N1 19-02-10 katern 4 pagina 02
Politicus, maar vóór alles een Fries
Het leven van de journalist, dichter, verzekeringsagent, advocaat en partijleider Pieter Jelles Troelstra
BIOGRAFIE
De mislukte revolutie van 1918
heeft de reputatie van de SDAP-
politicus Pieter Jelles Troelstra
veel schade gedaan. Hij zou een
fantast en een opportunist zijn.
Piet Hagen nuanceert in zijn
biografie van Troelstra dit beeld.
A D R I A A N VA N V E L D H U I Z E N
m Piet Hagen: Polticus uit hartstocht.
Biografie van Pieter Jelles Troelstra.
De Arbeiderspers, 950 blz. €39,95
ieter Jelles Troelstra is in het verleden
P zeer divers geportretteerd. De voorman
van de Sociaal-Democratische Arbei-
derspartij (SDAP) werd afwisselend een
burgerlijke baantjesjager, een gevaarlijk revolu-
tionair of een indrukwekkend staatsman ge-
noemd. Troelstra’s optreden in de Tweede Ka-
mer werd als oprecht en vakkundig geschetst,
maar ook als opportunistisch of juist als star en
doctrinair. De biografie van Piet Hagen maakt
geen keuze voor één van deze typeringen, maar
schetst een beeld van Troelstra waarin al deze
beschrijvingen een plaats krijgen.
Pieter Jelles Troelstra werd in 1860 geboren
in een liberaal gezin. Hij verwierf al snel lokale
bekendheid in zijn geboortestreek, niet met so-
ciale politiek, maar als dichter, en merkwaardig
genoeg ook als waarzegster Foekje fan Heech.
Het moet een smakelijke vertoning geweest
zijn, waar Troelstra zelf zo aan gehecht raakte
dat zijn vrouwelijke alter ego tot in zijn studen-
tentijd opdook om de toekomst te voorspellen.
Hagens verhaal over dat studentenleven is
een van de grote correcties op Troelstra’s monu-
mentale autobiografische Gedenkschriften.
Troelstra heeft zich daarin niet al te uitgebreid
over deze periode uitgelaten. Dat blijkt na le-
zing van Hagen verklaarbaar. Als lid van het
Gronings studentencorps lag Troelstra’s aan-
dacht niet onverdeeld bij zijn studie, laat staan
bij het socialisme. Hij werkte mee aan de alma-
nak, was lid van de senaat en hield in die hoeda-
nigheid een rede voor de jarige koning Willem
III. Bovendien dronk de latere geheelonthou-
der graag een biertje.
Dat Troelstra er op kosten van zijn vader per
maand verscheidene arbeiderssalarissen door-
heen joeg, komen we te weten uit de reconstruc-
tie die Hagen van Troelstra’s chaotische finan-
ciële situatie geeft. Het beeld is ontluisterend:
terwijl Troelstra zich als student al een behoor-
lijk extravagante levensstijl aanmat, leefde hij
later als socialistenleider ook nog eens regelma-
tig op de kosten van zijn rijke vriend – en latere
Amsterdamse wethouder – Floor Wibaut.
roelstra voelde zich blijkbaar niet onge-
T makkelijk bij deze situatie want hij bleef
boven zijn stand leven. Vooral de vele ku-
ren en vakanties in Duitsland en Zwitserland
moeten een flinke uitgavenpost geweest zijn.
Maar steeds waren er geldschieters, onder wie
niet alleen partijgenoten, maar ook omstreden
zakenlieden. Dat Troelstra’s beide kinderen een
Duitse kostschool bezochten, heeft de finan-
ciële situatie er evenmin evenwichtiger op ge-
maakt. Troelstra en zijn vrouw Sjoukje Bokma
de Boer – die onder de naam Nynke van
Hichtum bekend werd als schrijfster – kwamen
tijdens een bezoek aan zo’n kostschool boven-
dien in contact met de Paul Geheeb. Theoloog
Geheeb was schoolleider in het Duitse Haubina
en waakte in die hoedanigheid over de opvoe-
ding van de kleine Jelle Troelstra.
Geheeb heeft – zo laat Hagen zien aan de
hand van een in 2006 ontdekt archief – een op-
merkelijke vriendschap onderhouden met
Sjoukje Bokma de Boer. Zij schreven elkaar tal-
loze brieven over persoonlijke kwesties. Of deze
verhouding het gevolg of de aanleiding was van
een slechter wordend huwelijk is niet duidelijk,
maar Sjoukje schreef behalve over haar zenuw-
inzinkingen ook over hoe zij en haar man lang-
zaam uit elkaar groeiden. Zo werpt Troelstra’s
biografie ook een nieuw licht – of nieuwe scha-
Karikatuur van Troelstra met op zijn neus geschreven ‘overwinning bolsjewiki’ in de Nieuwe
Amsterdammer, 1917 Foto IISG
duw – op het leven van diens eerste vrouw. Haar
zenuwziekte voert de boventoon in Hagens be-
schrijving. Het huwelijk liep definitief op de
klippen toen Troelstra zijn nieuwe liefde ont-
moette, de tien jaar jongere dienstbode Sjoukje
Oosterbaan. Het feit dat Troelstra’s ‘gevoelens
voor Sjoukje Oosterbaan aan het licht waren ge-
komen tijdens een spiritistische seance’ maakt
de geschiedenis extra opmerkelijk.
In hoeverre Troelstra zich ook op andere mo-
menten in zijn carrière door hogere machten
heeft laten leiden, bespreekt Hagen niet. Maar
Dat Troelstra verzekeringen verkocht via partijconnecties, zou
vandaag op z’n minst als opmerkelijk worden beschouwd
voor enige romantiek stond hij zeker open. Dat
is vooral in zijn poëzie duidelijk geworden. Er is
in de biografie veel aandacht voor de gedichten.
Daarmee wordt vooral het belang van
Troelstra’s band met het Friese heitelân onder-
streept. Vóór alles was Troelstra Fries.
Hagen maakt goed duidelijk dat de als politi-
cus bekend geworden Troelstra meer deed dan
politiek bedrijven. Dat hij daarbij veel oog heeft
voor de journalistieke carrière van Troelstra is
geen toeval. Hagen, zelf journalist, kwam tot
zijn onderwerp omdat hij Troelstra eerder por-
tretteerde voor een boek over de Nederlandse
journalistiek. Welbeschouwd was Troelstra zijn
hele leven journalist. Als jonge liberaal publi-
ceerde hij onder meer in het studentenblad Mi-
nerva en in de Friesche Courant. Vanaf zijn dertig-
ste was hij hoofdredacteur van verschillende so-
cialistische kranten. Ondertussen bleef hij voor
andere tijdschriften en kranten schrijven. Zo
wist hij via de journalistiek een stempel op de
beeldvorming van de arbeidersbeweging te
drukken. Hij kwam echter niet via de journalis-
tiek tot de arbeidersbeweging. Het socialisme
ontdekte hij toen hij als advocaat een aantal
werklieden verdedigde. Ondanks zijn achter-
grond raakte hij gegrepen door de ellende van
de arbeiders. Enkele zaken, zoals de spraakma-
kende Hogerhuiszaak, worden in Politicus uit
hartstocht minutieus beschreven. Troelstra heeft
lang advocatenwerk verricht. Ook toen hij al
lang en breed socialist en zelfs Kamerlid was,
voerde hij officieel nog een eigen praktijk.
Een laatste tot nu toe onderbelicht aspect van
Troelstra’s loopbaan, is zijn betrekking als di-
recteur van verzekeringsbedrijf Neerlandia. Na
het overlijden van zijn vader in 1909 werd
Troelstra directeur van diens bedrijf. Zo werd
hij naast partijleider, journalist, dichter en ad-
vocaat dus verzekeringsagent. Dat hij verzeke-
ringen verkocht via verschillende partijconnec-
ties, zou vandaag op z’n minst als opmerkelijk
worden beschouwd. Troelstra heeft daar echter
geen stigma aan overgehouden.
Andere zaken zijn veel meer aan hem blijven
kleven. Vooral zijn revolutiepoging van 1918
staat in de historiografie op de voorgrond.
Troelstra verwachtte dat de socialistische revo-
lutie zou uitbreken en zinspeelde daarop in de
Tweede Kamer. De revolutie kwam echter niet
en Troelstra moest bekennen dat hij een ‘vergis-
sing’ had begaan.
Hagen nuanceert het belang van deze legen-
darische vergissing. Allereerst doet hij dat door
uitleg te geven bij de ontwikkelingen van 1918.
Troelstra zat als ‘revolutionair parlementair po-
liticus’ in een wonderlijke spagaat. Enerzijds
geloofde hij in de revolutie, anderzijds koos hij
ervoor om via het parlement verbeteringen voor
de allerarmsten af te dwingen. Hagen toont de
revolutieoproep als een moment waarop
Troelstra tijdens zijn permanente evenwichts-
oefening, zijn balans verloor.
eze balanceeract tussen revolutie en par-
D
lement, tussen dogma en pragmatiek
blijkt de kern van Troelstra’s politieke le-
ven. Hij had zoals hij zelf zei ‘twee zielen in zijn
borst’. Ook op andere momenten heeft deze
worsteling tot onverwachte politieke uitkom-
sten geleid. In het debat over bijzonder onder-
wijs koos Troelstra een eigen route. In zijn ‘libe-
rale’ proefschrift had hij het bijzonder onder-
wijs verdedigd en als socialistisch Kamerlid
deed hij dat ook. Troelstra’s relatie met het ko-
ningshuis blijkt minstens even pikant. Hoewel
hij pleitte voor de afschaffing van de monarchie,
was hij diep onder de indruk van zijn bezoeken
aan de koningin. Of die ongemakkelijke bewon-
dering geheel wederzijds was, zullen we nooit
weten. Maar Hagen slaagt er wel in om een blik
te werpen op de receptie van Troelstra door de
koningin. Enerzijds sprak Wilhelmina haar be-
wondering uit voor het ‘genie’ Troelstra, ander-
zijds toont Hagen met knap gevonden archief-
materiaal dat er ook zorgen bestonden over de
plannen van de socialistenvoorman.
De ‘Vergissing van 1918’ wordt nog op een
tweede manier gerelativeerd, namelijk door
Troelstra te tonen als origineel en veelzijdig po-
liticus. Al in 1898 was hij de uitvinder van het
begrip ‘Partij van de Arbeid’ en in 1922 waar-
schuwde hij voor ‘omvallende banken’. Vooral
zijn rol tijdens de Eerste Wereldoorlog is op-
zienbarend. Als vredesdiplomaat reisde hij naar
verschillende landen en had hij contacten op
het hoogste niveau. Hagen suggereert zelfs dat
staatsman Troelstra in aanmerking kwam voor
de Nobelprijs voor de vrede.
Zo komt dezelfde Troelstra die jarenlang als
fantast en opportunist beschouwd is, bij Hagen
als serieus politicus naar voren. Daarbij moet
wel worden aangetekend dat een aantal andere
elementen in Troelstra’s politiek, zoals zijn
vaak nogal onbehouwen optreden, minder aan-
dacht krijgen. Het was per slot van rekening ook
Troelstra die de ingezonden brieven voor Het
Volk als overbodige ‘rommel’ terzijde schoof en ,
die zijn collega parlementariër A. H. De Savor-
nin Lohman ‘schoelje’ noemde.
Van Troelstra is na zijn mislukte revolutie en
zonder fatsoenlijke biografie een karikaturaal
beeld ontstaan. Met Politicus uit hartstocht brengt
Hagen daar verandering in. Voor het eerst is er
een compleet en goed leesbaar overzicht van het
leven en werk van Pieter Jelles Troelstra. Met
zijn boek brengt Hagen iets terug van de glans
die Troelstra tijdens zijn leven gehad moet heb-
ben.
Maar er kleven ook nadelen aan Hagens aan-
pak. Hij heeft geprobeerd om een reconstructie
van het leven van zijn ‘held’ te schrijven. Maar
omdat Hagen in zijn reconstructie trachtte om
veel meters archief recht te doen, is het een erg
dik boek geworden. De 900 pagina’s hadden
even zogoed in vier delen uitgegeven kunnen
worden. Hoe onthullend de meeste verhalen
ook zijn, de enorme hoeveelheid zal sommige
lezers tot bladeren aanzetten.
Een ander nadeel is dat een poging tot recon-
structie relatief weinig ruimte laat voor een kri-
tische analyse van Troelstra’s denken en hande-
len. Hagen weet zo veel van Troelstra, dat het
voor de lezer soms jammer is dat de schrijver
zelf niet wat meer aan het woord komt. Hij
heeft Troelstra puur vanuit de archiefstukken
willen benaderen. Het lijkt alsof Hagen de daar-
voor benodigde fluwelen handschoenen tijdens
het schrijven iets te lang heeft aangehouden.
›
Lees ook de column van Elsbeth Etty over
Troelstra als dichter, op p.4 van deze bijlage