv rozaruvannia na mojemu oblyi j zasmijavsia:
Rozumijete, ce meta. Treba znajty taku reovynu, jaka vydiliala b mezony tak
samo edro, jak uran dvisti trydcia pja, plutonij abo torij vydiliaju nejtrony. Reovynu,
jaka dilysia na mezony, rozumijete?
Hm-hm nevyrazno proburmotiv ja.
Taka reovyna neodminno povynna buty v tij neskinenno riznomanitnij kladovij,
jaka zvesia Vsesvitom, kazav dali Ivan Havrylovy. jiji treba tiky zumity dobuty.
Jakym ynom?
A o same cioho ja e j ne znaju (Tak dlia oho ci hlybokodumni mirkuvannia?
trochy ne vyhuknuv ja). Odnak mezonij povynen buty. I joho treba ukaty! Bayte, my due
neitko ujavliajemo sobi molyvosti tijeji reovyny, jaku my vidkryly. Ja kau pro nejtryd.
My ne znajemo pro nioho oho due valyvoho i holovnoho, vin pomovav i prymruyvsia.
O teper my z Serdiukom suymo sobi holovu nad odnym nezbahnennym efektom. Rozumijete, jako dovho oprominiuvaty nejtryd vydkymy mezonamy, vin poynaje vidtovchuvaty mezonnyj promi! Schoe na te, o nejtryd due zariadajesia nehatyvnym zariadom, ale, koly my vyjmajemo nejtrydnu plivku z kamery, nijakoho zariadu nemaje! Holub navi tupnuv nohoju, zupynyvsia i znyzu vhoru podyvyvsia na mene. Ni! Jako buv
zariad, to znyknuty vin ne mih: nejtryd ideanyj izoliator; jako ne bulo, to omu vidtovchujusia mezony? Jaki potojbini syly, mistyka, y o? U nas ce vidbuvajesia ve vdesiate
Tak, ale do oho tut mezonij? zapytav ja.
Bayte Ivan Havrylovy sprobuvav pryhladyty na potylyci volossia, ale vid cioho
vono e due skujovdylosia. Ja ve skazav, o mezonij ce meta. Jak by ce vam
pojasnyty?.. Znajete, mene zavdy malo zachopliuvaly ti doslidy, jaki provadiasia tiky dlia
toho, ob zjasuvaty jake javye, doslidy zarady doslidiv, tak by movyty. Taki experymenty
v mene, vidverto kauy, j vychodyly ne zovsim dobre. Vony korysni, bezpereno, ale Ja
zvyk stavyty pered soboju ci: o cinne prynesu ci doslidy, jaku korys dadu vony liudiam?
Nechaj ce daleka meta, ale jiji neobchidno maty; todi pouky staju cilespriamovaniymy,
dumka praciuje krae Otakoju dalekoju metoju, a moe, j nedalekoju, chto joho znaje?
teperinich naych z Olexoju Josypovyem doslide i je mezonij.
o , skazav ja, jak mrija ce udovo. Ale jak ideja dlia experymentiv
nereano.
Iz cijeju liudynoju ja koly ukav nejtryd! Ivan Havrylovy serdyto hlianuv na
mene. Chiba davno nejtryd buv nereanyj? Zvyajno, proty toho, oho e nemaje, mona
navesty sylu zaperee. Ta y ne krae poukaty dokaziv na zachyst ideji? Po-mojemu, my
na pravynomu liachu. My oprominiujemo rtu mezonamy j oderujemo nejtryd. A mezony
sporidneni z jadernymy sylamy, jaki diju vseredyni nejtrydu. Jako j mona oderaty mezonij, to tiky erez nejtryd!..
Ale ni, Ivane Havrylovyu! mene dijniav joho vyhuk, i ja te poav serdytysia.
Pomirkujte sami: nemaje i ne moe buty reovyny, jaka pryrodnym sposobom, sama soboju
rozpadalasia b na mezony! Ce pryncypovo nemolyvo. Ade ne vypadkovo vsi radiaktyvni
reovyny rozpadajusia z vydilenniam nejtroniv, protoniv, elektroniv, afa-astynok, odne
slovo, oho zavhodno, tiky ne mezoniv
Jakyj as my jly movky. Park ue kinavsia, za ovtymy klenamy bulo vydno
mereyvnu ohorou, a za neju hominku, zaprudenu liumy ta blyskuymy avtomobiliamy vulyciu
Vychody, ja daremno vytraav poroch, skazav Ivan Havrylovy. A koda, meni
chotilosia zapalyty vas cijeju idejeju, chotilosia, ob i vy pomirkuvaly. Meni zaraz same ne
vystaaje liudyny z doslidnykoju ylkoju, a u vas ce je Znay, vam necikavo?

 Po-mojemu, treba udoskonaliuvaty mezonatory, vidpoviv ja. Cho vony j pohani, ale ce reana molyvis zbiyty dobuvannia nejtrydu
Teper movanka stala zovsim nesterpnoju, i ja z polehenniam pobayv, o vorota
parku ve blyko. My vyjly na vulyciu. Ivan Havrylovy pochmuro prostiahnuv ruku.
Nu, meni priamo. A on va trolejbus, pospiajte I znajete o? vin uvano
hlianuv na mene poverch okuliariv. y ne vyrobliajesia u vas erez zavodku metuniu
obmeenis dumky? y ne vtraajete vy zdatnis viduvaty nevidome? Ce pohano dlia doslidnyka. A vy doslidnyk, ne zabuvajte cioho A vtim, do pobaennia!
My poproaly i rozijlysia. Neharna rozmova vyjla. Pohani mezonatory, abstraktnyj
mezonij, doslidy po oprominiuvanniu nejtrydu Slovom, my ne zrozumily odyn odnoho.
27 ovtnia. o ostannim asom mene vse dratuje: i netiamuis operatoriv, i polomy v
mezonatorach, i pyl na skli pryladiv Due bahato dribny, na jaki vytraajesia maje ve
de. Neve Holub maje raciju i ja spravdi hubliu svoji doslidnyki jakosti, vtraaju zdatnis
za tysiaamy dribny bayty nove?
Ni, vse-taky joho mezonij sprava nereana
Ale omu nejtryd vidtovchuje mezonnyj puok? Cikavo, y probuvaly vony vymiriaty
joho zariad prosto v kameri mezonatora, u vakuumi? Treba, koly pobau, poradyty jim ce.
31 ovtnia. Siohodni my z Kovakom pomityly dyvne javye. My remontuvaly otyrnadciatyj mezonator, jakyj erez osoblyvu veredlyvis i schynis do polomok inenery prozvaly teynym mezonatorom. Cioho razu v niomu bulo ne vse harazd iz nastrojuvanniam
mezonnoho promenia.
I o erez roztrub peryskopa, koly buv pohaenyj promi, my pomityly v pimi kamery
poodynoki spalachy: nenae blymaly daleki holubi ziroky.
o to za ziroky? Moe, na stinkach z nejtrydu osidaje jaka radiaktyvna reovyna?
Ale nemaje takych reovyn, rozpad atomiv jakych mona pobayty prostym okom
2 lystopada. Nu, ce ve o nejmovirne!
A sprava o u omu. Vsi nai mezonatory praciuju za pryncypom vinoho vakuumu:
z samoho poatku, koly puskaly cech, z nych vykaaly povitria. V holovni kamery povitria
nikoly ne zachody, a to dovelosia b pered konoju operacijeju protiahom tynia vidkauvaty
joho, poky tysk znovu znyzyvsia b do stomijardnoji astky milimetra rtutnoho stovpyka.
Povitria vpuskaju lye v dopomini kamery. A ti retky joho, jaki mou prosoytysia u holovni kamery, bezperervno vidkauju naoju potunoju vakuum-systemoju.
My tak zvykly do toho, o strilky vakuummetriv stoja na podilci desiaty u minus odynadciatij stepeni milimetriv rtuti, o ve bi jak misia ne zvertaly na nych uvahy. A vora
hlianuly i achnuly vid podyvu: maje u vsich mezonatorach vakuum pidvyyvsia do desiaty
u minus dvadciatij stepeni milimetriv rtuti! Ade ce, po suti, poronea miplanetnoho prostoru! V omu sprava? Nasosy? Ni, vony navi iz vlasnoho objemu nespromoni vidkaaty
povitria do takoho stupenia rozridenosti. Takyj vakuum nemolyvyj, odnae vin je
I e: protiahom cych dniv holubi ziroky pomieni maje v usich mezonatorach. omu
najbie jich blymaje vnyzu bilia osnov nejtrydnych stinok kamer. I cikavo: de bie zirook,
tam i vakuum u mezonatorach krayj..
Na dobuvannia nejtrydu obydva ci javya, i merechtinnia zirook, i nadzvyajno choroyj vakuum, zovsim ne vplyvaju.
Ale o ce take? Moe, ce povjazano z tym, o kamery mezoyatoriv zrobleni z nejtrydu? Mabu, Holub maje raciju: my ne znajemo pro nejtryd oho due valyvoho, toho, o
daje i efekt vidtovchuvannia mezoniv, i ci nezrozumili javya Treba neodminno pohovoryty z Ivanom Havrylovyem.

Stalosia tak, o Jakiv Jakin cioho lystopadovoho veora nadovho zatrymavsia v laboratoriji.
Za viknamy ve synilo. Lampoky pid steleju lyly nejaskrave ovte svitlo. Spivrobitnyky Jakina staryj inener Oholtiejev i technik Frumkin ue odiahlysia, zbyrajuy
dodomu. ojno zakinyvsia erhovyj doslid z nejtrydom. Proboju znovu ne vyjlo: holubi
striky mohutnioho koronnoho rozriadu ohynaly nejtrydnu plastynku i z triskom ily v zemliu.
o robyty dali? Schoe na te, o elektrynyj probij nejtrydu vzahali nemolyvyj,
mirkuvav Jakin, prybyrajuy stend. Schoe, o nejtryd absoliutno inertnyj do elektrynoji napruhy, tak samo jak i do chiminych reakcij o robyty?
Jakin zajov u klitku i vziavsia za verchnij elektrod, ob zniaty joho z nejtrydnoji
plastynky.
Najboliuie pry elektrynomu udari ce raptovis. Maleka blyskua hyrka z
chvostykom-provodom raptom oyla: tilo peresmyknulo vid elektrynoho strumu, ruka konvusijno arpnulasia, mi paciamy i hyrkoju proskoyla dovha iskra. Jakova vidkynulo do
sitky. Kika sekund jomu bulo nedobre. Vin ne uv, jak prodzelenav dzvinok, spoviajuy
pro kine roboty, jak staryj Oholtiejev huknuv jomu dzvinkym tenorkom:
Jakove Viktorovyu, vy e ne jdete? Ne zabute zamknuty laboratoriju!
Bezsylo prychylyvy do sitky, Jakiv zaspokojuvav serce, o aleno stukotilo v hrudiach: chu, roztiapa, zabuv rozriadyty!.. Zbudenni nervy ruky dovho nyly. Vin pidnis paci
do nosa: pachlo horiloju kiroju. Ne mene tysiai votiv Dobre, o cho ruky buly suchi.
Jakiv uziav rozriadnu skobu, torknuvsia elektrodiv hyrka vystrelyla synioju iskroju, zariad piov u zemliu.
Dovho trymaje zariad Dobre, o ja ne vidrazu poav znimaty elektrody i vony trochy
rozriadylysia erez balastnyj opir. A to b sto dvadcia kilovotiv! Ce kine Jakovu stalo
motorono vid cijeji dumky.
Majemo kondensator ymaloji jemnosti, zariadenyj do sotni tysia votiv Zapasajesia velyezna energija
Jakiv zniav elektrod ta tak i zakamjaniv iz nym u ruci. Serce, jake ojno zaspokojilosia, znovu vydko zabylosia; v holovi majnula raptova dumka: Kondensatory! Nu, zvyajno
, jak ja ranie pro ce ne zdohadavsia! Jako taki, porivniano tovsti plastynky nejtrydu daju
znanu jemnis, to z bahatioch tonkych plativok mona robyty nadmistki kondensatory; jich
mona zariadyty do velyeznych napruh Anu, jako pidrachuvaty
Vin siv do puta i prosto na obkladynci laboratornoho urnalu poav pysaty formuly j
rozrachunky. A o, koly vziaty plivku tovynoju v astky angstrema? Ti nadtonki plivky
nejtrydu, z jakych teper na zavodi u Koky Samojlova roblia skafandry?..
Jakiv nijak ne mih zoseredytysia: dumky v holovi bylysia tryvono j radisno. Litery
nerivnymy riadkamy bihly navskosy, spotykajuy i natovchujuy odna na odnu
Jasna ri, nejtryd-kondensatory za potunistiu i jemnistiu v tysiau raziv perevya
zvyajni kyslotni akumuliatory Jako vziaty plivku nejtrydu ploeju v desia kvadratnych metriv, pereklasty metalevoju fohoju j zhornuty v rulon, to vyjde nadpotunyj kondensator-akumuliator. joho mona zariadyty do kikoch tysia votiv. Nejtryd vytrymaje j bie,
ale todi ve vako bude izoliuvaty vidvody. Takymy kondensatoramy mona pryvodyty v
ruch potuni elektrodvyhuny. Ce tobi ne aliuhidni dva voty teperinioji kyslotnoji banky!
Due prosto: nevelyki orni korobky, zavbiky z knyhu, i v nych nahnitajesia nevahoma, ale mohutnia elektryna energija. Skiky? Dvi-try tysiai kilovat-hodyn. Vystay dlia
mayn, dlia potunych elektrovoziv
Jakin vyprostavsia. Oblyia v nioho palalo. O vin, velykyj vynachid, pro jakyj mrijav
z dytynstva! Jakiv vidsunuv stile, i hariakovi, neterpliai mriji, rozburchani ujavoju, pidchopyly joho j poaly haniaty tudy j siudy po laboratoriji.
Ne bulo bie laboratoriji, ne bulo sirych sitastych klitok, midnych ku, mianych
lampook pid steleju. yrokym asfatovanym ose, zalytym sonianym prominniam, vydko

j bezumno ma holubi mayny. Vony schoi na velyezni vytiahnuti kraplyny, pokladeni

na kolesa. Ne uty revinnia benzynovych motoriv, zamis nych le vlovymyj vysokyj spiv
elektrodvyhuniv. Ade jich mona vstanovyty prosto na kolesach! Zamis skladnoho pryvodu, riznomanitnych muft, zeple, zapaliuvannia kika provodiv do korobok nejtrydakumuliatoriv; zamis korobky vydkostej ta bahatioch vaeliv keruvannia dvi ruky reostativ: odna rehuliuje vydkis, druha napriam.
Uzdov dorohy stoja elektrokolonky zvyajnisiki rozetky, do jakych pidvedena napruha pidzemnoji elektrositky. Vodij zupyniaje maynu, vmykaje v elektrokolonku kabe vid
nejtryd-akumuliatoriv, i po midnych ylach do nych perelyvajesia nevahoma elektryna
krov Ta chiba tiky elektromobili? A elektrolioty, elektrokorabli? Vsim inym dvyhunam
nastane kine: benzyn, vuhillia, nafta, navi uranove palyvo budu vytisneni prostymy j kompaktnymy nejtryd-akumuliatoramy
Jakiv pidijov do vikna, torknuvsia rozhariailym lobom cholodnoji poverchni skla.
Bulo ve zovsim temno. Viter hojdav holi dereva v instytutkomu dvori, i daleki lichtari,
zatuleni hilliam, blymaly, jak velyki, ale miani zirky. Zatumaneni oi Jakova e bayly
ose z holubymy elektromobiliamy, ta kri nych ve prostupaly dvi yroki ovti smuhy ce
naproty svitylysia vikna simnadciatoji laboratoriji. Tam te praciuvaly. Jakiv bayv Holuba,
o chodyv uzdov vikon, schylenu do puta dovhotelesu posta Serdiuka, i joho spovniuvala
horda vpevnenis. Stryvajte, vin e pokae sebe! Teper vin znaje, o robyty, i zroby oci
nejtryd-akumuliatory. Vin e bahato oho zroby! Cilyj rik vin nenavydiv sebe, vtratyv viru
v svoji syly, ale teper!..
Svitlo v simnadciatij pohaslo. Dyvliasia v peryskop. zdohadavsia Jakim. Cikavo,
o vony tam pobayly?
Znovu spalachnuly smuhy vikon. Teper Holub i Serdiuk stojaly na mostyku. Holub
schylyvsia nad vaeliamy manipuliatoriv.

Zaraz vytiahnu svoji preparaty z kamery omu siohodni vony praciuju lye
vdvoch? Cikavo, je v nych u zapasi nejtrydni plivky y nema? Moe, pity poprochaty?.. Jakiv
bayv, jak Serdiuk o skazav Ivanu Havrylovyu, toj kyvnuv holovoju, i potim obydva schylylysia nad ymo.
Velyeznyj, nesterpno jaskravyj bilo-holubyj spalach blysnuv na vsiu yroi vikonsmuh simnadciatoji laboratoriji. Vid vybuchovoji chvyli skalky ybok udaryly Jakovu v oblyia. Jaku my vin nioho ne bayv, tiky de pid steleju plavaly miani ciatky lampook.
o ce?! Vin vyter oblyia doloneju, vymastyvy u o lypke, hlianuv nadvir: z vikon simnadciatoji buchalo ovte polumja.
Vono zdavalosia zovsim nejaskravym pislia slipuoho spalachu.
Jakiv vybih z laboratoriji i pomav neskinenno dovhymy korydoramy.

Na instytutkomu podvirji metuylysia liudy. V korydori, o viv do simnadciatoji laboratoriji, bulo povno hariaoho syzoho dymu; jaskravym kurnym polumjam horiv parket.
Jakiv zirvav zi stiny vohnehasnyk, stuknuv zapobinykom ob stinu i spriamuvav popered
sebe dovhyj strumi ovtoji piny. V palajuomu parketi utvoryla orna parujua steka.
Vin ue maje dijov do dverej simnadciatoji. Z nych vyryvalosia polumja. Oi rozjidav
hariayj dym. Jakiv ozyrnuvsia prokladena vohnehasnykom dorika znovu horila Tiky
teper vin pouv pronyzlyvi dzvinky, o lunaly v korydori z dymu j polumja. Tak, radicija!
Syhnani avtomaty dzvenily bezperestanku: znay, radicija perevyyla vsi bezpeni
normy Jakiv e raz hlianuv na palajui dveri laboratoriji, kynuv nepotribnyj vohnehasnyk i, zatuliajuy oblyia rukamy, pobih kri polumja nazad.
Na podvirji ve stojaly ervoni poeni mayny. U vikna akvarima byly tuhi strumeni vody. Sered jidkoho tumanu bihaly liudy. Chto oblyv Jakova vodoju, ob pohasyty na
niomu odiah, chto vidviv ubik, i spytav: Tam bie nikoho nemaje? Zamis vidpovidi Jakiv
zakaliavsia y to vid dymu, y vid sliz, o pidstupyly do horla

Vony navi podruyly v ci hariai misiaci pokvaplyvoji pidhotovky do vyprobuvannia.

V usiakomu razi, heneral teper nazyvav Vebstera prosto Hermanom, a toj u svoju erhu
nazyvav joho Rendofom. Vony vdalo rozpodilyly sfery svojeji dijanosti. Vebster zaviduvav
teoretynoju i technologinoju astynoju robit obysliuvav trajektoriji poliotu, najvyhid-

nii vydkosti, nalahoduvav avtomaty keruvannia teleskopom, steyv za vypuskom novych snariadiv na nejtrim-zavodi. Chjuz oruduvav finansamy ta liumy. ju-Henford
teleskop rtutni rudnyky: jichni liachy teper asto peretynalysia.
Siohodni vony zijlysia na skeliastij veryni za dva kilometry vid zhasloho vulkana.
Tut mistyvsia blinda keruvannia teleskopom.
U hlybokomu lystopadovomu nebi bilily tonki chmarysti liniji. Vony rozplyvalysia, tanuly i znovu bezperervno narouvalysia malekymy j blyskuymy, jak nakonenyky stril,
reaktyvnymy vynyuvaamy, o patruliuvaly v nebi. Livoru i pravoru vid blindaa po
vystupach ske tiahnulysia siri betonni pivkuli zenitnoji ochorony; vony ochopliuvaly zonu
teleskopa chytromudrym punktyrnym bahatokutnykom.
Siroju spiralliu ose maly vnyz maleki mayny. Ce zalyaly majdanyk teleskopa
inenery j soldaty ochorony. e kika chvylyn i ose zavelo mayny v ovtozelenu
roslynnis dolyny.
Teleskop vyribliuvavsia na cholodnomu tli lystopadovoho neba ornym, bez detalej,
syluetom. Vin buv schoyj na starodavniu arabku mee, o nevidomo jak potrapyla siudy,
v Skeliasti hory.
Podyvisia! vyhuknuv heneral i prostiahnuv ruku do hir na schodi.
Vebster i major Stinner povernulysia. Nad zubastymy verynamy zijov blido-holubyj
i prozoryj pry dennomu svitli Misia. Chjuz pohlianuv na Vebstera, i v joho malekych holubych oyciach promajnula rozhublenis.
Hm Ale vse rozrachovano tono, y ne tak?
Vse harazd, Rendofe! Vebster kynuv nedokurok cyharky. Vony zijdusia tam,
de treba Vin pohlianuv na hodynnyk. Dajte popereduvanyj syhnal, Stinner.
Major znyk u blindai.
Nu, skoro? Chjuz pouvav sebe ne zovsim pevno, i ce dodalo vpevnenosti Vebsteru.
O pjatnadciatij trydcia try. e ver hodyny Turbuvatysia nioho. V Misia my,
bezpereno, pocilymo, i navi u More Doiv A ot u krater Platona?.. vin stysnuv
pleyma. Za perym razom, molyvo, j ni ce prystrilka.
Vse , ja dumaju, zauvayv heneral, my pravyno zrobyly, o ne zaprosyly
korespondentiv telekompaniji. Ce e vstyhnemo koda, zvyajno, o takyj istorynyj moment ne bude vidomyj, ha? Ta j my z vamy, Herman Ujavliajete, jak by nas velyaly v
usiomu sviti? heneral nervovo zasmijavsia. Harazd, budemo potajni, jak jak rosijany.
Vony zamovkly. Vnyzu, na ose j bilia blindaiv ochorony, ve prypynyvsia vsiakyj
ruch. Lye reaktyvni litaky kreslyly nebo bilymy smuhamy.
Mabu, pora, skazav Vebster.
U blindai stojala sira pivtemriava. Z yrokoji betonnoji ilyny bulo vydno astynu
majdanyka. Stinner, schylyvy nad putom teleupravliajuoji ustanovky, nastrojuvav itke
zobraennia na ekrani. Pobayvy naastvo, vin vystrunyvsia:
Prylady nastrojeni, ser! i stupyv ubik, propuskajuy henerala j Vebstera do puta.
Na merechtlyvij poverchni ekrana zavmerlo sered perepleti tiaiv orne dulo teleskopa. Vono strymilo vertykano vhoru, do ilyny v dachu pavijona. Vebster, krutiay
ruky na puti, perevodyv oko teleustanovky na prylady-avtomaty, jaki keruvaly harmatoju. Po ekranu popovzly orni vaeli, turvaly, miano lysnijua zakruhlenis velyeznoho
zatvora harmaty. Poru, u same vucho, naprueno dychav heneral.
Zdajesia, vse harazd Zariadaju, Vebster povernuv na puti kika peremykaiv.
Sektor ornoho lafetnoho dyska v pavijoni povino posunuvsia livoru, utvoriujuy yroku ilynu. Z ilyny vystromyly tonki orni tanhy, zlenovani suhlobamy arniriv. Ci
tanhy, schoi na nejmovirno chudi j dovhi ruky, obereno pidnesly do zatvoru teleskopa
dovhastyj snariad. Na my snariad zatulyv uve ekran temnoju tinniu. V zatvori harmaty
vidynyvsia ovanyj liuk, pavui ruky manipuliatora lehko poklaly snariad u liuk i schovalysia v ilyni. Dysk znovu zamknuvsia. U blindai panuvala hnitiua tya. I Vebster lye

v ujavi mih uty straenne revinnia motoriv, jake spovnylo v ciu my pavijon.
Vse e dvi z polovynoju chvylyny Vebster zakuryv, hlianuv skosa na henerala, jakyj stojav poru, i vid podyvu zachlynuvsia dymom.
Heneral molyvsia! joho pryvjale oblyia z kraplynkamy potu v zmorkach ik i loba
nabulo dyvnoho, bajduoho vyhliadu, oi bezpredmetno vtupylysia v ilynu blindaa, huby
o bezzvuno epotily, paci skladenych na yvoti ruk zlehka voruylysia v takt slovam U
Vebstera na my vynyk sumniv, y reane vse te, o vidbuvalosia? y spravdi vony za chvylynu zroblia postril po Misiacevi? Neve cej staryhan u henerakomu mundyri, o
sumyrno prosy u boha udai, toj samyj heneral Chjuz, jakyj vysunuv ideju kosminoji oborony i dobre popraciuvav, ob zdijsnyty jiji?..
Vebster delikatno kalianuv. Heneral prypynyv besidu z bohom, suvoro zyrknuv u bik
majora Stinnera. Z oblyia majora odrazu znykla ironina posmika pid vusykamy.
Vmykajete vy? spytav vin Vebstera.
Ue vvimknuto. Teper praciuju avtomaty
Kika dovhych sekund usi troje movky dyvylysia v ilynu. Oikuvana my vse ne
spivpala zi spravnioju: nad ornym syluetom pavijonu spalachnulo bile polumja i metnulosia u vysoi. V tu sekundu zdryhnulasia pid nohamy betonna pidloha. e za sekundu
prolunav ohlulyvo dzvinkyj zvuk atomnoho postrilu: B-a-a-m-m-m
Vebster pobayv, jak livoru zatremtila i vpala kupoju kaminnia j pylu potoena vitramy skelia. Hurkoua luna viddalenymy vybuchamy pokotylasia v hory
Na ekrani teleustanovky jakyj as nioho ne bulo vydno, krim svitnoho radiaktyvnoho tumanu. Potim ventyliatory vyduly radiaktyvne povitria, i znovu zjavylosia vertykane dulo teleskopa u pavutynni tiaiv. Elektronni avtomaty vydko nalahoduvaly navodku, o poruyla vid strusu. Z ilyny v dyskovij osnovi teleskopa orni tanhy znovu
pidnialy do zatvora nejtrim-snariad z vodnevym zariadom, i joho znovu prokovtnuv liuk
zatvora.
Pislia nesterpno dovhoji chvylyny razom iz zvukom atomnoho postrilu zdryhnulasia
zemlia, polynuv u vysoi i roztanuv slipuyj spalach gaziv i povitria
Vony vyjly z blindaa. Nad horamy panuvala nezvyajna tya. ovte sonce chylylosia
do chrebta na zachodi. Na schodi pidvodyvsia napivprozoryj Misia. U samomu zeniti nebo
peretynaly smuhy reaktyvnych gaziv.
Snariady letily do Misiacia. Misia mav nazustri snariadam.
Mabu, z asu vynyknennia observatoriji na hori Palomar ce buv peryj vypadok, koly
velyeznyj teleskop-reflektor z pjatymetrovym dzerkalom buv spriamovanyj ne v zapamorolyvi hlybyny Vsesvitu, a na najblye do Zemli kosmine tilo Misia.
Bulo za pivni. Malekyj napivdysk Misiacia perevalyv erez zenit i ve chylyvsia do
zachodu, joho svitlo lylosia vseredynu pavijonu observatoriji kri yroku ilynu v kupoli.
Verchniu astynu ilyny zastupav cylindrynyj syluet teleskopa-reflektora.
U pavijoni bulo procholodno j tycho. Ledve utno spivaly motoryky, povertajuy za
ruchom Misiacia kupol pavijonu. Heneral o zapytuvav u staroho profesora Ivensa, o
suprovodyv jich. Toj vavo pojasniuvav jomu, pokazujuy na zubasti koliatka ukaa.
Vebster chodyv z kincia v kine pavijonu. Vin davno, e vid asu postriliv, pouvav
jake hnitiue, schoe na lehku neduhu, chvyliuvannia. Molyvo, vono zjavylosia vid nervovoji vtomy ostannimy dniamy pered postrilamy maje ne zalyalosia asu dlia snu. Holova
bula hariaa, dumky to vynykaly bezladnym klubkom, to znykaly.
Jako vse rozrachovano tono, to snariady povynni pocilyty v krater u vyznaenyj as
o sorok ostij chvylyni na peru, rivno erez devja hodyn trynadcia chvylyn pislia postrilu Jako v ciu my na Misiaci ne bude spalachiv, znay, promachnulysia, snariady
poletily vbik o ne kay, a odo cioho snariad postupajesia pered raketoju, joho trajektoriju poliotu nemolyvo vypravyty. Rosijany ne daremno zastosovuju nejtrim same v
raketach.
Vin poter skroni rukoju, i dumky odrazu perestrybnuly na ine. Cikavo, jaki vony, ci

rosijki inenery? Ade vony roblia te same, o j vin Vony sua sobi holovu nad tymy
problemamy ui, nezrozumili j blyki liudy Chaj jomu hre, ade my praciujemo
nad odnym i tym e! Mabu, ne raz dumky i tam i tut vpyralysia v odnakovisiki nerozvjazani pytannia. Cikavo bulo b pohovoryty z nymy, pospereatysia, diznatysia, jak u nych posuvajesia sprava, prosto tak, bez tajemnych cilej. Vebster kryvo posmichnuvsia: ave,
tak vono j bude! Z kym-kym, a z nym vony ne povedu vidvertoji rozmovy, ade vony znaju
joho stattiu. A toho, o vin, Vebster, oderav nejtrim, ne znaju. I vin ne znaje, chto u nych
praciuvav z mezonamy, chto tam vidkryv nejtryd. Tut nejtrim, tam nejtryd Navi
nazvaly po-riznomu. Nenae na riznych planetach..
Vebster pomoryvsia: holova poynala bolity neabyjak. Pevno, ja vse perevtomyvsia Vin pidijov do teleskopa i poav dyvytysia v okuliar.
Osvitlena z odnoho boku polovyna Misiacia bula zaraz u najvyhidniomu dlia sposteree poloenni. V reflektori vidbyvala lye astyna misianoho dysku More Doiv, misiani Apy i Apenniny. Vebster dyvyvsia na cej dalekyj i uyj svit. Sribliastozeleni hory
bulo vydno do najmenych ske; u skisnomu prominni Soncia vony stelyly orni itki tini. Na
sirij rivnyni Moria Doiv pidvodylysia skeliasti kicia veletenkych misianych krateriv.
orni tini zapovniuvaly jich, i vony stavaly schoymy na fantastyni dirky v misianij poverchni. Nye Moria Doiv, sered Ap, blyav pid Soncem oval kratera Platona. Do nioho
zaraz letily snariady De poblyzu povynna leaty rosijka raketa Choa ni, vona v zatinenij astyni planety.
Reflektor, povertajuy za Misiacem, peremistyvsia pravoru. Vebsteru dovelosia zminyty pozyciju bilia teleskopa. Vin trochy ne zitknuvsia z heneralom.
Nu, dok, perebieno badioro skazav toj, nezabarom povynno buty Chvylyny
erez dvi-try.
Tak-tak, pohodyvsia Vebster.
Vin spijmav sebe na tomu, o nitrochy ne chvyliujesia. Navpaky, bajduyj i navi pouvaje nepryjaz do toho, o vony zaraz povynni pobayty.
Jak vy hadajete, dok, heneral povernuvsia do Ivensa, my zmoemo pomityty
snariady do padinnia, v polioti, ha?
Nu, vy nadto bahato vymahajete vid naoho reflektora, henerale! Ivens korotko
zasmijavsia stareym, derenlyvym smichom. Ade vony vsioho pivmetra v dimetri.
Chiba tiky, jako vony due blyatymu na sonci.
Bez pjatnadciaty pera, ne dosluchavy joho, skazav Chjuz i schylyvsia do svoho
okuliara.
Vsi troje zamovkly j prypaly oyma do plastmasovych trubook bilia osnovy reflektora.
Sribliasta poverchnia Misiacia bula, jak i ranie, velyno spokijna. ornyj oval kratera
Platona trochy posiriv, joho dna ve torkalysia soniani promeni Slabko cokav hodynnykovyj mechanizm teleskopa. Vsi troje povino vyhynaly tuluby slidom za ruchom okuliara.

Holubuvato-bilyj spalach u temnij pliami kratera na my oslipyv zvykli do pivtemriavy

oi. Bila kuka rozyryla i pidnialasia; v usi boky vid kratera pobihly neprohliadno orni
tini kicevych ske. e erez kika sekund vsiu pliamu kratera zavolokla kalamutno-sira
chmara kuriavy, o pidnialasia z misianoji poverchni.
Druhyj spalach blysnuv erez chvylynu livie kratera.
Je! udovo! heneral prostiahnuv svoji povni ruky nazustri Vebsteru. Vitaju
vas, dorohyj dok! Udaa! Slava bohu!
Vebster mliavo vidpoviv na potysk
Druhe popadannia ne take vdale Mabu, vplynuv strus harmaty.
Navkolo reflektora metuyvsia Ivens.
Prekrasno!.. burmotiv vin. udove pidtverdennia hipotezy. Misia spravdi
vkrytyj arom kosminoho j meteorytnoho pylu. Treba zrobyty spektranyj analiz, vin
kvaplyvo poav nakruuvaty na okuliar prystavku z pryzmamy analizatora.
Vebster dyvyvsia na nioho, i hostra, chvoroblyva zazdris do cioho staroho astronoma z
sirymy vusamy j dovhoju syvoju eveliuroju (pid nebiyka Ejntejna) ochopyla joho. Jak
davno ne viduvav vin cioho ystoho, bez domiok bu-jakych storonnich pouttiv, zachopliujuoho podyvu pered tajemnyymy javyamy Vsesvitu! omu vin ne astronom? omu jomu
ne sudylosia v udovi zoriani noi pronyzuvaty teleskopom kosmini hlybyny, viduvaty gigantki mastaby prostoru j asu, produmuvaty velyni hipotezy pro vynyknennia svitiv i
pro zirky, o rozlitajusia v usi boky? omu za vsima joho dilamy stoji pochmura, zahrozlyva prymara lycha? omu joho velyka nauka stala v sviti strachovykom?..
Staroho schvyliuvaly ne popadannia snariadiv u Misia, a kosminyj pyl na misianych skeliach Neve snariady, postrily vse ce ne potribne? Tak, dlia nauky, pevno, ni.
A dlia oho ?
Jaka valyva dumka, jaka e ne oformylasia v slova, vynykla v mozku Vebstera
Ale joho ve torsav zbudenyj Chjuz:
Nu, Herman, zaraz treba vlatuvatysia de-nebu na noivliu, a zavtra na zavod.

Poatok zrobleno, teper budemo rozhortaty dilo!..

***
Tijeji noi bahato astronomiv na zachidnomu uzberei Ameryky, v Avstraliji, Okeaniji,
Indoneziji, na Filippinach, na Dalekomu Schodi Radiankoho Sojuzu i Kytaju sposterihaly j
sfotografuvaly dva spalachy na Misiaci bilia kratera Platona, vyklykani ne to padinniam
velyeznych bolidiv na Misia, ne to raptovym vybuchom jakoho zachovanoho v krateri vulkana
***
Skai, Rendof, tiky vidverto, vy chotily b vijny?

Mayna mala bezliudnym ose, pidmynajuy pid sebe siru smuhu betonu. Obabi dorohy proplyvaly ovto-zeleni pejzai kalifornijkoji oseni: skoeni polia kukurudzy, spustili
vynohradnyky, poodynoki sosny na pianych horbach, pamovi haji. Podekudy bulo vydno
budynoky fermeriv.
Hory synily daleko pozadu. U vidkryti vikoncia mayny bylo svie procholodne povitria.
Nearke sonce vysilo nad dorohoju.
Vony rozmovlialy pro rizni dribnyci, koly raptom Vebster bez bu-jakoho zvjazku z poperednim postavyv ce pytannia.
Vidverto? Chjuz buv trochy spantelyenyj. Hm bayte, koly kazaly: pohanyj
toj vijkovyj, jakyj ne mrije pro bytvy Tak. Ale ce kazaly v ti najivni asy, koly najachlyviym vydom zbroji buly harmaty, o strilialy jadramy. Teper ne toj as Jako
skazaty vidverto, to ja ne vid toho, ob sprobuvaty ociu vijnu, do jakoji my z vamy hotujemosia: vijnu v kosmosi, fantastynu, veletenku bytvu raket i snariadiv, vijnu baz na suputnykach i asterojidach. Ce buv by nepohanyj varint. Zemlia ve tisna dlia suasnoji vijny,
ale tam, u prostori, e mona pomiriatysia sylamy
Ale vy, zvyajno, rozumijete, o takyj varint nereanyj. Vijna nemynue zvalysia
na Zemliu, navi jako jiji poaty v kosmosi I y majemo my pravo?..
Chjuz pomovav, potim zahovoryv rozdratovano:
Dyvni pytannia vy stavyte, Herman! ort vimy, vy stajete slykom! Vy, chto stiky
zrobyv dlia naoji syly j mohutnosti
Jakyj as vony jichaly movky. Vebster bezdumno dyvyvsia na dorohu. Mymo prolitaly
vysoki pamy. Heneral zakuryv i vtupyv pohliad u spynu vodija.
Koly kau pro nau sylu, pro nau jadernu mohutnis, znovu poav Vebster,
ja ne mou pozbuty dumky, o vsioho cioho mohlo j ne buty
Chjuz vydko povernuvsia do nioho, sydinnia zaskrypilo pid joho vakym tilom.
Tak, tak, prodovuvav Vebster. Ade vidkryttia, jakomu my zobovjazani isnuvanniam jadernoji bomby, ce velyezna vypadkovis v istoriji nauky. Vy, zvyajno, znajete istoriju vidkryttia radiaktyvnosti? Anri Bekkere, venyj ne stiky za poklykanniam,
skiky za simejnoju tradycijeju, pid vraenniam ojno vidkrytych ix-promeniv i svitinnia v
rozriadnych trubkach chotiv znajty o podibne v svitnych mineralach. Mabu, vin i sam
harazd ne znav, oho ukav, a taki doslidy, povirte meni, maje zavdy pryreeni. Ce nadzvyajna vypadkovis, o z velyeznoji kolekciji fosforujuych mineraliv, zibranych joho bakom, vin vybrav same soli uranu; jmovirnis takoho vyboru stanovyla ne bie ni odnu sotu.
e bioju vypadkovistiu bulo te, o v kyeniu, de leav paketyk iz soliamy uranu, vin poklav zakrytu fotoplivku Koly b ne takyj dyvnyj zbih, my mohly b ne znaty pro radiaktyvnyj rozpad e rokiv iz sorok-pjatdesiat. A vsi podai vidkryttia buly prodovenniam cijeji
vypadkovosti. Fizyk Rezerford ne rivnia Bekkereliu! zovsim vypadkovo vyjavyv, o
atomy skladajusia z elektronnych obolonok, poronei i jadra. Han i trassman ne men
vypadkovo vidkryly podil jader atomiv uranu i dovho ne mohly zrozumity, o ce take? Tak

vynykla atomna bomba Ale use ce bulo vidkryto peredasno. Ni zahanyj rive nauky, ni
techninyj rive, ba navi sami liudy e ne buly hotovi do pryborkannia j vykorystannia
cijeji novoji gigantkoji syly. I vyjlo tak, o liudstvo skorystalosia prymityvnoju, hruboju,
varvarkoju formoju cijeji syly atomnym vybuchom Ale usioho cioho mohlo j ne buty.
Istorija rozvyvalasia b tak samo, z usima jiji revoliucijamy, vijnamy, perevorotamy, komunistynym taborom. o stalosia b todi?..
Boh znaje, o vy kaete, Herman! rizko perebyv joho heneral. Vychody, o
holovna zbroja, z dopomohoju jakoji my e moemo trymaty na svit u pokori, a vorohiv u
strachu, distalasia nam vypadkovo? Tak, po-vaomu? Ni, Herman! holos henerala prozvuav patetyno. Boh, a ne jakyj tam slipyj vypadok, vklav do naych ruk ciu mohutniu
zbroju, ob my pidnialy jiji nad svitom!
Vebster stysnuv pleyma. Vony zamovkly i movaly cilu dorohu, a doky poperedu ne
zjavylysia pryzemkuvati korpusy ju-Henforda, ohorodeni koliuym drotom.
Vuzeki vikna v tovstych stinach, o vychodyly nazovni maje narivni z zemleju, propuskaly malo svitla, tomu v mezotronnych cechach dvoma lanciukamy pid steleju horily
lampy.
Uzdov stin proliahaly tovsti truby rtuteprovodu. Vidrostky vid nych tiahlysia do chymernych ornych prystrojiv, o skladalysia z rebrystych cylindriv, korobok i trub. Do nych
pidchodyly droty j tanhy dystancijnoho upravlinnia. Ci prystroji dvoma riadamy vyykuvaly na vsiu dovynu cechiv, tonisiko povtoriujuy odyn odnoho. Cech spovniuvalo tyche
hudinnia transformatoriv.
Bilia putiv mezotroniv schylylysia zoseredeni liudy v bilych chalatach. Na henerala
Chjuza, Vebstera i suprovodujuoho jich Vebsterovoho pominyka, litnioho inenera Svensona, veda z molono-bilym oblyiam i vohniano-rudoju eveliuroju, maje nichto ne zvertav uvahy. Heneral mymochi ohliadav mezotrony, zadavav dribjazkovi pytannia. Bulo pomitno, o joho ne due cikavy use ce. Vebster obernuvsia do Svensona, jakyj anoblyvo
prostuvav za nym.
Nu, rozkai, o novoho, Svenson!
Novoho, ser? Maje nioho Teper vyrobliajemo otynia pryblyzno po desia obolonok dlia snariadiv. Z nych, na a, bia astyna jde v brak, ser. Sami znajete
Tak, tak, kyvnuv Vebster. Vse, jak i ranie.
Robymo detali dlia novych mezotroniv. Skoro bude hotovyj e odyn, viv dali Svenson. Aha, o ie: due kapryzuju stari mezotrony, ser. Prosto z nih zbyvajemo bilia nych,
vse lahodymo A najbie otoj, ser, vin pokazav rukoju na druhyj u livomu riadu meotron,
dva-bis.
A-a, odyn iz perych! I o z nym?
Nezrozumilo, ser! To vidbuvajusia jaki dyki strybky vakuumu v kamerach, to rizni
mikrospalachy Mezonnyj puok kolyvajesia. Vako zrozumity, v omu sprava, ser. Vy
sami znajete, o koly ci prokliatui mayny zipsujusia, jich nemolyvo vidremontuvaty
Svensonu, mabu, chotilosia do kincia vylyty nabolile, ale vony ve dijly do dverej druhoho vychodu.
Tak. Teper pokai vau produkciju, Herman, skazav heneral.
Zaraz kyvnuv Vebster. O o, Svenson, zveli, ob vymknuly cej dva-bis
i rozkryly. Ja sam joho ohlianu.
Dobre. Bude zrobleno, ser, chvylyn erez dvadcia
Vony vyjly na zavodke podvirja. Sonce siajalo v jasnomu blakytnomu, jak i vora,
nebi. Prominnia joho vidbyvalosia vid farforovych hirliand na vysokovotnych transformatorach pidstanciji. Asfatovymy dorikamy elektrokary vezly orni blyskui detali z nejtrimu.
o ce? heneral pokazav na bilyj z trubamy rezervuar, jakyj vysoiv livoru.
Rtu.
Bahato jiji tam?

 Rezervuar vmiuje blyko dvadciaty tysia tonn, ale zaraz vin zapovnenyj napolovynu, ne bie.
Oho! U nas velyezni zapasy, maje ve svitovyj vydobutok za rik!..
Zavdiaky vaym pikluvanniam, henerale, z prychovanoju ironijeju skazav Vebster.
Molodekyj nykyj na zrist soldat, o stojav bilia vchodu na sklad, vystrunyvsia, koly
vony nablyzyly. Vebster natysnuv knopku v stini. Vaki stalevi dveri povino rozsunulysia.
Profesor i heneral zajly vseredynu j poaly spuskatysia vnyz betonnymy schodamy.
Sklad buv pid zemleju. Tovsti betonni kolony pidpyraly sklepystu steliu, na jakij
miano horily lampoky v zachysnych sitkach. Tut bulo procholodno j trochy vohko. Chjuz i
Vebster povino jly mymo avunnych stelaiv, potunych stalevych kontejneriv i kolysok, v
jakych lealy orni metrovi tila nejtrim-snariadiv.
Ce ve hotovi? spytav heneral.
Tak. Ci dvadcia dva z vodnevym zariadom. A tam, dali z posylenym uranovym,
na pjatdesiat kilotonn trotylovoho ekvivalentu koen.
Tak, heneral kika raziv projovsia vzdov stelaiv. Joho sira rozplyvasta posta
maje zlyvalasia z betonom stin. Tak, dobre. Prekrasno! Vin zupynyvsia naproty Vebstera. My z vamy vranci mirkuvaly pro vijnu. O vona, naa velyezna syla! heneral
yroko rozviv rukamy. I, znajete, koly ja dumaju, o vsia cia rozki, usia cia mohutnia
zbroja moe zalyytysia nevykorystanoju, meni staje prykro vid takoji dumky. ort vimy,
ade ce gigantki vytraty rozumovoji energiji, syl, hroej i o ce?!
Zdryhnulasia pid nohamy betonna pidloha. Blymnuly i zhasly lampoky pid steleju.
achlyva, nesterpno hurkoua temriava vpala na nych razom iz dvyhtinniam stin i, jak
koeniat, burnula dodolu.

Terytoriju Jadernoho instytutu razom iz parkom, o pryliahav do nioho, bulo oholoeno zaboronenoju zonoju. Po ose propuskaly tiky mayny spivrobitnykiv ta avarijnych
komand. Poeu zahasyly porivniano vydko, tomu o poenyky vasno prybuly na misce
katastrofy. Po morikach i asfatovanych dorikach, pereviriajuy zaraenis miscevosti radicijeju, chodyly soldaty z komandy atomno-chiminoho zachystu, u temno-sirych kombinezonach i kapiuonach z tovstoji humy, v odnakovych potvornych maskach protygaziv. Na
yvotach u nych vysily nevelyki zeleni jayky indykatory radiciji. Soldaty nepravynym
kicem schodylysia do sklianoho korpusu.
Ranok poynavsia synym i cholodnym vitrom. Vin pokryvav kaliui na asfati
zmorkuvatoju kryanoju kirkoju, rozhojduvav dereva, matuvav chmary i hnav jich do Dnipra. Korpus vysoiv ornoju desiatypoverchovoju klitkoju z horyzontanych betonnych perekryttiv i stalevych vikonnych ram. Vin trochy osiv z odnoho boku j pochylyvsia. Koly hlianuty
na chmary, jaki vydko maly vhori, to zdavalosia: ce siv na milynu velykyj okeankyj paroplav, pokynutyj napryzvoliae pislia katastrofy.
erez kika hodyn bulo zjasovano, o v laboratoriji nomer simnadcia, v osnovi livoho
kryla korpusu, stavsia vybuch, molyvo, opalach, jakyj suprovodyvsia intensyvnym vydilenniam tepla i radiaktyvnoho vyprominiuvannia. Prote syloju fuhasnoji diji vin dorivniuvav
lye avibombi velykoho kalibru, pivtory-dvi tonny trotylovoho ekvivalenta.
Pro vse ce dopoviv Olexandru Olexandrovyu Turajevu molodciuvatyj kapitan z rudymy vusykamy na ervonomu vid cholodnoho vitru oblyi naanyk komandy atomnochiminoho zachystu. Viddajuy raport, vin uziav pid kozyrok i vystrunyvsia. Olexandr
Olexandrovy nezhrabno, po-cyvinomu stojav pered nym.
Radiaktyvna nebezpeka u dvori neznana. Radicija vidsutnia, jak v inych astynach korpusu, tak i v dopominych budivliach. U simnadciatu laboratoriju bijci komandy

pronyknuty ne zmohly erez synu radiciju povitria i samoho prymiennia. Vstanovleni i

praciuju povitrooyuvani aparaty. Pryyny vybuchu e ne zjasovani. Liudkych ertv ne
vyjavleno
Zakinyvy raport, kapitan vidstupyv na krok i opustyv ruku.
Dozvote provadyty obsliduvannia dali?
Tak, tak Moete jty Ale poky o do oho riuoho, bu laska, ne vdavajte
bez moho e-e dozvolu. Za itkoju naporystistiu raportu akademik Turajev zmih, prote,
pomityty, o kapitan ne due-to obiznanyj z jadernymy procesamy. Sprava, bayte,
zovsim ne prosta
Sluchaju: ekaty vaoho nakazu! kapitan znovu kozyrnuv i chotiv ity.
Stryvajte. E-e skai, bu laska, y ne vzialy vy proby povitria dlia analizu radiaktyvnosti?
Tak tono Virnie, ni Kapitan znijakoviv i rozviv rukamy. Ne zdohadavsia,
tovaryu akademik, pospialy. Nakaete vziaty?
Teper ue pizno, mabu. A vtim, vimi Kapitan piov.
U rozbyti vikna kimnaty administratyvnoho korpusu, de buv Turajev, liuto zaduvalo.
Olexandr Olexandrovy sydiv u plai, poklavy zmerzli, posynili ruky na stil. Liudkych
ertv ne vyjavleno.. Pered nym lealy ojno pryneseni z prochidnoji dva tabenych etony.
Trykutni matoky aliuminiju z dirkamy dlia cviaka i cyframy: 1724 eton Ivana Havrylovya Holuba, 1740 eton Serdiuka. Kraji zaokruhlylysia vid bahatorinoho nosinnia
v kyeniach.
Olexandr Olexandrovy pouvav duevne zamiannia i rozhublenis i nijak ne mih
spravytysia z cym pouttiam. Vsiake buvalo, osoblyvo v peri roky intensyvnych jadernych
doslide: liudy erez svoju nedosvidenis abo nedostatnis zachystu zaraalysia radiaktyvnym pylom, potraplialy pid vyprominennia, o prosouvalosia z pryskoriuvaiv. Inodi
vychodyly z-pid keruvannia reaktory. Ce buly avariji, neaslyvi vypadky, ale vony buly zrozumili A zaraz, Turajev viduvav ce intujicijeju staroho doslidnyka, stalasia ne prosta
avarija. Za cijeju katastrofoju chovalosia o velyezne, ne mene, ni nejtryd. Ale o? Cioho vin e ne rozumiv i z pryhluenym zazdrisnym smutkom viduvav, o ne jomu sudylosia zbahnuty ce perym. Ne jomu, simdesiatylitniomu didovi, provadyty ci skladni doslidennia; tut potribna syla, nadzvyajne napruennia dumky, energija molodoji ujavy, a v nioho
cioho ve nemaje Holub i Serdiuk! o , vony zahynuly, jak bijci. Takij smerti mona tiky
pozazdryty. A jak hodyvsia b zaraz Ivan Havrylovy dlia rozsliduvannia cijeji katastrofy,
jaku vin vyklykav i erez jaku zahynuv! U nioho buly e j syla, i prystras doslidnyka, i
moloda holova
Olexandr Olexandrovy vidihnav nepotribni sumni dumky, poklav etony v kyeniu i
vako pidvivsia: treba dijaty.
Vin vyjov na podvirja.
Na asfatovych dorikach nevelykymy hrupamy stojaly spivrobitnyky v synich,
ovtych, korynevych plaach i patach, v krasyvych kapeliuchach. Vony maly zaraz sviatkovyj vyhliad sered tryvonoji navkolynioji obstanovky i viduvaly ce. utku pro te, o
profesor Holub i Serdiuk buly v laboratoriji vora vveeri, pid as vybuchu, peredavaly poepky. Nichto nioho jak slid ne znav.
Serdiuk? Tak ja joho vora bayv, zdorovkavsia! dyvuvavsia vysokyj debelyj
olovik, o stojav nepodalik vid Turajeva. Vin nam u biuro pryladiv liynyk astynok
prynosyv lahodyty
Kazav prosto, nemovby cia obstavyna v jakij miri mohla vypravyty te, o stalosia.
Prychylyvy do stovbura dereva, plakala i bezporadno vytyrala rukamy oi harna
divyna, zdajesia, laborantka z laboratoriji Holuba. Bilia neji stojav pochmuryj, rusiavyj
junak z nepokrytoju zabyntovanoju holovoju i v plai z pidniatym komirom, toj, o vora
bayv spalach u simnadciatij z vikna vysokovotnoji laboratoriji
Po dorozi v Jadernyj instytut Mykola Samojlov nijak ne mih zbahnuty, o stalosia.

Tiky pobayvy pochylenu, obidranu vybuchom budivliu holovnoho korpusu, siro-zeleni

kombinezony soldativ komandy atomno-chiminoho zachystu, tryvoni hurty spivrobitnykiv,
vin viduv reanis usioho lycha. Ivana Havrylovya i Serdiuka nemaje! Nemaje zovsim!..
Rozhariayvy vid jizdy v mayni, vin zniav kapeliucha, ob ostudyty holovu vitrom,
ta tak i stojav zamyslenyj pid kistiakom korpusu, a doky vid cholodu j tulyvych dumok
joho ne projniala nervova lychomanka. o stalosia? Dyversija? Ni, navriad A moe, te,
pro o Ivan Havrylovy kazav todi, pid as ostannioji zustrii v parku, i oho vin, Samojlov,
ne chotiv zrozumity
Mykola pobayv Turajeva u lehkomu rozstebnutomu plai, z posynilym zmorkuvatym oblyiam, pidijov do nioho.
Zdrastujte, Olexandre Olexandrovyu! potysnuv vin suchu stareu doloniu. Ja
pryviz dva nejtryd-skafandry dlia ne znajovy potribnoho slova, Samojlov kyvnuv u
bik zrujnovanoho korpusu. Pomovav. Dumaju, o jty v laboratoriju treba meni. Ja znaju
roztauvannia vsich ustanovok, dobre znaju skafandry Zamjavy, dodav ne tak riue:
Ade ja maje dva roky praciuvav u Ivana Havrylovya.
Turajev dyvyvsia na vysokoho Mykolu Samojlova, pidvivy holovu, pyno j navi pryiplyvo, nenae vpere joho bayv. Vony neridko zustrialysia i v instytuti, i na nejtryd-zavodi, i na konferencijach, ale v zvyajnych obstavynach liudy joho malo cikavyly. A zaraz
vidsvit nezvyajnosti leav na ciomu molodomu inenerovi, jak i na vsiomu dovkola Vysokyj, trochy zhorblenyj; dovhaste smahliave oblyia, hrubuvato okreslene; olo, pererizane
trioma podovnimy zmorkamy; viter metyliav nad nym orni priami pasma volossia; pochmuri temni oi. Vse oblyia nemov zakamjanilo vid cholodu j horia. Molodyj, duyj
Tak, cej zmoe. Zmoe j diznatysia i zrozumity Ech, dobre buty molodym! Ne zazdris, a
jake svitle bakivke pouttia narostalo v Olexandra Olexandrovya. Pomovavy, vin skazav:
o , idi, koly ne bojitesia Tiky samomu ne mona, pidukajte sobi asystenta.
Asystenta? Harazd, ja zaraz zapytaju u naych ineneriv.
Samojlov povernuvsia, ob ity, ale v cej as znajomyj holos huknuv joho:
Mykolo, zaekaj!
Do nioho pidchodyv Jakiv Jakin, nasuplenyj, riuyj, z biloju povjazkoju na holovi.
Vony pryvitalysia.
o ce v tebe? pokazav Samojlov na povjazku.
Dumaje pronyknuty v simnadciatu? uchyliajuy vid vidpovidi, spytav Jakiv.
Tak
Bery mene z soboju.
Tebe?! buv nepryjemno vraenyj Mykola. Podumav: Slavy ukaje? oho ce
tobi zamanulosia?
Rozumije ja bayv use ce spalach, Holuba, Serdiuka plutano zaburmotiv
Jakin. Ja tobi bahato ym dopomou. Tobi tam vako bude vse zrozumity vae, ni
meni. Tomu o ja bayv ce, rozumije? Bie nichto ne bayv, tiky ja z vikna svojeji laboratoriji.
Tak pro ce ty zmoe prosto rozpovisty potim Samojlov pomovav. A v laboratoriju meni treba b koho na my vin zavahavsia, nadijnioho.
Ce slovo niby z rozmachu mahonulo Jakova po okach. Oblyia joho nalylosia krovju.
Vin zakynuv holovu.
Posluchaj, ty!.. Dumaje, tiky ty takyj harnyj, tak? Holos joho zadzveniv. A
ja Neve ty ne rozumije, o zi mnoju bulo za ci roky? Hadaje, ja j zaraz pidvedu? Ta ja
A-a, nu tebe k bisu vin vidvernuvsia.
Mykola viduv, o obrazyv Jakova due, ni dumav. Te znajovsia nastavnyk!
vylajav vin sebe. Sam, lybo, ne nabahato krayj
Sluchaj, Jako, vin uziav Jakina za plee, beru svoji slova nazad, uje? Ne
podumav i bovknuv, proba

Jakiv pomovav, spytav, ne povertajuy:

Znay, bere iz soboju?
Beru, beru Vse, chodimo za sporiadenniam.
Po dorozi do mayny Mykola krasnomovno pidnis kulak do oblyia Jakina:
Tiky dyvy meni!
Jakiv movky posmichnuvsia
***
Natiahujuy na sebe vakyj i mjakyj skafandr, pokrytyj nejtrydnoju plivkoju, Jakiv neholosno zapytav:
Koliu, a vid oho vin zachyaje?
Vid usioho: vid speky j cholodu, vid radiciji, vakuumu, vid mechaninych rozryviv
Torik ja v takomu skafandri brodyv u kaliui rozplavlenoji lavy. Tak o ne bijsia
Ta zvidky ty vziav, o ja bojusia? znovu rozserdyvsia Jakin.
Ale na ciomu rozmova obirvalasia. Na nych poaly nadivaty kruhli olomy z peryskopinymy okuliaramy. Vysokyj i kremeznyj inener z biuro pryladiv, toj, o nedavno dyvuvavsia, o Serdiuka, jakoho vin vora bayv, nemaje bie sered yvych, pereviryv usi
zjednannia i styky, vhvyntyv u olomy metalevi palyky anten. Mykola uvimknuv minitiurnyj pryjma-peredava, i v navunykach poulosia strymane dychannia Jakina.
Jako, uje mene?
uju, Jakin povernuvsia, povino kyvnuv vakym olomom.
Obly sopity!.. ujete nas, tovaryi?
Tak, ujemo, vidpoviv u mikrofon vysokyj inener. Vin neholosno kalianuv
Baaju vam uspichu, chlopci! Obereno ham.
Dvi kumedni postati z velykymy ornuvato-blyskuymy holovamy, horbati vid kysnevych pryladiv na spyni, vakoju chodoju uvijly v pochylenu budivliu holovnoho korpusu.
Vony promynuly obhorilyj korydor i popriamuvaly v simnadciatu laboratoriju, virnie,
tudy, de e zovsim nedavno bula laboratorija.

Samojlov viduv, jak atmosfera katastrofy e due naliahla jomu na plei.

Dovhyj i vysokyj zal laboratoriji stav temniyj i nyyj. Zovninia stina, virnie, dvopoverchovyj stalevyj karkas, o lyyvsia vid neji, osiv i vyhnuvsia. Zalizobetonni kolony skociurbyly pid vypnutoju steleju, z jakoji na tonkych zaliznych prutach zvysalo mattia betonu. Blye do centra zalu, bilia puta mezonatora, beton vidsviuvav kalamutno-zelenymy
sklopodibnymy patiokamy, kri jaki prostupaly temni yly karkasiv. Pid nohamy chrustily
peresypani sirym pylom skalky.

U viknach ne zalyylo odnoji ybky, navi ramy vyletily, i v laboratoriju vino pronykalo jaskrave denne svitlo. Ale vse vona zdavalasia pochmurioju, ni ranie. Samojlov,
prydyvyvy, zrozumiv, u omu sprava. Vnutrinia stina, vykladena ranie slipuo-bilymy
kachlianymy plytkamy, bula teper ovto-korynevoju, a blye do seredyny zalu maje
ornoju; jiji obpalylo velyeznym spalachom.
Temno-sire sorokametrove hromaddia mezonatora, o lealo vzdov poniveenoji
stiny, obhorili retky stoliv, vyvernuti nutroi zalizobetonu, poornila rebrysta truba
pryskoriuvaa Jakinu laboratorija zdavalasia uoju j neznajomoju, nenae vin nikoly j ne
praciuvav i ne buv tut ranie.
U navunykach ypilo j trialo. Mabu, perekody, podumav Jakiv. Povitria
syno inizovane radicijeju.
Jako! poklykav joho pryhluenyj triskom holos Samojlova.
o? U Jakina bulo take viduttia, niby vin rozmovliaje po telefonu.
Davaj zaraz ohlianemo vydeko vsiu laboratoriju i vyznaymo holovni dilianky. A
potim, za druhym razom, pryjdemo z pryladamy Ty zacho z livoho boku, ja z pravoho.
Ruajmo!..
Zir, obmeenyj peryskopinymy okuliaramy, zachopliuvav nevelykyj prostir. Dovodylosia povertaty ve tulub, stysnutyj vakym skafandrom. Vony povino prosuvalysia do centra
zalu. Samojlov nedaremno vyriyv peroho razu ne zatrymuvaty u laboratoriji: joho, jak i
Jakina, ve as chvyliuvalo, y vytrymaju skafandry smertenyj obstril radiciji? y vytrymaje nadtonka plivka nejtrydu hamma-promeni, jaki probyvaju tovsti betonni j svyncevi
stiny? Poky o indykatory radiciji nioho ne pokazuju, ale chto znaje? Moe, v nedostupni dlia kontroliu skladky skafandra ve pronykly nepomitni zhubni astynky, molyvo,
ve vpyvajusia v tilo?..
Vony nablyzyly do centra laboratoriji, do puta mezonatora. Vlasne, puta bie ne
bulo: stojav pivkruhlyj zaliznyj karkas z obhorilymy dirkamy, v jakych ranie mistylysia
prylady, z poplavlenymy obryvkamy midnych provodiv. Mykola pomityv, o vse, i horile
zalizo, j mi, vuhillia, beton, pokrylosia jakym zelenuvato-sirym naliotom. o ce? Vin
pidviv holovu, poukav Jakova. Toj projov trochy napered i stojav mi stinoju i retkamy
zaliznych schidciv, jaki vely do betonnoho mistka bilia dopominoji kamery. Schidci obryvalysia poseredyni; verchnich schodyn i poruia ne bulo, styralo tiky staleve pruttia, poplavlene j zahnute nazad.
Prysadkuvata orna posta Jakina nekvaplyvo povertalasia to v odyn, to v druhyj bik,
ob krae vse rozhledity. Raptom Jakiv zavmer, pidnis ruku.
Mykolo, pohlia!
Samojlov povernuvsia v toj bik, kudy pokazuvala ruka Jakina, i zdryhnuvsia. Navproty
schidciv, na temno-korynevij kachlianij stini, vyrazno biliv syluet liudyny.
Mykola, spotykajuy ob o, zrobyv do nioho kika krokiv.
Trochy rozmytyj pivtiniamy syluet buv velykyj, na vsiu dvopoverchovu stinu, bez nih
(vony, oevydno, ne vmistylysia na stini). Tak o vono o!.. On jak vony! Ce bula niby ti
navyvorit. Teplovyj i svitlovyj spalach zatemnyv kachli, a zatulena liudkym tilom astyna
stiny zalyyla biloju. Mona bulo rozpiznaty j vidbytok ruky, zanesenoji do holovy: mabu,
liudyna ostannim ruchom chotila prykryty oblyia
O o vid nych lyylosia nehatyv Holos Jakina v navunykach zvuav
chrypko. Chto ce, po-tvojemu: Holub y Serdiuk?
Ne znaju. Ne rozbere Treba potim sfotografuvaty
Vony vyjly erez dvadcia chvylyn. Rozliahlysia, pereviryly sebe j skafandry upamy
indykatoriv. Skafandry vytrymaly: ni vyprominiuvannia, ni radiaktyvne povitria laboratoriji ne pronykly vseredynu jich.
Sily vidpoyty. Pislia pochmuroho chaosu laboratoriji v kimnatci administratyvnoho
korpusu zdavalosia ysto j zatyno. Ne zavaalo navi te, o u viknach ne bulo ybok.
Mykola zamyslyvsia. Pered oyma stojav bilyj syluet na temno-korynevij stini. o

stalosia? Vybuch u mezonatori?.. y, moe, vidkryly vony vora vveeri svij mezonij i zahynuly razom z vidkryttiam? I o ce za mezonij? Holub, Ivan Havrylovy Samojlov sprobuvav ujavyty sobi oblyia Holuba i ne zmih. Zhadav, o bula lysyna z vinokom syvoho
volossia, buv nis, korotkyj, podilenyj popolam ornoju dukoju okuliariv. Mjasyste, hrubuvate oblyia, pohliad spidloba. Ale vykinenoho yvoho obrazu ne bulo. Mykoli stalo nepryjemno: stiky bayly odyn odnoho, stiky praciuvaly razom! A y ne tomu ty j ne moe
zhadaty joho, Mykolo, o maje zavdy buv zaklopotanyj soboju i tiky soboju? vynykla
pidstupna dumka. Svojimy idejamy, svojeju robotoju i bi niym Tomu j ne zrozumiv,
pro o kazav tobi Holub.
Serdiuk pryhadavsia jasnie: lyce z chytruvatym vyrazom, smahliave v usi pory roku,
dovhyj hostryj nis, orni oi
Sluchaj, Jao, rozkay, o ty bayv uora?
Jakiv korotko rozpoviv, jak, zalyyvy uveeri v svojij laboratoriji, vin z vikna dyvyvsia
na korpus naproty, bayv Ivana Havrylovya i Serdiuka. Bie tam ne bulo nikoho. Bayv,
jak vony zijly na mistok mezonatora, jak stavsia spalach Pro te, o vora u nioho vynykla
dumka stvoryty nejtryd-kondensatory, vin promovav.
Vidpoyly j znov poaly zbyratysia na misce katastrofy. Cioho razu vzialy z soboju fotoaparat, liynyky radiciji, geologini molotky, ob vidbyvaty zrazky dlia analizu.
Teper vony orijentuvalysia krae. Samojlov, pidbyrajuy na liachu matoky metalu
ta betonu, znovu distavsia do puta. Tut vin poav vodyty sklianoju hrubkoju upa vzdov
obhorilych betonnych stin kamery mezonatora. Radicija rizko pidvyuvalasia v bik dopominoji kamery, do toho miscia, de buv mistok.
Jakiv vydko, ob ne zipsuvaty plivky vyprominenniamy, fotografuvav mezonator,
stinu i najblyi dilianky laboratoriji.
Vid vydkych ruchiv stalo arko. Skafandr ne vidvodyv tepla nazovni; v niomu bulo
duno, tchnulo potom i rozihritoju humoju, nae v protygazi.
Mykola pidijov do miscia, de obryvalysia schidci, postavyv na verchni schodyny svoji
prylady i himnastynym ruchom vydersia nahoru. Bilyj syluet na stini znachodyvsia teper
prosto za joho spynoju. Tut use bulo rozplavlene j spalene. Zalizobetonna stina dopominoji
kamery rozvalylasia j vyhorila, v pidlozi kamery ziajala pivmetrova dira z blyskuymy oplavlenymy krajamy. Zi stiny strymily siri proylky aliuminijovych trub. Beton tut kypiv i zacholov kalamutno-zelenoju bubakuvatoju masoju.
Horilo vse: metal, sklo, kami i liudy. Vid nych lyylasia tiky bila ti. Nohy z vidutnym chruskotom davyly zachololi bryzky betonu. Mykola zhadav pro radiciju, pohlianuv
na liynyk oho! Strilka vyjla za kalu i byla ob stovpyk obmenyka. Zmenyv podinykom strum, strilka ruyla livoru, zupynylasia navproty cyfry 5. Pjatsot rentheniv! Samojlovu stalo motorono: zjavylosia viduttia, niby joho holym zanuryly u basejn uranovoho
reaktora. Dribni muraky zabihaly poza spynoju, nenae tilo ve vbyralo nevydymi astynky
Jako, li siudy! Treba sfotografuvaty.
Zaraz. Jakin z dopomohoju Samojlova vydersia na betonnyj majdanyk, ohliadivsia. Boju, nioho ne Vyjde: ve sutenije.
Holosu joho maje ne bulo uty erez velyki perekody. Vse vin zrobyv kika znimkiv.
U laboratoriji spravdi stalo napivtemno: lystopadovyj de zakinuvavsia.
Na siohodni dosy, vyriyv Mykola.
Vony zlizly z mezonatora i popriamuvaly do vychodu. Bilia vychodu Samojlov povernuvsia i holosno achnuv: laboratorija svitylasia u sutinkach! Poniveenyj mezonator vidsviuvav mjakym zelenym siajvom. Svitinnia poynalosia na trubach pryskoriuvaiv i zhuuvalo do centra. Kotovnymy izumrudamy perelyvavsia zrujnovanyj majdanyk betonnoho
mistka; svitylysia synim oplavleni metalevi truby i pruttia; holubuvatoju chmaroju kluboylo nad mezonatorom nasyene radicijeju povitria.

 Tak o omu vde use zdavalosia siro-zelenym! movyv Samojlov. Fosforescencija

Tiky zalyyvy laboratoriju, vony viduly, jak napruylysia jichni nervy vid rozuminnia, o jich otouvala radicija, jaka blyskavyno mohla vbyty nezachyenu liudynu.
Vony vtomylysia vid cioho napruennia. Vesniankuvate oblyia Jakina zblidlo. Mykola zdav
zibrani matoky betonu j metalu v ucilili laboratoriji dlia analizu, dav projavyty plivku i
viduv nepoborne baannia zasnuty.

Druhoho dnia vony znov ohliadaly misce vybuchu i zrobyly dva cinnych vidkryttia.
Samojlov vyvav betonnu plytu osnovy dopominoji kamery. Pivmetrovyj konus jamy v
nij schodyvsia do nevelykoji, iz sirnykovu korobku zavbiky, dirky pravynoji priamokutnoji
formy. Zvidky cia dirka? dyvuvavsia Mykola, schylyvy nad jamoju, ob krae jiji rozhledity. Dirka jla hlyboko vnyz, dna jiji ne bulo vydno. Cikavo, o ce? Samojlov nahnuvsia
bie i vidrazu useredyni oloma spalachnula blidym ervonym svitlom trubka indykatora radiciji.
Jomu ce siajvo zdalosia vidutnym, nenae udar strumu: radicija pronykla v skafandr!
Mykola rvuko vypriamyv holovu truboka zhasla. Nioho, ce bulo vsioho jaku my,
zaspokojuvav vin sebe. Znay, hamma-promeni. Cikavo, pry jakij e intensyvnosti skafandr poynaje propuskaty promeni?. Vin pidnis do jamy up, strilka na liynyku metnulasia do kincia kaly. Dvi tysiai rentheniv te, o vidrazu vbyvaje nezachyenu liudynu.
Jakin, o poravsia v cej as za kameroju, pidviv holovu i pomityv, jak u Mykolynych
peryskopinych okuliarach na rivni z rotom blysnulo i znyklo ervone svitlo.
Ty oho ce polumjam dye?
Tobi vydno? Zapamjataj: pry dvoch tysiaach rentheniv skafandr poynaje propuskaty hamma-promeni. Ste za liynykom
Harazd.
o ce za dirka? Defekt u betoni? Ne moe buty, za taki defekty vyhotovliuvaam
holovy znialy b
Samojlov opustyv u otvir up liynyka; strilka zametala na kali, potim poala padaty radicija zmenyla. up zanuryvsia na trydcia santymetriv u hlybynu, ne zustrivy perepon. Hlyboko! Vin opustyv up ie nye i znovu spalachnuv indykator, cioho
razu pravoru vid oky, toj, o buv zjednanyj z pravym rukavom skafandra.
Ruka! Vin nadto nablyzyv ruku do radiaktyvnoho betonu! Oblyiu stalo arko, po
spitnilij kiri na spyni probihly muraky. Samojlov vtratyv samovladannia, rvuko vidsmyknuv nazad ruku i vyjniav z otvoru lye ulamok sklianoji trubky.
chu ty, satana! zabuvy pro mikrofon, vylajavsia vin.
o tam u tebe? prolunav zdyvovanyj holos Jakina.
Ta up rozbyv Rozumije, ci prokliatui spalachy tiky nervuju.
A-a jdy-no siudy! v holosi Jakina ulosia chvyliuvannia. Tut, zdajesia, bula
nespravnis.
Samojlov spustyvsia vnyz i, obereno obchodiay ulamky trub, matky zaliza j betonu,
pidijov do Jakina. Toj z druhoho boku mezonatora zihnuvsia nad pere pletinniam
tovstych midnych yn, izoliatoriv i kotuok.
O pohlia Ja vyriyv pereviryty elektrynu astynu. Ce, jako pryhaduje, vytiani elektromahnity Vin ornoju rukavykoju torknuvsia kotuky na zaliznomu serdenyku, pokrytoji lyskuym promaslenym paperom. Bay? Zvyajne korotke zamykannia na korpus.
Spravdi, v odnomu misci erez promaslenyj papir do zaliznoho serdenyka pidchodyla
orna obvuhlena linija: niby ervjak prohryz v izoliaciji doriku vid midi do zaliza. Ce bulo

misce proboju.
Vytiani elektromahnity vidmovyly, rozumije?
Nu to j o? bajdue zapytav Mykola. Pid as takoho vybuchu, zvyajno, povynni buty rizni proboji, korotki zamykannia too, choa b od vysokoji temperatury. Tut use
poletilo kereber, ne tiky ci elektromahnity Znajov jaku dribnyku! rozserdyvsia
v dumci Samojlov, rozdratovanyj svojeju nevdaeju. Ty, ja bau, skri znachody elektryni proboji Harazd, sfotografuj, potim rozberemosia.
Ale Jakiv taky doviv svoje.
Uveeri na pidlozi odnijeji z instytutkych kimnat vony rozstelyly velyeznu buzkovoho
kolioru fotokopiju zahanoho vyhliadu mezonatora. Samojlov i Jakin povzaly po nij na kolinach.
Tak O tut holovna kamera, tut provadylo oprominiuvannia, zadumlyvo
burmotiv Mykola, vodiay po kreslenniu olivcem. Tam vikno z neji v dopominu kameru
Poriad lealy e ne prosochli zbieni fotoznimky toho, o lyylosia vid kamer. Znimky
buly husto vkryti bilymy ciatkamy slidamy radiciji.
Vybuch stavsia tut, u dopominij kameri, mirkuvav dali Mykola. Zverny
uvahu: ne v holovnij, a v dopominij, bilia samoho vvodu v holovnu. Dyvno Rezutativ
analizu zrazkiv e ne prynesly?
Ni. Treba podzvonyty, holos u Jakova zvuav slabko j chrypko.
Mykola pyno pohlianuv na nioho:
U tebe oi ervoni. Stomyvsia?
Ni, uperto krutnuv perevjazanoju holovoju Jakiv.
Tak. Znay, tut Do rei, treba zjasuvaty, zvidky vziavsia cej dyvnyj otvir.
Samojlov poryvsia u kreslenniach, rozhornuv arku, na jakomu bulo napysano: Plyta
osnovy dopominoji kamery mezonatora, materil beton, mastab 1:2. Porivniav z fotografijamy. Foto vyjly neitki: erez nadmirnu radiciju vony bie nahaduvaly renthenivki
znimky. Osoblyvo svitloju bula jama z ornym priamokutnym otvorom u centri. Na kreslenni
cioho otvoru v plyti ne bulo.
Jakiv pobih diznavatysia pro analizy zrazkiv, jaki vony prynesly z simnadciatoji.
Samojlov pidijov do vikna, vidynyv kvatyrku, pidstavyv holovu pid strumi cholodnoho povitria V joho holovi bezladno snuvaly dumky. Holub oprominiuvav nejtryd minusmezonamy. o nove vyjlo v nych, jaka nespodivana reovyna. Mezonij? Sam Ivan Havrylovy dosy abstraktno ujavliav joho. Molyvo, same cia reovyna vydilyla velyeznu jadernu
energiju. Ale jak? Rozpalasia vona pid as utvorennia pid promenem mezoniv? y, moe,
vony nespodivano oderaly novyj podinyj element u takij kikosti, o perevyyla krytynu?
A moe, zvyajnyj nejtryd sam soboju zrujnuvavsia? Todi pid vplyvom oho?
Zbudenyj oklyk Jakina, o same povernuvsia, obirvav dumky.
uje? Analizy naych zrazkiv e obrobliajusia, prynesu zavtra, skoromovkoju
vypalyv toj. Ja dzvonyv holovnomu energetykovi na pidstanciju. Pytaju: Koly stavsia
vybuch, mezonator praciuvav? Ni, kae, chvylyn za pja do cioho v laboratoriji vymknuly vysoku napruhu. Rozumije? Ja e perepytav, y tono ce. Vin navi obrazyvsia.
Zvyajno, tono, kae. Treba buty iditom, ob ne pomityty cioho, ade Holubiv mezonator tiahnuv pivtory tysiai kilovatt!
To j o z cioho?
A te, o korotke zamykannia v elektromahnitach holovnoji kamery, jake ja tobi siohodni pokazuvav, ne mohlo statysia pid as spalachu: ade na elektromahnitach v ciu my
ne bulo napruhy. Vono stalosia ranie!
Virno! Dyvni obstavyny! Samojlov rozhubleno pohlianuv na Jakina. Zavtra
treba e raz pity v laboratoriju. Mene bentey cia dirka
V omu sprava? sturbovano proburmotiv Mykola, vytiahujuy prut z otvoru u
jami.

Vin navmysne zrobyv na niomu poznaky, ob vymiriaty hlybynu dirky. Stalosia nezrozumile: za ni otvir pohlybyvsia! Uora vin opuskav tudy trydciatysantymetrovyj up
liynyka i dobre pamjatav, o torknuvsia dna ranie, ni zliakavsia spalachu indykatora i
polamav joho. A zaraz prut uvijov u otvir bi jak na pivmetra
Vony ve zvykly do skafandriv, do bezperervnoho potriskuvannia inizaciji v navunykach, zvyklysia z dumkoju pro smertenu radiciju navkolo nych. Tiky vaki kysnevi prylady, o nezruno horbyly na spyni, ta peryskopini okuliary zavaaly normano vse ohliadaty
Mykola vidukav oyma Jakova (toj same buv bilia pryskoriuvaa protoniv) i poklykav
joho.
Diznavy, u omu sprava, Jakin zdyvuvavsia:
Mistyka jaka! Moe, chto buv tut okrim nas?.. A vtim, durne zapytannia. Komu ce
potribno?
Vin schylyvsia nad otvorom.
Obereno!
Ale Jakin ue sam vidsachnuvsia zapraciuvav indykator. Samojlov pobayv, jak na
betoni promajnuv ervonyj promi: truboka erez peryskop viddzerkalyla svitlo nazovni,
Zajyk! Ce natovchnulo joho na novu dumku.
Kliati indykatory! lajavsia Jakin. Tiky liakaju
A moe, sprobuvaty? Ade indykatory pokazuju intensyvnis oprominennia, nebezpenu tiky pry tryvalomu perebuvanni pid radicijeju. A koly vydko?..
Stryvaj-no! Mykola vidstoronyv Jakova. Sprobuju zazyrnuty na dno cijeji dirky
Vin poav schyliatysia nad jamoju, namahajuy erez peryskop pobayty ornyj priamokutnyk.
Zaraz bude spalach.. Vid napruennia Mykola zcipyv zuby.
Spalachnuv ervonym svitlom indykator hamma-promeni pronykly v olom. Ale vin
ekav cioho i ne vidsachnuvsia. Pryzmy peryskopa peredaly ervonyj vidblysk na stinky
jamy. Mykola, maje fizyno viduvajuy, jak zhubni kvanty radiciji holkamy vchodia u
kiru oblyia, naviv zajyk na otvir. ervonyj promi kovznuv po hladekych stinkach
kanalu i vpav na dno: tam bulo o orne.
Dosy! Vin vyprostavsia.
Nu, ty prosto likar-larynholog! zachopleno movyv Jakiv.
Jakyj likar? ne zrozumiv Mykola. Zabuvy, o na niomu skafandr, vin proviv
rukoju po boci, ukajuy kyeniu z cyharkamy.
Nu, otoj vucho, horlo, nis. Vin, tonisiko jak oce ty v dirku, zahliadaje v horlo
pacijentam, pojasnyv Jakin. U nioho dzerkace na lobi Nu, o tam?
Nejtryd! Jak ce my vidrazu ne zdohadaly? Ade vony oprominiuvaly plastynku nejtrydu. Vin, mabu, rozaryvsia do desiatkiv tysia hradusiv i propalyv beton, jak visk, rozumije? Schovavsia v betoni
Znay, vin e ne ocholov?
Zvyajno! Tomu j otvir pohlybyvsia Treba joho vytiahty, cej nejtryd.
Vyjovy z laboratoriji, vony zviryly kreslennia. Rozarenyj nejtryd propalyv ue ponad
dvi tretyny betonnoji plyty, tomu zrunie bulo distaty joho znyzu Vony povernulysia v laboratoriju z vidbijnymy molotkamy, za jakymy tiahlysia humovi pnevmatyni lanhy i, stojay
pid mistkom navkolikach, po erzi poaly diriavyty plytu.
erez hodynu z ostannim udarom vidbijnoho molotka pjatykilogramova priamokutna
plastynka nejtrydu vypala z betonu.
Koly plastynka ocholola i jiji poklaly pid mikroskop, to pomityly v centri maleku
jamoku rozmirom v desiatky mikroniv. Koly b pid mikroskopom leav ne nejtryd, jamku
mona bulo b vvaaty rezutatom vypadkovoho ukolu holkoju.

Olexandr Olexandrovy Turajev, pochodyvy v lehkomu plai na cholodnomu lystopadovomu vitri, zastudyvsia i teper leav u posteli z nebezpenoju temperaturoju (y bahato
treba staromu u visimdesiat rokiv?) Poradyty bulo ni z kym. Tomu Samojlov i Jakin sami
sprobuvaly systematyzuvaty vsi ti uryvasti j bezladni, nemov marennia chvoroho, fakty, o
nazbyralysia v nych pislia kikoch vidvida simnadciatoji laboratoriji. Jakini sklav jich perelik:
1. Holub i Serdiuk iz svojimy pominykamy oprominiuvaly zrazky nejtrydu nehatyvnymy mezonamy velykych energij dlia toho, ob zjasuvaty, y molyve zbudennia nejtroniv
u nejtrydi.
2. Vidomosti vid holovnoho energetyka: vybuch stavsia ne pid as doslidu, a piznie,
koly mezonator bulo ve vymknuto z vysokovotnoji merei instytutu.
3. Vybuch stavsia ne v holovnij kameri, de prochodylo oprominiuvannia mezonamy, a
v dopominij, z jakoji zvyajno vyjmaju zrazky z mezonatora nazovni.
4. U zrazku nejtrydu, znajdenim u jami, vyjavleno mikroskopinu erbynku rozmirom
dvadcia pja na trydcia i na desia mikroniv. Taku erbynku nemolyvo vydovbaty v nejtrydi mechaninym sposobom abo vytravyty kyslotoju.
5. Vyjavleno korotke zamykannia v elektromahnitach, jaki vytiahaly z holovnoji kamery pozytyvni mezony j produkty jichnioho rozpadu. Ce zamykannia ne mohlo statysia pid
as vybuchu, bo todi mezonator buv vymknutyj. Ote, mona prypustyty, o pid as doslidu
oprominiuvannia nejtrydu vidbuvalosia ne v ystomu vakuumi, a v atmosferi z plius-mezoniv i pozytroniv.
6. Vyjavleno syluet na vnutrinij kachlianij stini laboratoriji. Sudiay z dosy itkych
joho konturiv, poatkovyj spalach za rozmirom buv mizernyj, zoseredenyj u due malomu
objemi reovyny.
7. Proroblenyj analiz radiciji zrazkiv povitria, metalu j betonu z simnadciatoji laboratoriji pokazav, o charakter radiaktyvnoho rozpadu pislia spalachu ne zbihajesia iz slidamy radiaktyvnosti pry uranovomu, plutonijovomu abo termojadernomu vybuchu.
Hm, hm Samojlov poklav arku na stil i projovsia po kimnati z kutka v kutok.
Vin, jak i Jakiv, zmarniv za ci dni: smahliave oblyia stalo ovto-sirym vid nedosypannia,
na okach vidrosla husta orna etyna. Ty znaje, povernuvsia vin do Jakina, o
sydiv za stolom, ja ne mou sobi ujavyty, ob Serdiuk tak prosto ne pomityv cioho zamykannia u vytianych mahnitach. Ni-i Ade Olexa Josypovy priamo-taky viduvav, de j o
neharazdi i raptom takyj hrubyj promach. Krim toho, v mezonatori bula avarijna syhnalizacija.
Molyvo, vony pomityly, ale ne nadavaly ciomu znaennia? skazav Jakin.
Prosto ne chotily prypyniaty doslid.
Samojlov movky stysnuv pleyma. I vony znovu dumaly pro odne j te . Mykola pidijov do vikna, za jakym le syniv svitanok; u povitri, vitajuy zymu, krulialy leheki lapati
sniynky. Vony vkryvaly tonkym mereyvom ornyj obhorilyj karkas sklianoho korpusu. Robitnyky obhorodyly korpus drotianoju zahoroeju i pozabyvaly kiloky z tablykamy: Obereno! Radicija!
Mabu, nezabarom korpus znesu linyvo podumav Mykola.
V kimnati bulo teplo: ve praciuvalo parove opalennia. Samotnia mucha oyla vid tepla,
povzala po ybkach, perekydalasia i rozliueno dzyala, bylasia kryciamy ob micnu, ale
nevydymu pereponu. Samojlov steyv za jiji ruchamy i dumav: otak i vin viduvaje, ale ne
moe zrozumity, de holovna perekoda.
o stalosia? o vse-taky stalosia? o? nabrydlyvo j znesyleno bylasia v holovi
dumka.
Vin zitchnuv i pidijov do stolu. Vziav arkuyky analiziv radiciji, kika chvylyn rozhliadav jich na svitli.
Ty znaje, ja de bayv tonisiko taki dani, zadumlyvo movyv vin. Abo due
schoi

Jakin skeptyno mychnuv:

Cilkom molyvo: ty jich rozhliadaje ue vdesiate
Ni-i, obly Ja de bayv jich, due davno. Tiky de? Samojlov znovu roziklav
tablyci analizu j zachodyvsia porivniuvaty jich.
Myslennia fizyka dopomohlo jomu za cyframy vyznayty vyd, peridy i spektry radiaktyvnoho rozpadu. Vidtvoreni ujavoju matoky betonu j metaliv, o vvibraly v sebe jaderni
oskolky nevidomoji reovyny, vyprominiuvaly jaki due znajomi vydy radiciji. Jaki?..
Pamja bolisno napruyla, i Mykoli zdalosia, o vin nareti zhadav
e ne viriay svojim dumkam, vin pomav schidciamy, a dali podvirjam do biloho dvopoverchovoho budynku, v jakomu mistylysia bibliteka j archiv. U kimnatach archivu pachlo
zamazkoju: skliari obereno vstavlialy ybky u vikna. Bulo cholodno biblitekarky odiahly
syni chalaty poverch pat.
Divyno! malo ne zbyvy koho z nih, huknuv Mykola biblitekarci. De u vas
lea materily na temu Promi?
erez kika chvylyn vin porpavsia u starych, zajaloenych, prypalych pylom laboratornych urnalach. ymo sumnym i blykym povijalo na nioho vid arkuiv, navydkuru zapovnenych stovpykamy cyfr, grafikamy, tablyciamy, schemamy j riznomanitnymy zapysamy. O i joho zapysy. Vyjavliajesia, u nioho zipsuvavsia poerk, ranie vin pysav krae.
O zapysy, zrobleni rukoju Jakova, pro analiz radiaktyvnosti perych zrazkiv, oprominenych minus-mezonamy. A o Ivana Havrylovya: itkyj rozmaystyj poerk dosvidenoho
lektora O cilyj arku zapovneno jakym chaosom iz formul, schem i cyfr; ce koly vony
sperealysia iz Serdiukom (teper ne zrozumity j ne zhadaty, z jakoho same pryvodu) i obydva
serdyto vykladaly na paperi svoji dokazy.
Na jaku my Mykola zabuv, oho vin ukaje v cych urnalach, joho zapolonyly spohady. Vlasne, vidtodi mynulo zovsim nebahato asu vsioho dva roky. Vony z Jakovom buly
todi tak sobi, ni studenty, ni inenery, odne slovo, molodi specilisty. Malo znaly, malo
vmily, ta bahato pro sebe dumaly. Oprominiuvaly mezonamy rizni reovyny, ukaly nejtryd
i ne viryly, o znajdu joho; sluchaly ytejki povannia Serdiuka i naukovi vyslovliuvannia
Ivana Havrylovya O inoyj profi, v chvylynu rozdumiv namaliovanyj na poli, a pid nym
zradlyvyj pidpys, zroblenyj rukoju Jakova: Ce Lidoka Smyrnova, jiji maliuvav M.
Samojlov. Spravdi, vin todi trochy ne zakochavsia v Lidu molodoho inenera z susidnioji
laboratoriji. Ale ce zachoplennia bulo takym korotkoasnym, o ne zalyylo odnych slidiv
ni v joho serci, ni v odennyku. Poalysia najbi naprueni misiaci jichnioji praci, ne vystaalo asu, i Lidoka spokijneko vyjla zami za koho inoho.
I o teper nemaje nioho Nema Holuba, nema Serdiuka. Nema mezonatora tiky
kupa radiaktyvnych ulamkiv. Je nejtryd i e o tajemnye, pro o treba diznatysia
Nu, rozmjaknuv! rozserdyvsia na sebe Mykola.
Vin vytiah z kyeni arkuyky z analizamy, rozhladyv jich i poav porivniuvaty iz zapysamy v urnalach. Za ver hodyny vin znajov te, o ukav: dani analiziv zbihalysia iz
spektramy radiaktyvnosti zrazkiv, o jich vony oprominiuvaly mezonamy dva roky tomu,
koly vynykla ideja nu-reovyny Mykola viduv, o znajov nytoku, due toneku, i e
nevidomo, kudy vona pry vede.
***
Harazd Nu j o dali? spytav Jakiv, koly Samojlov rozpoviv jomu pro svoje

vidkryttia. o z cioho vyplyvaje?

Bahato oho. Sluchaj. Teper my ve deo znajemo pro ciu reovynu. Znajemo, o
vona rozpalasia z vydilenniam velyeznoji energiji, bioji, ni pry syntezi vakoho vodniu,
o vona moe rujnuvaty nezlamnyj nejtryd. Nareti, znajemo, o rozpalasia vona z vydilenniam mezoniv i zalyyla slid osoblyvu radiciju
Ale my ne znajemo, jak vona vynykla pid as jichnioho doslidu, zapereyv Jakin.

 O o: koly dejaki obstavyny narodennia cijeji reovyny my vstanovyly, davaj povtorymo

experyment Holuba i Serdiuka Todi j pobaymo Tak samo vymknemo vytiani elektromahnity, oprominiuvatymemo nejtryd vydkymy mezonamy
i tak samisiko rozletymosia na okremi atomy, j nichto potim ne rozbere, de tvoji
atomy, a de moji! zakinyv Samojlov. Ce avantiura!
Tiky, bu laska, bez pova! rozserdyvsia Jakiv i poervoniv. Avantiura!
Zapereuj po suti, koly moe!
Mykola pyno pohlianuv na nioho. Ne vystaalo e posvarytysia zaraz.
Harazd, davaj po suti, skazav vin prymyrlyvo. Po-pere, my ne znajemo reymu
mezonatora, ade laboratornyj urnal, o joho viv Holub, zhoriv. A ty pamjataje, skiky
misiaciv my ukaly reym dlia oderannia nejtrydu? Po-druhe, ty hadaje, o v nas na zavodi y v jakomu inomu instytuti, de je mezonatory, tobi dozvolia zajmatysia takymy neprodumanymy j nebezpenymy doslidamy? Po-tretie
Harazd, perekonav! pidniav ruky Jakiv. o ty proponuje?
Dumaty. Nu, a koly nioho inoho ne prydumajemo, vimemo za doslidy.
***
Mykola jov erez park do trolejbusnoji zupynky. Snih perestav. Dorika na aleji bula
protoptana nebahama piochodamy. U vohkomu povitri jasno svityly kri dereva poodynoki
lichtari. Obabi aleji stojaly na hipsovych tumbach posirili vid cholodu statuji napivholych
fizkuturnykiv z veslamy, jadramy j dyskamy. Dva maliuky, o pryjichaly v park obnovyty
lyi, lipyly tuhi sniky j namahalysia vluyty v sportsmeniv.
e zovsim nedavno vony z Holubom jly cijeju alejeju i sperealysia. Ivan Havrylovy
todi kazav pro mezonij.
my e due nejasno ujavliajemo sobi molyvosti tijeji reovyny, jaku vidkryly, nemovby pouv Mykola joho rozkotystyj i itkyj, trochy chrypkuvatyj holos.
Stryvaj, stryvaj! Bulo v ciomu spohadi o blyke do siohodninich supereok i vidkryttiv. Mykola navi zupynyvsia j prysluchavsia do sebe, ob ne spolochaty najtonu
dumku.
De poriad z hillia spadaly kraplyny; padaly, niby pidkresliujuy tyu, tak dzvinko j
rozmireno, o po nych mona bulo rachuvaty as.
o vin todi skazav? Pro odyn nezrozumilyj efekt joho vony oderuvaly kika raziv
Aha! Mykola viduv, jak u nioho aleno zakalatalo serce, jako dovho oprominiuvaty
nejtryd u kameri vydkymy mezonamy, skazav todi Ivan Havrylovy, vin poynaje vidtovchuvaty mezonnyj promi Schoe na te, o nejtryd zariadajesia nehatyvno
Tak Ale potim, koly vony vytiahaly nejtrydnu plastynku, nijakoho zariadu na nij ne vyjavlialy.
Znay, u nych pid mezonnym promenem nejtryd zariaduvavsia, i zariaduvavsia, oevydno, due syno. A koly vytiahaty joho na povitria Povitria!!! O novyj faktor!
U Samojlova vid zlyvy dumok, vid perevtomy na my potemnilo v oach. Vin nabrav
meniu snihu j poav natyraty sobi oblyia Ce bula e odna dumka, i vona zdavalasia
vyrianoju.

yta, mabu, pamjataje, o podiji, pro jaki rozpovidajesia v knyzi, choa j vidbuvalysia v riznych kutkach zemnoji kuli, ale spivpaly za asom. Tomu rozdily, de pro nych ide
mova, tisno pereplelysia. V ciomu rozdili zibrano gazetni vyrizky, prysviaeni vybuchu na
zavodi v ju-Henfordi.
POVIDOMLENNIA PRO ATOMNU KATASTROFU V KALIFORNIJI. 12 lystopada

Assoijted-press. Siohodni o 10 hodyni 10 chvylyn za miscevym asom na odnomu z novych atomnych zavodiv u ju-Henfordi (na pivdni Kaliforniji, v basejni riky Kolorado)
stavsia gigantkyj atomnyj vybuch. Zvuk vid vybuchu bulo uty na viddali 80 kilometriv,
strus gruntu zafixovano maje v usich mistach zachidnych tativ.
Na zavodi perebuvala denna zmina robitnykiv. Pryyny vybuchu nevidomi.
SAN-FRANCISKO MORNING POST Ce buv vybuch, o svojimy oznakamy nahaduje vyprobuvannia uranovoji bomby najbioho kalibru. V rankove bezchmarne nebo Kaliforniji zniavsia vohnianyj hryb, jakyj pobayly v San-Bernardino j u Finixi. Fotografija,
zroblena vypadkovo na viddali 20 kilometriv, zafixuvala ve ostanniu stadiju spadannia vohniu j pylu Na zavodi v cej as bulo blyko 280 robitnykiv ta ineneriv. Oevydno, nichto
z nych ue ne zmoe rozpovisty, jak use ce stalosia. Nebahato-chto vciliv i z tych, o perebuvaly v budynkach selya, roztaovanoho poblyzu zavodu. Ti, koho poastylo vriatuvaty,
v takomu stani, o vsiaki rozpytuvannia nedoreni, ta, krim toho, vony j ne mou nioho
pojasnyty. Misto ju-Henford faktyno peretvorylosia na radiaktyvnu pusteliu.
IKAGO-HERAD. o vyrobliav zasekreenyj ju-henfordkyj zavod, jakyj naleav
ranie koncernu Dvadciate stolittia, a teper naley tiky bohovi? Atomni bomby? Ale ce
monopolija uriadu. Uranovi reaktory dlia elektrostancij? Navriad y ce bulo b vkryto
takoho tajemnyistiu, jaka perevyuje navi sekretnis zvyajnych stratehinych doslide,
podibne poynannia neodminno rozreklamuvaly b.
Za dejakymy vidomostiamy, ne pidtverdenymy e pravlinniam koncernu (jake vzahali namahajesia zberehty neporunu movanku z pryvodu cijeji trahediji), na zavodi vyroblialy nejtrim jadernyj materil nadzvyajnoji hustyny j micnosti, vidkrytyj kika
rokiv tomu, nezaleno odni vid odnych, venymy SA i Rosiji. Neve cej materil, zdatnyj
oaslyvyty liudstvo, vykorystovuvavsia dlia zbiennia efektyvnosti jadernych bomb?
AGENTSTVO JUS. U Spoluenych tatach oholoeno traur z pryvodu trahinoji zahybeli bie jak 700 olovik u ju-Henfordi.
Naselennia navkolynich mist i sely tikaje vid poyrennia radiciji.
JUNAJTED PRESS KORPOREJEN. Predstavnyk pravlinnia koncernu Dvadciate
stolittia Endriu A. Duberbiller na pres-konferenciji v San-Francisko zrobyv zajavu vid
imeni pravlinnia. Zajava bula due korotka. V nij povidomlialosia, o na zavodi v ju-Henfordi spravdi vyhotovlialy dejaki vyroby z nejtrimu, i tam buv zapas uranu, zbahaenoho
izotopom 235. Vychodiay z interesiv zovninioji bezpeky deravy, pravlinnia v danyj as ne
moe povidomyty, jaki same stratehini zamovlennia vykonuvav koncern na ciomu zavodi.
Duberbiller tverdyv, o vsi roboty na zavodi j zberihannia zapasiv podinoho materilu provodylysia pry starannomu dotrymanni pravyl techniky bezpeky i o navi za de do katastrofy ne bulo pomieno nijakych zahrozlyvych oznak. Provadysia rozsliduvannia. Simji zahyblych robitnykiv i slubovciv zavodu odera hroovu dopomohu za rachunok koncernu.
E.Duberbiller vidmovyvsia vidpovidaty na bu-jaki zapytannia korespondentiv.
Z PROPOVIDI NASTAVNYKA ANHLIKANKOJI HROMADY V LOS-ANELOSI
CHRYSTOFORA STILLA, JAKA TRANSLIUVALASIA PO RADI:
Ja dozvoliu sobi nahadaty virujuym bratam i sestram dejaki ideji abata Lemetra
pro vynyknennia Vsesvitu. Cej venyj, o namahavsia lohinym liachom zrozumity
mudris hospoda, jakyj stvoryv svit na, tverdy take. Buv as, koly svit skladavsia z odnoho
gigantkoho jadra pervisnoji reovyny nejtrimu; potim z jakycho pryyn stavsia velyeznyj vybuch cijeji nadhustoji j nadmicnoji reovyny, i svit rozletivsia zirkamy. Slidy cioho
vybuchu veni e j teper znachodia u Vsesviti
Ja pytaju: a chiba ne ciu pervisnu reovynu nejtrim vyroblialy na zavodi v juHenfordi? Chiba ne moemo my, prosvitleni viroju j naukoju, uzdrity v trahinomu vybuchu
na ciomu zavodi ruku bou, o vkazuje nam na hrichy nai? Jako vin stvoryv svit iz nejtrimu, to y ne moe vin i pokinyty z nym takym e liachom? Ja pytaju: y ne je ce poperedennia?..
Z NEKROLOGA, O BUV NADRUKOVANYJ U BAHATIOCH GAZETACH:

Naukova j vijkova hromadkis Spoluenych tativ Ameryky vyslovliuje hlybokyj

sum z pryvodu peredasnoji trahinoji zahybeli dvoch vyznanych dijaiv amerykankoji
nauky, armiji i promyslovosti dyrektora zavodu v ju-Henfordi, doktora fizyky, profesora
universytetu v Berkli Hermana D. Vebstera i bryhadnoho henerala, lena pravlinnia koncernu Dvadciate stolittia, lena artylerijkoho komitetu ministerstva oborony Rendofa
Chjuza. Jak teper zjasovano, doktor Vebster i heneral Chjuz u ci dni zdijsniuvaly odyn gigantkyj stratehinyj experyment, jakyj zakinyvsia uspino. Vstanovleno, o pid as vybuchu vony perebuvaly na zavodi v ju-Henfordi
Z DOPOVIDI SENATORA STARKA, JAKYJ OOLIUVAV KOMISIJU PO
ROZSLIDUVANNIU KATASTROFY V JU-HENFORDI:
Poky o pryyny vybuchu vstanovyty ne vdalosia. Miscevis radisom u kika my
zaraena nadzvyajno aktyvnoju radicijeju. Noamy nad rajonom vybuchu svitysia povitria Ote, bezposerednie rozsliduvannia vohnya vybuchu ne provadytymesia, a doky aktyvnis radiciji ne zmenysia do bezpenych norm.
Zroblenyj expertamy komisiji analiz radiaktyvnych zalykiv, na a, ne dav nioho
novoho. Vony zijlysia tiky na tomu, o takych radiaktyvnych slidiv ne mohly zalyyty ni
uranovyj, ni torijovyj, ni plutonijovyj, ni termojadernyj vybuchy
y bude zjasovano spravni pryyny vybuchu peredbayty nemolyvo. Oevydno,
katastrofa znyyla jiji materini slidy cych pryyn

Vony buly e yvi, koly pro nych drukuvaly nekrology.

Hodi, pislia hromu j dvyhtinnia stin, vony opamjatalysia porivniano vydko. Vebster,
jakyj pid as padinnia udaryvsia ob rih avunnoho stelaa, oprytomniv vid boliu v plei.
Navkruhy bulo tycho j temno. Kika chvylyn vin leav na cholodnij orstkij pidlozi,
ekajuy, poky oi zvyknu do temriavy. Ale cho jak vin napruuvav zir, pima zalyalasia
neprohliadnoju. oden kvant svitla ne pronykav siudy znadvoru.
Zvidky dolynalo aste uryvaste dychannia. Vebster obereno pidvivsia na nohy, obmacav sebe. Plee bulo cile, tiky bolilo vid udaru.
Henerale, vy yvi? neholosno zapytav vin.
Poblyzu pouvsia chrypkyj stohin. Vebster znajov u kyeni zapanyku. Vohnyk, o
spalachnuv na hnotyku, zdavsia nesterpno jaskravym. Tremtlyve svitlo vychopylo z temriavy siri kolony, kontejnery z ornymy snariadamy; vid strusu dejaki z nych zsunulysia z
kotkiv i perekosylysia. Prote vse bulo porivniano cile.
o stalosia?.. Vebster povino prosuvavsia vpered i malo ne spitknuvsia ob henerala.
Toj leav, rozplatavy na pidlozi. Siryj mundyr zlyvavsia z betonom Oi buly zapliueni, velykyj yvit sudorono zdijmavsia j opuskavsia. Vebster stav navkoliky, rozstebnuv
gudzyky u nioho na hrudiach, poter doloniamy oblyia. Heneral oprytomniv, zi stohonom
siv, podyvyvsia na Vebstera dyko vytrienymy oyma: u nych buv takyj neprychovanyj ach,
o Vebsteru stalo motorono.
o z namy? o stalosia tam, nahori?
Ja znaju ne bie, ni vy, Rendof. Zdajesia, stavsia vybuch Oevydno, atomnyj.
o ce, vijna? Raptovyj napad?
Navriad Ne znaju, kynuv rozdratovano Vebster. Meni e ne dopovidaly
Benzynovyj vohnyk u zapanyci pomitno zmenyvsia. Vebster nadiv kryeku j schovav zapanyku v kyeniu. Vse porynulo v temriavu.
o vy robyte? Navio pohasyly svitlo? panino vyhuknuv heneral.
Treba berehty benzyn. A vam slid zaspokojity henerale.
Vony zamovkly.

o stalosia? naprueno dumav Vebster. Vijna? I pera raketa na ju-Henford? Navriad Je ymalo valyviych objektiv. Katastrofa? Ale jaka? Ade vsi zapasy uranovoji vybuchivky zibrani tut, na skladi, i vony cili A vybuch, bezpereno, jadernyj: zvyajnyj ne mih buty takyj synyj. Ote vin viduv, o vkryvajesia cholodnym potom,
my yvcem pochovani pid radiaktyvnymy rujinamy
Vebster pidvivsia.
Kudy vy?
Posyte spokijno tut. Ja sprobuju deo zjasuvaty.
Vin yrknuv zapanykoju i piov obereno pomi kontejneriv.
Heneral rozhubleno steyv za syniuvatym tripotlyvym vohnykom, za dovhoju tinniu
Vebstera, o vse viddaliala i viddaliala. Nareti vse rozynylosia v hluchij temnoti. Heneral proviv rukoju po lobi, zbyrajuy z dumkamy. o stalosia? e zovsim nedavno vse bulo
udovo: vony ohliadaly zapasy nejtrim-snariadiv, jly cechom, de dvoma riadamy stojaly
velyezni skladni mezotrony; maly na avtomobili bezliudnym sonianym ose; sposterihaly
za sribliastym dyskom Misiacia, na jakomu vybuchaly vodnevi snariady; navodyly teleskop
i bayly nejaskravi pry dennomu svitli spalachy atomnych postriliv; letily helikopterom do
zhasloho vulkanu Vse bulo prekrasno, vse vykonuvalo joho voliu, vse bulo na svojemu
misci. I raptom use pilo kereber Udar, temriava, zahybe
Zahybe?! Neve vin nezabarom pomre? Vin, Rendof Chjuz, jakomu tak lehko j ochoe
pidkorialysia i yttia, j hroi, j liudy! Vin, jakyj tak choe yty! Pomre otut, u temriavi,
prostoju i povinoju smertiu?! Ni, ne moe buty! Chto inyj, tiky ne vin Vin ne choe
vmyraty! Ne choe!!
Heneral zatysnuv sobi rota, ob ne zakryaty.
o robyty? Hospody, o robyty?.. Vin poav hariae molytysia. Nechaj boh zroby
udo Vin zavdy buv virnyj chrystyjanyn, vin zavdy protystojav svojeju viroju hrubym
bezbonykam. Vin maje pravo na mylis hospoda. Nechaj boh prydumaje o-nebu, aby vin
vriatuvavsia. Vin nikoly ne dumav, o smer taka strana j tiaka Nechaj boh zroby tak,
ob vriatuvaty joho Vin, molyvo, j sam potim zachoe vmerty, ale inym razom Vin e
bahato oho moe zrobyty, vin e ne takyj staryj vsioho pjatdesiat rokiv Nechaj joho
jako vriatuju, o hospody!
Vebster, spotykajuy, pidnimavsia schidciamy. Benzyn u zapanyci ve zovsim vyhoriv, vohnyk zhas. Vebster lye zridka yrkav koliatkom, ob cho iskramy, jaki vylitaly
z kaminyka, na jaku my rozihnaty temriavu. Tut bulo teplie, ni unyzu. Vin viduvav,
o potoky teploho povitria lynu zhory. Nohy hlucho ovhaly betonnymy schidciamy.
Za peroju ploadkoju proliotu stalo hariaie. Vebster pomacav doloneju stiny beton buv teplyj. Poperedu zamyhtilo jake svitlo. Vebster, zavahavy na my, poav pidijmatysia vye. Malynovo-ervone svitlo jaskravialo; ve mona bulo rozriznyty schidci pid nohamy. ar byv u oblyia, stavalo vako dychaty Vebster zijov na ostanniu ploadku
pered vychodom.
Pered nym za kika krokiv malynovo svitylysia rozpeeni stalevi dveri. Vyrazno bulo
vydno riady zaklepok, temnyj priamokutnyk zamka. Kri vuku ilynu pid dveryma pronykalo znadvoru slabke svitlo, perelyvalosia holubym siajvom.
Radicija! Vebster potoyvsia nazad i trochy ne zirvavsia zi schidciv.
Ote, vony buly ne zavaleni j ne zamkneni vychid vinyj, dveri vcilily, i za nymy
svitlo, povitria Ale jich pochovala tut smertena radicija. Vona blyskavyno znyy peroho, chto perestupy porih skladu. Tak, bezsumnivno ce buv atomnyj vybuch.
Vebster, macajuy stiny, povernuv unyz. U temriavi ulosia hariakove burmotinnia.
Vin prysluchavsia: heneral molyvsia.
Staryj bojahuzlyvyj kretyn! Vin e rozrachovuje na boha podumav Vebster, i joho
ochopyla cholodna liu.
***

Zminu dnia i noi Vebster vyznaav po ilyni pid stalevymy dveryma. Vnoi ilyna
temnila todi radiaktyvne povitria, o prosouvalosia kri neji, bulo osoblyvo pomitne.
Dveri ve maje ochololy i ne svitylysia bie malynovo, tiky vid nych, jak i ranie, strumuvalo teple povitria. Postupovo nahrivalysia betonni stiny: navi unyzu, v skladi, bulo
vako dychaty. Vjazniv kydalo v pit vid najmenoho ruchu, davalosia vznaky tryvale holoduvannia. Druhoho dnia v odnomu z zakutkiv skladu Vebster znajov poenu boku z
teploju vodoju, o ohydno pachla naftoju. Heneral pyv asto j adibno.
Vony zovsim ridko perekydalysia slovom-druhym, zate bahato spaly. Poky buly cyharky j benzyn u heneralovij zapanyci kuryly. Potim ne stalo ni vohniu, ni kuryva. Z
toho asu motorona pima ohornula vse navkruhy: vony ne bayly i maje ne pomialy odyn
odnoho. Heneral perestav molyty; u tryvonomu sni vin o bekotav y to blahav koho,
y posylav prokliony. Tak mynulo otyry dni,
Vony e spodivalysia na poriatunok. Vebster kika raziv pidchodyv do dverej. jich
mona bulo lehko vidynyty: ade ilyny je, znay, dveri ne zaklynylo. A tam svitlo, volia,
povitria i radicija. Neriue potupciuvavy na misci, vin povertav nazad.
Henerala ochopyla jaka tupa bajduis do vsioho. Odnoho razu Vebster namacav na
stelaach kymo zalyenyj lomyk i huknuv henerala. Toj dovho ne ozyvavsia. Vebster vidukav joho v temriavi i, lajuy, rozturchav. Heneral nijak ne mih zbahnuty, o vid nioho
vymahaje profesor. Potim, stohnuy i krekuy, pidvivsia j povino poplentavsia do dverej.
Vony dovho byly navpereminno lomykom u lunkyj metal, byly do cilkovytoji znemohy,
tiky b pryvernuty yju uvahu tymy zvukamy. Ale nichto ne ozyvavsia.
Od cych vprav Chjuz navi trochy povaviav. Teper vin vetavsia po skladu, hlucho j
serdyto burmouy o sobi pid nis. Kika raziv vjazni natykaly odyn na odnoho, todi
burmotinnia vuchalo. Vebster pouvav o zahrozlyve u cij postati, o chovalasia v temriavi. Vin probuvav zahovoryty z heneralom, ale toj ne vidpovidav.
Jako, ce bulo ostoho dnia, Vebster spav. Son buv tryvonyj. Ne davaly spokoju nastyrlyvi haliucynaciji: miane sonce nad pochmurymy horamy, spalach atomnoho postrilu z teleskopa, potim temriava, znovu spalach Znenaka kri son vin pouv jake arudinnia.
Prokynuvsia i nastoroeno prysluchavsia.
arudinnia zminylosia ovhanniam, o nablyalosia zzadu. Vebster siv.
Ce vy, Rendof?
Z temriavy poulosia vake sopinnia, briaznuv metal. I Vebster vyde viduv, ni zdohadavsia, o nad joho holovoju zaneseno lomyk. Vin odsachnuvsia vbik, chotiv pidvestysia.
Lomyk boliae yrknuv po skroni i bezsylo vpav na mjaku plea.
Rendof, vy zboevolily! (Hospody, tak vono, mabu i je!) Vebster schopyvsia,
poav naoslip obmacuvaty povitria i spijmav henerala za liko jakraz vasno: znovu zanesenyj lomyk vyslyznuv i z dzekotom pokotyvsia po pidlozi. Chjuz, osatanilo sopuy, navalyvsia
na Vebstera vsijeju tueju, oboje vpaly. Ce buv nae komar uvi sni: bay, jak nasuvajesia
na tebe nebezpeka, a ynyty jij opir abo prosto vtekty nemaje syly. Vebster, prydavlenyj
heneralom, vidajduno pruavsia, po erzi vidryvajuy vid svoho horla to odnu, to druhu
joho ruku.
Pid spynoju Vebster viduv o tverde. Vyvernuvy, vin livoju rukoju vytiah z-pid
sebe lomyk i osyly vdaryv nym kika raziv Chjuza po holovi. Tilo henerala obmjaklo, paci
joho e dejakyj as bezsylo styskaly horlo Vebstera, potim vidpustyly.
Spyrajuy na kontejner, Vebster pidvivsia. Vid vysnaennia pidkouvaly nohy,
aleno kalatalo serce. Vin malo ne vbyv mene!.. o ce? Manija? y, moe, vin chotiv mene
zjisty, ob poyty e trochy?
Heneral hlucho j uryvasto prostohnav. Vebster z instynktyvnym achom vidsachnuvsia vid nioho. Vin viduv, jak, vyklykani bezsylym vidajem, po okach pokotylysia sliozy. Hospody, nenae zviri! Navi hire za zviriv o , teper meni joho jisty?
Heneral e kika raziv hlucho prostohnav i zatych.

Zrobyvy zusyllia, Vebster nahnuvsia, namacav na pidlozi lomyk (vin buv u omu teplomu j lypkomu) i, pochytujuy, ruyv do vychodu. Ni, vin bie ne moe tak Nechaj ue
krae odrazu
Vid dverej pachlo horilym metalom. Vebster prosunuv vistria lomyka v ilynu, nalih
na nioho vsim tilom i dveri z protianym skrehotom proynylysia. Znadvoru rynulo nezvyajne zeleno-synie svitlo. Na jaku my Vebstera ochopyv ach pered prostorom: tut, za
dveryma, v temriavi, bulo bi zvyno j bezpenie. Vin zrobyv ue krok nazad, potim
opanuvav sebe i vyjov z pidzemellia.
Vebster ne odrazu zrozumiv, o nadvori stojala ni: tak jasno bulo navkolo. Sprobuvav
pryhadaty, de o mistylosia, ale vsiudy lealy tiky chymerni nahromadennia oplavlenych
ulamkiv kaminnia, zaliza, betonu. Vse ce vyprominiuvalo rivne, bez tinej, svitlo. Zdavalosia,
o navkruhy rozkydano ulamky potroenoho snariadamy Misiacia
Vebster ohlianuv sebe: vymaeni v o temne chudi ruky, pomjatyj i podertyj u
kikoch misciach pidak, tany vkryti jakymy pliamamy, use ce malo dyvnyj, due dyvnyj
vyhliad Vin napruyv dumku, namahajuy zrozumity, v omu sprava. Tak, vid nioho te
ne padala ti Nenae pryvyd Use svitylosia mjakym svitlom, navi stina, do jakoji vin
prychylyvsia.
Zrobyvy kika nepevnych krokiv po ulamkach, Vebster malo ne vpav, spitknuvy ob
hostryj kami. o robyty? Kudy jty? Vin bezporadno ozyrnuvsia. De uhori, nemov u
tumani, blymaly poodynoki zori Joho ochopyv vidaj. Kudy jty? Jak vybratysia z cioho
svitnoho radiaktyvnoho komaru? Moe, zakryaty? Vin nabrav povni leheni povitria:
Riatujte! Liu-ju-dy!
Kryk buv slabkyj i chryplyj. Vid napruennia Vebster zakaliavsia. Movazna ni z
cholodnoju bajduistiu sluchala joho.
Vin viduv, o jomu nestrymno choesia zarydaty. Bezsylyj a do sebe tuhym klubkom pidstupyv do horla. Vebster zrobyv e kika krokiv, spitknuvsia, siv na zemliu, jaka
tak nezvyno svitylasia, i zaplakav.
Sliozy vysochly tak samo nespodivano, jak i zjavylysia. Teper Vebster u nestiami
povz erez hostri ulamky, ne viduvajuy boliu vid synciv na rukach i kolinach, povz i burmotiv o boevine j nezrozumile. Pid rukamy osypalysia izumrudni skalky betonu, zalyajuy
pislia sebe temni pliamy. Vebster ne pomiav jich: sponukuvanyj ostannim spalachom yttia,
vin poryvavsia vpered.
Raptom ruky joho zanurylysia v jaku cholodnu j vaku ridynu. Na my vin zupynyvsia;
pidniav uhoru doloniu i beztiamno dyvyvsia, jak stikaju z neji velyki svitni kraplyny. Rtu!
majnulo v zatumanenomu mozku. Tak, tak! Ade buv rezervuar iz zapasom rtuti
Potim vin znovu popovz upered. Ridkyj metal pruno vytovchuvav joho ruky j nohy na poverchniu, a vin, vidajduno borsajuy, uperto plyv erez neskinenne more zelenkuvatoji
radiaktyvnoji rtuti

Hrechem Kejv, soldat tretioho tankovoho polku, zastupyv na vartu opivnoi. Bulo bezvitriano, ale dosy procholodno, i tilo soldata, rozihrite j rozslablene vid nedovhoho snu, projmav dro. ob uhamuvaty nohy, Hrechem zachodyvsia miriaty krokamy vidvedenu jomu
dilianku stepu: sto metriv tudy, sto metriv nazad po orstkij travi, o sucho elestila pid
nohamy. Nareti tilo perestalo tremtity. Kejv zapalyv cyharku j poav chodyty povinie.
Vhori, u temnomu bezmisianomu nebi, blymaly zirky. U rozsypach umakoho liachu, o operizuvav nebo navskis, bulo vydno najmenu blyskitku-poroynku. Vdalyni, nad
samisikym obrijem, zdijmalasia yroka zelena zahrava. Vona stycha pohojduvala pid slabekym vitercem, i zdavalosia, o to velyezni fosforyni stiahy tripotily u vysoyni. Kejv
pochmuro hlianuv na zahravu i vylajavsia; jomu stalo toskno.

I navio jich vystavyly otut bahatomynym lanciuhom? Ochoroniaty oce radiaktyvne

zharye? ob chto-nebu ne pronyk, buva, v zaraenu zonu, pojasniuvav serant. Ta na
jakoho dika potribno komu lizty v tu zonu? Chiba o boevinyj popresia tudy abo jakyjnebu samovbyvcia. Nu j bis z nym
Svitysia O ue tyde mynuv, a vono vse svitysia, maje tak samo, jak i peroho
dnia. Kau, de nepodaleku, my za pjatdesiat, vypav radiaktyvnyj do iz rtuti, jakraz
nad selyem na perechresti dorih. Teper tam bezliudno, usi rozbihlysia A tut, u ju-Henfordi? Buv velyeznyj zavod, robitnye selye Odyn-odnisikyj vybuch i nema nioho.
Sotni liudej zahynuly! Dejaki gazety pyu, o ce dyversija ervonych, ini vvaaju neasnyj vypadok. Vsioho odyn vybuch!..
Oficery kau, o skoro ponesia vijna z rosijanamy, jaki zbyrajusia zavojovuvaty
Ameryku. o todi bude? Skri otaki zharya svitytymusia, de buly mista?.. I todi jich,
soldativ, poliu kri miscia atomnych vybuchiv v ataky? Z otakymy ihrakamy? Kejv znevalyvo peresunuv avtomat na yji. Do oho vony todi? Ta j navio cia achlyva vijna? Todi
ve jomu ne zalyyty yvym, ce napevno. Jako cioho lita navi pid as manevriv, koly
provodyly navannia z atomnym vybuchom, troje chlopciv pomerlo vid promenevoji chvoroby, to oho ekaty vid spravnioji vijny? A jomu usioho dvadcia dva roky
Jaka vona bude, joho smer: raptova, od vybuchu bomby, y povina vid promenevoji
chvoroby? Chaj ue krae odrazu Brr!.. I navio use ce? Ve davno nioho ne mona zrozumity, o robysia v sviti
Toskno j motorono bulo Hrechemu Kejvu, soldatu majbutnioji vijny, chodyty otut, u
stepu, cholodnoji osinnioji noi, ochoroniaty nevidomo o j nevidomo dlia oho i rozdumuvaty pro smer.
***
Vebster otiamyvsia lye todi, koly pid rukamy v nioho zjavylasia orna hlejkuvata zemlia. Ve ne bulo bie promenystych ulamkiv betonu i rtutnych kaliu. Vin ohlianuvsia:
chymerno nahromadena rujina, o vyprominiuvala siajvo, zalyyla pozadu. Vebster perekynuvsia na spynu i dovho leav neruchomo, vdychajuy svie, zapane od syroji zemli povitria i dyvliay na zori, o spokijno blymaly u temnij hlybyni neba. Heneral zalyyvsia
tam. Vin, mabu, e yvyj: ja ne due vdaryv joho
Vin pidniav ruku i poav uvano rozdyvliatysia, jak prymarno svitylasia joho dolonia.
Na synio-zelenomu tli kiry vyrazno vydilialysia vsi zmorky j podriapyny. Vin linyvo pidviv
holovu j ohlianuv sebe. Use tilo, vse lachmittia odiahu svitylosia; navi zemlia navkolo nioho
trochy vidsviuvala, vydno bulo okremi stebecia j hrudoky. Vebster posmichnuvsia j
opustyv holovu na zemliu.
Navio vin vyliz zvidty? Krae b leav otam razom iz Chjuzom Jaka bilohina
adoba yttia potiahla joho erez ociu zonu. Cikavo, skiky asu vin povz? Navi jako ver
hodyny cioho cilkom dosy A vtim, vin vse odno pomre, jako ne vid radiaktyvnoho
zaraennia, to e ranie vid otrujennia rtuttiu
Skiky vse-taky rentheniv uvibralo joho tilo? Skiky e lyylosia yty? Dniv zo dva?
A navio jomu ci dva dni? ob rozpovisty liudiam, jak use ce stalosia, jak ce achlyvo Nu
j o z toho? Ade vin i sam ne znaje, jak use stalosia
Bezdumnym pohliadom steyv Vebster za dvoma zirokamy, o ruchalysia v nebi,
ervonoju j zelenoju. Ziroky vydko perebyraly iz suzirja v suzirja, lyajuy za soboju mjakyj rokit motoriv. O vony znykly na obriji.
Znay, ce ne vijna, jako litaky ne maskuju vohniv. De poblyzu povynni buty
liudy
Vebster vako pidvivsia. Trochy podumavy, poav skydaty z sebe lachmittia nechaj
cho na kika hodyn prodovysia joho yttia. Vse odno ce ne dopomoe Nu o . Treba
jty do liudej. Rozpovisty jim use, o znaju. Pojisty. e b cho raz pojisty Svie povitria

povernulo jomu viduttia bahatodennoho holodu, vid jakoho zsudomylo lunok.

Vebster povino povalav, pochytujuy, upered, he vid kliatoho siajva ju-henfordkych rujin. Na zemli lyylysia svitli pliamy Vebsterovoho odiahu.
***
Hrechem Kejv ue ne radyj buv, o poav mirkuvaty pro rei, vid jakych stavalo motorono. Kika raziv probuvav vin pryhaduvaty ostanni kinobojovyky, jaki bayv u soldatkomu klubi, smini anekdoty. Ale dosy bulo hlianuty na zelenu zahravu, o pohojduvalasia na obriji, jak dumky joho plutaly i znovu lynuly do nevidomoho j stranoho. o za
ortovynnia! Chiba pity do naparnyka zliva ta pokuryty, rozvayty? Kejv ozyrnuvsia navkolo.

Priamo na nioho jla dovhotelesa chudiua posta. Vona zdalasia Hrechemu veletenkoju. Posta vyprominiuvala slabke synio-zelene svitlo; bulo vydno kontury holych ruk,
povino krokujuych nih, blidu holovu z kupoju volossia, o

tremtilo j perelyvalosia nepryrodnymy barvamy. Posta bezumno, niby plyvuy v povitri, nablyalasia do nioho. Serce Kejva zabylosia i vpalo kudy u hlybynu; na jaku my
perechopylo podych.
A-aa-aaa-aaa! A-a-a-a-a! isteryno zakryav, zavolav vin, tremtiaymy rukamy
natysnuv haetku i dovhoju avtomatnoju erhoju poav rizaty synio-zelenyj syluet uzdov i
vpoperek.
Pryvyd ue vpav na zemliu, a Hrechem vse striliav i striliav po leaomu, a doky
skinyla obojma

Postupovo, podrobycia za podrobyceju, pered Mykoloju Samojlovym postavala kartyna

katastrofy v simnadciatij laboratoriji. Tonie, ce bula ne kartyna, a mozajika z faktiv, teoretynych vidomostej, laboratornych analiziv i doslidnykych zdohadiv. e due bahatioch
trychiv ne vystaalo, i ob schopyty holovni kontury jiji, dovodylosia vidstupaty na dosy
znanu vidda.
Za devjanosto rokiv do podij, pro jaki my rozpovidajemo, velykyj rosijkyj chimik D. I.
Mendeliejev, jak vidomo, vidkryv zahanyj zakon pryrody, o zviv usi elementy v jedynu
peridynu systemu. Mendeliejev buv chimikom, vin ne viryv u molyvis vzajemoperetvorennia reovyn, nazyvav ce alchimijeju. Svoju tablyciu vin pryznaav lye dlia zrunoho
pojasnennia i zavbaennia vlastyvostej riznych reovyn. Najhlybyj zmist cych peridiv bulo
rozhadano piznie, pislia toho, jak vidkryly radiaktyvnis i tuno oderaly novi elementy.
erez trydcia rokiv pislia mendeliejevkoho vidkryttia uriadove vejcarkoho biuro

patentiv, molodyj i e nikomu ne vidomyj inener-fizyk Abert Ejntejn u statti, nadrukovanij u urnali Annaly fizyky, vpere vyslovyv mirkuvannia, o v reovyni prychovana
velyezna energija, proporcijna masi cijeji reovyny i kvadratu vydkosti svitla. Ce j bulo
znamenyte spivvidnoennia: E = Ms2, teper vidome maje konij osvienij liudyni.
A e erez try desiatky rokiv anhlijkyj fizyk z francukym imenem Po Dirak opublikuvav svoju teoriju poronei prostoru vakuumu. Odyn iz vysnovkiv cijeji teoriji buv takyj:
krim zvyajnych skladovych astynok atomiv protoniv, elektroniv, nejtroniv, povynni isnuvaty j antyastynky, elektryno symetryni jim antyelektron (astynka z masoju elektrona, ale zariadena pozytyvno) ta antyproton (astynka z masoju protona, ale zariadena
nehatyvno).
Nezabarom pislia opublikuvannia cijeji teoriji spravdi bulo vidkryto antyelektron, jakyj
nazvaly pozytronom. Peri fotoznimky slidiv novoji astynky, vyjavlenoji v kosminych
promeniach, zrobyv radiankyj akademik Skobecyn.
Za kika rokiv do podij, pro jaki tut rozpovidajesia, a same devjatnadciatoho ovtnia
tysiaa devjatsot pjatdesiat pjatoho roku, v odnij z laboratorij instytutu Lourensa pry Kalifornijkomu universyteti provadyly doslidy na gigantkomu pryskoriuvai zariadenych
astynok bevatroni. Potoky nadvysokych energij iz vydkistiu svitla bombarduvaly nevelykyj midnyj ekran; dejaki z nych viddaly svoju energiju na utvorennia novych astynok. Ci
astynky proisnuvaly kika mijardnych do sekundy i zalyyly na fotoplivci slidy svoho liachu j vybuchu pid as spoluennia iz zvyajnymy astynkamy. Ce bula najbia z asu
peroho termojadernoho vybuchu naukova sensacija. Imena spivrobitnykiv instytutu Lourensa, jaki provadyly doslidy, Sehre, Vihanda i emberlena, staly vidomi usiomu svitovi.
Tak bulo vidkryto antyproton.
Jako ne zvaaty na riznyciu v asi, nacinanosti, vici j hromadianstvi liudej, jaki
zrobyly ci vidkryttia, jako znechtuvaty jichnim subjektyvnym tlumaenniam vynajdenoho,
to mona zahalom skazaty, o ce buly etapy odnijeji j tijeji naukovoji spravy, jaku rozpoav
Dmytro Ivanovy Mendeliejev, zavojuvannia dlia liudstva Zemli vsich isnujuych u vsesviti reovyn.
Ideja elektrynoji symetriji reovyn isnuvala v zarodku ve v peridynomu zakoni
Mendeliejeva. Ta j spravdi, omu tablycia chiminych elementiv moe buty prodovena tiky
v odyn bik u bik zbiennia poriadkovoho nomera? Ade cej nomer oznaaje velyynu pozytyvnoho zariadu atomnoho jadra, ta j tiky. omu ne prypustyty, o isnuje element nomer
nu, jakyj stoji pered vodnem, y element nomer minus odyn, y minus pjatnadcia?
Fizyno ce oznaalo b, o jadra takych reovyn zariadeni nehatyvno.
Nehatyvni jadra, jasna ri, povynni prytiahuvaty pozytyvni antyelektrony skri, de
tiky ti mou vynyknuty, j utvoriuvaty stijki atomy antyvodniu, aintyheliju, antyboru
Dzerkane vidobraennia mendeliejevkoji tablyci! Peri doslidy z antyastynkamy vstanovyly molyvis vynyknennia antyatomiv i toj fakt, o vony stijki u vakuumi. Ale, zustrivy iz zvyajnoju reovynoju, antyatomy blyskavyno vybuchaju, vydiliajuy povnu energiju, o chovajesia v oboch reovynach. Vony rozepliujusia pry ciomu na mezony i
hamma-promeni.
Ote, bulo dovedeno isnuvannia antyelektrona (pozytrona) i antyprotona. Potoky nejtroniv, o jich oderuju pid as rozeplennia uranu, mona bulo vvaaty elementom nomer nu. Takym ynom, ideja elektrynoji symetriji reovyn nibyto bula dovedena.
Ale ce buly vsioho-na-vsioho astynky Koly za dva roky do podij, pro jaki tut rozpovidajesia, veni SRSR i SA, praciujuy nezaleno odni vid odnych, oderaly osadenniam
rtuti nu-reovynu jadernyj materil nadzvyajnoji hustyny j micnosti, o skladajesia z
nejtroniv, sprava poala ujavliatysia v inomu svitli
Odne slovo, maje stolittia naukovych podij vidkryttia Mendeliejeva, Ejntejna, Diraka, spostereennia nad kosminymy promeniamy Andersona ta Skobecyna, experymenty
z bevatronom v instytuti Lourensa pidhotuvalo te, do oho pidijly zaraz Samojlov i Jakha.

***
Mykola za vse svoje yttia ne napysav i dvoch rymovanych riadkiv. Navi u poru peroho junakoho kochannia, koly viri pyu zahalom usi, vin, zamis poezij, pysav dlia svojeji
divyny kontronu z geometriji. I vse Mykola Samojlov buv poet, tomu o poet ce nasampered liudyna velykoji jaskravoji ujavy.
Mykola navi ne zapidozriuvav, jaku valyvu dlia fizyka vlastyvis maje joho myslennia. Rozvjazujuy fizynu zadau, vin mih naono ujavyty sobi atom prozoro-holubu pusujuu chmarynku elektroniv navkolo vuhino-ornoji ciatky jadra. Jadro zdavalosia jomu
ornym, mabu, tomu, o ornym buv nejtryd. Vin vyrazno ujavliav sobi, jak metuasia i
zitovchujusia v gazi holubi mizerno mali astynky, jak zminiujesia jich rozplyvasta
chmarynka to spliuujuy, to vydovujuy, to zlyvajuy z inymy v molekulu. Vin
bayv, jak, rozbryzkujuy na liotu ulamky zustrinych atomiv, strimka jaderna astynka
pronyzuje naskri aurne atomne spletinnia u tverdomu krystali. Koly vin nadto napruuvav dumku, to mih ujavyty navi te, oho ne ujavliav nichto: elektron, astynku-chvyliu.
U nauci isnuju fakty, isnuju cyfry j rivniannia; v laboratorijach je prylady j ustanovky
dlia najtonych sposteree, je liyno-analityni mayny, jaki vykonuju matematyni operaciji iz vydkistiu, o v mijony raziv perevyuje vydkis liudkoji dumky.
Ale, krim lohiky faktiv, isnuje e j tvora lohika ujavy. Bez neji nemolyvo zbahnuty
fakty, osmyslyty formuly, nemolyvo pomityty j vydilyty novi javya, zdobuty novi znannia
pro pryrodu. Same ujava i je te, o vidrizniaje liudynu vid bu-jakoji najrozumnioji elektronnoji mayny, chaj navi iz sta tysiaamy lamp. Ujava ce zdatnis pobayty te, oho ne
mona pobayty.
***
Samojlov i Jakin, korystujuy zdobutymy faktamy j zdohadamy, vperto namahalysia
vstanovyty pryyny vybuchu v simnadciatij laboratoriji. Na poatku skladenoho nymy pereliku podij vony zapysaly:
1. Holub i Serdiuk iz svojimy pominykamy oprominiuvaly zrazky nejtrydu nehatyvnymy mezonamy velykych eirhij dlia toho, ob zjasuvaty, y molyve zbudennia nejtroniv
u nejtrydi.
Tak zaznaalosia oficino. A naspravdi Ivan Havrylovy chotiv bioho. Vin ukav
mezonij reovynu, bez jakoji ne moe obijtysia nejtrydna promyslovis, reovynu, jaka
zrobyla b dobuvannia nejtrydu lehkoju i nedorohoju spravoju. Doslidy bezrezutatno tryvaly
ve kika misiaciv. Nichto ne viryv u hipotezu mezoniju, navi vin, Mykola.
Do toho , pid as doslidu vynyk nezvyajnyj efekt vidtovchuvannia mezonnoho
promenia vid plivky nejtrydu. Dlia Ivana Havrylovya Holuba ce oznaalo, o do holovnoji
mety doslidennia dodalasia e odna: diznatysia, zrozumity pryyny cioho efektu. Pid vplyvom oho nejtryd jako dyvno zariadajesia nehatyvnoju elektrykoju?
Mykola ytav dali:
5. Vyjavleno korotke zamykannia v elektromahnitach, jaki vytiahaly z holovnoji kamery pozytyvni mezony j produkt jichnioho rozpadu pozytrony. Ce zamykannia ne mohlo
statysia pid as vybuchu, bo todi mezonator buv vymknutyj
Ote, vytiani elektromahnity zipsuvalysia pid as doslidu, a molyvo, j ranie. Ne
mona bulo ne pomityty cijeji nespravnosti: elektronni kontroni prylady povidomliaju navi
pro najmene vidchylennia vid reymu, ne kauy ve pro korotke zamykannia. Najmovirnie, o Ivan Havrylovy pislia bahatioch nevdalych doslidiv uchopyvsia za ciu ideju, pidkazanu vypadkom: oprominiuvaty nejtryd ne v ystomu vakuumi, a v atmosferi pozytroniv.
Vony poaly doslid. Oevydno, Ivan Havrylovy, zaklopotanyj i zoseredenyj, u bilomu
chalati, zijov na mostyk dopominoji kamery, natysnuv knopku. Motoryk, vmurovanyj u

betonnu stinu, zapraciuvav i pidniav zachysne sklo. Ivan Havrylovy postavyv u kameru
zrazok, peremknuv motoryk na zvorotnyj chid sklo hermetyno zakrylo vvid u kameru;
potim uvimknuv vakuumni nasosy, jaki vidkauvaly z kamery zalyky povitria.
Vakuum ponovyvsia mona vidkryvaty holovnu kameru. Holub stanymy tanhamy
manipuliatoriv vnis u neji zrazok
Olexa Josypovy, ne dyvliay na put, zvyno j spokijno perebyrav paciamy knopky j
peremykai. Spalachnuly riznobarvni syhnani lampoky, briaznuly sylovi kontaktory, zastrybaly strilky pryladiv; laboratornyj zal spovnylo pryhluene hudinnia. Ivan Havrylovy
zijov unyz i, mruay, dyvyvsia v roztrub peryskopa, navodyv rukamy potencimetriv mezonnyj promi na ornu poverchniu nejtrydu. Vony ne rozmovlialy mi soboju: koen znav i
rozumiv inoho bez sliv.
Oprominiuvannia poalosia. Toho veora bula nerivna lystopadova pohoda: to nalitav
korotkoasnyj dribnyj do, periyv u ybky, v zalizne pidvikonnia; to z kolatych chmar
vyzyrav blidyj misia, nejasno osvitliujuy temnyj zal, siri kolony, stoly, mezonator. Nastrij
u nych buv, mabu, pohanekyj, jak zavdy buvaje, koly o ne vychody. Holub i Serdiuk
po erzi pidchodyly do roztruba peryskopa, dyvyly, jak hostryj puok mezoniv upyravsia v
temnu blyskuu plivku nejtrydu. Zmin ne bulo
4. U zrazku nejtrydu, znajdenim u jami, vyjavleno mikroskopinu erbynku, rozmirom dvadcia pja na trydcia i na desia mikroniv.
Ci punkty svidyly pro te, o vidbuvalosia v kameri mezonatora, v jakij (teper ue ne
v vakuumi, a v pozytronnij atmosferi!) minus-mezony z velyeznoju vydkistiu vdyralysia v
temnu plivku nejtrydu.
Zminy buly, tiky vony jich e ne pomialy. V ujavi Samojlov bayv, jak nehatyvni
mezony peredavaly svij zariad nejtronam i nejtryd zariaduvavsia. Ce buvalo j ranie, ale
vse zakinuvalosia tym, o velyeznyj nehatyvnyj zariad antyprotoniv na poverchni nejtrydu prosto vidtovchuvav erhovi porciji mezoniv, i veni bayly rozplyvastyj mezonnyj promi. A koly vyjmaly plivku nejtrydu, nioho ne bulo.
omu todi ne bulo vybuchu? pryiplyvo zapytuvav sebe Samojlov. Ta tomu, o
antyprotoniv bulo nadzvyajno malo, mizernyj ar na poverchni. Mohlo buty tiky slabke
nahrivannia nejtrydu v ciomu misci e kika doslidiv i Holub, mabu, zrozumiv by, v
omu sprava!
Toho veora erez nespravnis u fitrach mezonatora vse vidbuvalosia inake. Antyprotony, virnie antyjadra, o vynykly v nejtrydi v mikroskopinij jamci, poaly zachopliuvaty z vakuumu pozytyvni elektrony. Vynykaly antyatomy: nehatyvno zariadeni jadra obrostaly pozytronnymy obolonkamy. Z nejtrydu naroduvala jaka antyreovyna.
Jaka? Molyvo, ce bula antyrtu, ade jadra nejtrydu, jaki osily z rtuti, mohly zberehty
svoju strukturu Jiji bulo nebahato mizerna kraplynka antyrtuti, o syniuvato poblyskuvala pid promenem mezoniv.
ob krae bulo sposterihaty za kameroju, vony vymknuly svitlo v laboratoriji. Vikon
mona bulo ne zatemniuvaty: nadvori ve stojala ni. Chto iz nych, Holub y Serdiuk, peryj
pomityv, jak IJIID holubym vistriam mezonnoho promenia na plivci nejtrydu zjavylo o,
poky o nezrozumile. o vony pouvaly todi? Mabu, to buly taki samisiki pouttia, jak i
pry vidkrytti nejtrydu. Radis, nadija, tajemnyyj strach? A o, koly vypadkovis, iliuzija?..
Pivtora roku tomu pid chmarynkoju mezoniv povino j nezrozumilo osidala rtu, i vsi vony,
radisno schvyliovani, bihaly po laboratoriji Olexa Josypovy distav z instrumentanoji afy
vkrytu pylom pliaku vyna, jaku berih, ekajuy cioho dnia. y zapassia vin pliakoju i na
cej raz?..
Trochy zhodom, koly kraplynka antyrtuti zbiylasia, vony rozhlianuly jiji i, mabu,
buly vraeni. Zvyajna rtu! Ade u vakuumi antyrtu niym ne vidriznialasia vid neji o
j kazaty, ce te bulo nadzvyajno, udovo: znovu peretvoryty nejtryd na rtu!
2. Vidomosti vid holovnoho energetyka: vybuch stavsia ne pid as doslidu, a piznie,
koly mezonator bulo ve vymknuto z vysokovotnoji merei instytutu.

Nareti rtuti zibralosia dosy dlia analizu, vony vymknuly mezonator. Mykola
pamjatav tu hlyboku j spokijnu tyu, jaka nastavala v taki chvylyny u laboratoriji. Uvimknuly svitlo, zijly na mostyk. Chvyliuvaly, jasna ri. Ade, jako ce navi bula zvyajnisika rtu, vse odno: ce vony, Holub i Serdiuk, zrobyly ci atomy!
Mabu, Ivan Havrylovy znov uziavsia za ruky manipuliatoriv; stalevi paci obereno
pidchopyly plastynku nejtrydu i perenesly jiji v dopominu kameru. U svynceve vikonce bulo
dobre vydno temnu plastynku, o leala na betonnij plyti i maleku blyskuu kraplynku
rtuti. Vona vse e lyalasia zvyajnoju kraplynkoju, cia antyrtu, poky v kameri zberihavsia vakuum.
Uvimknuly motoryk, sklo poalo pidnimatysia. Oboje neterpliae schylylysia do kamery V ilynu mi betonom i sklom vderlosia povitria zvyajnisike povitria, jake skladajesia iz zvyajnych molekul, atomiv, protoniv, nejtroniv, elektroniv i jake stalo teper
najsynioju jadernoju vybuchivkoju. Vrostanniu my svoho yttia vony pobayly, jak maleka kraplynka na nejtrydi poynaje zbiuvaty, peretvoriujuy u nesterpno hariau j blyskuu jasno-holubu kuliu Vybuchu vony ve ne pouly.
***
Za viknamy ornila ni. Lampoky pid steleju miano svitylysia v prokurenomu povitri.
Na holych stinach kimnaty vysily teper ue nepotribni buzkovi fotokopiji kresle mezonatora. Jakin i Samojlov sydily za stolom, zavalenym paperamy, i movaly, dumajuy koen
pro svoje. Mykola e bayv, jak vidsachnuvsia vid slipuoho blysku Ivan Havrylovy, jak
zatuliaje rukoju oblyia Serdiuk (vony vse-taky vstanovyly, o syluet na kachlianij stini
naleav jomu), jak use ezaje u vychori atomnoho spalachu
A Jakin Jakin zaraz liuto nenavydiv Samojlova.
omu vin, Jakin, jakyj zavdy prahnuv zrobyty vidkryttia, ne skazav peryj: Ce
antyreovyna? Chiba vin ne pidchodyv do tonisiko takoji dumky? Chiba ne vin bayv
spalach, vstanovyv i doviv, o v kameri mezonatora buly pozytrony, o vybuch stavsia
pislia doslidu?! omu ne vin peryj zbahnuv use?
Dosi vse pojasniuvalo prosto: Koci Samojlovu astylo, a jomu, Jakovu, cho vin nitrochy ne hiryj za nioho, a moe, navi krayj, talanovytiyj, ne vezlo v ytti. I o teper
Prosto vin buv nadto oberenyj. Zvyajno! Ade u nioho cia ideja vynykla todi , koly j u
Samojlova, jako ne ranie. Zliakavsia, o ce bude nadto hrandizno? Ech
Rozumije, Jako Samojlov zviv na Jakova ervoni vid bezsonnia oi. A ce ,
mabu, i je otoj mezonij, o joho ukav Holub. Ade pry vzajemodiji antyreovyny iz zvyajnoju reovynoju obydvi vony peretvoriujusia na bezli mezoniv. Kraplynka antyrtuti
moe zaminyty kika mezonatoriv!.. Ujavliaje, jak zdorovo?!
Jakiv uvano hlianuv na nioho, potim vidviv oi, ob ne vykazaty svojich pouttiv.
Sluchaj, Mykolo! Schoe na te, o my z toboju zrobyly veletenke vidkryttia! Holos joho zvuav nepryrodno lunko. Antyreovyna ce ne tiky mezony Ade vona
vydiliaje podvijnu povnu energiju dva em ce kvadrat! Mona robyty jaki zavhodno mali i
jaki zavhodno velyki vybuchy. Kerovani vybuchy!.. I e jamka v nejtrydnij plastynci. Ce
sposib obrobky nejtrydu! Rozumije? Pukom vydkych mezoniv mona rizaty nejtryd,
jak sta avtohenom. Antyrtu, o vydiliajesia pry ciomu, mona znyuvaty povitriam abo
zbyraty Teper my moemo povodytysia z nejtrydom tak samo, jak iz stalliu: obrobliaty
joho, rizaty, krojity, narouvaty. Gigantki perspektyvy!
Tak, zvyajno Tiky omu my? Do oho tut my? Samojlov mliavo znyzav
pleyma. Ne my zrobyly ce vidkryttia. Koly ve na te pilo, my tiky rozyfruvaly joho.
Vidkryttia naley jim

Vony bihly mokrym vid taloho snihu ose, pyno vdyvlialysia, ukajuy za snihovoju
pelenoju zelenyj vohnyk taxi. Mymo prochodyly liudy iz zhortkamy, maly lehkovi mayny z
pryvjazanymy zverchu jalynkamy. erez tyde Novyj rik Nichto navi ne zapidozriuvav,
jaka velyezna nebezpeka navysla nad mistom.
vyde! vyde! Teper use mou vyriyty chvylyny!.. Aha! Samojlov holosno svysnuv,
zamachav rukoju. Do nych pidkotyla klitasta Pobeda.
U Nove selye, vyde!
Vony pryynyly dverciata, j mayna pomala po ose u snihovu temi.
e pivhodyny tomu vony sydily v kimnati j mirkuvaly, jak povtoryty doslid Holuba.
Teper vony ve znaly, o treba ukaty.
A ty pryhaduje, movyv Jakiv, misia tomu bulo povidomlennia pro atomnyj
vybuch v Ameryci, u ju-Henfordi? Tam buv nejtryd-zavod. y ne stalosia u nych oho podibnoho?
Mykola podumav:
Pryhaduju Ale tam vyroblialy atomni snariady z nejtrydu. Predstavnyk koncernu sam vyznav, o na zavodi zberihavsia zbahaenyj uran. Navriad
Harazd, davaj ne vidchyliatysia, vyriyv Jakiv, Prote ce buv peryj potovch.
Jak prychodia u holovu dumky? Inodi dosy neznanoho zovninioho potovchu, ob
vynykla nyzka asocicij, maliunkiv, kartyn, z jakych narodujesia nova ideja.
Zapytannia Jakova povernulo dumky Samojlova do svoho zavodu. Podumaty tiky,
ade vin ne buv tam bie misiacia!.. Jak tam spravliajesia Kovako? Stryvaj, stryvaj, a ym
vony zajmalysia todi, naperedodni katastrofy? Mykola zhadav dyvni blymannia v kamerach

Ce buv druhyj potovch.

Blymannia! Ade vin chotiv pro nych pohovoryty z Ivanom Havrylovyem Mykola
vyjniav z kyeni bloknot, perehornuv spysani cyframy j formulamy storinky.
Podumaty:
1. Vakuum pidvyyvsia do desiaty u minus dvadciatij stepeni milimetra, za mei
molyvoho dlia vakuumnych nasosiv. omu? Vid bezperervnoji roboty? Vplyv nejtrydu?
2. U holovnych kamerach dyvni mikrospalachy na stinkach z nejtrydu. Koly budu v
Jadernomu, obhovoryty z Ivanom Havrylovyem.
Vid cych pochapcem napysanych riadkiv na Samojlova vijnulo e ne zovsim usvidomlenym achom. Blymannia i vakuum!.. Zdohad promajnuv u holovi tak vydko, o vykladennia joho zabralo b u tysiau raziv bie asu. Jakin o zapytuvav, ta Samojlov ue ne
uv.
Na stinkach mezonatoriv blymaly holubi ziroky to v odnomu, to v inomu misci.
Promi nehatyvnych mezoniv nese v sobi mezony riznych energij pro ce svidy
statystyka. astyna jich, nechaj nevelyka, bude z pidvyenoju energijeju. Vony ne zasvojasia rtuttiu, a rozsijusia j osiadu na nejtrydnych stinkach, utvoriujuy antyprotony.
Teper pro fitry. Fitry ne mou vytiahnuty z kamery absoliutno vsi pozytyvni mezony,
astyna jich neodminno zalyysia. Ote, v kamerach zavodkych mezonatoriv je vsi umovy
dlia utvorennia antyreovyny
Spokijno, spokijno! umovliav sebe Mykola. Ne hariay znay, blymannia na
stinkach kamery ce slidy elementarnych vybuchiv atoma povitria j antyatoma. Krim toho,
je vakuum nejmovirnyj, ideanyj vakuum! Antyreovyna znyuvala zalyky povitria,
vona zjidala joho
Vin pohlianuv na Jakova j zdyvuvavsia joho bajduosti: toj spokijno pryisuvavsia,
dyvliay u ybku. Koly Mykola rozpoviv jomu pro svij zdohad, Jakiv odrazu zapalyvsia:
Ja kazav tobi pro zavod! Ja pereduvav!
Ta sluchaj e! hariakovo vyhuknuv Samojlov. Mezonatory praciuju u forsovanomu reymi try zminy na dobu. Chtozna, y zavdy dobre praciuvaly vytiani fitry,
y zavdy mezonnyj promi buv nalahodenyj jak slid, y bahato mezoniv pilo na nejtrydni
stinky za ci desia misiaciv bezperervnoji roboty? Nad cym nichto ne zamysliuvavsia! Antyreovyna moe nazbyruvaty nepomitno. Vona nahromadujesia za rachunok nejtrydu,
vona rozjidaje nejtrydni stinky
I koly projis cho najmenyj otvir, revnyvo pidchopyv Jakiv, u kameru vvijde
povitria i vybuch, jak v Ameryci!
Pislia cioho vony j kynulysia na vulyciu, u mokru hrudnevu zameti: merij na zavod!
***
Misto zalyylo pozadu. Na bezliudnomu ose vodij perejov na hranynu vydkis. Na
polohych zahlybynach asfatu Pobedu pidkydalo, nemov na brukivci.
V usiakomu razi, treba pereviryty, zaspokojujuy, skazav Mykola. Molyvo,
nam i ne dovedesia povtoriuvaty Holubiv doslid, a poasty vidrazu oderaty antyreovynu.
Amerykanci, mabu, te hnaly svoji mezonatory kika rokiv pidriad, ot u nych nejtryd i projilo zadumlyvo movyv Jakiv.
Zavod zajmav obnesene kamjanoju ohoroeju kvadratne pole z kilometrovymy storonamy. Vony projichaly povz kika ochoronnych budok, i taxi zupynylosia kolo prochidnoji.
Bilia vikoneka kuryv molodekyj soldat zavodkoji ochorony. Pobayvy naastvo, vin kynuv cyharku j vystrunyvsia.
Ech, orty b joho zabraly! U tebe perepustky nemaje! hlianuvy na Jakova, z
dosadoju movyv Samojlov. I jak my ne zamovyly vde?.. Teper ne propustia.
Tak tono, tovaryu holovnyj technolog, ne propuu, spivutlyvo pidtverdyv soldat. Ne mou vnoi, ne maju prava. Meni za ce, znajete, jak perepade?

 Ot ie moroka! Samojlov na sekundu zamyslyvsia. Nu, o , dovedesia tobi

poekaty mene tut. Ja znajdu naanyka ochorony, skau jomu
Mykola viddav svij eton i piov na zavodke podvirja. Jakiv rozhubleno hlianuv jomu
vslid, a potim siv na lavu i stav ekaty.
***
U mezonatornomu cechu bulo tak po-dilovomu spokijno, o Samojlov na jaku my
zavahavsia: y ne daremni vsi ci jichni strachy? Dovhoju erenhoju stojaly orni, lyskui pry
svitli lampook, symetryni hromaddia mezona-toriv. Bilia putiv sydily operatory v bilych
chalatach. Dejaki, vdyvliajuy v ekrany, o rehuliuvaly. Velyeznyj vysokyj zal spovniuvalo strymane monotonne hudinnia.
Na prochodi zjavylasia vysoka posta u chalati. Samojlov upiznav u nij svoho pominyka j zastupnyka Kovaka. Joho hostryj nis buv prykrytyj znyzu respiratorom.
A-a, Mykola Mykolajovy! Kovako pidniav respirator, ob mova joho zvuala
jasnie. oho ce vy sered noi? Jak tam v instytuti?
Potim, Jurko, Samojlov nervovo potysnuv jomu ruku. Skay, vsi mezonatory
zavantaeni?
Tak. A o?
Davaj pohasymo odyn. Na jakomu zaraz due blymaje?
Na vsich (Vid joho spokoju Samojlovu stalo motorono). Davajte vymknemo
dvanadciatyj Kovako pidijov do najblyoho mezonatora, vymknuv pryskoriuvai,
inizatory i vziavsia za rubynyky vakuumnych nasosiv.
Zady! Ne ipaj! kryknuv Samojlov i schopyv joho za ruku.
Opivnoi ochorona v prochidnij zminylasia. Novyj vartovyj pohliadav na Jakina pidozrilo.
Ehe , tak i pobiy Mykola ukaty naanyka ochorony! Vin, mabu, jak tiky zajov
u cech, odrazu zabuv pro mene sumovyto rozdumuvav Jakiv. Navio ja jomu? Vin
na zavodi chaziajin, sam use zroby Ne spromihsia navi propuska orhanizuvaty! A chto ,
jak ne ja, na tovchnuv joho na dumku pro zavod Ech, Samojlov, Mykola! e tovaryem
sebe zve! Vidipchnuty mene choe, v heniji pnesia Ni, ja joho taky doekajusia!
***
Jurij Kovako ne zvyk rozpytuvaty naastvo Vin liubyv do vsioho dochodyty samotuky. Ale teper, pozyrajuy na Samojlova, jakyj naprueno vdyvliavsia v ekran, na krapeky potu na joho oli, vin ne vytrymav:
Ta skai e, v omu sprava, Mykolo Mykolajovyu!
Mykola ne pouv joho sliv. Vin prypav pohliadom do hrupy zirook, jaki bezperervno
blymaly v temriavi kamery u livomu nyniomu kutku, na styku trioch plastyn nejtrydu.
Vin uvimknuv vnutrinie osvitlennia i spriamuvav promi u cej kutok. Tam blysnula maleka kraplynka. Antyrtu! A o ie nevelyka krapeka tako antyrtu.
Vin pidviv holovu, kyvnuv Kovaku:
Pohlia siudy Bay kraplynka v kutku, maleseka?
Bau, pomovavy, skazav Kovako. Ja takoho ranie ne pomiav
Ce ta sama reovyna, vid jakoji
Samojlov pouv za spynoju yje dychannia i vasno ozyrnuvsia: pozadu movky stojaly
operatory. Jim bulo cikavo: vsi znaly, o Samojlov rozsliduje pryyny katastrofy v Jadernomu instytuti.
Skay jim zaraz, majnulo u Mykoly v holovi, taku paniku zynia, o
Vin sucho zvernuvsia do operatoriv:
Idi na svoji miscia, tovaryi. Stete za mezonatoramy.

Liudy v bilych chalatach znijakovilo rozbrelysia.

U tebe kliui vid kabinetu? spytav Samojlov Kovaka. Toj poryvsia v kyeniach,
znajov. Ja pidu podzvoniu dyrektorovi, a ty tymasom perevir usi vakuumni systemy j
uvimkny dopominu vidkaku.
Samojlov proytav nime zapytannia v karych Kovakovych oach.
Ce te same, o spryynylo vybuch u laboratoriji Holuba, stycha skazav Samojlov. Tiky nikomu ni slova, inake sam rozumije
***
Holos u Vlasova buv sonnyj i blahodunyj. Oevydno, dyrektor ue zbyravsia liahaty.
Zdrastuj, Mykolo Mykolajovyu! Zvidky ty dzvony?
Ja z zavodu, Aberte Borysovyu Samojlov zapnuvsia. Tovaryu dyrektor, ja
vymahaju nehajno zupynyty zavod, tonie mezonatornyj cech.
o-o? Ty zboevoliv! sonlyvis u dyrektorovomu holosi jak rukoju znialo. V
kinci roku! My zirvemo plan! Ta v omu, vlasne, sprava?
Sprava nevidkladna, Aberte Borysovyu. Ja prou vas zaraz e pryjichaty na zavod.
Harazd! Vlasov serdyto povisyv trubku.
***
Jakin bayv, jak, blysnuvy faramy, pidjichala do prochidnoji dovha orna mayna.
Povz nioho vydko projov nevysokyj ohriadnyj olovik u plai j napivvijkovomu kaketi.
Vartovyj vystrunyvsia. Vlasov! zdohadavsia Jakin, dyvliay jomu vslid. Znay, Mykola ve poav dijaty
Ote, jichnie prypuennia vyjavylo pravynym: sam dyrektor pryjichav. A vin sydy
tut, nemov bidnyj rody, nikomu ne potribnyj. Jakin poervoniv vid obrazy, zhadavy, jak
ver hodyny tomu jomu dovelosia pojasniuvaty soldatovi, chto vin takyj, omu tut i na koho
ekaje.
Vin pohlianuv na hodynnyk: oho, ue piv na druhu! A o, koly Samojlov zastriane tam
na vsiu ni? I taxi ne znajde, a do mista kilometriv pja po snihu
erez pivhodyny stalosia najobrazlyvie: Samojlov vyjov i, ne pomiajuy na lavi Jakina, vydko popriamuvav do mayny. Jakiv huknuv joho dzvinkym vid oburennia holosom.
Mykola ohlianuvsia i liasnuv sebe po oci:
Ach, ort! Ja zovsim zabuv pro tebe! A znaje
Znaju! holosno perebyv joho Jakin: vin vyriyv skazaty vse, o dumaje pro Samojlova. Davno zrozumiv, o ty choe vidstavyty mene vid cijeji spravy. Nu, o , Jakina
vsi vidpychaly! Vin zrobyv svoju spravu vin moe jty, y ne tak?
Mykola ne vidrazu zbahnuv, o kae Jakiv. U holovi stalosia jake chvoroblyve rozdvojennia. Tam straenna nebezpeka, o chovajesia v mezonatorach, nova reovyna, vid
jakoji zahynuly Holub i Serdiuk. Tut stoji Jako Jakin, z jakym vony razom uylysia,
razom praciuvaly, razom pily v zrujnovanu laboratoriju pid obstril smertenoji radiciji,
stoji i verze jaku nisenitnyciu Nareti vin zrozumiv:
Dilytysia zachotiv, svoloto?!
Samojlov dyvyvsia na Jakova z takoju liuttiu, o toj viduv: zaraz udary I mymovoli
vtiahnuv holovu v plei. Cia my zminyla vse: Jakiv viduv sebe takym nehidnykom, jakym
naspravdi, molyvo, j ne buv. o ja kau?! Vin pidviv na Mykolu oi j vynuvato proburmotiv:
Proba meni, Koliu Ja sam ne znaju, o verzu, dure.
Samojlov ue zaspokojivsia i pochmuro hlianuv na Jakina. Zaraz ne as svarytysia.
Ta j ja harnyj zabuv pro nioho.
Harazd. Sidaj u maynu, pojidemo v instytut za naymy skafandramy j pryladamy..

Vony sydily pozadu ofera j movaly. Potim Mykola sucho movyv:

Pereviryly try mezonatory. V usich vyjavyly antyreovynu, virnie, antyrtu. Maleseki kraplynky na stinkach i na zhynach kamery Vyriyly poky o zupynyty zavod, vymknuty vse, krim vakuum-nasosiv, i zibraty ciu antyrtu. Potim de vyprobuvaty Tiky
jak jiji vytiahty zvidty? Vona ridka, roztikajesia, a koen miligram, o zalyysia v mezonatori, ce vybuch, syniyj za bombu
Jakin kyvnuv. Vony znovu zamovkly. Jakiv viduv, o zaraz jomu dopomohla b vypravdaty pered Samojlovym tiky jaka nadsmilyva vyhadka, i poav rozmirkovuvaty. Koly
ve pidjidaly do Jadernoho instytutu, Jakin nesmilyvo skazav:
Sluchaj, Mykolo, a ce due prosto
o prosto? burknuv Samojlov.
Zibraty ciu antyrtu. Rozumije, treba vziaty truboky z nejtrydu, z tijeji nejtrydplivky, j ocholoduvaty jich u ridkomu azoti. Vony onajmene hodyn desia zberihatymu
temperaturu minus sto devjanosto is hradusiv. Ade teploprovidnis nejtrydu mizerna! I
antyrtu do cych trubook prymerzatyme, rozumije? U neji, mabu, jak i v zvyajnoji rtuti,
toka zamerzannia minus trydcia visim hradusiv. Pravyno?
Mykola rozsmijavsia:
Ta ty henij, Jako! i dodav: Cho i dure
Jakin vynuvato zitchnuv:
Vdaa v mene taka. Sam ne rozumiju, jak ce stalosia. Vzahali ty daremno todi mene
ne vdaryv, krae b zapamjatav!
Nioho Koly sam kae, o daremno, znay, zrozumiv. Zabumo pro ce. Vse.
Jakiv movky vidvernuvsia.
***
Potuna triochosna avtomayna zachysnoho kolioru jichala zasnienoju chvyliastoju
napivpusteleju, to chovajuy pomi valamy, to zjavliajuy na hrebeniach nevysokych barchaniv. U ciomu misci, na mei stepu j serednioazitkoji pusteli, koly bula zona vyprobuvannia atomnych bomb. Vyprobuva ue davno ne provadyly, i v zoni perebuvala tiky
maleka inenerna komanda, o pidtrymuvala poriadok. Nevelykyj aerodrom z betonovanoju zlitnoju dorikoju dlia reaktyvnych litakiv siriv dvokilometrovoju smuhoju na bilomu
snihovomu poli.
Vdalyni bulo vydno budynoky slub; pozadu nych, za kika kilometriv, mistylysia stari
blindai dlia sposteree nad vybuchamy.
Mayna obmynula retky vyprobuvanych budive: hlynobytni stiny buly zrujnovani
vybuchom maje do samoji osnovy, ulamky samanu lealy vidkynuti v odyn bik.
Moroznyj pronyzlyvyj viter byv u oblyia. Mayna revla, buxujuy v snihu. Nareti
vona probralasia tudy, de na rozyenomu vid snihu majdanyku stojav neskladnyj prystrij:
bahatotonnyj malekyj cylindryk z nejtrydu i namertvo zjednanyj z nym elektrodvyhun kontroliujuoji systemy. V cylindryku bulo blyko dvoch desiatych grama antyrtuti, dobutoji z
mezonatoriv. Motor povynen buv vyhvyntyty z nioho hermetynu kryku, ob useredynu
erez nevelykyj, nenae prokolotyj holkoju, otvir zajlo povitria i tam zhorilo u vohni jadernoho spalachu.
Mykola Samojlov stojav u kuzovi j steyv, jak iz velyeznoho barabana vydko zmotujesia i liahaje na snih ornyj zvyvystyj kabe.
Koly vin letiv siudy, zalyyvy na zavodi Jakina j Kovaka dobuvaty retu antyrtuti, v
litaku joho ochopyly sumnivy. A o, koly ce prosto rtu, a ne antyreovyna? Cia nespodivana
dumka zmusyla joho poervoni vid soromu: ote todi zupynka zavodu i ve halas vyjavliasia
hanebnoju, zloynnoju spravoju. Ade z nejtrydu moe vidnovyty i zvyajna rtu. Nehatyvni mezony, rozpavy, peretvoriasia na elektrony, a vidnovleni z nejtrydu jadra rtuti
mou buty zvyajnisikymy jadramy omu my ranie pro ce ne podumaly?!

Vin due stomyvsia, Mykola Samojlov. U ciomu velyeznomu bilomu stepu vin pouvav
sebe malekym olovikom, na jakoho zvalyly neposynyj tiahar vidpovidanosti. Bihanyna
na zavodi, potim oci pivtora misiaci, protiahom jakych vytraeno bie energiji j syl, ni
za pivtora roku roboty v laboratoriji. Vin zovsim vysnayvsia: zapaly oky, oi, na oli zjavylysia zmorky vid postijnych rozdumiv Samojlov pomacav etynu na oci: Koly ja
holyvsia?
Sumnivy arpaly, muyly joho. A o, koly ce ne minus-reovyna? Vlasne, jaki u nas
buly pidstavy? Aha, nebuvalyj vakuum, blymannia Ne due perekonlyvi dokazy dlia
takoho velyeznoho vidkryttia. A omu b vakuumu ne buty prosto tak vid dobroji hermetyzaciji ta bezperervnoji roboty nasosiv? omu b ne buty blymanniu vid toho, o v ci kraplynky rtuti (zvyajnisikoji rtuti!) zridka potraplialy mezony i vyklykaly svitinnia atomiv?
Ade priamoho dokazu nemaje. Molyvo, v Holuba vyjlo odne, a v nych ine? Molyvo
Neskinenni molyvo i nioho pevnoho
Siohodni vranci pryletila komisija z centra; za vyniatkom dyrektora zavodu Vlasova,
vsi neznajomi. Nedovirlyva, jak zdavalosia Samojlovu, uvaha leniv komisiji vkraj zbenteyla joho. Ot i siudy vin pojichav, ob buty dali vid cijeji uvahy, cho prokladannia kabelia
mona bulo doviryty inym ineneram.
Mayna, stycha rokouy, zupynylasia bilia majdanyka. Z kabiny vyjov strunkyj technik v okuliarach, zapalyv cyharku.
Tovaryu Samojlov, kyte meni kine.
Mykola zniav iz barabana kine kabelia, podav joho i sam zliz iz mayny. Technik zniav
rukavyci, podyvyvsia na cyharku, zasmijavsia:
Zvyka.
o, kurinnia? ne zrozumiv Mykola.
Ta ni. Ja kolynij miner-pidryvnyk. Za vojenni roky stiky min pidirvav ne zliyty.
I zavdy bikfordiv nur zapaliuvav od cyharky. Zruno, znajete! Vidtodi ne mou do vybuchivky pidchodyty bez cyharky. Umovnyj reflex! Vin znovu zasmijavsia j potiah kabe
do elektrodvyhuna.
Mykola hlianuv navkruhy. Snih leav a do obriju, bilyj, ystyj. De-ne-de z-pid nioho
styraly schyleni za vitrom kuyky kovylu. ofer, litnij olovik z vusamy, vyjov z kabiny i
znievja poav stukaty obotom po skatach. Technik, puskajuy dymok i o naspivujuy,
ladnav kabe do kontaktiv elektrodvyhuna Vse bulo takym budennym, o Mykolu znovu
ochopyly sumnivy: ne moe buty, ob tak prosto zdijsniuvalo velyke vidkryttia
Vin pidijov do cylindryka, zakriplenoho na vkopanij u zemliu betonnij tumbi, torknuv
joho pacem. Ta o u niomu, nareti: antyrtu y prosto rtu? Na zavodi vin stavyv cej
cylindryk manipuliatoramy v mezonnu kameru j kydav u nioho skrueni z nejtryd-fohy
ocholodeni truboky z prymerzlymy do nych blyskuymy kraplynkamy. Potim obereno zahvynuvav kryku
ornyj bik cylindra a obpik paci cholodom. o tam? Samojlov poklav ruku na dysk
spolunoji mufty.
A o, koly krutnuty zaraz muftu? Strana, nerozumna cikavis, podibna do tijeji,
o tiahne inodi liudynu kynuty pid kolesa pojizda abo, dyvliay u dulo pistoleta, natysnuty
haok, na my ovolodila nym. Krutnuty muftu i cylindr odkryjesia. V nioho ryne povitria i vidrazu vse stane jasno Vin navi napruyv mjazy, strymujuy ruku, ob ne
zrobyty cioho ruchu.
Tovaryu Samojlov, use hotovo! nenae zdaleka dolynuv holos technika. Moete
pereviryty.
chu, ort! Mykola vidsmyknuv ruku, zalyyvy na moroznomu metali matook
kiry. Ja, zdajesia, boevoliju
Vin pidijov do technika, potorkav prykripleni do kontaktiv kabeli:
Harazd, jimo nazad

***
Temno-sire z kolatymy chmaramy nebo zdavalosia z blindaa osoblyvo nykym. V ambrazury dmuchav viter, zalitaly hrajlyvi sniynky. leny komisiji pidnialy na patach komiry, pozasovuvaly v kyeni ruky. Vlasov pidijov do Mykoly, tryvono hlianuv jomu u vii,
ale nioho ne skazav i vidijov. A nis u nioho posyniv, omu vidznayv Samojlov. Joho
trusyla nervova propasnycia.
Holova komisiji, akademik z Moskvy, ohriadnyj i nemolodyj ue krase, podyvyvsia na
hodynnyk.
o , Mykolo Mykolajovyu, koly vse hotovo, skai kika naputnich sliv i poynajte.
Usi zamovkly, pohlianuly na Samojlova. jomu stalo toskno, jak pered strybkom u
osinniu, kryanu vodu.
Ja korotko, tovaryi, nespodivano chrypkym holosom poav vin. Tam, u cylindri, blyko dvochsot miligramiv dobutoji namy z mezonatoriv antyreovyny. Jasna ri, my
ne mohly tono zvayty jiji. Jako ce, jak my hadajemo, antyrtu (Bojahuz, bojahuz, bojusia!) A ce povynna buty same antyrtu! holos joho zmicniv i zazvuav upevneno.
Jako cia kikis antyreovyny vidrazu spoluysia z povitriam, stanesia jadernyj vybuch,
jakyj za kikistiu vydilenoji energiji dorivniuvatyme pryblyzno sta tysiaam tonn trynitrotoluolu. Mykola pereviv podych i hlianuv na siruvati v napivmoroci oblyia. Vin pomityv,
jak akademik-krase rytmino kyvav na joho slova. (Tonisiko, jak Turajev koly na zalikach, ob pidbadioryty studenta, podumav Samojlov). Odnae vybuchu my robyty ne
budemo, kazav vin dali, po-pere, tomu, o ce nebezpeno, a po-druhe, ce necikavo,
ta j nepotribno Bude zdijsnena, tak by movyty, napivkerovana reakcija peretvorennia antyreovyny v energiju. Otvir u nejtryd-cylindri takyj malyj, o povitria pronykatyme v nioho
v due neznanij kikosti Za naymy rozrachunkamy, horinnia antyrtuti tryvatyme pjatdesiat-istdesiat sekund. Jako my ne pomylylysia, to oderymo pryncypovo novyj metod
vykorystannia jadernoji energiji. Oce j use, zakinyv Mykola i z achom viduv, o tikyno nabuta vpevnenis znykla z ostannimy slovamy.
Skai, zapytav chto, a cylindr iz nejtrydu vytrymaje take navantaennia?
Povynen vytrymaty. V usiakomu razi, vstanovleno, o nejtryd vytrymuje temperaturu synoho uranovoho vybuchu.
Samojlov pomovav, potim hlianuv na holovu komisiji.
Akademik kyvnuv:
Poynajte Z bohom, jak kazaly didy.
Mykola natysnuv knopku syreny. V zoni prolunalo protiane strachitlyve zavyvannia,
syhnal usim: Buty v schovyach!
Usi staly bilia peryskopiv. erez chvylynu syrena zamovkla.
Samojlov, ni na koho ne dyvliay, pidijov do stolyka, na jakomu stojav sesyn-motor
systemy keruvannia uvimknuv rubynyk i vziavsia za ruku Serce kalatalo tak, o zdavalosia, stukit joho uty v usiomu blindai A o, koly systema keruvannia vidmovy?
Teper elektrynyj kabe tono peredavav zusyllia ruky za visim kilometriv u motor,
zjednanyj i krykoju cylindryka. Spoatku rotor piddavavsia tuho. Ta o opir ruky oslab
kryka cylindryka tam, u stepu, poala vidkruuvatysia. Mykola, prypavy do okuliara svoho
peryskopa z temnym svitlofitrom, krutnuv e j e raz
Zasniena rivnyna, jaka kri fitr zdavalasia syniuvato-ornoju, raptom spalachnula
vdalyni yrokoju slipuoju bilo-holuboju zahravoju. Nenae kikasotmetrova elektryna
duha vvimknulasia v stepu! Oi, do boliu zaslipleni spalachom, ve nioho ne bayly, krim
cijeji jaskravoji smuhy.
Pislia kikoch sekund tyi doletiv pronyzlyvyj, skrehotlyvyj zvuk. Zi steli blindaa posypavsia pyl. Ce mona bulo b nazvaty svystom, koly b syloju svojeju vin ne buv schoyj na
nesterpnyj rev. Tam, bilia samoho horyzontu, z malesekoho otvoru v nejtryd-cylindryku
vychopliuvala peretvorena v paru antyrtu i zhoriala kosminym vohnem.
ymalo vyprobuva bayly ci liudy, leny komisiji vijkovi, inenery, konstruktory,

tvorci atomnych elektrostancij, ueni-experymentatory. Vony bayly peri atomni vybuchy,

vybuchy vodnevych bomb, o oplavlialy zemliu i zamariuvaly sonce, sposterihaly gigantkyj zlovisnyj hryb vysoko v nebi I zavdy do zachoplennia peremohoju liudkoho rozumu domiuvavsia ach pered strachitlyvistiu zastosuvannia velyeznoho vidkryttia. Ale
takoho, jak siohodni, vony e ne bayly. O ue desia, dvadcia, sorok sekund iz krychitnoji
ciatoky kraj stepu z revom vyryvajesia jadernyj voho! Teper ne bulo strachu, tomu o ce
norovysto revla micno zahnuzdana, pidkorena j znekodena, najmohutnia z energij
energija vzajemnoho znyennia reovyny j antyreovyny. Liudy bayly ne lye vohnianu
smuhu v stepu; vony bayly majbutniu bezmeno mohutniu liudynu volodaria cijeji energiji; bayly kosmini rakety, z nejtrydnych diuz jakych vyryvalosia ce polumja, mohutni
mayny z nejtrydu, jaki stvoriuvalysia cym vohnem; rozplavlenu nymy kryhu na Pivnoi j
pokryti zelenniu pusteli Pivdnia. Vony jasno bayly majbutnie.
I Mykola Samojlov tako bayv joho. Ve ne bulo stomlenoji liudyny iz zmarnilym oblyiam i chvoroblyvo poblyskujuymy oyma. Vsia joho rozhublenis, sumnivy, nevpevnenis
zhorily u cij jaskravij, jak blyskavka, chvylyni astia. Oi bolily vid slipuoho spalachu, jakoho ne mohly zhasyty navi temni svitlofitry v peryskopi, ale vin stijko, ne morhajuy,
dyvyvsia na smuhu jadernoho vohniu.
Vreti step zhas. Stalo tycho. Use navkolo snih, oblyia liudej, blinda zdalosia
mianym i pochmurym. U nykych chmarach usi pomityly jaku smuhu. Koly oi zvykly do
dennoho svitla, to pobayly: chmary nad miscem spalachu vyparuvaly, utvoryvy dovhyj
prosvit. Kri nioho bulo vydno holube zymove nebo. Ta nezabarom od zemli pidnialysia novi
chmary vid snihu, o roztav, i zakryly prosvit.
Pomylky ne bulo. I Mykola tiky teper po-spravniomu viduv utomu, o naliahla na
nioho, velyeznu, neliudku vtomu, vid jakoji navi nemolyvo zasnuty.

De zakinuvavsia. Smuhy sonianoho svitla, vyblyskujuy poodynokymy pylynkamy,

pronyzuvaly z kincia v kine zal laboratoriji velykych energij. Vony padaly na stinu centranoji zony bevatrona, i siryj beton mjako svityvsia zolotymy pliamamy; torkalysia tanh
manipuliatoriv i vidpolirovanyj metal blyav tak, o na nioho boliae bulo dyvytysia;
vidbyvalysia desiatkamy zajykiv vid kal yslennych pryladiv, i na steli vynykla chymerna
hra svitla.
Prybyranyk-nehr vodyv pomi stoliv i kolon pylosos, o hlucho hudiv. Spivrobitnyky
ve vymknuly prylady, pochovaly vse zajve v stoly i, z neterpinniam pozyrajuy na hodynnyky, korotaly rozmovamy ostanni chvylyny pered vidchodom.
y bay, Frenk, pidmorhnuv odyn molodyj inener svojemu kolezi. Na Endriu
Chard znovu zasydivsia. Vin kyvnuv holovoju v danij kine zalu.
Tam za stolom sydiv i o zoseredeno pysav na arkuykach paperu litnij olovik.
Sonce rejefno osvitliuvalo joho schylenu holovu: iskryste volossia zakruene, jak u starorymkych skuptur, mjakyj vidvyslyj nis, hlyboki zmorky bilia oej i vzdov ik dovhastoho
oblyia.
Profesor Hardi roby nove vidkryttia! v ton peromu vidpoviv druhyj inener.
Vony, posmichajuy, poaly odiahatysia.
Nezabarom u laboratoriji stalo poronio.
erez pivhodyny, koly sonce zajlo i zal okutaly sutinky, profesor Hardi vstav z-za stolu
j poprostuvav do vymykaa, ob zapalyty svitlo. Ale po dorozi vin zabuv pro svij namir i

zupynyvsia bilia vikna.

Nebo, temno-synie vhori, na horyzonti minylosia cholodnym bahriancem. Daleki budynky na joho tli stojaly itkymy, nemov vyrizanymy z ornoho paperu, priamokutnykamy.
Malekyj reaktyvnyj bombarduvanyk, pozoloenyj sonianym prominniam z-pid horyzontu,
na bahatokilometrovij vysoti roztynav nebo zdvojenoju roevo-biloju chmarystoju smuhoju.
Profesor dyvyvsia i ne pomiav cioho nioho, obmirkovujuy ideju doslidu, jaka raptovo
vynykla v joho holovi. Vin vidvernuvsia vid vikna i, tak i ne vvimknuvy svitla, poprostuvav
do puta bevatrona. Vidukav potribnyj vymyka i povernuv joho. Velykyj ovanyj teleekran
osvityvsia zseredyny. Na marmurovij plyti v kameri leala maleka orna plastynka nejtrimu. Pid nejaskravym svitlom vnutrinioji lampy vona zdavalasia dirkoju z obirvanymy
krajamy, probytoju v bilomu marmuri.
Hardi vaekamy povernuv pravoru i livoru objektyv telekamery vseredyni bevatrona: vse bulo na svojemu misci, hotove dlia doslidu. Sprobuvaty?.. e ne vyriyvy ostatono, vin uvimknuv nasosy vidkauvannia, ob pidvyyty vakuum u kameri. Sered laboratornoji tyi pouvsia tychyj hariakovyj stukit nasosiv.
Doktor Enriko Hardi, y, jak pereinakyly joho nadto muzykane dlia anhlijkoji movy
italijke imja, Endriu Chard, buv holovnym expertom komisiji Starka, jaka rozsliduvala katastrofu v ju-Henfordi. O ue try misiaci vin iz svojeju hrupoju dosliduvav radiaktyvni
zrazky, pidibrani na misci vybuchu, oprominiuvav plastynky nejtrimu, zapidozriujuy, o
same v niomu j chovajesia zahadka, i bezrezutatno. Spalach, jakyj peretvoryv zavod
razom z joho pracivnykamy v pyl, paru j kupu svitnych ulamkiv, radiaktyvnyj trup doktora
Vebstera, vbytoho vartovym, nezrozumili spektry vyprominiuvannia ulamkiv, vse ce, zdavalosia, nadovho zalyysia tajemnyceju.
Misia tomu armijki posty dozymetrynoji rozvidky, o znachodiasia v Irani j Tureyni, zafixuvaly pidvyennia radiciji pivnino-schidnych povitrianych teij. Analiz prob povitria, o joho zrobyly posty, vyjavyvsia schoym na analizy radiaktyvnoho povitria nad
ju-Henfordom. Znay, dumav profesor Hardi, tam, zvidky duv viter, de u Sybiru
y v radiankij astyni Serednioji Aziji, stalosia o schoe na ju-Henford? Jake velyke j
achlyve javye chovajesia v cych ornych plastynkach nejtrimu Neve vidkryttia joho
molyve tiky z dopomohoju katastrofy?
Ideja, jaku zaraz obmirkovuvav Hardi, bula dosy-taky rozplyvasta: piddaty nejtrim
skladnomu oprominiuvanniu, kynuty na nioho ve komplex jadernych astynok, jaki tiky
mona oderaty v bevatroni, mezony, protony, elektrony, pozytrony, hamma-promeni. Ce
povynno daty jaku skladnu vzajemodiju. Jaku? Profesor Hardi ne liubyv provadyty doslidy,
ne prykynuvy spoatku, o z nych vyjde. U hri z pryrodoju, vin, jak dosvidenyj achist,
zvyk peredbaaty na kika chodiv napered. Ale siohodni vin tiky daremno vytratyv de,
namahajuy rozrachuvaty doslid
Nu, to jak, provadyty y ni? e raz zapytav sebe Hardi i, rozhnivavy na svoji
vahannia, vyriyv: Provadyty!
Laboratornyj zal ue porynuv u temriavu, ale profesor jasno ujavliav use, o vidbuvalosia vid ruchiv joho paciv na puti. O huno briaznuly plastyny synostrumnych kontaktoriv; ce u viddalenomu kinci zalu uvimknulysia vysokoastotni heneratory. Pruno zahuly
kotuky elektromahnitiv po kiciu bevatrona zabihalo mahnitne pole. Spalachnula
syhnana lampoka; hostryj ervonyj prominyk upav na chudi ruky profesora ce za betonnymy stinamy zajnialysia elektryni duhy v inizacijnych kamerach. Zatanciuvav na
ekrani oscylografa tonkyj zelenyj promi i, postupovo zaspokojujuy, poav vyvodyty plavnu
kryvu elektronnyj robot-operator vyrivniuvav reym roboty bevatrona. Vhori zajnialasia tripotlyvym synio-ervonym svitlom neonova lampoka syhnal toho, o v kameru pomav puok pryskorenych astynok.
Hardi zijov z mostyka, vziav na stoli arkuyky z rozrachunkamy reymu, povernuvsia
do puta i poav vstanovliuvaty ruky j peremykai v potribne poloennia. Moji kolehy, mabu, due zdyvuvalysia b z takoho nenormanoho reymu, posmichnuvsia vin. Nezabarom

u kameri do ornoji pliamy nejtrimu prypav holubuvatyj prozoryj prominyk.

Na stoli v laboratoriji zadzveniv telefon. Hardi spustyvsia vnyz, zniav trubku:
Sluchaju.
Chto vmykaje bevatron? zapytav znebarvlenyj membranoju holos.
Hardi nazvav sebe.
A-a, dobryj veir, mister Chard Ce dzvony erhovyj iz pidstanciji. Koly zakinyte,
podzvoni meni, bu laska, my vymknemo vysoku napruhu.
Dobre, poobiciav Hardi i poklav trubku.
Tak, teper treba ekaty. Vin siv za stil, zapalyv cyharku. o vyjde? Vziav arku
paperu, rozkrutyv avtoruku j zamyslyvsia.
o povynno vyjty?
Arku paperu tak i zalyyvsia ystyj.
Strymane monotonne hudinnia, rytminyj perestuk vakuum-nasosiv, piznij as,
use navivalo drimotu. Hardi viduv, jak sonno zlypajusia joho poviky; krutnuv holovoju,
pohlianuv na hodynnyk: Oho, poatok odynadciatoji! Nu, o tam? Vin popravyv chalat i
zijov na mostyk.
Lampa-pidviska v kameri zavaala jak slid rozhlianuty plastynku, i Hardi vymknuv
jiji. omu syno zakalatalo serce. Ale ja e nioho ne pobayv
Holubuvatyj promi z jadernych astynok, jak i ranie, vpyravsia v ornu pliamu na
marmuri. Ale v samisikomu centri pliamy, na nejtrimi, pid promenem blyala jaka ciatoka.
Tremtiaymy rukamy, ne potrapliajuy hvyntamy v hnizda, profesor prykrutyv do
peryskopa zbiuvanu prystavku, naviv jiji na rizkis: ciatka peretvoryla u maleku tremtlyvu u nerivnomu buzkovomu svitli promenia kraplynku. o ce?! Udary sercia vidluniuvaly u vucha, holova spovnyla jakym chaosom nepevnych hariakovych zdohadiv,
dumok, prypue; vony astaly, jak reklamni yty mymo avtomobilia, o mav po ose u
stokilometrovych perehonach.
Nejtrim oyv mezony vyklykaly vzajemodiju. Ta ne v tomu ri o ce? Jaka
reovyna Metal? Ridyna? Rozplavlenyj nejtrim? Ni, ce jaka jaderna reakcija Neve
nejtrim znovu peretvoryvsia u zvyajnu reovynu, v atomy metalu?..
Vsesvit znyk, buv lye vin, profesor Enriko Hardi, i maleseka kraplynka Nevidomoho,
o tremtila pid jadernym promenem.
Neve nejtrim spravdi pervynna reovyna, z jakoji mona robyty bu-jaki atomy?!
Hardi trochy ne zadychnuvsia vid cioho zdohadu.
V holovi yryla i zvuala vse synie udova melodija: o vono, te velyke j prekrasne,
zarady oho vin yve j praciuje! Zarady oho pryjichav u ciu uu krajinu! O vono! Tam, u
kosminij poronei kamery bevatrona, z joho voli narodujusia svity, vynykaju atomy! o
je mohutnie v sviti, ni mohutnis zna? y je bie astia, ni peremoha nad pryrodoju?
Horda maorna melodija hrymila, i Hardi neutno pidspivuvav jij. Koly b vin buv u
spokijniomu stani, to zrozumiv by, o cia muzyka ne naley odnomu z kompozytoriv
svitu, vona narodylasia ojno u niomu samomu
erez hodynu, koly na nejtrimi ve bula dostatnia dlia analiziv kraplynka, Hardi vymknuv bevatron i v temriavi pomityv, o krapeka svitylasia. Zbiena linzamy, vona bula
zavbiky z horoynu i osekundy spalachuvala v temnij kameri velykoju kikistiu slipuo
holubych iskorok.
Zvidky ci iskorky?.. Moe, scyntyliaciji? Ni, ce nadto jaskravo dlia nych
Hardi bahato raziv sposterihav scyntyliaciji zelenuvati spalachy na ekrani, vyklykani udaramy radiaktyvnych astynok. Vony buly due slabki oko dovho zvykalo do temriavy, poky poynalo rozrizniaty jich. Ni, ce ne scyntyliaciji
Vin pohlianuv na prylady na puti. o ce? Ade vin vymknuv usi vakuum-nasosy,
omu strilky vakuummetriv povino ruchajusia do vse bioji i bioji rozridenosti v kameri? Zipsuvalysia prylady? Ni, vse odrazu ne moe buty Hardi znovu hlianuv u

peryskop: kraplynka siajala tysiaamy holubych iskorok.

Povitria!.. Strachitlyvyj zdohad promajnuv u holovi profesora, i, per ni vin oformyvsia u itki dumky, Hardi obereno, le-le povernuv rukoju sklianyj kran, vpuskajuy
povitria v kameru.
I kraplia na matovo-ornij pliami nejtrimu odrazu spalachnula miridamy holubych
iskor tak slipue jaskravo, o Hardi navi vidsachnuvsia vid peryskopa.
Tak on vono o
Pryholomenyj tym, o pobayv i zrozumiv, profesor povino zijov unyz, do stolu.
Z plastynky nejtrimu pid vplyvom mezoniv i pozytroniv utvoryly atomy antyreovyny
najnezvyajnioji, najstranioji reovyny u naomu sviti.
Tak o jak stalasia katastrofa v ju-Henfordi. U mezotronach utvoriuvala i nahromaduvala antyreovyna antyrtu Teper ne potribno navi dali analizuvaty, ob vstanovyty istynu, vse jasno j tak.
Radiaktyvnis, uranova bomba, termojaderna bomba i, nareti, antyreovyna
Ostannia lanka v lanciuhu velykych i stranych vidkryttiv. Vin zrobyv ce vidkryttia, vin,
profesor Enriko Hardi, italijkyj emihrant, jakyj koly vtik v Ameryku vid peresliduva Mussolini, ta tak i zalyyvsia tut. Zavtra tysiai gazet radi i televizijnych stancij rozkau pro
nioho usiomu svitovi. Joho imja ne vyklykatyme zazdroiv nadto velyke vidkryttia dlia
takoho mizernoho liudkoho pouttia; vono vymovliatymesia z podyvom i achom, joho
yttiepys uvijde v kini pidrunyky; bahato mijoniv liudej anuvatymu joho, vvaatymu
odnym z najvyznaniych venych svitu, hovorytymu pro nioho i proklynatymu joho.
Atomna energija Liudstvo vypadkovo natrapylo na ce zolote rodovye pryrody, i teper vono schoe na toho kazkovoho bahatija, jakyj nabrav stiky zolotych zlytkiv, o ne zmih
jich pidniaty; i zoloto peretvorylosia v popil. Riznycia tiky v tomu, o teper u popil moe
peretvorytysia same liudstvo
Profesor Hardi sydiv za stolom zhorbyvy, nenae ve tiahar vidpovidanosti, o
pivhodyny tomu zvalyvsia na joho plei, prydavyv joho do stolu Tam, u poronei kamery,
na nejtrimovij plastynci leala reovyna, pered jakoju zdavalysia mizernymy vsi jaderni
vybuchivky: uran, plutonij, vakyj vode, reovyna, o, spoluajuy iz zvyajnymy reovynamy povitriam, vodoju, metalom, kamenem povnistiu peretvoriujesia v energiju.
jiji lehko zberihaty, potribni lye hermetyni kontejnery z nejtrimu j vakuum. jiji lehko
vykorystovuvaty slabkyj dostup zvyajnoho povitria das spalach, kraplyna vody vybuch, jakyj dorivniuvatyme vybuchovi vodnevoji bomby. jiji lehko oderaty: pry peromu
doslidi vin oderav jiji stiky, skiky bulo oderano plutoniju v Henfordi za kika tyniv roboty reaktoriv.
Hardi zijov na mostyk, hlianuv u peryskop: kraplynka poblyskuvala poodynokymy iskramy; ce vybuchaly neyslenni molekuly povitria, o zalyylysia v kameri.
Vin ne prosyv u pryrody cijeji tajemnyci velykoji tajemnyci toho, jak robliasia
zirky. Vin ne chotiv cioho vidkryttia. Pravda, vin dumav pro taku reovynu, prypuskav, o
jiji koly-nebu odera I o vono, najbie z usich vidkryttiv, jaki buly j budu zrobleni
liumy, vidkryttia bezmenoji energiji. Dlia tvorennia i dlia znyennia.
Vin, profesor Enriko Hardi, jakyj robyv svojimy rukamy istoriju jadernoji zbroji, znaje,
o take atomne znyennia. Vin bayv vybuchy v pusteli Alamohadro, atolach Bikkini j Enivehok, na sobi viduv, o take promeneva chvoroba Vin znaje, jaki strani slidy zalyaje
v atmosferi j na zemli kone vyprobuvannia vodnevoji bomby. Vako ujavyty sobi, jaka zahroza navysne nad usima, koly ponu vyprobovuvaty ociu zbroju
O-o, z nejtrimu j antyreovyny mona narobyty bahato udovych bomb i snariadiv!
Maleki snariadyky velyeznoji probyvnoji j vybuchovoji syly. Takyj snariadyk moe pronyzaty tovsti betonni stiny, bahatopoverchovi perekryttia i spalyty v bomboschovyi liudej.
Nevelyki, prosti u vyhotovlenni bomby, nayneni antyreovynoju, z radizapanykamy, mou spopelyty ne tiky gigantke misto, ale j cilu krajinu, taku jak Liuxemburg y Begija.

Nedoroha i zruna zbroja masovoho znyennia! Nezaminna dlia mikontynentanych i kosminych raket! Najkrayj sposib peretvoryty Zemliu v jaskravu ziroku!.. udova reklama!
Hardi nespodivano dlia sebe zasmijavsia. Cej dyvnyj chrypkyj smich, schoyj na kae,
hulko prolunav u nastoroenij tyi laboratornoho zalu. Profesor zliakano obirvav joho, poter
olo.
Gigantka syla V nebo, synio-roeve, jak siohodni, odna za odnoju zlitaju rakety. Z
chvostovych diuz vychopliujusia strumeni jaskravo-holuboho vohniu, ce antyreovyna,
spoluajuy iz zvyajnoju vodoju, daje bezperervnyj vybuch, o ruchaje rakety vpered. Nemaje mei vydkosti, mei viddali dlia cych kosminych korabliv
Nevelyki cylindry z nejtrimu, napovneni antyreovynoju, zanuriujusia na dno Pivninoho Liodovytoho okeanu, v liodovyky Antarktyky. Avtomaty keruju reakcijeju spoluennia j vydilennia energiji. Povino, na protiazi desiatyli, ob ne poruyty rivnovahu atmosfery, zminiujesia klimat planety. Tane vina merzlota, tundru vytisniaju lisy, luhy.
Tepli moria omyvaju berehy vsich materykiv. Vinozelenoju, rodiuoju j bahatoju staje Zemlia
Veretenopodibni snariady z nejtrimu, jaki bezperervno pidihrivajusia antyreovynoju do sote tysia hradusiv, proplavliaju bazatovu obolonku j priamuju do tajemnyoho
jadra planety. Liudy, jaki tysiai rokiv znaly tiky verchnij ar Zemli, ne tovyj za kirku
jabluka, pronykaju vseredynu planety i chto znaje, jaki nespodivani i hrandizni vidkryttia ekaju jich na liachu, e velyniim, ni mandrivka v kosmos?
Bohatyrka j rozumna syla, hidne znariaddia bezmenoji liudkoji tvorosti Mona
zminyty oblyia ne tiky Zemli, ale j bu-jakoji inoji planety Sonianoji systemy. Mona
stvoryty yttia na Misiaci, zrobyty jakym zavhodno yttia na Marsi j Veneri Vse ce bude
koly nedarma nad Zemleju litaju suputnyky. Ale vse ce bude ve ne pry niomu
o teple nepryjemno popovzlo po oblyiu. Sliozy?.. Dobre, o nikoho nemaje Vin
vyter oi rukoju nevmilym ruchom liudyny, jaka ne plakala rokiv iz sorok. Potim zijov
unyz i zapalyv svitlo v laboratoriji.
Rebryste hromaddia bevatrona, elektronni analizatory, liynyky, indykatory, vse ce
joho hospodarstvo.
Joho? Chiba vin hospodar? Hardi hlianuv na svoje vidobraennia u temnomu vikonnomu skli, i joho ochopylo tulyve prezyrstvo do cioho stareoho blahorodnoho oblyia, dovhoho volossia, rozumnoho pohliadu.
Ni, ne vy tut hospodar, Enriko Hardi! Vy, aliuhidna slabka liudyna, tiky odnu ni
trymajete v svojich rukach ciu mohutniu sylu, a zavtra viddaste jiji v ini ruky, zahrebui j
hrubi. Vy rab, Enriko Hardi, vysokoosvienyj, zabezpeenyj rab.
Vin pryhadav Rendofa Chjuza, jakyj koly, u peri pisliavojenni roky, keruvav joho
jadernymy doslidenniamy. O chto buv chaziajinom.

Vy, veni, due liubyte mudruvaty, filosofstvuvaty, z soldafonkoju priamotoju i

cynizmom zajavyv vin odnoho razu, i v ciomu vaa vada. Robi svoju spravu, a my ve
poturbujemo, ob vona dala naleni naslidky
opravda, heneral Chjuz voznissia na nebesa pid as vybuchu v ju-Henfordi. Ale
ini chaziajiny lyylysia
Komu potribna zaraz ocia strachitlyva kraplynka? Vam, doktore Hardi? y, moe, bakivyni, jakoji, do rei, u vas nemaje? Vy kosmopolit, Endriu Chard, liudyna, o vidirvalasia vid svoho narodu, vid ridnoji zemli Hodi vdavaty z sebe patrita. Do toho vy davno
ve ne viryte v ideju zachystu vinoho svitu vid rosijan Todi dlia koho ?
orstoki dumky spovnyly joho hnivom. Zlis do samoho sebe, do cioho prokliatoho, bezvychidnoho svitu stysnula kulaky, vyprostala spynu. Ni, vin ne rab! Siohodni vin ie hospodar vidkryttia
Rizko j protiano zadzvonyv telefon. Hardi pidijov do stolu.
Allo
Vy ve zakinyly, profesore? Mona vymknuty napruhu?
Ni! Ja e ne zakinyv!
U trubci o nevdovoleno burmotily, ale Hardi ve poklav jiji na vaeky. Vin pohlianuv na hodynnyk tretia hodyna noi. e je as. Uziav arkuyk paperu j nakydav na
niomu neskladnyj rozrachunok: ob ne vynyklo nebezpene perehrivannia, povitria treba
vpuskaty protiahom dvochsot chvylyn ponad try hodyny. Vse jasno.
Tverdoju chodoju liudyny, o schvalyla jake riennia, vin zijov na mostyk. Kraplynka antyreovyny slabko iskrylasia v temriavi kamery. Ote, vy pereyly najprekrasnie
v svojemu ytti, doktore Hardi. Teper vam naley pereyty najstranie. Profesor zapalyv
cyharku i, ob zaspokojitysia, zrobyv kika vydkych zatiaok. Potim povino povernuv sklianyj venty, o vpuskav povitria vseredynu kamery.
Koly b chto zajov tijeji noi v laboratoriju velykych energij to pobayv by nebahato:

snip holuboho svitla, jaskravoho j nerivnoho, nenae vid elektrozvarky, vychopliuvavsia z

roztruba peryskopa; v joho promeniach zavmerlo synie oblyia Hardi z ornymy jamamy
oej. Na steli j na stini perelomliuvavsia velyeznyj syluet joho tini.
U kameri palala j ne mohla zhasnuty kraplynka antyreovyny, holuba j slipua, jak
votova duha. Bolily oi, ale Hardi ne vidvodyv jich vid vohnianoji kuky j burmotiv, niby
zaspokojujuy koho blykoho j ridnoho:
Nioho tebe dobudu piznie Za kraych asiv Neodminno dobudu Liudy e
ne maju na tebe prava.
Kraplynka horila j ne chotila vmyraty. Skiky asu mynulo? Ruka, o leala na hladekij poverchni ventylia, zaterpla. Vidkryty zovsim? Odrazu vybuch Ni, bezhluzdia.
Hardi posmichnuvsia svojij rozsudlyvosti. Betonna kamera teper stane taka radiaktyvna,
o z bevatronom nemolyvo bude praciuvaty. Darma Bilia hrudej na chalati spalachnula
synim svitlom truboka indykatora. Ce hamma-vyprominennia zhorajuoji kraplynky pronyklo kri betonnu stinu. Hardi zcipyv zuby: Darma!
Vreti, kraplynka peretvorylasia na slipuu ciatku j zhasla. Jakyj as zapaleni oi
e bayly v kameri zhustok temriavy na jiji misci.
Vikna ve synily, poynalo svitaty. Hardi vymknuv nepotribne teper osvitlennia. Bevatron, betonni kolony, ustatkuvannia, stoly, vse vystupylo z temriavy neitkymy bezbarvnymy tiniamy. U viddalenomu kinci laboratoriji svitylasia ervona neonova lampoka; vona
nahadala Hardi, o vysokovotnu napruhu e ne vymknuto. Ehe , toj dvii dzvonyv, pytav I vin povoliksia do yta.
U zali stalo svitlie. Hardi bayv na bilomu pivkruzi kaly strilku kilovotmetra, o
slabo zdryhalasia, vylyskujui cylindryky synostrumnych zapobinykiv, tovsti midni yny.
Nu o , skazav vin sam sobi, vy znajete te, oho nichto ne povynen znaty. y nadovho
vas vystay? Liudyna slabka Vy ve pere yly najudesnie i najstranie, o moe zustritysia v ytti. Navio yty dali? Ce ne boliae, ce od razu Nu?..
Hardi popliuvav u doloni, ob krayj buv kontakt pidnis ruky do yn i ujavyv: ryvok
na pryladach tam, na vysokovotnij pidstanciji, a tut joho poornile skociurblene tilo,
jake vysityme na yti. Vin povino opustyv ruky.
Ni, vin ne zliakavsia teper jomu nioho bojatysia. Vin povynen yty. Vin borotymesia za te, ob ueni ne buly rabamy, ob spravy na sviti ve zaraz, a ne koly, pily, jak
treba. ob joho nauka bie ne bula prokliattiam dlia liudstva, a tvoryla astia j dobro. Vin
ne prodas ce vidkryttia u neaslyvu chvylynu za slavu, za hroi, navi za bezsmertia. Ale
vin obovjazkovo povtory joho u tomu prekrasnomu majbutniomu, jake bude nezabarom,
bude e pry niomu.

My beremo na sebe vidpovidanis stverduvaty, o zastosuvannia u vzajemodiji

cych dvoch reovyn nejtrydu j antyrtuti zroby neuvanyj perevorot u nauci, technici j
liudkych ujavlenniach.
Teper vidkryvajesia molyvis deevoho vyrobnyctva nejtrydu za dopomohoju antyrtuti v najyrych mastabach i dlia najriznomanitniych cilej. Iz nejtrydu znovu mona
vidtvoriuvaty antyrtu. Ci dvi reovyny, harmonijno dopovniujuy odna odnu, bezkineno
zbiuju mohutnis liudstva, daju jomu zmohu zrobyty gigantkyj naukovo-techninyj strybok upered.
Oevydno, vsi vydy dvyhuniv: hidro, paro, elektro- j gazovi turbiny, motory vnutrinioho zhoriannia, hromizdki atomni reaktory, teper mou buty zamineni kompaktnymy dvyhunamy z nejtrydu, jaki praciuvatymu na antyrtuti. Pryncyp takoho dvyhuna due prostyj:

u soplo z nejtrydu vporskujesia mikrokraplynka antyrtuti j pevna kikis povitria y vody.

Spoluennia antyreovyny z atomamy povitria (y vody) nahrije inu astynu zvyajnoji reovyny do temperatury v desiatky j sotni tysia hradusiv. Vytikajuy z velyeznymy vydkostiamy iz sopla, cej gaz tovchatyme raketu abo obertatyme turbinu.
Tysiai dvochsot gramiv antyrtuti, zakladenoji prosto v tilo nejtryd-turbiny, dosy, ob
vona protiahom roku vyrobliala stiky elektroenergiji, skiky vyrobliaje jiji Volka HES
imeni V.I.Lenina.
Znykaje, vreti, zahroza vysnaennia energetynych resursiv planety, jaki vidnyni
mona vvaaty nevyerpnymy.
Velyezni molyvosti my vbaajemo v nejtryd-kondensatorach malych objemiv, jaki dadu zmohu nahromaduvaty kolosanu elektroenergiju.
Izoliacija iz nadtonkych nejtryd-plivok dozvoly lehko oderuvaty j peredavaty na velyki vidstani elektrynyj strum napruhoju v bahato mijoniv votiv
Mona nazvaty e atomni domny j metalurhijni pei z nejtrydu, mohutni j prosti
verstaty dlia obrobitku vsich metaliv, nadmicni tampuvani aparaty, burovi verstaty,
ekrany vid radiciji, prosti j deevi synchrocyklotrony
Koncentrat energiji (gram antyrtuti pry spoluenni iz zvyajnoju reovynoju vydiliaje
stiky energiji, skiky j otyry tysiai tonn vuhillia) mona dostavyty v bu-jake misce Zemli. Mona zvinyty ciu energiju odrazu abo vykorystaty malymy porcijamy, postupovo, na
protiazi tryvaloho asu
Liudyna ve maje dva desiatyriia volodije kosminoju energijeju atomnoho jadra.
Ale tiky teper jaderna energija moe buty vykorystana skri tak samo lehko, jak do cioho
asu vykorystovuvavsia elektrynyj strum. Pojednujuy nejtryd i antyreovynu, nejtryd i
pane, o rozepliujesia, nejtryd i termojaderne pane, my pidkorymo sobi bezmenu energiju, vykorystajemo bezmeni molyvosti jiji zastosuvannia

Bez daty. Mij odennyk inenera postupovo vyrodujesia. Vse ride j ride zhaduju
ja pro ci zoyty, pochapcem zapysuju pro vsi podiji za ymalyj promiok asu i znovu chovaju
dali. Sprava v tomu, o vin prosto nepotribnyj: ja j bez zapysiv dobre pamjataju vse, o
vidbulosia za ci try roky. Taki podiji ne potrebuju odennykiv vony zalyajusia v
pamjati nazavdy.
O ue znovu vesna. Z vikna vydno Dnipro z siruvato-bilymy pliamamy kryyn. Na
vulyciach kaliui j strumky Try roky tomu molodyj specilist Mykola Samojlov mirkuvav: pryjide vin siudy, v Dniprovk, i zroby velyke vidkryttia abo zustrine najkrau v
sviti divynu, i vona pokochaje joho. y, moe, j te j ine vidrazu
Zvyajno, mriji zbuvajusia ne tak priamolinijno, jak hadalosia, a znano skladnie j
cikavie. Buly vidkryttia, pravda, astka mojeji praci v nych ne taka ve j znana. Taki vidkryttia ne roby odna liudyna.
O odo kochannia u tebe, Mykolo Mykolajovyu, na a, ne vychody. Oevydno, tomu,
o due ve cikava j kropitka robota vypala na tvoju doliu. Ni asu, ni dumok ne zalyalo.
A zaraz vesna, je vinyj as, tomu j zhaduje, o ve tretij desiatok kinajesia, e, oho
dobroho, zapyu u stari parubky
Jako Jakin toj ue odruyvsia, do toho javno z kosminoho spalachu kochannia, a
ne z rozrachunku. Tomu o na Oxani, kolynij laborantci Ivana Havrylovya, otij, o nazyvala mene diadiu, distate horobyka, z rozrachunku enytysia nemolyvo
Och, cej Jako! Vin moe kynuty u palajuu laboratoriju, moe v neperevirenomu skafandri pity na radiaktyvni rujiny, moe vysunuty smilyvi j dotepni dumky, o-nebu vynajty, ale vse ce v nioho tiky dlia toho, ob dovesty, o vin centr vsesvitu, o svit obertajesia navkolo nioho! Ne daremno v nas na kursi joho dranyly Ja v kvadrati.

Zaraz vin u nas na zavodi roby svoji nejtryd-akumuliatory z nadtonkych plivok. I treba
tiky pohlianuty, jak revnyvo oberihaje vin svoju konstrukciju vid riznych zmin, o jich proponuju zavodki inenery.
A vtim, oho meni ipliatysia do nioho? Liudyna roby potribnu spravu j roby dobre.
Zretoju, u konoho svij sty, svoji protyriia. I ne mona vymahaty vid inych toho, oho j
sam ie ne dosiah, do oho tiky prahne. Ty asto kae sobi, o nauka vymahaje krytalevoji ystoty dumok i stremli, vymahaje vidmovlennia vid chorooho za dlia kraoho i vid
kraoho zarady udovoho; o ne mona tvoryty, iz zazdristiu dyvliay na inych. Nu, a
sam ty zavdy dotrymujesia cych choroych pryncypiv? Ni. Oto i nioho, jak kazav Mark
Tven, krytykuvaty inych na tomu grunti, na jakomu sam stoji ne perpendykuliarno.
Nejtryd i antyrtu postupovo vychodia iz sfery nezvyajnoho. Antyrtu, zvisno, nebezpena, ale ce ve zrozumila nebezpeka i tomu ne strana. Usi mezonatory v nas na zavodi
vyystyly vid neji. Vsioho zibraly gramiv dvisti antyrtuti. U sklianci ce bulo b na denci, a
naspravdi ce energija Volkoji HES za dva misiaci roboty mijard kilovat-hodyn Zalyky
antyrtuti na nejtrydnych stinkach mezonatoriv, jaki ne zmohly vyystyty metodom Jakina
(tak-tak, ce ve oficino nazvano joho imjam!), obereno spalyly, vpustyvy v kameru rozridene povitria.
O povernusia z vidpustky, j ponemo robyty specini mezonatory dlia oderannia antyrtuti, a potim specini prylady dlia dobuvannia nejtrydu z antyreovyny bez mezonatoriv.
Slidy nedavnioji katastrofy postupovo znykaju. Sklianyj korpus Jadernoho instytutu
demontovanyj; ustatkuvannia, navi ucilile znyyly abo pustyly na pereplavku: nemolyvo
zajmatysia tonymy jadernymy doslidenniamy tam, de nadovho zostalysia slidy radiciji,
nemolyvo vykorystaty prylady.
U Novomu selyi, nedaleko vid naoho nejtryd-zavodu, sporuduju korpusy Instytutu
jadernych materiliv imeni profesora I. H. Holuba. V stinu holovnoho korpusu vmontovuju
obelisk ti sami kachliani plytky iz stiny simnadciatoji laboratoriji, na jakych zalyyvsia
bilyj syluet Serdiuka. Ce bude jim najkrayj pamjatnyk
A vtim, meni omu ne choesia voruyty mynule vidklademo ce do pochylych lit.
Krae podumaty pro majbutnie.
A jake udove majbutnie z neterpinniam ekaje na nas holova jde obertom! I ce majbutnie ponesia nezabarom, maje zavtra, tomu o kosmina raketa z nejtrydu ve hotova,
jiji vyprobovuju i obladnuju. I paradoxano! cia raketa beznadijno zastarije, tiky-no
zdijsny svij peryj polit u miplanetnyj prostir. Na zminu zvyajnym atomnym dvyhunam
pryjdu (ue jdu!) hranyno prosti j nadzvyajno potuni nejtrydni dvyhuny, o praciuvatymu na antyrtuti. Skiky e bude zrobleno i v Kosmosi, i na Zemli!..
Try roky mynulo, a jaki velyezni dosiahnennia! Poperedu e maje vse yttia.